Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы қыз балалар тәрбиесін арттырудың жолдары мен көздерін жан-жақты қарастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балаларға тәрбие берудегі психологиялық.педагогикалық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жастарға ұлттық салт.дәстүр арқылы тәрбие берудің мәні мен мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚЫЗДАРҒА ҰЛТТЫҚ САЛТ.ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ұлттық салт.дәстүр арқылы қыздарды тәрбиелеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қыз балалардың сана.сезімін, имандылығын, эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балаларға тәрбие берудегі психологиялық.педагогикалық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жастарға ұлттық салт.дәстүр арқылы тәрбие берудің мәні мен мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚЫЗДАРҒА ҰЛТТЫҚ САЛТ.ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ұлттық салт.дәстүр арқылы қыздарды тәрбиелеудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қыз балалардың сана.сезімін, имандылығын, эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша
Мәңгілік Ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.
Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық.
Біз қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрміз. Біз үшін болашағымызға бағдар беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар.
Ол - Мәңгілік Ел идеясы.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік Елордамызды тұрғыздық. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел!
Біз Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - «Қазақстан-2050» Стратегиясының түп қазығы етіп алдық.Тәуелсіздікке қол жеткізу қандай қиын болса, оны ұстап тұрудың өзі әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халық бастарынан өткерген, ел алдындағы тарихи шындық. Өзара алауыздық пен түсініспеушілік жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын ойрандап құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай, қиындықты көтере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, қийндыққа мойымай, ерінбей еңбек етіп,
ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек, қадірін түсінуіміз керек - деген болатын елбасымыз өз сөзінде [1].
Қазақ халқының Тәуелсіздігіне 25 жыл. Бұл біздің ата бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсап күткен, арманға айналған, сол арман орындалған ғажап күн. Яғни аналарымыздың көңілі орнына түсіп, құдайға шүкір айтып, елдің еркіндігіне тәу етіп, алдағы жарқын болашаққа үлкен үмітпен қарап, қуанышын көбейтіп жүрген, қиын-қыстау сәттерде ұлт ертеңі үшін жауапты екендерін мойындарына алып, сондай кездерде мойымай, сынақтардан аман- есен өтіп жарқын күнге жеткен күн. Осы жеңісіміздің мәңгілік болып, Туымыздың тұғыры мықты болуын аналарымыз да күндіз- түні алладан тілейді.
Әр елдің өміріндегі шешуші кілт қыздарға берілетін тәлім-тәрбие арқылы өлшенеді. Біздің халқымызда «Қыз» деген сөзді әдеміліктің, әдептіліктің, жан-жақты сұлулықтың символы ретінде қолданады. Жарық пен жылу, от пен су жоқ жерде тіршілік жоқ, ал осылардың көктегі көзі – күн, жердегі көзі – адамзат. Адамдардың бір-біріне мейірімі мен ұлағатты тәрбиесі тіршілікті сақтайды. Тәрбиесі түзелмей елдің көсегесі көгермейді, отбасы түзелмей болашақ түзелмейді. Бесігінде жақсы тәрбие алған, үлгі-өнеге көрген қыз бала болашақта да сол әдебін сақтамақ. Әдепті, инабатты, адамгершілігі мол, сыпайы қыз тәрбиелеу – бүгінгі мектептің, қоғамның және ата-ананың негізгі міндеті. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беруді қажет етеді.Себебі, қыз баланы тәрбиелеу деген сөз – ұлтты тәрбиелеу деген сөз. Отбасы –қоғамның бір бөлшегі.
Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысы бақуатты, түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық.
Біз қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрміз. Біз үшін болашағымызға бағдар беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар.
Ол - Мәңгілік Ел идеясы.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік Елордамызды тұрғыздық. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел!
Біз Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - «Қазақстан-2050» Стратегиясының түп қазығы етіп алдық.Тәуелсіздікке қол жеткізу қандай қиын болса, оны ұстап тұрудың өзі әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде ғұмыр кешкен талай халық бастарынан өткерген, ел алдындағы тарихи шындық. Өзара алауыздық пен түсініспеушілік жан-жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын ойрандап құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере алмай, қиындықты көтере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, қийндыққа мойымай, ерінбей еңбек етіп,
ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек, қадірін түсінуіміз керек - деген болатын елбасымыз өз сөзінде [1].
Қазақ халқының Тәуелсіздігіне 25 жыл. Бұл біздің ата бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсап күткен, арманға айналған, сол арман орындалған ғажап күн. Яғни аналарымыздың көңілі орнына түсіп, құдайға шүкір айтып, елдің еркіндігіне тәу етіп, алдағы жарқын болашаққа үлкен үмітпен қарап, қуанышын көбейтіп жүрген, қиын-қыстау сәттерде ұлт ертеңі үшін жауапты екендерін мойындарына алып, сондай кездерде мойымай, сынақтардан аман- есен өтіп жарқын күнге жеткен күн. Осы жеңісіміздің мәңгілік болып, Туымыздың тұғыры мықты болуын аналарымыз да күндіз- түні алладан тілейді.
Әр елдің өміріндегі шешуші кілт қыздарға берілетін тәлім-тәрбие арқылы өлшенеді. Біздің халқымызда «Қыз» деген сөзді әдеміліктің, әдептіліктің, жан-жақты сұлулықтың символы ретінде қолданады. Жарық пен жылу, от пен су жоқ жерде тіршілік жоқ, ал осылардың көктегі көзі – күн, жердегі көзі – адамзат. Адамдардың бір-біріне мейірімі мен ұлағатты тәрбиесі тіршілікті сақтайды. Тәрбиесі түзелмей елдің көсегесі көгермейді, отбасы түзелмей болашақ түзелмейді. Бесігінде жақсы тәрбие алған, үлгі-өнеге көрген қыз бала болашақта да сол әдебін сақтамақ. Әдепті, инабатты, адамгершілігі мол, сыпайы қыз тәрбиелеу – бүгінгі мектептің, қоғамның және ата-ананың негізгі міндеті. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беруді қажет етеді.Себебі, қыз баланы тәрбиелеу деген сөз – ұлтты тәрбиелеу деген сөз. Отбасы –қоғамның бір бөлшегі.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балаларға тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жастарға ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбие берудің мәні мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ҚЫЗДАРҒА ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ әдістемесі
2.1 Ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарды тәрбиелеудің
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қыз балалардың сана-сезімін, имандылығын, эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі:
Мәңгілік Ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.
Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып
тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысы бақуатты,
түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді.
Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық.
Біз қоғамда Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек? деген
сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрміз. Біз үшін болашағымызға бағдар
беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар.
Ол - Мәңгілік Ел идеясы.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік Елордамызды
тұрғыздық. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды
етуге арналады. Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше,
Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел!
Біз Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - Қазақстан-
2050 Стратегиясының түп қазығы етіп алдық.Тәуелсіздікке қол жеткізу қандай
қиын болса, оны ұстап тұрудың өзі әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде
ғұмыр кешкен талай халық бастарынан өткерген, ел алдындағы тарихи шындық.
Өзара алауыздық пен түсініспеушілік жан-жаққа тартқан берекесіздік талай
елдің тағдырын ойрандап құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере
алмай, қиындықты көтере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер
қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге
тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз
қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, қийндыққа мойымай, ерінбей
еңбек етіп,
ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік
Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек, қадірін
түсінуіміз керек - деген болатын елбасымыз өз сөзінде [1].
Қазақ халқының Тәуелсіздігіне 25 жыл. Бұл біздің ата бабаларымыздың
ғасырлар бойы аңсап күткен, арманға айналған, сол арман орындалған ғажап
күн. Яғни аналарымыздың көңілі орнына түсіп, құдайға шүкір айтып, елдің
еркіндігіне тәу етіп, алдағы жарқын болашаққа үлкен үмітпен қарап, қуанышын
көбейтіп жүрген, қиын-қыстау сәттерде ұлт ертеңі үшін жауапты екендерін
мойындарына алып, сондай кездерде мойымай, сынақтардан аман- есен өтіп
жарқын күнге жеткен күн. Осы жеңісіміздің мәңгілік болып, Туымыздың тұғыры
мықты болуын аналарымыз да күндіз- түні алладан тілейді.
Әр елдің өміріндегі шешуші кілт қыздарға берілетін тәлім-тәрбие арқылы
өлшенеді. Біздің халқымызда Қыз деген сөзді әдеміліктің, әдептіліктің,
жан-жақты сұлулықтың символы ретінде қолданады. Жарық пен жылу, от пен су
жоқ жерде тіршілік жоқ, ал осылардың көктегі көзі – күн, жердегі көзі –
адамзат. Адамдардың бір-біріне мейірімі мен ұлағатты тәрбиесі тіршілікті
сақтайды. Тәрбиесі түзелмей елдің көсегесі көгермейді, отбасы түзелмей
болашақ түзелмейді. Бесігінде жақсы тәрбие алған, үлгі-өнеге көрген қыз
бала болашақта да сол әдебін сақтамақ. Әдепті, инабатты, адамгершілігі мол,
сыпайы қыз тәрбиелеу – бүгінгі мектептің, қоғамның және ата-ананың негізгі
міндеті. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беруді қажет
етеді.Себебі, қыз баланы тәрбиелеу деген сөз – ұлтты тәрбиелеу деген сөз.
Отбасы –қоғамның бір бөлшегі.
Ал отбасының алтын қазығы — әйел адам. Бесігінде жақсы тәрбие алған,
үлгі-өнеге көрген қыз бала ержеткенде сол әдетін сақтайды. Қазақ халқының
мақсаты — әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін қыз баланың бойына сіңіре отырып,
қыз балаға келешекте ана, ақ босағаның аруы, шаңырақтың құт-берекесі екенін
ұғындыру, әдептілікке, сыпайылыққа, инабаттылыққа, мейірімділікке,
төзімділікке, шыншылдыққа тәрбиелеу. Қыз бала бойжетіп, әке-шешесінің,
бауырларының ортасында бұлғақтаған дәуренін қалдырып, басқа бір үйге келіп
келін атанады. Өз шаңырағын көтеріп, үй мен шаруаға иелік етіп, түтін
түтетеді, ана болып өмірге перзент әкеледі. Жар құшып, ана болу – қыз
баланың мақтанышы, әрі бақыты. Бұған әсіресе ата-ана қуанады. Қыздың
бойжетуі, яғни, жан-жақты жетіліп, белгілі дәрежеде өмір тәжірибесіне ие
болуы заңды құбылыс. Қыздың жолы жіңішке, Қызға қырық үйден тыю деген
сияқты халықтық тәлімгерлік талаптарының мәнін түсініп қана қоймай,
бойжеткен одан өзіне қатысты қорытынды шығара білуі, іс-қимыл, жүріс-тұрыс
дағдысын басшылыққа алуы керек. Ұят-әдеп жоралғыларын белден басып,
отырғанда, тұрғанда өзінің әйелдік жаратылысын ескермейтін, қызға, келінге
жарасатын қымсыну, қызару,тартыну, имену дегендер ойына кіріп-шықпайтын қыз
өзіне ғана емес, ата-ана,бауыр-туғандарына сөз келтіріп, жерге қаратады.
Сондықтан, қыз ибасы, қыз әдебі дегенге жеңіл-желпі қарауға мүлдем
болмайды. Біздің халық ұрпақ тәрбиесінде екі нәрсені естен шығармаған.
Біріншіден, дүниеге келген ұрпақтың жалпы тәрбиесіне баланың ержеткенге
дейінгі бағым-күтімі, жүріс-тұрысы бәрі-бәрі енген. Екіншіден, ұл мен
қыздың тәрбиесін екі бөліп жүргізуге тырысқан. Мұнда негізінен ұлдың
тәрбиесі әкеге, қыздың тәрбиесі шешеге байланысты жүргізілген. Олардың
әдепті, тәрбиелі, тындырымды, іс-әрекеті тиянақты болуын қадағалаған. Соған
орай ақыл-кеңес беріп отырған. Ұлы ғұлама Бауыржан Момышұлының келіні
Зейнеп Ахметова: Қыз баланың мына өмірдегі міндет-парызының жүгі ауыр, әрі
ардақты.
Ол – адамзат ұрпағын өмірге әкелетін болашақ ана, үй ұстап, жар
күтетін адал жар, ата-ене сыйлап, иілетін қамқор келін. Ол осыны қаласын-
қаламасын, бұл-өмір заңы —деген. Соңғы кездері қыздарымыздың арасында
темекі тартып, нашақорлыққа бой ұрғандары да кездеседі. Келешекте ондай
қыздар өмірге қандай ұрпақ әкеліп,қандай тәрбие бермекші? Қыз баланың тым
әлем-жәлем киініп, көзге түсуге тырысуы, орынсыз боянып сылануы ерсі
болады. Сонымен қатар, өзінің сырт пішініне, киім сәніне немқұрайлы,
салғырт қарауы да келіспейді. Бұл оның тәрбиесінің жетімсіздігі, төмендігі.
Қазіргі заман ағымына сай қыздар тәрбиесінде төмендегідей басты мәселелерге
көңіл бөлінуін баса айтқым келеді:
• Ата-аналармен тығыз байланыста болу, баласы туралы пікір алмасып
әңгіме жүргізіп отырып тәрбиелеу өз нәтижесін бермек. Себебі, қай бала
болса да (қыз, ұл) алдымен тәрбиені отбасынан алады, ата-анасына еліктейді,
соларды қайталағысы келеді, ал бала жас шыбық тәрізді, қалай баулыса солай
қарай бой түзейді.
• Қызға қырық үйден тыйым деп, қыз баланың әлдебір іс-әрекетіне үзілді-
кесілді тыйым салу, жылылық танытпай ұрысып, зеку зиян, керісінше
баланың жағдайымен санасып сеніміне кіру, сырласып дос бола білу
керек.
• Отбасы дұрыс, мәдениетті қарым-қатынаста болуы.
• Өз ұлтының намысын жоғары қоя білетін, елінің сөзін сөйлейтін жас
ұрпақты баулып,тәрбиелеу үшін мұны білуге әлі ерте, оған тыйым
салынады деген тежеулерді алып тастап, баланы бұғаулы ойдан, шектеулі
ұғымдардан құтқару қажет, қайта баланы ойын еркін айта білуге
жетілдіріп, білігіне жетелеп отыруымыз керек.
• Жас ұрпақты адамға тән табиғи сезіммен өмірді, табиғатты сүйе білуге,
құрметтеуге үйрету.
• Жаратылыстың ақиқатын, болмысты ашық, бүкпесіз көрсетіп ұғындыруға
арналған мектеп — шындықты үйрету мектебі болуы керек.
Ел болам десең – бесігіңді түзе дейді біздің дана халқымыз. Бала
тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлу ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан негізгі
қасиеттерінің бірі. Бала – ұрпағының жалғасы, ертеңгі күнге аманатым деп
бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Кісі, қонақ келгенде қолына су
құйғызып батасын алған, қонақты аттан түсіріп, үйге бастап әдеп танымын
көрсеткен. Осындай керемет үлгілерімізден айрылып қалардай уақыттарды
бастан кешкен халқымыз мына жаңа заманда дәстүріміз бен салт-санамызды
қайта бір жаңғыртқандай. Сонау заманда адам баласының мәңгі жасауын арман
еткен Қорқыт атамыздың тәлім-тәрбиелік әңгімелері мен мақал-мәтелдері, әл-
Фарабидің білім, ғылым, тәрбие жөніндегі тұжырымдары, А.Ясауи ілімдері,
Жүсіп Баласағұни тәлімдері, Абай мен Ы.Алтынсариннің тәрбиелік ойлары,
А.Байтұрсыновтың ұлттық білім беру жүйесі,М.Жұмабаевтың Педагогикасы,
Ж.Аймауытовтың қазақ психологиясын зерттеуі бәрі де біздің қасиетті де
құймақұлақ, шешен де пайымды халқымыздың болашағы үшін тер төгіп, халықтың
қамы үшін этнопедагогиканың негізін салған ағартушы-ғалымдар. Бүгінгі таңда
осы проблеманы қолға алып, оқулықтар жазып, жанашырлық көрсетіп отырған
Оразбекова К, М.Оразаев, М.Смаилова, Қ.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, С.Ғаппасов,
С.Қалиев, Ұ.Асылов, Ж.Нұсқабаев т.б. ғалым-зерттеушілеріміз тәрбие ісін
жүргізудің оны оқу бағдарламасына енгізудің түрлі жолдарын көрсетіп,
мақсатын жеткізе білді [2,210б].
Қыз баланың, әйел адамның тәрбиесі қашанда халық аузында. Тәлімгер
ана – тірегің, тәрбиелі қыз – жүрегің. Әрбір халықтың отанасы, тәрбие
негізін қалыптастырып отырады. Қызды қырық үйден тыю, қала берсе күңнен
тыю, Гүл өссе жердің көркі, қыз өссе елдің көркі - деп, ананың қасиет,
қадірін дәріптеп: Ана бір қолымен бесікті тербетсе, бір қолымен әлемді
тербетеді – деп, және пейіш ананың табанының астында деген теңеулерден
асқан құрмет болмас. Бүгінгі таңда кейбір келеңсіз жағдайларға көңіліміз
толмай, қазіргі қыздардың бойынан имандылық, ибалық, шеберлік, іскерлік,
төзімділік, батылдық т.б. көре алмай, мұның мәнісі неде дей келе зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Қазақ халқының салт- дәстүрлері арқылы қыздарды
тәрбиелеудің маңызы мен ерекшеліктері- деп, алуды ұйғардық.
Зерттеу мақсаты: Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы қыз
балалар тәрбиесін арттырудың жолдары мен көздерін жан-жақты қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің қыздарды тәрбиелеу теориясының
негіздерін айқындау;
- Қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемаларын қарастыру;
- жастарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктерін анықтау;
- ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарға тәрбие берудің әдістерін және
ерекшеліктері қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Білім беру мекемесінің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Қыз балаларға ұлттық салт-дәстүр тәрбиесін беру үрдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озат тәжірибелерді
талдау, зерделеу, жинақтау, балалардың шығармашылық жұмыстарын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- қазақ халқының қыздарды тәрбиелеу теориясының негіздерін айқындалды;
- қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемаларын қарастырылды;
- жастарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері
анықталып талданды;
- ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарға тәрбие берудің әдістерін және
ерекшеліктері қалыптастыру.
Практикалық маңыздылығы:
- қыздарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері
анықталып талданды;
-қазақтың ұлттық салт-дәстүрі арқылы қыздарға тәрбие берудің
әдістері анықталып, ерекшеліктері қалыптастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындылар мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
Қыз еркем, қылығымен көркем деп данышпан халқымыз қыз тәрбиесіне
ерекше мән берген. Келінім саған айтам,қызым сен тыңда , Қызды қырық
үйден тыю деген ұстанымды ұстанған аналарымыз бен жеңгелеріміз қыз
тәрбиесіне келгенде басты назар аударған. Қазақ қызы десе, қос бұрымы
жотасында ойнаған, иманды жүзді, ибалы мінезді, үлкенге құрмет,кішіге ізет
көрсете білетін, көрген сәттен қылығымен тәнті қылар, биязы, нәзік жанды
аруларымыз көз алдымызға еріксіз елестейді. Отанның тұтқасын ұстап, отана
деген қасиетті ұғымды ұстанатын әйел адам болғандықтан –оған қойылатын
талап та, жауапкершілік те көп. Ана – жер ана деп жердің өзін анаға
теңейміз. Себебі, ана да жер сияқты адамды асырайды, бағады, өсіреді. Жерге
еккен егісті, талды дұрыстап қарасаң өнімін береді, жемісін сыйлайды. Яғни
Отан, Ана, Жер деген ұғымдардың қасиетті екенін әрбір жас білуге тиісті.
Адам тәрбиесіне қатысты қазақ педагогикасында тәрбие басы – тал бесік
деп жатады. Ал ғұламалар тіпті адам тәрбиесі бала дүниеге келген күннен
қолға алыну қажет десе, енді ұлттық тәрбиемізде бала тәрбиесін дұрыс жолға
қоямын десеңіздер әуел бастан жастар яғни қыз бен жігіт танысар кезде, екі
жақ бір-бірінің жағдайын толық зерттеу қажет, ата- аналарын, тектілігін,
мінез- құлқын, теріс қылықтары жоқ па, ақыл- парасаттылығы, ар- намыс
ұстанымдары, қан тазалығы сияқты біршама қасиеттерін саралап, бір-бірін
сырттай білісіп, жақсы жер, өскен- өнген, абыройлы, істері таза, шатақ
мінездері жоқ, ұрлық- қарлықтан ада деп, баға беріп отырған. Ағайындарының
адалдығы мен меймандостығы, тазалығы бағаланған. Сонда ғана жастар үйлесіп
кетеді, білмегендеріне екі жақтың үлкендері көрегенділікпен қарап,
білмегенін үйретіп, ақыл кеңес беріп тәлім бере алады, не болса соған қол
шошайтып:ой білмейді, жаман, істей алмайды, масқара,- деп жария етпейді,өз
балаларындай көріп баулыйды деп санаған. Бұл өте жастар өміріне сақтықпен,
жауапкершілікпен қарау, жанашырлық таныту деп білеміз. Егер қыздарымыз
өздерінің білімді, сауатты, тәрбиелі, көргенді екенін өздерінің жүріс-
тұрысынан, киім киісінен, сөз мәнерінен , өзін-өзі ұстау принциптерімен
көрсете білсе айналасындағы ер жігіттердің өздері қаншама еркін болса да
қыздардың сыпайылығына, ұстамдылығына қарай өздерін лезде жиып алар еді,
қыздардың көзіне дарақы болып көрінуге ыңғайсызданар еді. Жиындарда,
отырыстарда, қоғамдық орындарда мәдениеттілік таныту, қыз баласына орын
беру, жол беру, көмектесіп жіберу сияқты жігіттердің жақсы қасиеттерін ашу
қыздардың, бойжеткендердің өздеріне көп байланысты. Ақылды ,парасатты
қыздардың қасында азғантай ғана уақыт болған жігіттер өздерін тез жиып
алып, дұрыс сөйлей білуге, өздерін таза ұстауға,дөрекі мінездерін
көрсетпеуге ұмтылыды. Бөйжеткендер өздері ғана тәрбиелі болып қоймай жан-
жағындағылардың бәріне күн сәулесіндей нұрын төгеді, әдемілікке шақырады,
сұлулыққа жетелейді. Жас та кәрі де, үлкен-кіші де қыз баланың жаңа ашылған
гүлдей көркемдігі мен нәзіктігіне сүйсініп, ибасы мен нәзіктігіне риза
болар еді.
Қазіргі сәтте ол образды көрсетіп жүргендер аз. Сөзімізге дәлел
ретінде айтсақ , инабаттылықтың орнына жүзіне дарақы күлкі пайда болды,
жігіт бетіне тура қарамайтын қазақ қызы қарап тұрған жігіттің мойнына
асылатын болды, бүрмелі қос етекті көйлектің орнына қысқа белдемше киіп,
кіндіктеріне жылтырық тағып, денелеріне тотировка салдырып жүрген
қыздарымыздың қылығы. Бойларына жанымызға жат әдетпен айналысып жүргендерін
көргенде қарның ашaды. Қазіргі таңда қоғамды алаңдатып отырған ең басты
мәселе-қыздардың темекіге әуестігі. Мемлекет тарапынан бюджеттен қаншама
ақша бөлініп,көшелерде Темекіге жол жоқ деген сынды билбордтар ілініп,
түрлі шаралар жасалып жатса да, бұдан шығып жатқан нәтиже шамалы.Керісінше,
темекі тұтынушы қыздарымыздың саны көбеймесе,азаяр түрі жоқ. Темекінің адам
ағзасына зиян екені Ислам дінінде де айтылған.
Өздеріңді-өздерің өлтірмеңдер! [3,47б].
Қазіргі дамыған медицина темекі шегудің адамды баяу өлімге апаратын
бірден-бір зиянды жол екенін айтып, жамағатты жаман әдеттен сақтануды
айтады. Жастар арасында кең етек алған бұл індетке қарсы күрес мақсатында
Елбасымыз Н. Ә.Назарбаев барлық қазақстандықтарға жолдаған Қазақстан -
2030 стратегиялық бағдарламасында негізгі басым бағыттардың ішінен жеті
басымдықты, соның төртіншісі Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын, білімі
және денсаулығын атап көрсетеді. Халықтың салауатты өмір сүруіне қол
жеткізу үшін негізгі үш бағытта күрес жүргізу керек,- дейді [4].
1 бағыт-Темекі шегуді тоқтату
2 бағыт-Нашақорлыққа,наркобизнеске қарсы күрес
3 бағыт- Маскүнемдік пен араққа қарсы күрес
Бағдарламада былай делінген: Алкоголь мен темекінің адам өміріне
зиянды екені дәлелдеуді қажет етпейді. Халықаралық тәжірибе жүргізу
алкоголь мен темекіге салық салудан бастап бірнеше бағытты ұсынып отыр. Біз
бұл мәселеде байыпты саясат жүргізуміз керек.
Стратегиялық бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Ата заңымызға
толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.Соңғы кездері темекіге қыз-
келіншектердің қызығушылығынның артып бара жатқаны әлем назарын аударып
отыр. Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші, Дүниежүзілік Денсаулық сақтау
ұйымымен (ДДСҰ) бірлесе отырып бойымызды жайлаған індеттен айығу жолдарын
қарастыруда. ДДСҰ-ның статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, әлемде
әйелдердің 12 пайызы темекі шегеді екен. Әйелдер арасында темекі
шегушіліктің ең көп тараған елі Дания болып тұр. Ал елімізде 12 жастан
асқан әйелдердің шамамен 9,8 пайызы темекіні тұрақты тұтынады. Және бұл
көрсеткіш ұдайы өсу үстінде. Мәселен, Салауатты өмір салтын қалыптастыру
проблемаларының Ұлттық орталығының деректеріне сүйенсек, 2001 жылы 12
жастан асқан әйелдердің 7,5 пайызы темекі шексе, 2006 жылы еліміздегі
шылымқор әйелдер 8 пайызды құраған. Салауатты өмір салтын қалыптастыру
проблемалары Ұлттық орталығының директоры Сәуле Диқанбаева: темекі шегуші
әйелдердің саны ерлермен салыстырғанда 2004 жылы 1- де 5-ті, бүгінде 1-де 3-
ті құрайды, ал 13-15 жастағы топта- 1-де 2 –ні құрайды. 10 жыл бұрын темекі
шегуші ер балалар мен қыздардың ара салмағы 1-де 5-ті, кей жерлерде 1-де 10-
ды құраған.Әйелдер арасындағы темекі шегушіліктің ең жоғарғы дәрежесі 18-19
жас 20 пайыз және 20-29 жас 17,2 пайыз аралығында топтарында анықталды ,
деп (ҚазАқпарат .2010 жылы мамыр айының 26 жұлдызында ) хабарлайды. ДДСҰ-
ның стастистикалық деректеріне көз жүгіртсек, темекінің улы түтіні жыл
сайын шамамен 281 мыңға жуық әйелдердің өмірін қиса, бүкіл әлем бойынша 600
мыңнан астам адам жанама түтіннен қайтыс болады екен. Бүкіл дүние жүзі
бойынша 1 млд. адам темекі тартады.
Темекі зардабынан күніне 10 мың адам,жылына 3,5 млн. адам қайтады
екен,елімізде 3,2 млн. (33% ) адам шегеді, зардабынан жылына 25 мың адам
көз жұмады екен.Нәзік жанды аруларымыздың темекіге әуестігі жөнінде БАҚ да
жарысып жазуда.
Темекі ананың өз денсаулығына ғана қауіпті ғана емес,болашақ баласына
да үлкен ауыртпалық әкеледі.Өйткені ұзақ уақыт бойы темекі тартқан әйелдер
бала туу қабілетінен айырылады,болмаса , олардың балалары іштен өлі туылу
қаупі өте зор.Бұған статистика да куә, мұндай әйелдердің жартысына жуығында
балалар ана жатырында-ақ қайтыс болған,-дейді Салауатты өмір салтын
қалыптастыру проблемалары Ұлттық орталығының директоры Сәуле Диқанбаева
[5,2б].
Тәрбие басы тал бесіктен деген Махмұт Қашқаридың сөзінің тереңіне
үңілсек, езулеріне темекі қыстырып, көк түтінге уланып жүрген аруларымыз
ертеңгі күні бала тәрбиелейтін ана болғанда өз балаларына қандай тәлім-
тәрбие бермек?
Бүгінгі сылқым бикештер батыстың мәдениетін мүмкіндігінше алды, алайда
жанға жат та жиіркенішті әдеттерін бойларына сіңіріп те үлгерді.Абай атамыз
орысты үлгі ретінде көрсеткендегі мақсаты осы ма еді? Керісінше, “жақсысын
үйреніп, жаманынан жиренуді” өсиет етпеп пе еді?
Кешегі қазақ қызының бүгінгі бейнесі кісі ұялатындай: қаншалықты сұлу болса
да жағымсыз иісті темекі түтінімен жарасымсыз көрінетінін ойламайтын да
секілді, ұлт болашағы бүгінен басталады десек, ұрпақ жалғастырушыларымыз
қылығы осындай. Ет сасыса тұз себер, тұз сасыса не себеміз демекші, мәселе
марафонының алдыңғы қатарында келе жатқан бұл жағдайдың алдын қалай
тұмшалауға болар? Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілер. Ендеше, қылығы
көркем,ибалы ерке қыздарымыздың тәрбиесін түзейік. Ағашты шыбық күнінде
түземесек, кейін кеш болатыны белгілі ғой...[6,17-25б].
Бүгінгі таңда біздің мақсатымыз ақпараттық құралдар арқылы – қазақ
қызының бойындағы ұлттық дәстүрімізге сай әдептілік, көріктілік, ептілік,
инабаттылық, кішіпейілділік, сұлулық, т.б жан-жақты ұлттық қасиеттерін
таныта білу, түрлі іс- шаралар арқылы – жастардың ойлау, есте сақтау,
танымдық қасиеттерін дамыту, проблемалық мәселелерді көтеру– қазақ
халқының әдет-ғұрпы арқылы қыз бала тәрбиесіне тән қасиеттерді бойына
сіңіру, ұлттық ұстанымдарымыз жоғалып кетпей тұрғанда қай та жаңғырту,
Қазақ халқы Қыз деген сөздің өзін әдеміліктің, инабаттылықтың,
сұлулықтың белгісі деп таныған. Халқымыздың халық ауыз әдебиетінде көптеген
ақындарымыз қызға көптеген керемет суреттемелер берген. Сондай-ақ қыз
баланың ұқыптылығын, шеберлігін, сүйкімділігін, жанының нәзіктігін, өнер,
білімге бейім тұратынын жоғары бағалап, оның ол қасиеттерін бейнелі сөздер
арқылы ерекше көрсеткен.Мысалы: Қыздың жиған жүгіндей, Қыздың тіккен
кестесіндей, Қыз –елдің көркі, гүл - жердің көркі, Жақсы қыз – жағадағы
құндыз, Қызы бар үйдің қызығы бар, т.б.
Ақындарымыз да қыздар жайлы:
Қыз емес, қыздың аты – қызыл алтын,
Көрінер туған айдай жүзі жарқын.
Үлкеннің алдын кесіп сөз сөйлемес,
Халқының сақтай білген ізгі салтын.
Қыз бала – бойжеткен, келін, ана,
Бәрі де дер кезінде дара тұлға.
Ұрпағыңның ойласаң болашағын,
Қызды сыйла, жамағат, қызды сыйла!
Біз қыз баланың бойынан нені көргіміз келеді нәзіктік пен сұлулықты,
ұяңдық пен инабаттылықты, сыпайылықты, әдемілік пен ұялшақтықты, өнерпаздық
пен іскерлікті, шеберлік пен ақ ниетті, ақкөңіл қасиеттерді.
Қазақ халқында Қыз – елдің көркі, гүл - жердің көркі деген мақал бар.
Мақалдың мәні қыз баланың нәзіктігін, сүйкімділігін, салтқа беріктігін
көрсетеді.
Осы істердің барлығын қыз балаға ерте жастан үйретіп отырған. Олай
болса, қыздардың өнеріне тоқталайық. Ас әзірлеу, шай құю, тоқыма тоқу, ою-
өрнек, төсек жинау, киім немесе тігін тігу, әсемдік бұйымдарын жасау,
кілем, алаша тоқу, киіз басу.т.б. Қазақ отбасында қыз баланы қалай
тәрбиелеген,соның негізіне көз жіберейік. Қыз баланы шашына шашбау тағып,
көзден таса етпеген, қашанда анасының қасында болып, ас мәзірін дайындауға,
дастархан жасасып, үй жинасуға, үй заттарын таза ұстауға, ыдыс-табақты
жуып, тазалыққа, әсемдікке,әдемілікке, жинақылыққа, қарапайымдылыққа
үйреткен. Қазақ отбасының маңызды қызметтерінің бірі – тәрбие. Ата-ананың
міндеті – жас ұрпаққа аға ұрпақтың әдет-ғұрпын, адамшылық, адамгершілік,
инабаттылық, сыйлау қасиеттерін сіңіру. Әсіресе, қазақ отбасында басқа
ұлттарға қарағанда, қыз бала тәрбиесі ерекше орын алады. Қазақ халқы қыз
баланы ардақтап ұстаған, оның көңілін қалдырмаған, оған қарсы сөйлемеген,
оны мәпелеп өсірген. Қажет болғанда, уақытында қатал ұстап, оның
тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп қараған [7,54б].
Қыз бала тәрбиесінде ананың орны ерекше. Ана қыз бала тәрбиесінде әкеге
қарағанда ерекше қызмет етеді. Қыз бала анаға бір табан жақын ғой. Басқа
ұлтқа қарағанда, біздің қазақ қызының бойында ізеттілік, ар-ұят, ұялшақтық,
үлкенге қызмет көрсету, үлкеннің алдын кесе-көлденең кесіп өтпеу, жаны ашу
қасиеттері басымырақ сияқты. Осындай қыз балаға тән қасиеттерді қызының
бойына сіңіретін ең бірінші – ол анасы. Қыз баланы жастайынан үй сыпыруды,
яғни үйді таза ұстауға, төсек жинауға, ас пісіру, шай құю, кесте тігу, т.б.
жанұяның үй жұмысын үйретуді анасы мен әжесі өз міндеттеріне алған. Әсіресе
қыз баланың көрікті болып өсуіне анасы ерекше көңіл бөліп, Аттың көркі –
жалы, қыздың көркі - шашы деп, қыздың шашын күтіп өсіруді өнер санаған. Ол
үшін оның шашын айранмен, қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе
бестемше етіп өру бойжеткен қыздың көркі болған. Қазақ халқының
жырларында қазақ қыздарының шаштарын керемет суреттеген: Шашының ұзындығы
ізін басқан, Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген, Қыпша бел, қиылған
қас, қолаң шашты, т.б. Халық арасында бойжеткен қызды ажарына қарай жетіге
бөлген. Осының өзі де халқымыздың қыздарға қаншалықты көңіл бөлгендігін
аңғартады. Әдемі қыз - баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-жаманның жөнін
біліп тұратын. Көрікті қыз - істі үйіріп, сөйлесе бұйырып, баурап алатын,
бірден көзге түсе қоймайтын. Шырайлы қыз - көз жанары өткір, бет-әлпеті
балбұл жанған, тәні шымыр. Сұлу қыз - сөзі өткір, өзі пысық, өрескелдікті
сүймейтін, болмашыға пісіп-күймейтін, келбетті; Ару қыз - бет пішіні, дене
мүсіні келіскен, сөзі сыпайы, өзі әдепті, сұңғақ бойлы, терең ойлы. Ажарлы
қыз - дене бітімі жинақы, тығыршықтай, сөзі салмақты, ісі тиянақты. Әсем
қыз - жүзі жылы, өзі ұяң, тәні нәзік.
Қазақта қызға қырық үйден тыйым, қала берсе күңнен тыйым деген аталы
сөз бар.
Түске дейін ұйықтауға тыйым,
Бұраңдап қылымсуға тыйым!
Тамақты обырлана асауға тыйым,
Ұрлық-қарлыққа тыйым.
Салт-дәстүрден аттауға тыйым,
Ұрыс-керіске тыйым.
Қыздар, осы тыйым сөздерді әр уақытта естен шығармаңдар! Естен шығарар
болсаңыздар ұятқа қаласыздар. Қызға қырық үйден тыйым дегені ауылдағы
ағайындардың үйіндегілер де, сіздердің ерсі қылықтарыңызды көргендер де
сіздерге сын айта алады, тыйым сала алады, тіпті үйге жалданған күңнің де
сізге тыйым салуы, ерсі қылығыңызды айтуы орынды. Себебі олардың бәрі де
әулеттің қамын ойлағаны, сіздің ата- анаңызға сөз тимесін дегендігі.
Қазақ халқы бойжеткен қыздың киім киісіне де ерекше көңіл бөлген.
Мысалы: Адам көркі – шүберек, ағаш көркі - жапырақ деп қыз балаларға
қынама қамзол, дүрия бешпет, кәмшат бөрік, қос етек көйлек кигізген.
Халқымыз қыз баланың көркіне оның ақыл-ойы мен мінез-құлқы сай болуын
қалаған. Қызым үйде, қылығы түзде, Қыз ақылы шешеден, т.б. мақал-
мәтелдер соған арналған. Қыздарға арналып, кітаптар да жазылуда, өлеңдер,
әндер толассыз.
Қыздар деген, қызыл гүл ғой өсіп тұрған бақтағы
Қыздар деген, жігіттердің асыл арман ақ таңы
Қыздар,қыздар неткен ғажап сүйікті ең
Жігіттердің қолы жетпес көрініңдер биіктен,- деп ақындарымыз өз
өлеңдерінде қыз баланың сүйкімді болуын, олардың кез келгеннің қолында
кетпей, асыл да ардақты болуын,сонда ғана қадірлі болатынын жырлайды.
Бүгінгі қыз бала ертеңгі ана. Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілесің
деген сөз бар халық аузында. Отбасында ата-ана қыз баланы қалай тәрбиелесе,
кейін отбасылы болғанда сол тәрбиенің жемісін көреді. Шыдымды болу, сыйласа
білу, адамгершілікті болу, кешірімді болу, тазалықты дұрыс ұстану,
отбасының жанашыры болу, үлкен мен кішіге сыйлы болу,адам күте білу, қонық
келгенде алдынын шығып жылы шыраймен күтіп алу, көрпеше салып, амандық
сұрасу, ас-ауқатын өз жолымен,құрметтеп ұсыну, дауыс көтеріп сөйлемей, ыдыс-
аяқты сылдырлатпай жай ғана қозғалу – осының барлығы үй іші әдебіне,
мәдениетіне жатады.
Жалпы үйде қалай болса солай жүру, үй ішін таза ұстамау,аузына ие бола
алмай келеңсіз сөздерді ерсілі- қарсылы қолдана салу, балаларға тәрбие
бердім деп құр айқайға басу,келген кісіге немқұрайлы қарау, отырғызатын
таза жер таба алмау, үлкеннің алдынын кесе көлденең өту,үлкеннің сөзін
тыңдамау, үйде ысырапшылдық жасау, үй заттарын таза ұстамау- кез келген
отбасында дау-дамай шақырып, ақыры келеңсіз жағдайларды тудырыды.
Көргенсіздің асыраған балысы деген- ата-анаға сөз келтіреді.
Қызым үйде- қылығы түзде, деген де қыз баланың үйде жүргенде ешнәрсе
білдірмей тіл алғыш тәрбиелі бала сияқты көрініп, көзді ала бере яғни
сыртқа шыққанда тәрбиенің не екенін ұмытып, ерсі киініп, ерсі боянып, ерсі
қылықтар жасап, орысша қазақша сөйлеген болып, не қазақша шырайлы сөйлей
алмай, не орысша жөнді білмей масқарасы шығып, қадірсіз болуы.
Ертеден ақ қазақ халқы қыз баланы еркелетіп, сыйлап өз үйінде қонақ
деп төрге шығырып, бетін жаппай еркін ұстап, атқа мінгізіп, ер баламан
бірдей көріп ақылдасып отырса – ертең барған жерінде өз орнын білсін, үйде
еркін және ерке едім ал мына үйге келген соң мен енді келінмін, бүрынғы
еркелік пен еркіндіктің орнына, ептілік, ұқыптылық қажет екенін ақыл-
парасатты қыз бала ешкім айтпай ақ түсінуі керек.
Үй ішіндегі заттарды орнымен ұстап, ыдыс-аяқ өз орнында тап-таза беті
орамалмен жабылған, кісі келгенде төсейтін көрпеше таза, үлкендерге
құрметпен қарап, шыдамдылық танытып, сол үйдегі қызға –қайын сіңлі, қайын
апаға сыйластықпен қарап, қайын аға мен қайын балаға бақырайтып атын айтып
сенсіремей сіз деп сыйлап, құрмет тұтса өзі де құрметті болады. Ерте тұрып,
кеш жатып, бүгінгі жұмысын ертеңге қалдырмай ұқыпты болса жан-жағындағылар
да оны құрметтей түседі, үлгі тұтады. Ал осының бәріне атүсті қарайтын
болса ұрыс- керіс, жанжал осыдан шығып, от басының шарқы бұзылады.
Отбасының ұйтқысы әйел екені бесенеден ақ белгілі. Әйелдер үлкен
отбасында тату болмаса, көрегенділік танытпаса берекесіздік пайда болады.
Мысылы ел аузында жүрген мына әңгімеге ден қоялық: Бір үлкен отбасында
ағайынды үш жігіт мақтанып,масаттанып отыр дейді. Біздің мықтылығымыздан,
тәрбиемізден үш отбасы бір үйде тату- тәтті тұрып жатырмыз. Біздің
үйіміздің ынтымағын ешкім бұза алмайды,- деп. Мұны естіген ақылды бір
келін, біздің бірлігімізді, бір-бірімізге деген сыйымызды, ынтымықтық
пейілімізді бағаламай бәрі өзіміз деп отырғаны несі деп, бір сын ойлап
табайын дейді. Кешкі аста отырып тамақ ішіп болған соң бөлмелеріне келгенде
келіншек отағасына: байқадаң ба,жоқ па білмеймін әр күні ас мәзірінде
қайнаға өз баласына үлкен жілікті ұсынады да , біздің балаға әйтеуір қолға
ілінгенді ұстата салады,- деп іріткінің шет жағасын шығарады. Сонда әлгі
жігіт әлек болып укілеп-ақылап, келес күні тамақтанып отырғанда ағасымен
сөзге келіп, ренжісіп қалады. Іс насырға шаба бастағанда әлгі келіншек
бәрін тоқтатып, егер келіншектер яғни әйелдер қауымы тату болғанда ғана әр
үйде тыныштық, татулық орнамақ деп, тұжырым жасайды. Осыдан келіп халық
аузында Ағайын тату болса – бас көп, абысын тату болса ас көп,- деген сөз
қалған.
Қыз баланың жақсы болып өсуіне оның өскен ортасының, бірге жүрген құрбы-
құрдастарының, дос-жарандарының да әсері күшті. Қазақтың Қызың өссе, қызы
жақсымен ауылдас бол, Қызға қырық үйден тыйым деген нақыл сөздері сол
өмір тәжірибесінен алынған. Сонымен қазіргі заманғы қыздардың бойынан:
ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттері
де табылуға тиіс. Халық Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без деген. Ұлы
Абай атамыз Ары бар, ақылы бар, ұяты бар ата-ананың қызынан қапы қалма
деген екен.
Демек, болашақ жас ұрпақты адамгершілігі мол, иманды, өнегелі, өнерлі
етіп тәрбиелеу - қазіргі отбасына үлкен міндет. Сонымен қазақ отбасында
тәрбиенің негізі – ұлттық салт-дәстүрлер.
Тәрбие отбасынан басталады, қыз баланың тәрбиесі ерекше. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі оң жолға қойылуы керек. Мектепте, оқу
орындарында, жұмыс орындарында қыз баланың ұлт алдындағы жауапкершілігін
сезіне алатындай тәрбие берілуі керек. Келешекте ұлттық салт-дәстүрлермен
тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты тәрбиелей алатынына
біз сенімдіміз [8,74б].
Отан отбасынан басталады десек, сол әрбір кіші отанның ұйытқысы,
берекесі болатын – әйел адам. Ұлттың адаспай, ұлт болып қалуы, қоғамның
ырғақты дамуы, мемлекеттің өркендеуі – соңында келіп әйелге, келешек Ана
болар қыздардың қалай тәрбиеленетініне байланысты болмақ.
Заттай байлықтың құны өршіп тұрған бұл кезеңде руханият аяқ асты
қалмауға тиіс. Адам тек тәнімен ғана адам болып тұрмағанын жақсы сезінуіміз
– бүгінгі күннің өткір мәселесі. Біз рухымыз биік болғанда ғана Адам деген
асыл есімге кір жуытпай қала аламыз. Діні мен Ділі берік ел – алынбас
қамал. Ал оның болашағы жастардың қолында. Сондықтан басқа елдердің
өркениеттік жетістігі деп бағаланған арзанқол мәдениет үлгісі ата салт-
дәстүріміздің тұнығын лайлатпасын десек, жастарымызға, әсіресе қыздарымызға
дұрыс тәрбие беру – бәріміздің ортақ парызымыз. Өйткені кім-кімде болашақ
әке, аға, әпке немесе ана.
Қай ұлттың әйел затына бөлетін орнын қазақ қоғамында бөлінген орнымен
салыстыруға келмейді. Қыз баланы кішкентайынан төрге шығарып отырған қазақ
оның болашақтағы Ел анасы боларына кәміл сенген. Қазақ қыздары даланың ерке
елігіндей бұлаңдап өскен. Нәзік жанды қыздарға қарап, ер-жігіттердің бойына
күш-қуат бітеді. Оларды қорғағысы келеді. Батыр атанған қазақ елінің ер-
азаматтарын жігерлендіріп отырған осы нәзік жандыларды қорғау ниеті.
Өйткені ер мен әйел әрқашанда бірін-бірі толықтырып отырған. Осыған қарама-
қарсы Батыс елдерінің өркениеттік үлгісі болып табылатын бала тумай, тек
қара басының қызығы үшін өмір сүру үрдісі, әйел адамды ер адамнан жоғары
қойып, ерлерге тән қылықтарды насихаттауы, т.б. кереғар тұстар қоғамда әйел
киімін киетін еркектерді, еш мұқтажсыз өзін еркектерше ұстайтын еркекшора
қыздарды әкеліп отыр. Бір хадисте адамзаттың қай ұлтында, қай дәуірде
болмасын, қандай қоғамдық заңдармен әйелдерге түрлі құқық бергенмен, ол
Алла берген жаратылыс болмысына сай болмаса, оны бұзады, тағдырын қор етеді
делінген екен. Қазақ қызы әрқашанда еркін сөйлеп, ойын ашық айтқан, оның
ішінде тіпті билік еткен әйелдерде болған. Алайда олар ешқашан да өзінің
әйелдік болмысын жоғалтпаған. Қазіргі кезге сәйкестендірсек, қыз баланың
құқығы ұл баладан еш кем емес, алайда рухани жағынан ол әрқашанда да өз
нәзік болмысынан айнымауы қажет.
Қызым үйде – қылығы түзде демекші, қыз баланың жүріс-тұрысы мен киім-
киісі тәрбиенің негізі болып саналады. Бүгінгі күнде қыздарымыздың көзге
оғаш тиетін киімдерін айтып жатпайық, ол күнделікті өмірде не көгілдір
экранда артылып жетіледі. Әрине әсемдіккке, әдемілікке құмар жандар
сәнденгенді, әрленуді ұнатады және де үйлесімді сәнденудің еш оғаштығы жоқ.
Тек ол өзіңе сай жарасып, мөлшерімен пайдаланып, жан сұлулығын аша түсер
болса. Қазақ қыздары бұрыннан бері өздерінің алтын-күміс әшекейлерге,
бағалы терілерге құмарлығымен танымал. Оны біз көптеген археологиялық
зерттеулер барысында табылған жүзік, білезіктерден көре аламыз. Сондай-ақ
шығыс елдеріне тән бізде де, сән-салтанат көрсету бойымызға сіңген.
Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя-сындағы әпкесінің ұзату кезін бір қайталап
оқысаңыз қазақ халқының ұлттық салт- дәстүрінің керемет үйлесімділігін, ел
арасында сақталған керемет үрдістердің салтанатын түсінесіз. Қазақтың
молшылықты көрсете білгенін, әсемдікпен сәндеп ұстанып, оны халыққа көрсете
білгені көрініп тұрады. Ал Қыз Жібек-тегі Қыз Жібектің киім киісі,
ибалылығы, қуанғандағы әсем күлкісі, шашы, оған тағынған шолпысы, бас
киімі, сөйлеу мәнері, керек болса батылдығы, ашықтығы, наздана анасына
еркелеуі, жеңгесімен ынтымағы жарасуы бәрі де керемет жарасымды сәттер.
Керуенді қандай керемет суреттеген, әр күйменің сәні мен салтанаты бірінен
бірі жүз есе артық болып отырғанына аттылы жігіттер Төлеген мен ағасы ғана
емес, біз де тамсана таң қаламыз. Қазақтың кең даласы, қызғалдағы жайнаған
жайылым, өзен көлдеріндегі аққулар мен аспанда ұшқан қаздарды қазақтың
тұрмысындағы ұстанымдарды,Нұрғиса Тілендиевтің Көш керуенімен қалай
астастырып суреттеген. Адам баласы таңқаларлық керемет салт- дәстүрлер. Ал
Мұхтар Мағауиннің Аласапыран-ындағы Ол хан-сұлтандардың ғана емес, қолы
жеткен дәулетті адамдардың қыздары да тәнін ақ биенің сүтімен шылайтынын,
әртүрлі шөптің шырынымен бетіне әр беріп, дене мүшесін нәрлендіріп,
көріктендіретінін білетін дегенінен қазақ қыздарының ықылым заманнан бері
тазалыққа, сұлулыққа құмар екендігін аңғарамыз. Қаны тазалықтан, ішім-
жемігің молдығынан, ағарғанды, сүт пен айранды, қымыз бен қымыранды молынан
қолданғандықтан қазақ қыздарының терісі өте тұнық және тап- таза болып
келеді. Соның өзін қазақ қыздары күннен, желден, ыстық- суықтан қорғаудың
жолдарын бұрыннан білген. Тағы бір айта кететін жайт, осы романда мынадай
бір тұс бар, Ораз-Мұхамед пен Ай-Шешек Бегімнің арасындағы әңгімеде: Олар
әйелін...оңаша бөлмеге қамап қояды дейді. Атқа мініп, жүріп-тұрмақ түгілі, өз
үйіңде де еркін жүріп- тұра алмайсың, ешбір ер адаммен сөйлеспейсің.
Сөйлеспейсің деймін-ау, ешкімді көрмейсің. Бетіңе пәренжі деген бүркеніш
жауып аласың да, қаралы адамдай түнересің де отырасың... айтып отырғандары
басқа елдің салт-дәстүрі, яғни ол қазаққа жат болғандығы көрініп тұр
[9,110б].
Сонымен жарасымды сәнденуде еш тыйым жоқ, тек оның не мақсатта
жасалатындығында. Елдің көзіне ерсі көрінбейтіндей, бойыңа жарасып тұрса
ешкім қарсы болмайды. Күнделікті адам денесі, бет жүзі таза болып күтім
жасалынып отырылуы керек. Бұл біздің хайуандардан ерекшеліктеріміздің
біріне жатады. Таза жүріп, бойды да ойды да таза ұстау иманнан, адамдықтан.
Хадисте: Егер бір әйел еркектің назарына ілігу үшін сәнденіп, сыланып-
сипанып, серуенге шықса, ол қаңғыбаспен бірдей және оған қадалған көздер де
сондай делінген. Сонда мұнда ниеттің дұрыс еместігі басты назарда ұсталып
отыр.
Философ Дьюидің айтуы бойынша, адамның өзінің маңыздылын сезінуі оның
тамақ ішу, ұйықтау, жан-жағыңдағыларға көмек көрсету сияқты ең қарапайым,
алайда ең қомақты қажеттілігі екен. Бірақ та бұл қажеттіліктің орнын өмір
бойы толтыра алмай өтетіндер де болады. Өмірдегі өз орнының барын
дәлелдеуге құмарлық әр адамның табиғатына тән нәрсе. Мұнда терең психология
жатыр. Кішкентай қыздың ең бірінші көретін ер адамы кім? Әрине ол оның -
әкесі. Егер де әкесі қызына көңіл бөліп, оның әдемі, ерекше екенін
сездіріп, көзқарасымен болсын білдірсе, қызының ақылдылығын бағалайтынын,
оның ұятқа қалдырмайтындығын білдірсе, онда ол қыз жаңағы айтып отырған
өзінің маңыздылығын дәлелдеуге өмір бойы қажетсінбейді. Өйткені ол өз ата-
анасының алдында бұл сезімінің құмарын басып алған. Енді ол тек өзіне емес,
өзгеге де көңіл бөле алады, өзгенің жанын жұбата алады. Ал керісінше,
анасынан болсын, ең бастысы әкесінен болсын, тиісті көңіл бөлінбесе, бала
келешекте сол қуысты жақсы дегенде, не өзіне не өзгелерге дәлелдеу арқылы
белгілі жетістіктерге жетуі мүмкін немесе жаман дегенде ол қылықтың орнын
басқа зиянды заттармен толтыруы мүмкін. Осыдан қазірдегі үлкен адамдардың
ортадағы өзін-өзі ұстауына қарап, оның кішкентай кезіндегі керекті назарды
ала-алмағанын білуге болады. Баланың өмір бойына өзімен бірге болатын
санасы мен мінезі балалық шағындағы алғашқы сезімдердің жиынтығы. Аса
сезімтал келетін қыз баланың тәрбиесіне өте мұқият қарау керектігі айтпаса
да белгілі. Тарихқа көз жүгіртсек, көшпенді қазақ халқы әрқашанда ананы
қастерлеген. Жарын сүйген. Қызын қырық үйден тия отырып, алақанына салып
әспеттеп еркелеткен. Қызды қашанда жат жұрттық деп, жас күнінен отбасының
сенімді серігі, қара қазанның иесі, үйдің ұйытқысы ретінде ұзатқанға дейін
тек тәрбие берген. Сол дәстүрдің арқасында Елдің анасы атанған талай
әйелдердің есімі бізге жетті. Бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген ұлы
даладан шыққан сақтың батыр қыздары Томирис пен Зарина ерлігі, Жоңғар
шапқыншылығы кезіндегі Гауһардың, ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі
Бопайдың, күні кеше Әлия мен Мәншүктің ерлігіне ұласты. Кеңес Үкіметі
күйрердегі желтоқсанда ерліктің туын жықпаған қыздарымыз қаншама. Ал аққан
жұлдыздай із қалдырған Шоқанның әжесі Айғаным ханымның елді ақылмен
басқарғанын, дәрет алмай баласын емізбеген, данагөй әжеміз ұлы Абайдың
тәрбиешісі болған Зере әжемізді қалай ұмытамыз? Бұның бәрі ата салт-
дәстүріміздің, тәрбие жолының дұрыстығын көрсетсе керек.
Келіні жақсы үйдің керегесі алтын демекші, көңілі мен жүрегі таза,
әдемілікке, нәзіктікке құмар, өзінің емес, өзгенің өресін көтермелейтін қыз
бала келешекте іргелі үйдің шаңырағын жоғары көтеретіні анық. Қорытындылай
келе тағы бір хадисті келтіргіміз келіп отыр: Адамда бір кесек ет бар,
егер ол кесек жақсы болса, адамның бүкіл тәні де сондай, егер жаман болса,
бүкіл дене де жаман. Ол кесек-ой. (яғни жан, жүрек) [9,148 б].
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы Ы.Алтынсарин өзінің әдеби
және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин өзінің барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары
қасиеттерін қалыптастыруда еңбектің, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің
ерекше орын алатынын анықтап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің
ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары,қаншама еңбектері халық
педагогикасында үлкен орын алады. Осы еңбектерді қазіргі қазақ халқының
ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін қайта жаңғырту кезеңінде кең мағынада
насихаттау,іске асыру әрбір педагог-тәрбиешінің басты борышы болуы қажет
[10,82б].
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік еңбектер
жазуда өз ұлттының салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар
ата-бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады.Ұлтының
озық үлгідегі салт- дәстүрін,халық арасындағы тәрбие құралдарын бағалады.
Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып, салт-
дәстүрімен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде
пайдаланудың үлгілі жолдарын көрсетті. Сол мақсатта ел мәртебесі үшін,
игілігі үшін олар қазақ мектептерінің жас буынына, жас өркендеріне арнап
оқулықтар, оқу құралдар және әдеби шығармалар,өлеңдер, поемалар жазды.
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы- ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі. Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттық үлгісін жасаған, ұлт жанашыры, талантты көсем
сөз иесі, туған халқының рухани дүниесін жандандырған, шынардай биік ғұлама
– А.Байтұрсынов жан-жақты зерттеп, олардың тәрбиелік мәнін ашып берді. Ол
қазақ этнопедагогикасының негізгі нұсқаларын зерделей зерттеп, негізін
тауып, екшелеп,електен өткізіп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады [11,58б].
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, халықтың маржандарын дәріптеп, жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеу мақсатында қоғамдағы білім көздері мектеп мұғалімдері мен
тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық этнопедагогикалық еңбек деп
толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан ”Педагогикасының” басты ерекшелігі –
оның қазақ топырағымен, ұлттық уызбен тығыз байланыстылығында. Оқулықтың
басынан аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық
тәрбиенің ерекшелігін бағалай отырып тәрбие мен білім беруге тәлімгерлерді
даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде мектепте оқу-тәрбие
үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен сипатталады [12,64б].
Ж.Аймауытовтың ерекшелігі ол – ақын, жазушы, драмматург, сыншы,
публист, аудармашы педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген
педагогикалық еңбек жазып, оны халықтың тәрбие ошақтарына ұсынды. Онда
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі көзге көріне бермейтін елеусіз
жағдайларды ашып көрсетті де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін
ұсынды. Баланы шындыққа, адалдыққа жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған
талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балаларға тәрбие берудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жастарға ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбие берудің мәні мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ҚЫЗДАРҒА ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ әдістемесі
2.1 Ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарды тәрбиелеудің
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 38
2.2 Қыз балалардың сана-сезімін, имандылығын, эстетикалық тәрбиесін
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымша
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі:
Мәңгілік Ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.
Ол арман - әлем елдерімен терезесі тең қатынас құрып, әлем картасынан ойып
тұрып орын алатын Тәуелсіз Мемлекет атану еді. Ол арман - тұрмысы бақуатты,
түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді.
Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік Елдің іргетасын қаладық.
Біз қоғамда Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек? деген
сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрміз. Біз үшін болашағымызға бағдар
беретін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар.
Ол - Мәңгілік Ел идеясы.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі - Мәңгілік Елордамызды
тұрғыздық. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды
етуге арналады. Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше,
Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел!
Біз Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары - Қазақстан-
2050 Стратегиясының түп қазығы етіп алдық.Тәуелсіздікке қол жеткізу қандай
қиын болса, оны ұстап тұрудың өзі әлдеқайда қиын. Бұл - әлем кеңістігінде
ғұмыр кешкен талай халық бастарынан өткерген, ел алдындағы тарихи шындық.
Өзара алауыздық пен түсініспеушілік жан-жаққа тартқан берекесіздік талай
елдің тағдырын ойрандап құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне төтеп бере
алмай, қиындықты көтере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер
қаншама. Біз өзгенің қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге
тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана - Мәңгілік Ел болу біздің өз
қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, қийндыққа мойымай, ерінбей
еңбек етіп,
ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік
Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек, қадірін
түсінуіміз керек - деген болатын елбасымыз өз сөзінде [1].
Қазақ халқының Тәуелсіздігіне 25 жыл. Бұл біздің ата бабаларымыздың
ғасырлар бойы аңсап күткен, арманға айналған, сол арман орындалған ғажап
күн. Яғни аналарымыздың көңілі орнына түсіп, құдайға шүкір айтып, елдің
еркіндігіне тәу етіп, алдағы жарқын болашаққа үлкен үмітпен қарап, қуанышын
көбейтіп жүрген, қиын-қыстау сәттерде ұлт ертеңі үшін жауапты екендерін
мойындарына алып, сондай кездерде мойымай, сынақтардан аман- есен өтіп
жарқын күнге жеткен күн. Осы жеңісіміздің мәңгілік болып, Туымыздың тұғыры
мықты болуын аналарымыз да күндіз- түні алладан тілейді.
Әр елдің өміріндегі шешуші кілт қыздарға берілетін тәлім-тәрбие арқылы
өлшенеді. Біздің халқымызда Қыз деген сөзді әдеміліктің, әдептіліктің,
жан-жақты сұлулықтың символы ретінде қолданады. Жарық пен жылу, от пен су
жоқ жерде тіршілік жоқ, ал осылардың көктегі көзі – күн, жердегі көзі –
адамзат. Адамдардың бір-біріне мейірімі мен ұлағатты тәрбиесі тіршілікті
сақтайды. Тәрбиесі түзелмей елдің көсегесі көгермейді, отбасы түзелмей
болашақ түзелмейді. Бесігінде жақсы тәрбие алған, үлгі-өнеге көрген қыз
бала болашақта да сол әдебін сақтамақ. Әдепті, инабатты, адамгершілігі мол,
сыпайы қыз тәрбиелеу – бүгінгі мектептің, қоғамның және ата-ананың негізгі
міндеті. Қазіргі заман қыз бала тәрбиесіне ерекше мән беруді қажет
етеді.Себебі, қыз баланы тәрбиелеу деген сөз – ұлтты тәрбиелеу деген сөз.
Отбасы –қоғамның бір бөлшегі.
Ал отбасының алтын қазығы — әйел адам. Бесігінде жақсы тәрбие алған,
үлгі-өнеге көрген қыз бала ержеткенде сол әдетін сақтайды. Қазақ халқының
мақсаты — әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін қыз баланың бойына сіңіре отырып,
қыз балаға келешекте ана, ақ босағаның аруы, шаңырақтың құт-берекесі екенін
ұғындыру, әдептілікке, сыпайылыққа, инабаттылыққа, мейірімділікке,
төзімділікке, шыншылдыққа тәрбиелеу. Қыз бала бойжетіп, әке-шешесінің,
бауырларының ортасында бұлғақтаған дәуренін қалдырып, басқа бір үйге келіп
келін атанады. Өз шаңырағын көтеріп, үй мен шаруаға иелік етіп, түтін
түтетеді, ана болып өмірге перзент әкеледі. Жар құшып, ана болу – қыз
баланың мақтанышы, әрі бақыты. Бұған әсіресе ата-ана қуанады. Қыздың
бойжетуі, яғни, жан-жақты жетіліп, белгілі дәрежеде өмір тәжірибесіне ие
болуы заңды құбылыс. Қыздың жолы жіңішке, Қызға қырық үйден тыю деген
сияқты халықтық тәлімгерлік талаптарының мәнін түсініп қана қоймай,
бойжеткен одан өзіне қатысты қорытынды шығара білуі, іс-қимыл, жүріс-тұрыс
дағдысын басшылыққа алуы керек. Ұят-әдеп жоралғыларын белден басып,
отырғанда, тұрғанда өзінің әйелдік жаратылысын ескермейтін, қызға, келінге
жарасатын қымсыну, қызару,тартыну, имену дегендер ойына кіріп-шықпайтын қыз
өзіне ғана емес, ата-ана,бауыр-туғандарына сөз келтіріп, жерге қаратады.
Сондықтан, қыз ибасы, қыз әдебі дегенге жеңіл-желпі қарауға мүлдем
болмайды. Біздің халық ұрпақ тәрбиесінде екі нәрсені естен шығармаған.
Біріншіден, дүниеге келген ұрпақтың жалпы тәрбиесіне баланың ержеткенге
дейінгі бағым-күтімі, жүріс-тұрысы бәрі-бәрі енген. Екіншіден, ұл мен
қыздың тәрбиесін екі бөліп жүргізуге тырысқан. Мұнда негізінен ұлдың
тәрбиесі әкеге, қыздың тәрбиесі шешеге байланысты жүргізілген. Олардың
әдепті, тәрбиелі, тындырымды, іс-әрекеті тиянақты болуын қадағалаған. Соған
орай ақыл-кеңес беріп отырған. Ұлы ғұлама Бауыржан Момышұлының келіні
Зейнеп Ахметова: Қыз баланың мына өмірдегі міндет-парызының жүгі ауыр, әрі
ардақты.
Ол – адамзат ұрпағын өмірге әкелетін болашақ ана, үй ұстап, жар
күтетін адал жар, ата-ене сыйлап, иілетін қамқор келін. Ол осыны қаласын-
қаламасын, бұл-өмір заңы —деген. Соңғы кездері қыздарымыздың арасында
темекі тартып, нашақорлыққа бой ұрғандары да кездеседі. Келешекте ондай
қыздар өмірге қандай ұрпақ әкеліп,қандай тәрбие бермекші? Қыз баланың тым
әлем-жәлем киініп, көзге түсуге тырысуы, орынсыз боянып сылануы ерсі
болады. Сонымен қатар, өзінің сырт пішініне, киім сәніне немқұрайлы,
салғырт қарауы да келіспейді. Бұл оның тәрбиесінің жетімсіздігі, төмендігі.
Қазіргі заман ағымына сай қыздар тәрбиесінде төмендегідей басты мәселелерге
көңіл бөлінуін баса айтқым келеді:
• Ата-аналармен тығыз байланыста болу, баласы туралы пікір алмасып
әңгіме жүргізіп отырып тәрбиелеу өз нәтижесін бермек. Себебі, қай бала
болса да (қыз, ұл) алдымен тәрбиені отбасынан алады, ата-анасына еліктейді,
соларды қайталағысы келеді, ал бала жас шыбық тәрізді, қалай баулыса солай
қарай бой түзейді.
• Қызға қырық үйден тыйым деп, қыз баланың әлдебір іс-әрекетіне үзілді-
кесілді тыйым салу, жылылық танытпай ұрысып, зеку зиян, керісінше
баланың жағдайымен санасып сеніміне кіру, сырласып дос бола білу
керек.
• Отбасы дұрыс, мәдениетті қарым-қатынаста болуы.
• Өз ұлтының намысын жоғары қоя білетін, елінің сөзін сөйлейтін жас
ұрпақты баулып,тәрбиелеу үшін мұны білуге әлі ерте, оған тыйым
салынады деген тежеулерді алып тастап, баланы бұғаулы ойдан, шектеулі
ұғымдардан құтқару қажет, қайта баланы ойын еркін айта білуге
жетілдіріп, білігіне жетелеп отыруымыз керек.
• Жас ұрпақты адамға тән табиғи сезіммен өмірді, табиғатты сүйе білуге,
құрметтеуге үйрету.
• Жаратылыстың ақиқатын, болмысты ашық, бүкпесіз көрсетіп ұғындыруға
арналған мектеп — шындықты үйрету мектебі болуы керек.
Ел болам десең – бесігіңді түзе дейді біздің дана халқымыз. Бала
тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлу ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан негізгі
қасиеттерінің бірі. Бала – ұрпағының жалғасы, ертеңгі күнге аманатым деп
бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Кісі, қонақ келгенде қолына су
құйғызып батасын алған, қонақты аттан түсіріп, үйге бастап әдеп танымын
көрсеткен. Осындай керемет үлгілерімізден айрылып қалардай уақыттарды
бастан кешкен халқымыз мына жаңа заманда дәстүріміз бен салт-санамызды
қайта бір жаңғыртқандай. Сонау заманда адам баласының мәңгі жасауын арман
еткен Қорқыт атамыздың тәлім-тәрбиелік әңгімелері мен мақал-мәтелдері, әл-
Фарабидің білім, ғылым, тәрбие жөніндегі тұжырымдары, А.Ясауи ілімдері,
Жүсіп Баласағұни тәлімдері, Абай мен Ы.Алтынсариннің тәрбиелік ойлары,
А.Байтұрсыновтың ұлттық білім беру жүйесі,М.Жұмабаевтың Педагогикасы,
Ж.Аймауытовтың қазақ психологиясын зерттеуі бәрі де біздің қасиетті де
құймақұлақ, шешен де пайымды халқымыздың болашағы үшін тер төгіп, халықтың
қамы үшін этнопедагогиканың негізін салған ағартушы-ғалымдар. Бүгінгі таңда
осы проблеманы қолға алып, оқулықтар жазып, жанашырлық көрсетіп отырған
Оразбекова К, М.Оразаев, М.Смаилова, Қ.Жарықбаев, Ә.Табылдиев, С.Ғаппасов,
С.Қалиев, Ұ.Асылов, Ж.Нұсқабаев т.б. ғалым-зерттеушілеріміз тәрбие ісін
жүргізудің оны оқу бағдарламасына енгізудің түрлі жолдарын көрсетіп,
мақсатын жеткізе білді [2,210б].
Қыз баланың, әйел адамның тәрбиесі қашанда халық аузында. Тәлімгер
ана – тірегің, тәрбиелі қыз – жүрегің. Әрбір халықтың отанасы, тәрбие
негізін қалыптастырып отырады. Қызды қырық үйден тыю, қала берсе күңнен
тыю, Гүл өссе жердің көркі, қыз өссе елдің көркі - деп, ананың қасиет,
қадірін дәріптеп: Ана бір қолымен бесікті тербетсе, бір қолымен әлемді
тербетеді – деп, және пейіш ананың табанының астында деген теңеулерден
асқан құрмет болмас. Бүгінгі таңда кейбір келеңсіз жағдайларға көңіліміз
толмай, қазіргі қыздардың бойынан имандылық, ибалық, шеберлік, іскерлік,
төзімділік, батылдық т.б. көре алмай, мұның мәнісі неде дей келе зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Қазақ халқының салт- дәстүрлері арқылы қыздарды
тәрбиелеудің маңызы мен ерекшеліктері- деп, алуды ұйғардық.
Зерттеу мақсаты: Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы қыз
балалар тәрбиесін арттырудың жолдары мен көздерін жан-жақты қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің қыздарды тәрбиелеу теориясының
негіздерін айқындау;
- Қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемаларын қарастыру;
- жастарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің ерекшеліктері мен
мүмкіндіктерін анықтау;
- ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарға тәрбие берудің әдістерін және
ерекшеліктері қалыптастыру.
Зерттеу нысаны: Білім беру мекемесінің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Қыз балаларға ұлттық салт-дәстүр тәрбиесін беру үрдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озат тәжірибелерді
талдау, зерделеу, жинақтау, балалардың шығармашылық жұмыстарын саралау,
бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- қазақ халқының қыздарды тәрбиелеу теориясының негіздерін айқындалды;
- қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемаларын қарастырылды;
- жастарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері
анықталып талданды;
- ұлттық салт-дәстүр арқылы қыздарға тәрбие берудің әдістерін және
ерекшеліктері қалыптастыру.
Практикалық маңыздылығы:
- қыздарды ұлттық салт-дәстүр арқылы тәрбиелеудің мүмкіндіктері
анықталып талданды;
-қазақтың ұлттық салт-дәстүрі арқылы қыздарға тәрбие берудің
әдістері анықталып, ерекшеліктері қалыптастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындылар мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЗ БАЛА ТӘРБИЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қыз балалар тәрбиелеудегі психологиялық-педагогикалық
проблемалар
Қыз еркем, қылығымен көркем деп данышпан халқымыз қыз тәрбиесіне
ерекше мән берген. Келінім саған айтам,қызым сен тыңда , Қызды қырық
үйден тыю деген ұстанымды ұстанған аналарымыз бен жеңгелеріміз қыз
тәрбиесіне келгенде басты назар аударған. Қазақ қызы десе, қос бұрымы
жотасында ойнаған, иманды жүзді, ибалы мінезді, үлкенге құрмет,кішіге ізет
көрсете білетін, көрген сәттен қылығымен тәнті қылар, биязы, нәзік жанды
аруларымыз көз алдымызға еріксіз елестейді. Отанның тұтқасын ұстап, отана
деген қасиетті ұғымды ұстанатын әйел адам болғандықтан –оған қойылатын
талап та, жауапкершілік те көп. Ана – жер ана деп жердің өзін анаға
теңейміз. Себебі, ана да жер сияқты адамды асырайды, бағады, өсіреді. Жерге
еккен егісті, талды дұрыстап қарасаң өнімін береді, жемісін сыйлайды. Яғни
Отан, Ана, Жер деген ұғымдардың қасиетті екенін әрбір жас білуге тиісті.
Адам тәрбиесіне қатысты қазақ педагогикасында тәрбие басы – тал бесік
деп жатады. Ал ғұламалар тіпті адам тәрбиесі бала дүниеге келген күннен
қолға алыну қажет десе, енді ұлттық тәрбиемізде бала тәрбиесін дұрыс жолға
қоямын десеңіздер әуел бастан жастар яғни қыз бен жігіт танысар кезде, екі
жақ бір-бірінің жағдайын толық зерттеу қажет, ата- аналарын, тектілігін,
мінез- құлқын, теріс қылықтары жоқ па, ақыл- парасаттылығы, ар- намыс
ұстанымдары, қан тазалығы сияқты біршама қасиеттерін саралап, бір-бірін
сырттай білісіп, жақсы жер, өскен- өнген, абыройлы, істері таза, шатақ
мінездері жоқ, ұрлық- қарлықтан ада деп, баға беріп отырған. Ағайындарының
адалдығы мен меймандостығы, тазалығы бағаланған. Сонда ғана жастар үйлесіп
кетеді, білмегендеріне екі жақтың үлкендері көрегенділікпен қарап,
білмегенін үйретіп, ақыл кеңес беріп тәлім бере алады, не болса соған қол
шошайтып:ой білмейді, жаман, істей алмайды, масқара,- деп жария етпейді,өз
балаларындай көріп баулыйды деп санаған. Бұл өте жастар өміріне сақтықпен,
жауапкершілікпен қарау, жанашырлық таныту деп білеміз. Егер қыздарымыз
өздерінің білімді, сауатты, тәрбиелі, көргенді екенін өздерінің жүріс-
тұрысынан, киім киісінен, сөз мәнерінен , өзін-өзі ұстау принциптерімен
көрсете білсе айналасындағы ер жігіттердің өздері қаншама еркін болса да
қыздардың сыпайылығына, ұстамдылығына қарай өздерін лезде жиып алар еді,
қыздардың көзіне дарақы болып көрінуге ыңғайсызданар еді. Жиындарда,
отырыстарда, қоғамдық орындарда мәдениеттілік таныту, қыз баласына орын
беру, жол беру, көмектесіп жіберу сияқты жігіттердің жақсы қасиеттерін ашу
қыздардың, бойжеткендердің өздеріне көп байланысты. Ақылды ,парасатты
қыздардың қасында азғантай ғана уақыт болған жігіттер өздерін тез жиып
алып, дұрыс сөйлей білуге, өздерін таза ұстауға,дөрекі мінездерін
көрсетпеуге ұмтылыды. Бөйжеткендер өздері ғана тәрбиелі болып қоймай жан-
жағындағылардың бәріне күн сәулесіндей нұрын төгеді, әдемілікке шақырады,
сұлулыққа жетелейді. Жас та кәрі де, үлкен-кіші де қыз баланың жаңа ашылған
гүлдей көркемдігі мен нәзіктігіне сүйсініп, ибасы мен нәзіктігіне риза
болар еді.
Қазіргі сәтте ол образды көрсетіп жүргендер аз. Сөзімізге дәлел
ретінде айтсақ , инабаттылықтың орнына жүзіне дарақы күлкі пайда болды,
жігіт бетіне тура қарамайтын қазақ қызы қарап тұрған жігіттің мойнына
асылатын болды, бүрмелі қос етекті көйлектің орнына қысқа белдемше киіп,
кіндіктеріне жылтырық тағып, денелеріне тотировка салдырып жүрген
қыздарымыздың қылығы. Бойларына жанымызға жат әдетпен айналысып жүргендерін
көргенде қарның ашaды. Қазіргі таңда қоғамды алаңдатып отырған ең басты
мәселе-қыздардың темекіге әуестігі. Мемлекет тарапынан бюджеттен қаншама
ақша бөлініп,көшелерде Темекіге жол жоқ деген сынды билбордтар ілініп,
түрлі шаралар жасалып жатса да, бұдан шығып жатқан нәтиже шамалы.Керісінше,
темекі тұтынушы қыздарымыздың саны көбеймесе,азаяр түрі жоқ. Темекінің адам
ағзасына зиян екені Ислам дінінде де айтылған.
Өздеріңді-өздерің өлтірмеңдер! [3,47б].
Қазіргі дамыған медицина темекі шегудің адамды баяу өлімге апаратын
бірден-бір зиянды жол екенін айтып, жамағатты жаман әдеттен сақтануды
айтады. Жастар арасында кең етек алған бұл індетке қарсы күрес мақсатында
Елбасымыз Н. Ә.Назарбаев барлық қазақстандықтарға жолдаған Қазақстан -
2030 стратегиялық бағдарламасында негізгі басым бағыттардың ішінен жеті
басымдықты, соның төртіншісі Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын, білімі
және денсаулығын атап көрсетеді. Халықтың салауатты өмір сүруіне қол
жеткізу үшін негізгі үш бағытта күрес жүргізу керек,- дейді [4].
1 бағыт-Темекі шегуді тоқтату
2 бағыт-Нашақорлыққа,наркобизнеске қарсы күрес
3 бағыт- Маскүнемдік пен араққа қарсы күрес
Бағдарламада былай делінген: Алкоголь мен темекінің адам өміріне
зиянды екені дәлелдеуді қажет етпейді. Халықаралық тәжірибе жүргізу
алкоголь мен темекіге салық салудан бастап бірнеше бағытты ұсынып отыр. Біз
бұл мәселеде байыпты саясат жүргізуміз керек.
Стратегиялық бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында Ата заңымызға
толықтырулар мен өзгерістер енгізілді.Соңғы кездері темекіге қыз-
келіншектердің қызығушылығынның артып бара жатқаны әлем назарын аударып
отыр. Жұмыла көтерген жүк жеңіл демекші, Дүниежүзілік Денсаулық сақтау
ұйымымен (ДДСҰ) бірлесе отырып бойымызды жайлаған індеттен айығу жолдарын
қарастыруда. ДДСҰ-ның статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, әлемде
әйелдердің 12 пайызы темекі шегеді екен. Әйелдер арасында темекі
шегушіліктің ең көп тараған елі Дания болып тұр. Ал елімізде 12 жастан
асқан әйелдердің шамамен 9,8 пайызы темекіні тұрақты тұтынады. Және бұл
көрсеткіш ұдайы өсу үстінде. Мәселен, Салауатты өмір салтын қалыптастыру
проблемаларының Ұлттық орталығының деректеріне сүйенсек, 2001 жылы 12
жастан асқан әйелдердің 7,5 пайызы темекі шексе, 2006 жылы еліміздегі
шылымқор әйелдер 8 пайызды құраған. Салауатты өмір салтын қалыптастыру
проблемалары Ұлттық орталығының директоры Сәуле Диқанбаева: темекі шегуші
әйелдердің саны ерлермен салыстырғанда 2004 жылы 1- де 5-ті, бүгінде 1-де 3-
ті құрайды, ал 13-15 жастағы топта- 1-де 2 –ні құрайды. 10 жыл бұрын темекі
шегуші ер балалар мен қыздардың ара салмағы 1-де 5-ті, кей жерлерде 1-де 10-
ды құраған.Әйелдер арасындағы темекі шегушіліктің ең жоғарғы дәрежесі 18-19
жас 20 пайыз және 20-29 жас 17,2 пайыз аралығында топтарында анықталды ,
деп (ҚазАқпарат .2010 жылы мамыр айының 26 жұлдызында ) хабарлайды. ДДСҰ-
ның стастистикалық деректеріне көз жүгіртсек, темекінің улы түтіні жыл
сайын шамамен 281 мыңға жуық әйелдердің өмірін қиса, бүкіл әлем бойынша 600
мыңнан астам адам жанама түтіннен қайтыс болады екен. Бүкіл дүние жүзі
бойынша 1 млд. адам темекі тартады.
Темекі зардабынан күніне 10 мың адам,жылына 3,5 млн. адам қайтады
екен,елімізде 3,2 млн. (33% ) адам шегеді, зардабынан жылына 25 мың адам
көз жұмады екен.Нәзік жанды аруларымыздың темекіге әуестігі жөнінде БАҚ да
жарысып жазуда.
Темекі ананың өз денсаулығына ғана қауіпті ғана емес,болашақ баласына
да үлкен ауыртпалық әкеледі.Өйткені ұзақ уақыт бойы темекі тартқан әйелдер
бала туу қабілетінен айырылады,болмаса , олардың балалары іштен өлі туылу
қаупі өте зор.Бұған статистика да куә, мұндай әйелдердің жартысына жуығында
балалар ана жатырында-ақ қайтыс болған,-дейді Салауатты өмір салтын
қалыптастыру проблемалары Ұлттық орталығының директоры Сәуле Диқанбаева
[5,2б].
Тәрбие басы тал бесіктен деген Махмұт Қашқаридың сөзінің тереңіне
үңілсек, езулеріне темекі қыстырып, көк түтінге уланып жүрген аруларымыз
ертеңгі күні бала тәрбиелейтін ана болғанда өз балаларына қандай тәлім-
тәрбие бермек?
Бүгінгі сылқым бикештер батыстың мәдениетін мүмкіндігінше алды, алайда
жанға жат та жиіркенішті әдеттерін бойларына сіңіріп те үлгерді.Абай атамыз
орысты үлгі ретінде көрсеткендегі мақсаты осы ма еді? Керісінше, “жақсысын
үйреніп, жаманынан жиренуді” өсиет етпеп пе еді?
Кешегі қазақ қызының бүгінгі бейнесі кісі ұялатындай: қаншалықты сұлу болса
да жағымсыз иісті темекі түтінімен жарасымсыз көрінетінін ойламайтын да
секілді, ұлт болашағы бүгінен басталады десек, ұрпақ жалғастырушыларымыз
қылығы осындай. Ет сасыса тұз себер, тұз сасыса не себеміз демекші, мәселе
марафонының алдыңғы қатарында келе жатқан бұл жағдайдың алдын қалай
тұмшалауға болар? Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілер. Ендеше, қылығы
көркем,ибалы ерке қыздарымыздың тәрбиесін түзейік. Ағашты шыбық күнінде
түземесек, кейін кеш болатыны белгілі ғой...[6,17-25б].
Бүгінгі таңда біздің мақсатымыз ақпараттық құралдар арқылы – қазақ
қызының бойындағы ұлттық дәстүрімізге сай әдептілік, көріктілік, ептілік,
инабаттылық, кішіпейілділік, сұлулық, т.б жан-жақты ұлттық қасиеттерін
таныта білу, түрлі іс- шаралар арқылы – жастардың ойлау, есте сақтау,
танымдық қасиеттерін дамыту, проблемалық мәселелерді көтеру– қазақ
халқының әдет-ғұрпы арқылы қыз бала тәрбиесіне тән қасиеттерді бойына
сіңіру, ұлттық ұстанымдарымыз жоғалып кетпей тұрғанда қай та жаңғырту,
Қазақ халқы Қыз деген сөздің өзін әдеміліктің, инабаттылықтың,
сұлулықтың белгісі деп таныған. Халқымыздың халық ауыз әдебиетінде көптеген
ақындарымыз қызға көптеген керемет суреттемелер берген. Сондай-ақ қыз
баланың ұқыптылығын, шеберлігін, сүйкімділігін, жанының нәзіктігін, өнер,
білімге бейім тұратынын жоғары бағалап, оның ол қасиеттерін бейнелі сөздер
арқылы ерекше көрсеткен.Мысалы: Қыздың жиған жүгіндей, Қыздың тіккен
кестесіндей, Қыз –елдің көркі, гүл - жердің көркі, Жақсы қыз – жағадағы
құндыз, Қызы бар үйдің қызығы бар, т.б.
Ақындарымыз да қыздар жайлы:
Қыз емес, қыздың аты – қызыл алтын,
Көрінер туған айдай жүзі жарқын.
Үлкеннің алдын кесіп сөз сөйлемес,
Халқының сақтай білген ізгі салтын.
Қыз бала – бойжеткен, келін, ана,
Бәрі де дер кезінде дара тұлға.
Ұрпағыңның ойласаң болашағын,
Қызды сыйла, жамағат, қызды сыйла!
Біз қыз баланың бойынан нені көргіміз келеді нәзіктік пен сұлулықты,
ұяңдық пен инабаттылықты, сыпайылықты, әдемілік пен ұялшақтықты, өнерпаздық
пен іскерлікті, шеберлік пен ақ ниетті, ақкөңіл қасиеттерді.
Қазақ халқында Қыз – елдің көркі, гүл - жердің көркі деген мақал бар.
Мақалдың мәні қыз баланың нәзіктігін, сүйкімділігін, салтқа беріктігін
көрсетеді.
Осы істердің барлығын қыз балаға ерте жастан үйретіп отырған. Олай
болса, қыздардың өнеріне тоқталайық. Ас әзірлеу, шай құю, тоқыма тоқу, ою-
өрнек, төсек жинау, киім немесе тігін тігу, әсемдік бұйымдарын жасау,
кілем, алаша тоқу, киіз басу.т.б. Қазақ отбасында қыз баланы қалай
тәрбиелеген,соның негізіне көз жіберейік. Қыз баланы шашына шашбау тағып,
көзден таса етпеген, қашанда анасының қасында болып, ас мәзірін дайындауға,
дастархан жасасып, үй жинасуға, үй заттарын таза ұстауға, ыдыс-табақты
жуып, тазалыққа, әсемдікке,әдемілікке, жинақылыққа, қарапайымдылыққа
үйреткен. Қазақ отбасының маңызды қызметтерінің бірі – тәрбие. Ата-ананың
міндеті – жас ұрпаққа аға ұрпақтың әдет-ғұрпын, адамшылық, адамгершілік,
инабаттылық, сыйлау қасиеттерін сіңіру. Әсіресе, қазақ отбасында басқа
ұлттарға қарағанда, қыз бала тәрбиесі ерекше орын алады. Қазақ халқы қыз
баланы ардақтап ұстаған, оның көңілін қалдырмаған, оған қарсы сөйлемеген,
оны мәпелеп өсірген. Қажет болғанда, уақытында қатал ұстап, оның
тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп қараған [7,54б].
Қыз бала тәрбиесінде ананың орны ерекше. Ана қыз бала тәрбиесінде әкеге
қарағанда ерекше қызмет етеді. Қыз бала анаға бір табан жақын ғой. Басқа
ұлтқа қарағанда, біздің қазақ қызының бойында ізеттілік, ар-ұят, ұялшақтық,
үлкенге қызмет көрсету, үлкеннің алдын кесе-көлденең кесіп өтпеу, жаны ашу
қасиеттері басымырақ сияқты. Осындай қыз балаға тән қасиеттерді қызының
бойына сіңіретін ең бірінші – ол анасы. Қыз баланы жастайынан үй сыпыруды,
яғни үйді таза ұстауға, төсек жинауға, ас пісіру, шай құю, кесте тігу, т.б.
жанұяның үй жұмысын үйретуді анасы мен әжесі өз міндеттеріне алған. Әсіресе
қыз баланың көрікті болып өсуіне анасы ерекше көңіл бөліп, Аттың көркі –
жалы, қыздың көркі - шашы деп, қыздың шашын күтіп өсіруді өнер санаған. Ол
үшін оның шашын айранмен, қынамен жудырған. Шаштарын қос бұрым немесе
бестемше етіп өру бойжеткен қыздың көркі болған. Қазақ халқының
жырларында қазақ қыздарының шаштарын керемет суреттеген: Шашының ұзындығы
ізін басқан, Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген, Қыпша бел, қиылған
қас, қолаң шашты, т.б. Халық арасында бойжеткен қызды ажарына қарай жетіге
бөлген. Осының өзі де халқымыздың қыздарға қаншалықты көңіл бөлгендігін
аңғартады. Әдемі қыз - баппен сөйлеп, биязы күліп, жақсы-жаманның жөнін
біліп тұратын. Көрікті қыз - істі үйіріп, сөйлесе бұйырып, баурап алатын,
бірден көзге түсе қоймайтын. Шырайлы қыз - көз жанары өткір, бет-әлпеті
балбұл жанған, тәні шымыр. Сұлу қыз - сөзі өткір, өзі пысық, өрескелдікті
сүймейтін, болмашыға пісіп-күймейтін, келбетті; Ару қыз - бет пішіні, дене
мүсіні келіскен, сөзі сыпайы, өзі әдепті, сұңғақ бойлы, терең ойлы. Ажарлы
қыз - дене бітімі жинақы, тығыршықтай, сөзі салмақты, ісі тиянақты. Әсем
қыз - жүзі жылы, өзі ұяң, тәні нәзік.
Қазақта қызға қырық үйден тыйым, қала берсе күңнен тыйым деген аталы
сөз бар.
Түске дейін ұйықтауға тыйым,
Бұраңдап қылымсуға тыйым!
Тамақты обырлана асауға тыйым,
Ұрлық-қарлыққа тыйым.
Салт-дәстүрден аттауға тыйым,
Ұрыс-керіске тыйым.
Қыздар, осы тыйым сөздерді әр уақытта естен шығармаңдар! Естен шығарар
болсаңыздар ұятқа қаласыздар. Қызға қырық үйден тыйым дегені ауылдағы
ағайындардың үйіндегілер де, сіздердің ерсі қылықтарыңызды көргендер де
сіздерге сын айта алады, тыйым сала алады, тіпті үйге жалданған күңнің де
сізге тыйым салуы, ерсі қылығыңызды айтуы орынды. Себебі олардың бәрі де
әулеттің қамын ойлағаны, сіздің ата- анаңызға сөз тимесін дегендігі.
Қазақ халқы бойжеткен қыздың киім киісіне де ерекше көңіл бөлген.
Мысалы: Адам көркі – шүберек, ағаш көркі - жапырақ деп қыз балаларға
қынама қамзол, дүрия бешпет, кәмшат бөрік, қос етек көйлек кигізген.
Халқымыз қыз баланың көркіне оның ақыл-ойы мен мінез-құлқы сай болуын
қалаған. Қызым үйде, қылығы түзде, Қыз ақылы шешеден, т.б. мақал-
мәтелдер соған арналған. Қыздарға арналып, кітаптар да жазылуда, өлеңдер,
әндер толассыз.
Қыздар деген, қызыл гүл ғой өсіп тұрған бақтағы
Қыздар деген, жігіттердің асыл арман ақ таңы
Қыздар,қыздар неткен ғажап сүйікті ең
Жігіттердің қолы жетпес көрініңдер биіктен,- деп ақындарымыз өз
өлеңдерінде қыз баланың сүйкімді болуын, олардың кез келгеннің қолында
кетпей, асыл да ардақты болуын,сонда ғана қадірлі болатынын жырлайды.
Бүгінгі қыз бала ертеңгі ана. Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілесің
деген сөз бар халық аузында. Отбасында ата-ана қыз баланы қалай тәрбиелесе,
кейін отбасылы болғанда сол тәрбиенің жемісін көреді. Шыдымды болу, сыйласа
білу, адамгершілікті болу, кешірімді болу, тазалықты дұрыс ұстану,
отбасының жанашыры болу, үлкен мен кішіге сыйлы болу,адам күте білу, қонық
келгенде алдынын шығып жылы шыраймен күтіп алу, көрпеше салып, амандық
сұрасу, ас-ауқатын өз жолымен,құрметтеп ұсыну, дауыс көтеріп сөйлемей, ыдыс-
аяқты сылдырлатпай жай ғана қозғалу – осының барлығы үй іші әдебіне,
мәдениетіне жатады.
Жалпы үйде қалай болса солай жүру, үй ішін таза ұстамау,аузына ие бола
алмай келеңсіз сөздерді ерсілі- қарсылы қолдана салу, балаларға тәрбие
бердім деп құр айқайға басу,келген кісіге немқұрайлы қарау, отырғызатын
таза жер таба алмау, үлкеннің алдынын кесе көлденең өту,үлкеннің сөзін
тыңдамау, үйде ысырапшылдық жасау, үй заттарын таза ұстамау- кез келген
отбасында дау-дамай шақырып, ақыры келеңсіз жағдайларды тудырыды.
Көргенсіздің асыраған балысы деген- ата-анаға сөз келтіреді.
Қызым үйде- қылығы түзде, деген де қыз баланың үйде жүргенде ешнәрсе
білдірмей тіл алғыш тәрбиелі бала сияқты көрініп, көзді ала бере яғни
сыртқа шыққанда тәрбиенің не екенін ұмытып, ерсі киініп, ерсі боянып, ерсі
қылықтар жасап, орысша қазақша сөйлеген болып, не қазақша шырайлы сөйлей
алмай, не орысша жөнді білмей масқарасы шығып, қадірсіз болуы.
Ертеден ақ қазақ халқы қыз баланы еркелетіп, сыйлап өз үйінде қонақ
деп төрге шығырып, бетін жаппай еркін ұстап, атқа мінгізіп, ер баламан
бірдей көріп ақылдасып отырса – ертең барған жерінде өз орнын білсін, үйде
еркін және ерке едім ал мына үйге келген соң мен енді келінмін, бүрынғы
еркелік пен еркіндіктің орнына, ептілік, ұқыптылық қажет екенін ақыл-
парасатты қыз бала ешкім айтпай ақ түсінуі керек.
Үй ішіндегі заттарды орнымен ұстап, ыдыс-аяқ өз орнында тап-таза беті
орамалмен жабылған, кісі келгенде төсейтін көрпеше таза, үлкендерге
құрметпен қарап, шыдамдылық танытып, сол үйдегі қызға –қайын сіңлі, қайын
апаға сыйластықпен қарап, қайын аға мен қайын балаға бақырайтып атын айтып
сенсіремей сіз деп сыйлап, құрмет тұтса өзі де құрметті болады. Ерте тұрып,
кеш жатып, бүгінгі жұмысын ертеңге қалдырмай ұқыпты болса жан-жағындағылар
да оны құрметтей түседі, үлгі тұтады. Ал осының бәріне атүсті қарайтын
болса ұрыс- керіс, жанжал осыдан шығып, от басының шарқы бұзылады.
Отбасының ұйтқысы әйел екені бесенеден ақ белгілі. Әйелдер үлкен
отбасында тату болмаса, көрегенділік танытпаса берекесіздік пайда болады.
Мысылы ел аузында жүрген мына әңгімеге ден қоялық: Бір үлкен отбасында
ағайынды үш жігіт мақтанып,масаттанып отыр дейді. Біздің мықтылығымыздан,
тәрбиемізден үш отбасы бір үйде тату- тәтті тұрып жатырмыз. Біздің
үйіміздің ынтымағын ешкім бұза алмайды,- деп. Мұны естіген ақылды бір
келін, біздің бірлігімізді, бір-бірімізге деген сыйымызды, ынтымықтық
пейілімізді бағаламай бәрі өзіміз деп отырғаны несі деп, бір сын ойлап
табайын дейді. Кешкі аста отырып тамақ ішіп болған соң бөлмелеріне келгенде
келіншек отағасына: байқадаң ба,жоқ па білмеймін әр күні ас мәзірінде
қайнаға өз баласына үлкен жілікті ұсынады да , біздің балаға әйтеуір қолға
ілінгенді ұстата салады,- деп іріткінің шет жағасын шығарады. Сонда әлгі
жігіт әлек болып укілеп-ақылап, келес күні тамақтанып отырғанда ағасымен
сөзге келіп, ренжісіп қалады. Іс насырға шаба бастағанда әлгі келіншек
бәрін тоқтатып, егер келіншектер яғни әйелдер қауымы тату болғанда ғана әр
үйде тыныштық, татулық орнамақ деп, тұжырым жасайды. Осыдан келіп халық
аузында Ағайын тату болса – бас көп, абысын тату болса ас көп,- деген сөз
қалған.
Қыз баланың жақсы болып өсуіне оның өскен ортасының, бірге жүрген құрбы-
құрдастарының, дос-жарандарының да әсері күшті. Қазақтың Қызың өссе, қызы
жақсымен ауылдас бол, Қызға қырық үйден тыйым деген нақыл сөздері сол
өмір тәжірибесінен алынған. Сонымен қазіргі заманғы қыздардың бойынан:
ақылдылық, инабаттылық, сымбаттылық, көріктілік және де іскерлік қасиеттері
де табылуға тиіс. Халық Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без деген. Ұлы
Абай атамыз Ары бар, ақылы бар, ұяты бар ата-ананың қызынан қапы қалма
деген екен.
Демек, болашақ жас ұрпақты адамгершілігі мол, иманды, өнегелі, өнерлі
етіп тәрбиелеу - қазіргі отбасына үлкен міндет. Сонымен қазақ отбасында
тәрбиенің негізі – ұлттық салт-дәстүрлер.
Тәрбие отбасынан басталады, қыз баланың тәрбиесі ерекше. Қазақ
отбасындағы қыз бала тәрбиесі оң жолға қойылуы керек. Мектепте, оқу
орындарында, жұмыс орындарында қыз баланың ұлт алдындағы жауапкершілігін
сезіне алатындай тәрбие берілуі керек. Келешекте ұлттық салт-дәстүрлермен
тәрбиеленген қыздар ел қорғайтын ұлтжанды жас ұрпақты тәрбиелей алатынына
біз сенімдіміз [8,74б].
Отан отбасынан басталады десек, сол әрбір кіші отанның ұйытқысы,
берекесі болатын – әйел адам. Ұлттың адаспай, ұлт болып қалуы, қоғамның
ырғақты дамуы, мемлекеттің өркендеуі – соңында келіп әйелге, келешек Ана
болар қыздардың қалай тәрбиеленетініне байланысты болмақ.
Заттай байлықтың құны өршіп тұрған бұл кезеңде руханият аяқ асты
қалмауға тиіс. Адам тек тәнімен ғана адам болып тұрмағанын жақсы сезінуіміз
– бүгінгі күннің өткір мәселесі. Біз рухымыз биік болғанда ғана Адам деген
асыл есімге кір жуытпай қала аламыз. Діні мен Ділі берік ел – алынбас
қамал. Ал оның болашағы жастардың қолында. Сондықтан басқа елдердің
өркениеттік жетістігі деп бағаланған арзанқол мәдениет үлгісі ата салт-
дәстүріміздің тұнығын лайлатпасын десек, жастарымызға, әсіресе қыздарымызға
дұрыс тәрбие беру – бәріміздің ортақ парызымыз. Өйткені кім-кімде болашақ
әке, аға, әпке немесе ана.
Қай ұлттың әйел затына бөлетін орнын қазақ қоғамында бөлінген орнымен
салыстыруға келмейді. Қыз баланы кішкентайынан төрге шығарып отырған қазақ
оның болашақтағы Ел анасы боларына кәміл сенген. Қазақ қыздары даланың ерке
елігіндей бұлаңдап өскен. Нәзік жанды қыздарға қарап, ер-жігіттердің бойына
күш-қуат бітеді. Оларды қорғағысы келеді. Батыр атанған қазақ елінің ер-
азаматтарын жігерлендіріп отырған осы нәзік жандыларды қорғау ниеті.
Өйткені ер мен әйел әрқашанда бірін-бірі толықтырып отырған. Осыған қарама-
қарсы Батыс елдерінің өркениеттік үлгісі болып табылатын бала тумай, тек
қара басының қызығы үшін өмір сүру үрдісі, әйел адамды ер адамнан жоғары
қойып, ерлерге тән қылықтарды насихаттауы, т.б. кереғар тұстар қоғамда әйел
киімін киетін еркектерді, еш мұқтажсыз өзін еркектерше ұстайтын еркекшора
қыздарды әкеліп отыр. Бір хадисте адамзаттың қай ұлтында, қай дәуірде
болмасын, қандай қоғамдық заңдармен әйелдерге түрлі құқық бергенмен, ол
Алла берген жаратылыс болмысына сай болмаса, оны бұзады, тағдырын қор етеді
делінген екен. Қазақ қызы әрқашанда еркін сөйлеп, ойын ашық айтқан, оның
ішінде тіпті билік еткен әйелдерде болған. Алайда олар ешқашан да өзінің
әйелдік болмысын жоғалтпаған. Қазіргі кезге сәйкестендірсек, қыз баланың
құқығы ұл баладан еш кем емес, алайда рухани жағынан ол әрқашанда да өз
нәзік болмысынан айнымауы қажет.
Қызым үйде – қылығы түзде демекші, қыз баланың жүріс-тұрысы мен киім-
киісі тәрбиенің негізі болып саналады. Бүгінгі күнде қыздарымыздың көзге
оғаш тиетін киімдерін айтып жатпайық, ол күнделікті өмірде не көгілдір
экранда артылып жетіледі. Әрине әсемдіккке, әдемілікке құмар жандар
сәнденгенді, әрленуді ұнатады және де үйлесімді сәнденудің еш оғаштығы жоқ.
Тек ол өзіңе сай жарасып, мөлшерімен пайдаланып, жан сұлулығын аша түсер
болса. Қазақ қыздары бұрыннан бері өздерінің алтын-күміс әшекейлерге,
бағалы терілерге құмарлығымен танымал. Оны біз көптеген археологиялық
зерттеулер барысында табылған жүзік, білезіктерден көре аламыз. Сондай-ақ
шығыс елдеріне тән бізде де, сән-салтанат көрсету бойымызға сіңген.
Бауыржан Момышұлының Ұшқан ұя-сындағы әпкесінің ұзату кезін бір қайталап
оқысаңыз қазақ халқының ұлттық салт- дәстүрінің керемет үйлесімділігін, ел
арасында сақталған керемет үрдістердің салтанатын түсінесіз. Қазақтың
молшылықты көрсете білгенін, әсемдікпен сәндеп ұстанып, оны халыққа көрсете
білгені көрініп тұрады. Ал Қыз Жібек-тегі Қыз Жібектің киім киісі,
ибалылығы, қуанғандағы әсем күлкісі, шашы, оған тағынған шолпысы, бас
киімі, сөйлеу мәнері, керек болса батылдығы, ашықтығы, наздана анасына
еркелеуі, жеңгесімен ынтымағы жарасуы бәрі де керемет жарасымды сәттер.
Керуенді қандай керемет суреттеген, әр күйменің сәні мен салтанаты бірінен
бірі жүз есе артық болып отырғанына аттылы жігіттер Төлеген мен ағасы ғана
емес, біз де тамсана таң қаламыз. Қазақтың кең даласы, қызғалдағы жайнаған
жайылым, өзен көлдеріндегі аққулар мен аспанда ұшқан қаздарды қазақтың
тұрмысындағы ұстанымдарды,Нұрғиса Тілендиевтің Көш керуенімен қалай
астастырып суреттеген. Адам баласы таңқаларлық керемет салт- дәстүрлер. Ал
Мұхтар Мағауиннің Аласапыран-ындағы Ол хан-сұлтандардың ғана емес, қолы
жеткен дәулетті адамдардың қыздары да тәнін ақ биенің сүтімен шылайтынын,
әртүрлі шөптің шырынымен бетіне әр беріп, дене мүшесін нәрлендіріп,
көріктендіретінін білетін дегенінен қазақ қыздарының ықылым заманнан бері
тазалыққа, сұлулыққа құмар екендігін аңғарамыз. Қаны тазалықтан, ішім-
жемігің молдығынан, ағарғанды, сүт пен айранды, қымыз бен қымыранды молынан
қолданғандықтан қазақ қыздарының терісі өте тұнық және тап- таза болып
келеді. Соның өзін қазақ қыздары күннен, желден, ыстық- суықтан қорғаудың
жолдарын бұрыннан білген. Тағы бір айта кететін жайт, осы романда мынадай
бір тұс бар, Ораз-Мұхамед пен Ай-Шешек Бегімнің арасындағы әңгімеде: Олар
әйелін...оңаша бөлмеге қамап қояды дейді. Атқа мініп, жүріп-тұрмақ түгілі, өз
үйіңде де еркін жүріп- тұра алмайсың, ешбір ер адаммен сөйлеспейсің.
Сөйлеспейсің деймін-ау, ешкімді көрмейсің. Бетіңе пәренжі деген бүркеніш
жауып аласың да, қаралы адамдай түнересің де отырасың... айтып отырғандары
басқа елдің салт-дәстүрі, яғни ол қазаққа жат болғандығы көрініп тұр
[9,110б].
Сонымен жарасымды сәнденуде еш тыйым жоқ, тек оның не мақсатта
жасалатындығында. Елдің көзіне ерсі көрінбейтіндей, бойыңа жарасып тұрса
ешкім қарсы болмайды. Күнделікті адам денесі, бет жүзі таза болып күтім
жасалынып отырылуы керек. Бұл біздің хайуандардан ерекшеліктеріміздің
біріне жатады. Таза жүріп, бойды да ойды да таза ұстау иманнан, адамдықтан.
Хадисте: Егер бір әйел еркектің назарына ілігу үшін сәнденіп, сыланып-
сипанып, серуенге шықса, ол қаңғыбаспен бірдей және оған қадалған көздер де
сондай делінген. Сонда мұнда ниеттің дұрыс еместігі басты назарда ұсталып
отыр.
Философ Дьюидің айтуы бойынша, адамның өзінің маңыздылын сезінуі оның
тамақ ішу, ұйықтау, жан-жағыңдағыларға көмек көрсету сияқты ең қарапайым,
алайда ең қомақты қажеттілігі екен. Бірақ та бұл қажеттіліктің орнын өмір
бойы толтыра алмай өтетіндер де болады. Өмірдегі өз орнының барын
дәлелдеуге құмарлық әр адамның табиғатына тән нәрсе. Мұнда терең психология
жатыр. Кішкентай қыздың ең бірінші көретін ер адамы кім? Әрине ол оның -
әкесі. Егер де әкесі қызына көңіл бөліп, оның әдемі, ерекше екенін
сездіріп, көзқарасымен болсын білдірсе, қызының ақылдылығын бағалайтынын,
оның ұятқа қалдырмайтындығын білдірсе, онда ол қыз жаңағы айтып отырған
өзінің маңыздылығын дәлелдеуге өмір бойы қажетсінбейді. Өйткені ол өз ата-
анасының алдында бұл сезімінің құмарын басып алған. Енді ол тек өзіне емес,
өзгеге де көңіл бөле алады, өзгенің жанын жұбата алады. Ал керісінше,
анасынан болсын, ең бастысы әкесінен болсын, тиісті көңіл бөлінбесе, бала
келешекте сол қуысты жақсы дегенде, не өзіне не өзгелерге дәлелдеу арқылы
белгілі жетістіктерге жетуі мүмкін немесе жаман дегенде ол қылықтың орнын
басқа зиянды заттармен толтыруы мүмкін. Осыдан қазірдегі үлкен адамдардың
ортадағы өзін-өзі ұстауына қарап, оның кішкентай кезіндегі керекті назарды
ала-алмағанын білуге болады. Баланың өмір бойына өзімен бірге болатын
санасы мен мінезі балалық шағындағы алғашқы сезімдердің жиынтығы. Аса
сезімтал келетін қыз баланың тәрбиесіне өте мұқият қарау керектігі айтпаса
да белгілі. Тарихқа көз жүгіртсек, көшпенді қазақ халқы әрқашанда ананы
қастерлеген. Жарын сүйген. Қызын қырық үйден тия отырып, алақанына салып
әспеттеп еркелеткен. Қызды қашанда жат жұрттық деп, жас күнінен отбасының
сенімді серігі, қара қазанның иесі, үйдің ұйытқысы ретінде ұзатқанға дейін
тек тәрбие берген. Сол дәстүрдің арқасында Елдің анасы атанған талай
әйелдердің есімі бізге жетті. Бұдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген ұлы
даладан шыққан сақтың батыр қыздары Томирис пен Зарина ерлігі, Жоңғар
шапқыншылығы кезіндегі Гауһардың, ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі
Бопайдың, күні кеше Әлия мен Мәншүктің ерлігіне ұласты. Кеңес Үкіметі
күйрердегі желтоқсанда ерліктің туын жықпаған қыздарымыз қаншама. Ал аққан
жұлдыздай із қалдырған Шоқанның әжесі Айғаным ханымның елді ақылмен
басқарғанын, дәрет алмай баласын емізбеген, данагөй әжеміз ұлы Абайдың
тәрбиешісі болған Зере әжемізді қалай ұмытамыз? Бұның бәрі ата салт-
дәстүріміздің, тәрбие жолының дұрыстығын көрсетсе керек.
Келіні жақсы үйдің керегесі алтын демекші, көңілі мен жүрегі таза,
әдемілікке, нәзіктікке құмар, өзінің емес, өзгенің өресін көтермелейтін қыз
бала келешекте іргелі үйдің шаңырағын жоғары көтеретіні анық. Қорытындылай
келе тағы бір хадисті келтіргіміз келіп отыр: Адамда бір кесек ет бар,
егер ол кесек жақсы болса, адамның бүкіл тәні де сондай, егер жаман болса,
бүкіл дене де жаман. Ол кесек-ой. (яғни жан, жүрек) [9,148 б].
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы Ы.Алтынсарин өзінің әдеби
және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин өзінің барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары
қасиеттерін қалыптастыруда еңбектің, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің
ерекше орын алатынын анықтап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің
ұлағатты сөздері, педагогикалық мұралары,қаншама еңбектері халық
педагогикасында үлкен орын алады. Осы еңбектерді қазіргі қазақ халқының
ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін қайта жаңғырту кезеңінде кең мағынада
насихаттау,іске асыру әрбір педагог-тәрбиешінің басты борышы болуы қажет
[10,82б].
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік еңбектер
жазуда өз ұлттының салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар
ата-бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады.Ұлтының
озық үлгідегі салт- дәстүрін,халық арасындағы тәрбие құралдарын бағалады.
Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып, салт-
дәстүрімен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде
пайдаланудың үлгілі жолдарын көрсетті. Сол мақсатта ел мәртебесі үшін,
игілігі үшін олар қазақ мектептерінің жас буынына, жас өркендеріне арнап
оқулықтар, оқу құралдар және әдеби шығармалар,өлеңдер, поемалар жазды.
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы- ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі. Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттық үлгісін жасаған, ұлт жанашыры, талантты көсем
сөз иесі, туған халқының рухани дүниесін жандандырған, шынардай биік ғұлама
– А.Байтұрсынов жан-жақты зерттеп, олардың тәрбиелік мәнін ашып берді. Ол
қазақ этнопедагогикасының негізгі нұсқаларын зерделей зерттеп, негізін
тауып, екшелеп,електен өткізіп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады [11,58б].
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, халықтың маржандарын дәріптеп, жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеу мақсатында қоғамдағы білім көздері мектеп мұғалімдері мен
тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық этнопедагогикалық еңбек деп
толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан ”Педагогикасының” басты ерекшелігі –
оның қазақ топырағымен, ұлттық уызбен тығыз байланыстылығында. Оқулықтың
басынан аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық
тәрбиенің ерекшелігін бағалай отырып тәрбие мен білім беруге тәлімгерлерді
даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде мектепте оқу-тәрбие
үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен сипатталады [12,64б].
Ж.Аймауытовтың ерекшелігі ол – ақын, жазушы, драмматург, сыншы,
публист, аудармашы педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген
педагогикалық еңбек жазып, оны халықтың тәрбие ошақтарына ұсынды. Онда
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі көзге көріне бермейтін елеусіз
жағдайларды ашып көрсетті де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін
ұсынды. Баланы шындыққа, адалдыққа жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған
талап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz