Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық жауапкершіліктің түсінігі, негізі және жүзеге асыру нысандары

Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертацияның жалпы көлемі 75 бетті құрайды. Диссертациялық зерттеу құрылымдық тұрғыдан кіріспеден, алты бөлімшені қамтитын үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Пайдаланылған әдеби деректердің жалпы саны – 73.
Іздеу кілті бола алатын сөздердің тізімі: қылмыстық жауапкершілік; қылмыстық-құқықтық қатынастар; қылмыс құрамы; қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары; жаза; жазаға балама қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары; қылмыстық жауапкершілікті жіктеу; қылмыстық жауапкершіліктен босату; қылмыстық жауапкершілікті жеңілдетуші және ауырлатушы мән-жайлар.
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдық немесе жеке қайшылықтардан туындайтын қылмыс – адамзат қоғамының ажырамас серігі. Қылмыстың құқықтық салдары ретінде жаза да – мәңгілік құбылыс. Сондықтан қазіргі заман шарттарында жаза жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, жаңа қылмыстардың алдын алуға және сотталған адамды түзеуге бағытталған қылмыстық саясаттың маңызды әрі қажетті құрамдас бөлігі болып қалып отыр.
Қылмыстық құқықтың мәнін құрайтын «қылмыс» пен «жаза» атты екі институттың байланысын, сабақтастығын көрсететін үшінші бір категория – қылмыстық жауапкершілік. Қылмыс – қылмыстық жауапкершіліктің материалдық негізін құраса, жаза – қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың басты нысаны болып табылады.
Қолданыстағы қылмыстық заңнамада «қылмыстық жауапкершілік» тіркесі өте жиі қолданылғанымен, оның мазмұны ашылмайды. Осы себепті қылмыстық құқық ғылымында қылмыстық жауапкершілік ұғымы түпкілікті шешімін таппаған, даулы мәселелердің қатарынан саналады.
Қылмыстық заңдарда көзделген қылмыстар әр қилы болады, олар мазмұны, бағыты, зардаптары және қоғамдық қауіптілігі бойынша бір-бірінен көп ерекшеленеді. Қылмыс жасайтын адамдар да сан алуан болады. Субъектілердің және жасалатын қылмыстардың әркелкілігі қылмыстық жауапкершіліктің де әртүрлі нысандарда жүзеге асырылуын талап етеді. Міне сондықтан ХIХ-ғасырдан бастап демократиялық мемелекеттердің қылмыстық саясаты өз бойында белгілі бір құқықтық шектеулерді, жаза тағайындау немесе орындау қатерін бостандықта жүзеге асырылатын тәрбиелік ықпалмен оңтайлы үйлестіретін жазаға балама қылмыстық-құқықтық шараларды іздестіру және заң жүзінде бекіту бағытында өрбуде.
Жазаға балама қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары қылмыстық жауапкершілікті жіктеу (дифференциация) мен жеке даралау (индивидуализация) мүмкіндігін айтарлықтай молайтады және қылмыстық құқықтың әлеуметтік маңызын елеулі түрде арттырады. Осыған орай Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында қылмыстық құқықты дамытудың басым бағыттарының қатарында «қылмыстық қуғын-сүргінді қолдану аясын кезең-кезеңмен қысқарту мүмкіндігін айқындау» қажеттігі жөнінде айтылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – қылмыстық жауапкершілік ұғымын кешенді ғылыми сараптамаға салып, қылмыстық жауапкершілік институтының қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибесіндегі заманауи үрдістерге жауап беретін негізгі категорияларын тұжырымдау.
Аталған мақсатқа жету үшін ғылыми жұмыстың алдына төмендегідей міндеттер қойылып отыр:
– қылмыстық жауапкершілік ұғымы жөніндегі теориялық көзқарастарды талдау, солардың негізінде қылмыстық жауапкершіліктің анықтамасын тұжырымдау;
– қылмыстық жауапкершіліктің негізін, оның пайда болуына, өзгеруіне және доғарылуына түрткі болатын құқықтық фактілерді сипаттау;
– қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың негізгі нысаны ретінде жазаның түсінігін, белгілерін және мақсаттарын талдау;
– қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың жазадан өзге нысандарының сипаттамасын беру;
– жаза мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларының ара қатынасын көрсету;

1) Қайырлина А.Қ., Биебаева А.Ә. Қылмыстық жауапкершілік ұғымы жөніндегі теориялық көзқарастар //Шығыстың аймақтық хабаршысы: Ғылыми журнал. - Өскемен, 2009. – №3. – Б.87-90.
2) Қайырлина А.Қ., Биебаева А.Ә. Қылмыстық жауапкершілікті жіктеудің түсінігі және құралдары //Қазіргі заманғы өзекті мәселелер: Халықаралық ғылыми журнал. «Заңтану» сериясы. – Қарағанды, 2010. - №2 (52). – Б.62-64.