Құқықтық тәрбие туралы ақпарат
Мазмұны
Кіріспе 3 . 5
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым . түсінігі 6 . 9
1.2. Жастарды адамгершілік.құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелері 10 . 19
ІІ. ЖАСТАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕТІКТЕРІ
2.1. Жастарға құқықтық тәрбие берудің қажеттілігі 20 . 24
2.2. Қазақстанда құқықтық білім берудің іс . тәжірибесі 25 . 32
2.3 Құқықтық мәдениетті қалыптастыру . құқықтық тәрбиенің өзегі 33 . 51
ІІІ. НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қызылорда облысындағы нашақорлықтың жай . күйі 52 . 57
3.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған профилактикалық іс . шаралар 58 . 68
Қорытынды
69 . 71
Пайдаланған дереккөздер тізімі
72 . 74
Кіріспе 3 . 5
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым . түсінігі 6 . 9
1.2. Жастарды адамгершілік.құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелері 10 . 19
ІІ. ЖАСТАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕТІКТЕРІ
2.1. Жастарға құқықтық тәрбие берудің қажеттілігі 20 . 24
2.2. Қазақстанда құқықтық білім берудің іс . тәжірибесі 25 . 32
2.3 Құқықтық мәдениетті қалыптастыру . құқықтық тәрбиенің өзегі 33 . 51
ІІІ. НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қызылорда облысындағы нашақорлықтың жай . күйі 52 . 57
3.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған профилактикалық іс . шаралар 58 . 68
Қорытынды
69 . 71
Пайдаланған дереккөздер тізімі
72 . 74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік - саяси жүйесінің қалыптасып дамуында, тиімді жұмыс істеуінде халықтың құқықтық тәрбиесі құқықтық мәдениеті, маңызды орынға ие. Заңдылықтардың жағдайы, қылмыстың төмендеуі және басқа да қоғамға қарсы көріністер құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады. Құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды, яғни олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды білуін, заңдарды сыйлауын, өз қызметтерінде заңдарды басшылыққа алып орындауын, әлеуметтік құрылымдағы өз орнын, ролін түсініп, қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет жасап, маңызды істерге араласуын қамтамасыз етеді.
Саналы, білімді адамдар ғана демократияның барлық құндылықтарын бағалай алады, ал керісінше білімсіз, мәдениетсіз адамдар авторитарлы және тотаритарлы жүйені қолдайтынын бұл өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның құқықтық тәрбиесінің, құқықтық мәдениетінің күш қуаты азаматтардың құқықтық сауаттылықтарында. Құқықтық нигилизмнің таралуына душар болған шенеуніктердің төмен құқықтық тәрбиесі мен мәдениеті еліміздің дамуында тежеуші бір фактор болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - азаматтардың анықталған құқықтық білімді меңгеру, оны одан әрі қарай толықтыруға қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [1.112б].
Еліміз сотталғандардың саны бойынша дүниежүзілік "ондықтың" ортасында жүруші еді. Бүгінде түзеу мекемелерінде сотталғандардың саны 47 мыңға, ал тергеу изоляторларында сегіз мыңға дейін төмендеді [2.58-59б]. Қазақстан түрмедегі адамдардың саны бойынша әлемдегі үшінші орыннан он тоғызыншы орынға сырғыды. Бұл көп жағдайда заңдарды жетілдіру, қылмыстылықтан арылту, қылмыстық жауапкершіліктен босату негіздемелерін кеңейту, бас бостандығынан айыруға ұқсас жазалардың жаңа түрлерін енгізу секілді жұмыстың нәтижесінде мүмкін болды деп айтуымызға болады. Дегенмен, бұл оңды өзгеріс біздің халықтың құқықтық тәрбиесі жақсы дамыған, құқықтық тұрғыда сауатты деген сөз емес. Бұл көрсеткіш бойынша, яғни, түрмеде отырған адам саны бойынша басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлі де алдыңғы қатардан орын алып отырмыз. Әсіресе жастар арасындағы қылмыс өршіп тұр. Еліміз тәуелсіздік алып, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жұмыссыздық, құндылықтардағы ірі өзгерістер, кедейшілік, меншік формаларының өзгеруі сияқты тағы да басқа көптеген әлеуметтік - экономикалық қиыншылықтардың салдарынан қылмыс шарықтап кеткені белгілі. Ол жасалған қылмыстардың ішінде жастардың үлесі өте жоғары. Жастар арасындағы қылмысты азайту, қоғамымыздағы түрлі заңсыздықтар мен кері әсері бар әрекеттерден құтылудың бір жолы - жастарға құқықтық тәрбие беру деп қорытынды шығаруға толық негіз бар. Заңды білмеу адамды жауапкершіліктен құтқармайды - бұл айқын нәрсе, десекте көптеген адамдар, оның ішінде жастар қылмыстық әрекеттерге заңды білместіктен баратыны жасырын емес. Біз өз зерттеуімізде қазіргі қазақ жастарының құқықтық тәрбиесін қарастырып отырмыз. Неге? Қоғамда бар немесе жаңадан туындаған кез-келген проблеманы шешу үшін немесе алдын алу үшін бірінші кезекте жастарға көңіл бөлінеді. Халқымыздың "Не ексең, соны орасың", "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың" деген сияқты мақалдары, "Жастар біздің болашағымыз", "Болашақ жастардың қолында" деген сияқты ұран сөздеріміз жайдан жай айтылған сөздер емес. Қазақстан Республикасының "Жастар туралы" Заңы бойынша жастар категориясына еліміздің он төрт жастан жиырма тоғыз жасқа дейінгі азаматтары [3] жатады. Қазіргі таңда Қазақстан халқының 30 пайызға жуығын жастар құрайды [4.87б].
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік - саяси жүйесінің қалыптасып дамуында, тиімді жұмыс істеуінде халықтың құқықтық тәрбиесі құқықтық мәдениеті, маңызды орынға ие. Заңдылықтардың жағдайы, қылмыстың төмендеуі және басқа да қоғамға қарсы көріністер құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады. Құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды, яғни олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды білуін, заңдарды сыйлауын, өз қызметтерінде заңдарды басшылыққа алып орындауын, әлеуметтік құрылымдағы өз орнын, ролін түсініп, қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет жасап, маңызды істерге араласуын қамтамасыз етеді.
Саналы, білімді адамдар ғана демократияның барлық құндылықтарын бағалай алады, ал керісінше білімсіз, мәдениетсіз адамдар авторитарлы және тотаритарлы жүйені қолдайтынын бұл өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның құқықтық тәрбиесінің, құқықтық мәдениетінің күш қуаты азаматтардың құқықтық сауаттылықтарында. Құқықтық нигилизмнің таралуына душар болған шенеуніктердің төмен құқықтық тәрбиесі мен мәдениеті еліміздің дамуында тежеуші бір фактор болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - азаматтардың анықталған құқықтық білімді меңгеру, оны одан әрі қарай толықтыруға қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [1.112б].
Еліміз сотталғандардың саны бойынша дүниежүзілік "ондықтың" ортасында жүруші еді. Бүгінде түзеу мекемелерінде сотталғандардың саны 47 мыңға, ал тергеу изоляторларында сегіз мыңға дейін төмендеді [2.58-59б]. Қазақстан түрмедегі адамдардың саны бойынша әлемдегі үшінші орыннан он тоғызыншы орынға сырғыды. Бұл көп жағдайда заңдарды жетілдіру, қылмыстылықтан арылту, қылмыстық жауапкершіліктен босату негіздемелерін кеңейту, бас бостандығынан айыруға ұқсас жазалардың жаңа түрлерін енгізу секілді жұмыстың нәтижесінде мүмкін болды деп айтуымызға болады. Дегенмен, бұл оңды өзгеріс біздің халықтың құқықтық тәрбиесі жақсы дамыған, құқықтық тұрғыда сауатты деген сөз емес. Бұл көрсеткіш бойынша, яғни, түрмеде отырған адам саны бойынша басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлі де алдыңғы қатардан орын алып отырмыз. Әсіресе жастар арасындағы қылмыс өршіп тұр. Еліміз тәуелсіздік алып, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жұмыссыздық, құндылықтардағы ірі өзгерістер, кедейшілік, меншік формаларының өзгеруі сияқты тағы да басқа көптеген әлеуметтік - экономикалық қиыншылықтардың салдарынан қылмыс шарықтап кеткені белгілі. Ол жасалған қылмыстардың ішінде жастардың үлесі өте жоғары. Жастар арасындағы қылмысты азайту, қоғамымыздағы түрлі заңсыздықтар мен кері әсері бар әрекеттерден құтылудың бір жолы - жастарға құқықтық тәрбие беру деп қорытынды шығаруға толық негіз бар. Заңды білмеу адамды жауапкершіліктен құтқармайды - бұл айқын нәрсе, десекте көптеген адамдар, оның ішінде жастар қылмыстық әрекеттерге заңды білместіктен баратыны жасырын емес. Біз өз зерттеуімізде қазіргі қазақ жастарының құқықтық тәрбиесін қарастырып отырмыз. Неге? Қоғамда бар немесе жаңадан туындаған кез-келген проблеманы шешу үшін немесе алдын алу үшін бірінші кезекте жастарға көңіл бөлінеді. Халқымыздың "Не ексең, соны орасың", "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың" деген сияқты мақалдары, "Жастар біздің болашағымыз", "Болашақ жастардың қолында" деген сияқты ұран сөздеріміз жайдан жай айтылған сөздер емес. Қазақстан Республикасының "Жастар туралы" Заңы бойынша жастар категориясына еліміздің он төрт жастан жиырма тоғыз жасқа дейінгі азаматтары [3] жатады. Қазіргі таңда Қазақстан халқының 30 пайызға жуығын жастар құрайды [4.87б].
Пайдаланған дереккөздер тізімі
1.Ғ.Сапарғалиев. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2007.– 227б.
2.Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смағұлов. ҚР қылмыстық құқығы.-Қарағанды: Болашақ баспа үйі, 2005. – 158б.
3. «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – Егемен Қазақстан, 2004, 25 мамыр.
4. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті халық санасына ендіру. -Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты ІІ Түркістан интеграциялық форумы атты Халықаралық конференцияның материалдары. Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2006. - 472 б.
5. А.Ж. Айменов. Құқықтық тәрбие құқықтық мәдениетті қалыптастыру құралы. - «Қазақстан Республикасының дипломатиялық және саяси өміріндегі Нәзір Төреқұловтың рөлі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Түркістан: ХҚТУ баспаханасы, 2006. -480 б.
6. А.Н. Нысанбаев, Р.К. Кадыржанов. Институт президенства в новых независимых государствах. Алматы, 2001. – 212с.
7. О.Нұсқабаев. Социология.- Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2002. – 152б.
8. Н. Назарбаев «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». Қазақстан Песпубликасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Қызылорда:- Тұмар, 2008. -32б.
9. К.Г. Габдуллина, Е.Р. Райсов. Социология. - Алматы, 2005. – 238б.
10. Ю.Г. Волков, И.В. Мостовая. Социология в вопросах и ответах. - Москва, 1999. – 198с.
11. Н. Смелзер. Социология.- Москва: «Феникс», 1994. – 459с.
12. Е.М. Абайдельдинов. Некоторые особенности евразийского типа правовой системы ІІ - Ученые записки Академии экономики и права. - Алматы, 2003. – 334с.
13. С.В. Алексеев, В.А. Каламанов, А.Г. Черненко. Идеологические ориентиры России.- Москва, 1993. – 413с.
14. Ч.Ч. Валиханов.Записки о кыргызах. - Ч.Ч. Валиханов. Сбор. Соч., - Алматы, 1985. – 497с.
15. А. Венгеров. Теория государства и права.- Москва, 1998. – 169с.
16. Б.С. Волков. Природа преступного поведения. – Казань, 1975. – 178с.
17. С. А.Каскабасов Часть мировой цивилизации - Казахстанская правда, 2003, 7 сентября.
18. Н. А.Назарбаев. В потоке истории. – Алматы, 1999 – 327с.
19. В. Н. Кудрявцев, В. П. Казимирчук. Современная социология права. - Москва, 1995 - 178с.
20. М. Ф. Пузиков, М. Н. Кудро, К. А. Мухамбетов. Личность в условиях социальных перемен. – Астана, 2002 – 168с.
21. В. Н. Синюков. Российская правовая система. Введение в общую теорию. – Саратов, 1994 – 174с.
22. Р. А. Шарипов. Менталитет личности как философская проблема. – Москва, 1996 – 129с.
23. А. Н. Нысанбаев, Р. К. Кадыржанов. Институт президентсва в новых независимых государствах Центральной Азии. – Алматы, 2004 – 112с.
24. М. Т. Баймаханов,Л. М. Вайсберг, А.У. Байсенова, М. А. Ибрагимов, А. К. Котов. Взаимодействие правового сознания с моралью в обществе переходного периода. – Алматы, 1995. - 198с.
25. С. Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2004. - 113б.
26. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті сіндіру. «Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту» атты II Түркістан интеграциялық форумы Халықаралық конференцияның материалдары. - Түркістан: Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2004.
27. Ж. Аймауытов. // Абай журналы. - №1, 1918.
28. Ерлан Жұрынбаев. Жастар және құқықтық тәрбиенің маңызы. - // Ақиқат журналы. №7. 2006 – 11-23 б.
29. Болат Тілепов. Өткен күндер тәлімі немесе Тәуелсіз Қазақстандағы жастар саясаты туралы. //Қоғам мен Дәуір журналы. – 2006 - №6. – 37-41 б.
30. Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смағұлов. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.- Қарағанды: Болашақ баспа үйі, 2005. – 247б.
31. Қ. Ғабдуллина. Құқық социологиясы.- Алматы, 2003. – 227б.
32. Ғ. Сапарғалиев. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.-Алматы, 1995 – 217б.
33. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті халық санасына ендіру. Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты ІІ Түркістан интеграциялық форумы Халықаралық конференцияның материалдары. - Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2006 - 472 б.
34. А.Ж. Айменов. Құқықтық тәрбие құқықтық мәдениетті қалыптастыру құралы - «Қазақстан Республикасының дипломатиялық және саяси өміріндегі Нәзір Төреқұловтың рөлі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Түркістан: ХҚТУ баспаханасы, 2006- 480 б.
35. О.Нұсқабаев. Социология.-Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2002, - 152б.
36. білім
37. Н. Назарбаев. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Қызылорда:-«Тұмар», 2008 – 32б.
38. А.Н. Нысанбаев, Р.К. Кадыржанов. Институт президенства в Казахстане.-Алматы, 2007.
39.Егемен Қазақстан. – 2010, 7 қазан.
40.Е.Нұсқабаев – Нашақорлықтың алдын алу – Ақиқат. – 2009. - №3. – 27-32 б.
41.Заң газеті – 2010, 11 қазан.
42.К.А.Әшірбек – Нашақорлық – дерт. – Ақиқат. – 2010. - №1. – 48-53 б.
1.Ғ.Сапарғалиев. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 2007.– 227б.
2.Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смағұлов. ҚР қылмыстық құқығы.-Қарағанды: Болашақ баспа үйі, 2005. – 158б.
3. «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. – Егемен Қазақстан, 2004, 25 мамыр.
4. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті халық санасына ендіру. -Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты ІІ Түркістан интеграциялық форумы атты Халықаралық конференцияның материалдары. Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2006. - 472 б.
5. А.Ж. Айменов. Құқықтық тәрбие құқықтық мәдениетті қалыптастыру құралы. - «Қазақстан Республикасының дипломатиялық және саяси өміріндегі Нәзір Төреқұловтың рөлі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Түркістан: ХҚТУ баспаханасы, 2006. -480 б.
6. А.Н. Нысанбаев, Р.К. Кадыржанов. Институт президенства в новых независимых государствах. Алматы, 2001. – 212с.
7. О.Нұсқабаев. Социология.- Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2002. – 152б.
8. Н. Назарбаев «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». Қазақстан Песпубликасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Қызылорда:- Тұмар, 2008. -32б.
9. К.Г. Габдуллина, Е.Р. Райсов. Социология. - Алматы, 2005. – 238б.
10. Ю.Г. Волков, И.В. Мостовая. Социология в вопросах и ответах. - Москва, 1999. – 198с.
11. Н. Смелзер. Социология.- Москва: «Феникс», 1994. – 459с.
12. Е.М. Абайдельдинов. Некоторые особенности евразийского типа правовой системы ІІ - Ученые записки Академии экономики и права. - Алматы, 2003. – 334с.
13. С.В. Алексеев, В.А. Каламанов, А.Г. Черненко. Идеологические ориентиры России.- Москва, 1993. – 413с.
14. Ч.Ч. Валиханов.Записки о кыргызах. - Ч.Ч. Валиханов. Сбор. Соч., - Алматы, 1985. – 497с.
15. А. Венгеров. Теория государства и права.- Москва, 1998. – 169с.
16. Б.С. Волков. Природа преступного поведения. – Казань, 1975. – 178с.
17. С. А.Каскабасов Часть мировой цивилизации - Казахстанская правда, 2003, 7 сентября.
18. Н. А.Назарбаев. В потоке истории. – Алматы, 1999 – 327с.
19. В. Н. Кудрявцев, В. П. Казимирчук. Современная социология права. - Москва, 1995 - 178с.
20. М. Ф. Пузиков, М. Н. Кудро, К. А. Мухамбетов. Личность в условиях социальных перемен. – Астана, 2002 – 168с.
21. В. Н. Синюков. Российская правовая система. Введение в общую теорию. – Саратов, 1994 – 174с.
22. Р. А. Шарипов. Менталитет личности как философская проблема. – Москва, 1996 – 129с.
23. А. Н. Нысанбаев, Р. К. Кадыржанов. Институт президентсва в новых независимых государствах Центральной Азии. – Алматы, 2004 – 112с.
24. М. Т. Баймаханов,Л. М. Вайсберг, А.У. Байсенова, М. А. Ибрагимов, А. К. Котов. Взаимодействие правового сознания с моралью в обществе переходного периода. – Алматы, 1995. - 198с.
25. С. Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2004. - 113б.
26. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті сіндіру. «Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту» атты II Түркістан интеграциялық форумы Халықаралық конференцияның материалдары. - Түркістан: Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2004.
27. Ж. Аймауытов. // Абай журналы. - №1, 1918.
28. Ерлан Жұрынбаев. Жастар және құқықтық тәрбиенің маңызы. - // Ақиқат журналы. №7. 2006 – 11-23 б.
29. Болат Тілепов. Өткен күндер тәлімі немесе Тәуелсіз Қазақстандағы жастар саясаты туралы. //Қоғам мен Дәуір журналы. – 2006 - №6. – 37-41 б.
30. Е.Ә.Оңғарбаев, А.А.Смағұлов. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.- Қарағанды: Болашақ баспа үйі, 2005. – 247б.
31. Қ. Ғабдуллина. Құқық социологиясы.- Алматы, 2003. – 227б.
32. Ғ. Сапарғалиев. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.-Алматы, 1995 – 217б.
33. А.Ж. Айменов. Құқықтық мәдениетті халық санасына ендіру. Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту атты ІІ Түркістан интеграциялық форумы Халықаралық конференцияның материалдары. - Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2006 - 472 б.
34. А.Ж. Айменов. Құқықтық тәрбие құқықтық мәдениетті қалыптастыру құралы - «Қазақстан Республикасының дипломатиялық және саяси өміріндегі Нәзір Төреқұловтың рөлі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- Түркістан: ХҚТУ баспаханасы, 2006- 480 б.
35. О.Нұсқабаев. Социология.-Түркістан: Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, 2002, - 152б.
36. білім
37. Н. Назарбаев. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.- Қызылорда:-«Тұмар», 2008 – 32б.
38. А.Н. Нысанбаев, Р.К. Кадыржанов. Институт президенства в Казахстане.-Алматы, 2007.
39.Егемен Қазақстан. – 2010, 7 қазан.
40.Е.Нұсқабаев – Нашақорлықтың алдын алу – Ақиқат. – 2009. - №3. – 27-32 б.
41.Заң газеті – 2010, 11 қазан.
42.К.А.Әшірбек – Нашақорлық – дерт. – Ақиқат. – 2010. - №1. – 48-53 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3 - 5
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым - түсінігі 6 - 9
1.2. Жастарды адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру 10 - 19
мәселелері
ІІ. ЖАСТАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕТІКТЕРІ
2.1. Жастарға құқықтық тәрбие берудің қажеттілігі 20 - 24
2.2. Қазақстанда құқықтық білім берудің іс - тәжірибесі 25 - 32
2.3 Құқықтық мәдениетті қалыптастыру - құқықтық тәрбиенің 33 - 51
өзегі
ІІІ. НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қызылорда облысындағы нашақорлықтың жай - күйі 52 - 57
3.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған 58 - 68
профилактикалық іс - шаралар
Қорытынды 69 - 71
Пайдаланған дереккөздер тізімі 72 - 74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік -
саяси жүйесінің қалыптасып дамуында, тиімді жұмыс істеуінде халықтың
құқықтық тәрбиесі құқықтық мәдениеті, маңызды орынға ие. Заңдылықтардың
жағдайы, қылмыстың төмендеуі және басқа да қоғамға қарсы көріністер
құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады.
Құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды, яғни
олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды білуін, заңдарды
сыйлауын, өз қызметтерінде заңдарды басшылыққа алып орындауын, әлеуметтік
құрылымдағы өз орнын, ролін түсініп, қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет
жасап, маңызды істерге араласуын қамтамасыз етеді.
Саналы, білімді адамдар ғана демократияның барлық құндылықтарын
бағалай алады, ал керісінше білімсіз, мәдениетсіз адамдар авторитарлы және
тотаритарлы жүйені қолдайтынын бұл өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның
құқықтық тәрбиесінің, құқықтық мәдениетінің күш қуаты азаматтардың құқықтық
сауаттылықтарында. Құқықтық нигилизмнің таралуына душар болған
шенеуніктердің төмен құқықтық тәрбиесі мен мәдениеті еліміздің дамуында
тежеуші бір фактор болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - азаматтардың
анықталған құқықтық білімді меңгеру, оны одан әрі қарай толықтыруға
қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [1.112б].
Еліміз сотталғандардың саны бойынша дүниежүзілік "ондықтың" ортасында
жүруші еді. Бүгінде түзеу мекемелерінде сотталғандардың саны 47 мыңға, ал
тергеу изоляторларында сегіз мыңға дейін төмендеді [2.58-59б]. Қазақстан
түрмедегі адамдардың саны бойынша әлемдегі үшінші орыннан он тоғызыншы
орынға сырғыды. Бұл көп жағдайда заңдарды жетілдіру, қылмыстылықтан арылту,
қылмыстық жауапкершіліктен босату негіздемелерін кеңейту, бас бостандығынан
айыруға ұқсас жазалардың жаңа түрлерін енгізу секілді жұмыстың нәтижесінде
мүмкін болды деп айтуымызға болады. Дегенмен, бұл оңды өзгеріс біздің
халықтың құқықтық тәрбиесі жақсы дамыған, құқықтық тұрғыда сауатты деген
сөз емес. Бұл көрсеткіш бойынша, яғни, түрмеде отырған адам саны бойынша
басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлі де алдыңғы қатардан орын алып
отырмыз. Әсіресе жастар арасындағы қылмыс өршіп тұр. Еліміз тәуелсіздік
алып, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жұмыссыздық, құндылықтардағы ірі
өзгерістер, кедейшілік, меншік формаларының өзгеруі сияқты тағы да басқа
көптеген әлеуметтік - экономикалық қиыншылықтардың салдарынан қылмыс
шарықтап кеткені белгілі. Ол жасалған қылмыстардың ішінде жастардың үлесі
өте жоғары. Жастар арасындағы қылмысты азайту, қоғамымыздағы түрлі
заңсыздықтар мен кері әсері бар әрекеттерден құтылудың бір жолы - жастарға
құқықтық тәрбие беру деп қорытынды шығаруға толық негіз бар. Заңды білмеу
адамды жауапкершіліктен құтқармайды - бұл айқын нәрсе, десекте көптеген
адамдар, оның ішінде жастар қылмыстық әрекеттерге заңды білместіктен
баратыны жасырын емес. Біз өз зерттеуімізде қазіргі қазақ жастарының
құқықтық тәрбиесін қарастырып отырмыз. Неге? Қоғамда бар немесе жаңадан
туындаған кез-келген проблеманы шешу үшін немесе алдын алу үшін бірінші
кезекте жастарға көңіл бөлінеді. Халқымыздың "Не ексең, соны орасың", "Ұяда
не көрсең, ұшқанда соны аларсың" деген сияқты мақалдары, "Жастар біздің
болашағымыз", "Болашақ жастардың қолында" деген сияқты ұран сөздеріміз
жайдан жай айтылған сөздер емес. Қазақстан Республикасының "Жастар туралы"
Заңы бойынша жастар категориясына еліміздің он төрт жастан жиырма тоғыз
жасқа дейінгі азаматтары [3] жатады. Қазіргі таңда Қазақстан халқының 30
пайызға жуығын жастар құрайды [4.87б].
Қазір Қазақстанда саясат және әлеуметтік - мәдени өмірді, экономика
саласын реттейтін заңдар мен нұсқаулар қабылданған. Егер көрсетілген
нормативті құқықтық актілердің іске асуы тиісті деңгейде болса, елдің
әлеуметтік және экономикалық өмірінде негативті процестер байқалмас еді.
Көптеген заң талаптары орындалмайды, мемлекеттік органдар тарапынан
заңнамалар мен актілердің орындалуына тиімді бақылау жоқ. Құқықтық мәдениет
азаматқа өздігінен келмейді, ол үшін мемлекеттік органдар және бәрінен де
бұрын заңгер практиктер жағынан көмек күштер қолдануы қажет.
Билік құрамында, өндірісте жетік білетін заңгер мамандардың жетіспеуі
алға қарай дамуды тоқтатып қана қоймай, сонымен қатар кез келген
экономиканы, әртүрлі әрекетті тығырыққа әкелуі сөзсіз. Егер атқарушы
билікте өз жұмысын жетік білмейтін адамдар қызмет атқарса, мемлекеттің
құқықтық арта қалуына алып келеді.
Құқықтық мәдениеттің дәрежесі - бұл адамның құқықтық ақпаратты болуы
ғана емес, сонымен қатар - бұл заңдарды орындау және сақтау, заңды сыйлау,
бұл кез-келген жанжалда заңға қарсы әдістерді қолданбау болып табылады
[5.211б]. Әрқайсымыз өз парызымызды орындап, заң бойынша өмір сүріп еңбек
етіп, заң арқылы өзіміздің міндеттерімізді мүлтіксіз сақтауымыз керек.
Дамыған елдерде мемлекеттік және қоғамдық өмірде жетерліктей құқықтық
білімдері бар адамдар ғана ие болатын заң шығарушы органдар жұмыс атқарады.
Осы аталған жайттар таңдалған тақырыптың өзектілігін көрсетсе керек.
Мәселенің ғылыми тұрғыдан зерттелу деңгейі. Құқықтық тәрбие және
құқықтық мәдениет мәселесін зерттеп жүрген ресейлік ғалымдардың ішінен
Алексеев С.В., Каламано В.А., Черненко А.Г. Идеологические ориентиры
России.- Москва, 1993; Венгеров А. Теория государства и права.- Москва,
1998, Волков Б.С. Детерменистическая природа преступного поведения.-
Казань, 1975, Синюков В.Н. Российская правовая система. Введение в общую
теорию. Саратов, 1994, Шарипов Р.А. Менталитет личности как философская
проблема. Москва, 1996., тағы басқаларды атауға болады. Құқықтанушы
ғалымдар Кудрявцев В.Н. пен Казимирчук В.П. тұлғаны құқықтық
әлеуметтендірудің үш жолын көрсетеді: оқып үйрену, тәжірибесін қалыптастыру
және символикалық әлеуметтену.
Бұл тақырыпта зерттеу жүргізіп, еңбектер жазып жүрген отандық
ғалымдардан Е.Ә. Оңғарбаев, А.А. Смағұлов, Ғ. Сапарғалиев, А.Н. Нысанбаев,
Р.К. Кадыржанов, М.Ф.Пузиков, М.Н. Кудро сияқты бірнеше ғалымдарды атауға
болады.
Сонымен қатар, бұл мәселе Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың үнемі назарында. Президентіміздің еліміздің құқықтық жүйесін
жетілдіруге, халықтың құқықтық мәдениетін көтеруге, еліміздегі қылмысты
азайтуға қатысты тың идеалары мен ұсыныстары қазіргі таңда тәжірибе жүзінде
іске асырылуда.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі жастардың құқықтық тәрбиесі, олардың
құқықтық мәдениетінің қалыптасу жолдарын іздестіру.
Зерттеудің міндеттері.
-Құқықтық тәрбие ұғымының мәнін ашып көрсету.
-Қоғамдағы қылмыс және әртүрлі жағымсыз әрекеттермен күресудегі
құқықтық тәрбиенің орны мен ролін зерделеу.
-Жастарға құқықтық тәрбие берудің тиімді жолдарын іздеу.
-Жастардың бойында құқықтық мәдениеттің қалыптасу амалдарын бағымдау.
Зерттеу объектісі. Жастар.
Зерттеу пәні. Жастардың құқықтық тәрбиесі, олардың құқықтық мәдениетін
қалыптастыру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың методологиялық негізі ретінде осы мәселеге қатысты
жағдаяттарды қарастырған қоғамтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ой-сана
жемістері алынды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған дереккөздер тізімінен тұрады.
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым - түсінігі
Біздің қоғамымыздың әлеуметтік - саяси жүйесінің артықшылығы жоғары
деңгейдегі құқықтық мәдениетті ғана қалыптастыра алады. Заңдардың
гуманистік мәні қылмыстың төмендеуіне әсер етуде. Ал қылмыстың төмендеуі
құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады. Оның
өмірі, құқы және бостандығы заңды маңызы бар мінез-құлықтың әлеуметтік
жаңғыру құралы ретінде құқықтық мәдениеттің рөлі және құқықтық білімінің
маңызы жоғарыламауы мүмкін емес. Зайырлы, білімді қоғамға ғана тән
демократиялық барлық құндылықтарын бағалай алады, ал керісінше білімсіз
мәдениетсіз адамдар авторитарлы және тотаритарлы жүйені қолдайтынын бүл
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның құқықтық мәдениетінің күш қуаты болып
азаматтардың құқықтық сауаттылықтары болып табылады. Құқықтық нигилизмнің
таратуына душар болған шенеуніктердің төмен құқықтық мәдениеті біздің
өміріміздің тоқтатушы бір факторы болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты -
азаматтардың анықталған білімін меңгеру оны одан әрі қарай толықтыруға
қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [6.112б]. Мысалыға,
экономикалық әсер ететін өнеркәсіптің дамуына бағытталған заңдар
жетерліктей қабылданған барлық әлеуметтік маңызды заңнамалық актілер екі
қағидалық жағдайды сақтауға әрекетті. Бірінші, құжаттың күшіне енген
парламенттік есептің спецификалық тиімді пайдалануда заңнамалар әр уақытта
тексерілуі керек. Халықтың құқықтық мәдениетінің жалпы деңгейін көтеруде
тиімді әсер ететін заңдар басты рөлде болуы керек. Қазір Қазақстанда саясат
және әлеуметтік мәдени өмірде экономика саласында маңызды қатынастарды
реттейтін заңды күшіне енген өте көп заңдар мен нұсқаулар қабылданған. Егер
көрсетілген нормативті құқықтық актілердің іске асуы тиісті деңгейде болса,
біз елдің әлеуметтік және экономикалық өмірінің негатив процестерін
бақыламас едік. Көптеген заңдар құжат бойынша қалып отырады, мемлекеттік
органдар, қызметтік адамы жағынан қабылданған заңнамалық актілердің
орындалуында тиімді бақылау жоқ. Құқықтық мәдениет азаматқа өздігінен
келмейді, ол үшін мемлекеттік органдар және бәрінен де бұрын заңгер
практиктер жағынан максимум күштерді қолдану қажет.
Билік құрамында өндірісте жетік білетін заңгер мамандардың жетіспеуі
алға қарай дамуды тоқтатып қана қоймай, сонымен қатар экономиканы кез
келген заңдық қолданыста тығырыққа әкелуі сөзсіз. Егер атқарушы билікте өз
жұмысын жетік білмейтін адамдар атқарса, мемлекеттің құқықтық артта қалуына
алып келеді [6.48б].
Құқықтық мәдениеттің дәрежесі - бұл адамның құқықтық ақпаратты болуы
ғана емес, сонымен қатар - бұл заңдарды орындау және сақтау құқықтық сотты
сыйлау, бұл кез келген жанжалды шешуші заңға қарсы күшті әдістерді
қолданбау болып табылады [7.211-213б]. Әрқайсымыз парызды болуымыз керек –
заң бойынша өмір сүріп еңбек ету, заң арқылы өзіміздің міндеттерімізді
мүлтіксіз сақтауымыз керек. Дамыған елдерде мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің барлық жағынан құқықтық қорғалған тиімді жүйесін құраған юридикалық
білімі бар не жетерліктей құқықтық білімдері бар жоғары дәрежедегі адамдар
ғана ие болатын заң шығарушы дәрежесінде жұмыс атқарады.
БАҚ - құқықтық білім берудің күшті құралы болып табылады, әсіресе
телевидение. Телевидение - күшті құрал және оның ерекшелігі, ол барлық
бағдарламалардың кемшіліктерін сонымен қатар оның қатысушыларының
кемшіліктерін анық көрсетеді [8.96б]. Телекамерадан фальшты және
дербессіздікті жасыра аламайсыз. Телевидение - құқықтық ақпарат таратуға,
оперативті түрде жасауға, актуальды сұрақтар тез берілуге көрнекті болуға
үлкен мүмкіншілік береді [8.97б].
Жоғары юридикалық білімдерімен, қайсар логикасымен, терең сенім, көп
қырлы эрудицияларымен аудиторияны қызықтыратын құқықтанушы лекторлар қазір
өте сирек көрінетін болды. Соңғы кездері теледидарда соттар сирек шығатын
болды. Көптеген сот прокурорлар прокуратураның қызметкерлері салық,
кедендік және басқа органдарынын қызметкерлері халықтың арасында құқықтық
түсіндірмелер жүргізуді өздерінің міндеттері деп санамайды, сонда заңдық
күші бар мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің нұсқауына сай келетін, олар мемлекеттік функциялары мен
міндеттерінің мақсатында мемлекеттік органдардың атынан қызметті бабын іске
асыратын заң шығарушы мен сәйкестірілген мемлекеттік қызмет төлейтін орында
отырған мемлекеттік қызметкер болып табылады. Адамдарға бағытталған заң,
құқық туралы түсіндірмелер - заңгердің маманданған функциясының атқаруына
қарағанда өте маңызды және керек. Ол тек адамдардың миына емес, сонымен
қатар сезіміне де әсер етеді. Құқықтық бұзушылық, жемқорлық, қылмыстың
өсуінің басты себебі - демократияның төменгі мәдениеті, құқықтық нигилизм
лауазымды адамдарда, сонымен қатар жай азаматтарда да төмен. Жемқорлыққа
әкелетін көптеген құқық бұзушылықтар заңды білмеушіліктен туады [9.23б].
Халық арасында құқықтанудың актуальды сұрақтары бойынша пресс -
конференциялар, олимпиадалар, ең жақсы лекторлар байқаулары өз көрінісін
жоғалтты.
Құқықтық сананың мазмұнында бағалау қатынасының маңызды төрт түрі
кіреді: құқықпен заңнамаларға (оның принцип норма, институттарына);
қоршаған ортаның құқықтық мінез - құлықтарына және іс - әрекеттің
объектісіне (қылмыстық, қылмыстыға, қылмыскерлерге); құқық қорғау
органдарына (прокуратураға, адвокатураға, сот, юстиция, ішкі істер
бөліміне); өзінің құқықтық іс қимылына (өзін - өзі бағалау) [10.54б].
Құқықтық бағдар - юридикалық маңызды жағдайдағы іскерліктің
программасын ішік жоспарды тікелей қалыптастыратын қоғам (тап, топ) және
тұлғаның құқықтық нұсқамаларының жиынтығы. Адамдардың құқықтық дайындығы
олардың ресми юридикалық білімдерімен шектеліп қоймайды, білімді бірақ оны
қалай, қай жерде қолдану керектігін білмейтін адамдар жеткілікті. Халықтың
әртүрлі топ, топтарының арасында жүргізілген тәжірибелі зертеулердің
көрсеткіші бойынша құқықтық нормалардың іс әрекетінің сәйкестігін
анықтайтын құқықтық сананың орташа компоненті болып, заңға деген бағалы
құрметті қатынастар табылады. Заңгер мамандарға құқықтық білімдер және
оларды қолдану, заңға қатысты бірдей болып табылады. Құқықтық аксиомаларды
және құқықтық норма, принциптерді жетерліктей білетін халыққа қарағанда
заңгерлер аксиома, принцип, өздері жұмыс істейтін саладағы құқықтық
нормаларын, барлық басқа салаларды, құқықтық негіздерді, ғылыми
әдебиеттерді және құқықтық салалардың жүріп жатқан соттық тәжірибелерін
жетерліктей білулері қажет. Олар жұмыста болатын ғылыми, техника және
құқықтың кез келген саласындағы жаңа білімдерді қажетінше тиісті көлемінде
меңгеруге дайын болулары қажет.
Құқықтық нормалар азаматтардың құқықтық білімдерінің дамуына,
жауапкершіліктің құқықтық қарым - қатынасына, норма және құқықтық
принциптердің дұрыс ұсынылуын қалыптастырылуына әсер етеді [11.116б].
Құқықтық сананың әртүрлі типтері белгілі. Субъект бойынша жеке, топтық және
қоғамдық болып бөлінеді. Жекелік және топтық құқықтық сана қоғамдық сипатта
болады. Қоғамдық іскерлік құқықтық сананы үш деңгейге бөледі: қарапайым
(эмперикалық); ғылыми (теоретикалық); профессионалды. Қарапайым құқықтық
ойлау, халықты тиімді ойлау, білім және жеке өмірлік тәжірибе, өмірлік
жағдайдың нақты әсер етуінен табиғи қалыптасады. Теоретикалық құқықтық сана
қарапайым құқықтық санаға қарағанда әлеуметтік құқықтық ақиқаттың арнайы
зертеулерге және заңдылықтар біліміне және терең құқықтық жалпынамалардың
кең базасында қалыптасады. Дәл осы құқықтық білім құқықтық шығарманың көзі
болуға тиіс және юридикалық тәжірибенің орындалуына қызмет етуі тиіс.
Профессионалды құқықтық сана - бұл заңгерлердің құқықтық білімдері.
Заңгерлердің құқықты санасында құқықтық қатынастардың әртүрлі саналарына
сай келетін ( мыс, шаруашылық, коммерциялық) азаматтардың құқықтық,
қылмыстық құқықтық сананың профессионалды топтарының жүйесінде құқықтық
психология құқықтық идеологиялардың мазмұнында нақтыналады [12.326-329б].
Заңгерлердің құқықтық білімі болуы тиіс.
Заңгердің құқықтық сезімі мен құқықтық саналарының ерекшеліктері
құқықты қолдау процесінде пайда болатын, қарым қатынасты алу немесе
бейтараптандыру, құқықтық реттеудің іске асыруына ұсыныстардың көзі болып
табылатын профессионалды қарастырылуда көрінеді [12. 329б].
Құқықтық мемлекеттің басты белгілері және құрылуының басты жағдайы
болып халықтың құқықтық мәдениеті және құқық қорғаушылардың жоғары деңгейі
болып табылады. Құқықтық мәдениет құқықтық ақиқатқа қатысты рухани және
материалды байлықтардан құралған өзіндік жалпы мәдениеттің түрлерін
ұсынады. Құқықтық мәдениет - қоғамның құқықтық мәдениеті, тобы және
тұлғаның қоғамдық мәдениеті болып бөлінеді. Тұлғаның құқықтық мәдениетінің
жоғары деңгейі - бұл құқықтық белсенділік. Ол құқықтық реттеу аясында іс
әрекеті шығармашылық белсенділігін дайындау кезінде көрінеді әлеуметтік
құқықтық белсенділікті - құқықтық мінез құлықтан бөлуге болмайды. Құқықтық
белсенділік Д.Б. Богоявленскийдің концепциясына сәйкес үш деңгейден тұрады
[13. 118б].
1) Егер субъект құқысы қызу және адал жұмысымен істің алғашқы табылған
және тапсырылған әдістің аясында қалса, оның интеллектуалды белсенділігі
пассивті деңгейге жетеді.
2) Егер субъект құқысы өзінің тапсырысында шешетін сенімді әдіс
жетерліктей бар өзінің ісінің таңдауды жалғастыратын мақсат бар, яғни
заңдылықтардың қалыптасуына шешімнің әдістері интеллектуалды белсенділіктің
жаңа деңгейдің ашылуына алып келеді.
3) Интеллектуалды белсенділіктің ең жоғары деңгейі шығармашылық деп
аталады бұдан сапалы ерекшеліктері интеллектуалды белсенділік дәрежесі ие
болады. Интеллектуалды белсенділік құқықтық сферада ойлау және мотивациялы
сферасын біріктіретін интегративті сипаты болып табылады [13. 119б].
Құқықтық мәдениет - заңдылық және құқықтық тәртіп, құқықтық сот
жағдайында сипатталды. Оған қоғамның бағыттары, халықтың әлеуметтік топ,
қабаттары жатады. Құқықтық мәдениет адамдардың бостандықты пайдалану және
әділ, өмір сүру деңгейінің жетерліктей және лайықты жетістіктерге қатысқан
тұлғаның абыройын қамтамасыз етуге рұқсат ететін құндылықтарды ұсынады.
Құқықтық сана өзінің құрылымында құқықтық идеология мен құқықтық
психолологияны қамтиды [14. 74б].
Құқықтық идеология - халықтың әртүрлі топ, тап, класстарының
қажеттіліктерін, принцип, құқықтық көзқарастарын жүйелейтін ғылыми
қалыптасқан сөз. Құқықтық идеология заңдылық және құқықтық тәртіп, құқықтық
– қатынастардың көрінуін немесе іске асуын бағалайды және негіздейді.
Құқықтық идеологияны даярлау - әлеуметтік психологияны еркіндік және
қызығушылықтарды, қоғамдық сананың деңгейін, қоғамдық өмірдің нақты
жағдайын ескеретін экономистер, саясаткер, заңгерлер қатысады.
Құқықтық психология барлық қоғамда да және әлеуметтік топта
сипатталған тілек көңіл күй, бағалы қарым - қатынастар, құқықтық
сезімдердің жиынтығын қамтиды. Құқықтық психология арқылы жүзеге асады.
Тұлғаның мәдениетіне әдет - тұрмысына кіретін құқықтық мәдениетке тән
дәстүр мен әдеп - ғұрыптар. Біздің мемлекетіміз бен халқымыздың идеологиясы
өткеннен сондай - ақ болашақтан және қазіргі уақыттан ең жақсысын алуы
қажет.
1.2. Жастарды адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру
мәселелері
Жастар және қоғам, жастардың қоғамдық өмірге араласуы, аға ұрпақ
өкілдерінің тәжірибесін меңгеруге көмектесетін білім мен тәрбие беру ісі
ешқашан маңызын жоймайтын жалпы адамзаттық мәселелердің бірі болып
табылады.
Жастарды әлеуметтендіру қай кезеңде болмасын қарама - қайшылықты және
күрделі процесс [15.39б] болған. Қоғамдық өмір мен мемлекеттік құрылымда
ауқымды өзгерістер болып жатқан қазіргі таңда жастар мәселесі одан әрі
маңызды бола түсуде.
Экономикалық мәдениеттің дамуы, тұлғааралық және ұлтаралық
қатынастардың жетілуі, өркениетті қоғамның басты құндылығы ретінде адамның
дамуы өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуда прогрессивті жолды таңдауды
талап етеді.
Қазіргі таңда еліміз құқықтық мемлекет қалыптастыру жолында. Ал
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ең алдымен заң үстемдігі мен оның
сақталуына тікелей байланысты [16.243б]. Сонымен қатар құқықтық мемлекеттің
негізгі идеясы тұлғаның құқығы мен бостандығының үстемдігі. Бұл
аталғандарды жүзеге асыру адамдардың құқықтық санасына тәуелді.
Құқықтық сана - адамдардың, әлеуметтік қауымдастықтардың қоғамда
қызмет етіп отырған құқыққа қатынасы, шындықты, ақиқатты танудың бір
тәсілі. Ол әлеуметтік - экономикалық, этнопсихологиялық, мәдени - тарихи
факторлардың әсерінен қалыптасатын объективті құбылыс. Құқықтық білім беру,
құқықтық тәрбие, яғни құқықтық әлеуметтендіру нәтижесінде адамдардың
құқықтық санасы қалыптасады.
Құқықтық әлеуметтендіру - индивидке адамгершілік - құқықтық тәрбие
беріп, оның құқықтық - саяси санасын, құқықтық мәдениетін қалыптастырып,
дамытатын жалпы әлеуметтендіру процесінің маңызды бір бөлігі [17.165б].
Адамгершіліктік - құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін
қалыптастыруды, яғни олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды
білуін, заңдарды сыйлауын, өз құрылымындағы өз орнын, ролін түсініп,
қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет жасап, маңызды істерге араласуын
қамтамасыз етеді.
Демократиялық режимде индивидті әлеуметтендірудің ерекшелігі - оның
саяси - құқықтық нормаларды, құндылықтарды меңгеруі, саяси - құқықтық
мәдениетке, практикаға араласуы, саналы белсенді іс - әрекет жасауы
[18.69б].
Бұл сонымен қатар әлеуметтік мәдениеттің басқа да формаларының,
әлеуметік топ, еңбек коллективінің, жалпы қоғамның даму деңгейіне тәуелді.
Өйткені жеке тұлғаның құндылықтық - нормативтік бағдары индивидуалды
тәжірибе мен коллективтік тәжірибенің жемісі болып табылады.
Құқықтық әлеуметтендіру туралы айтқанда біз оның нақтылығын,
бағытталғандығын және анықтылығын айтып өтуіміз керек. Себебі адам нақты
бір қоғамда, өзіндік тарихы мен саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени
қызметтері бар жүйеде өмір сүреді және белсенділігін көрсетеді.
Құқықтық әлеуметтендіру қоғамның әрбір азаматының мемлекеттік заңдарды
аса жауапкершілікпен орындау талаптарымен байланысты. Ол үшін адамзаттың
сан ғасыр уақытта жасап шығарған моральдық нормаларын қоғамның әрбір
өскелең ұрпақтарының сана – сезіміне сіңдіру қажет. Бұл мақсатты жүзеге
асыру жолы – құқықтық тәрбие мен құқықтық білім беру механизмін
қалыптастыру. Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбие мен құқықтық білім берудің
негізгі құралдары: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықты насихаттау,
сайлау сияқты конституциялық іс шаралар арқылы құқықтық тәрбие жұмыстарын
жүргізу. Сонымен қатар мемлекетіміз дамудың жаңа кезеңіне аяқ басып, меншік
формасы мен экономиканы реттеу әдістері өзгеріске ұшыраған қазіргі уақытта
құқықтық тәрбиенің дәстүрлі формаларын бағалаудың маңызы зор және олардың
жаңа экономикалық, саяси – құқықтық негізде дамуын қамтамасыз ету керек.
Қылмыстың өсуі мен азаматтардың әлеуметтік қорғалуы төмендеп кеткен
қазіргі жағдайда азаматтардың құқықтарын анықтап, заңсыз іс - әрекеттер
болған жағдайда сотқа шағымдануға болатынын, моральдық, материалдық зиян
келтірген жағдайда оның орнын толтыру керектігін, саяси, мүліктік тағы да
басқа құқықтарын пайдалана алатынын азаматтарға түсіндіріп, таныстырудың
ерекше маңызы бар. Мұндайда газет, журналдардағы азаматтарды заңды сыйлауға
тәрбиелейтін мақалалардың, театр қойылымдарының, кинофильмдердің ролі
ерекше.
Құқықтанушы ғалымдар В.Н. Кудрявцев пен В.П. Казимирчук тұлғаны
құқықтық әлеуметтендірудің үш жолын көрсетеді: оқып үйрену, жеке
тәжірибесін қалыптастыру және символикалық әлеуметтену [19.120б].
Оқып үйрену арқылы әлеуметтену құқықтық, саяси жүйелердің белгілі
ережелерін сыйлауға негіздейтін моральдық – құқықтық нормаларды меңгеру.
Бұл процеске қоғамдық – саяси институттар да кіреді.
Жеке тәжірибені қалыптастыру бұл тұлғаның жеке әлеуметтік, саяси,
құқықтық іс әрекеті мен мінез – құлқының жемісі. Тұлға түрлі әлеуметтік
рольдерді орындай отырып, қоғамдық ұйымдардың қағидаларын меңгеріп,
мемлекеттік – құқықтық режимнің қызметімен танысады. Осы аталғандарды жеке
тәжірибесінде тексеруден өткізеді. Жеке тәжірибесі мен осы нормалардың
арасындағы айырмашылықтың дәрежесінен адамның алғашқы ұстанымдары күшеюі не
әлсіреуі мүмкін.
Тағы бір айта кететін жайт, жастарды құқықтық әлеуметтендіру ісі
тәрбиенің басқа да түрлерімен бірлесе, жүйелі, мақсатты жүргізілуі керек,
сонда ғана ол өзінің нәтижесін береді.
Әлеуметтендіру нәтижесінде адам материалдық және рухани құндылықтарды
жасаушы тұлғаға айналып, танымдық құндылықтық, практикалық, коммуникативтік
сияқты әлеуметтік қатынастардың белсенді субъектісіне айналады. Мұнда
моральдық – құқықтық құндылықтардың ролін ерекше атап өту керек.
Әлеуметтендіру – бұл адамның маңызды әлеуметтік құндылықтарды
меңгеруі, өте ертеден қалыптасқан және қазіргі таңда даму үстіндегі
әлеуметтік тәжірибені жастарға беру процесі. Әрине, адам үшін бұл
тәжірибенің қандай болғаны (позитивті ме әлде негативті ме?) маңызды.
Өйткені бұдан тұлғаның жалпы бағдары, мінез – құлқы, көзқарастары, эмоциясы
мен іс - әрекеттері тәуелді.
Моральдық және құқықтық құндылықтардың адамға әсер етуі оның түрлі
қарым – қатынасы, қоршаған ортамен, достарымен, ата – анасымен байланысы
арқылы жүреді.
Қоғамдағы моральдық климатты жақсарту, мейірімділік, әділдік, адалдық
сияқты моральдық қағидалардың үстемдігін көтеру, құқықтық мемлекет идеясын
қоғамдық пікірдің негізіне айналдыру, құқықтық нигилизмді жеңіп, заңды
сыйлаушылықты қалыптастыру т.б. осы сияқты факторлар тек қана макроортаның
компоненті ғана емес, әлеуметтік топ, қоғамдық ұйымдар, отбасы, еңбек
коллективі сияқты микроортаның да негізгі компонентіне айналу керек.
Сонымен қатар тұлғаның әлеуметтенуі, оның санасы мен мәдениетінің
қалыптасуы тәрбиеге, микро және макроортаның әсеріне, жеке тәжірибесінің
ерекшеліктеріне ғана емес, оның табиғи психологиялық қасиеттері:
темпераментіне, қабілетіне де тікелей байланысты [20.116-117б]. Бұл аталған
қасиеттер әр индивидке белгілі бір көзқарастарды, идеялар мен талаптарды
қабылдауда индивидуалдылық қасиет береді. Адамның мінез – құлқы, мүдделері
мен қызығушылықтары, мақсаттары мен ұстанымдары әлеуметтік факторлар арқылы
қалыптасқанымен, жоғарыда аталған қасиеттерде адамның белгілі бір іс -
әрекетті таңдауына ерекше әсер етеді. Осыған байланысты тұлғаның әлеуметтік
жеке аспектісі өзін - өзі тәрбиелеу туралы айта кету керек. Өзін - өзі
тәрбиелеу – бұл индивидтің қоғамдық тәрбие нәтижесінде қалыптасқан
әлеуметтік бағдарлар, құндылықтық пікірлер негізінде өзіндік әлеуметтік
сапаларын қалыптастыруға бағытталған мақсатты іс - әрекеті. Ол сыртқы
ортаның кез – келген негативі әсеріне қарсы тұра білу мінез – құлықтың
әлеуметтік – құқықтық нормаларын, құқық пен моральдың, саясаттың
қағидаларын қалыптастыру мен меңгеруді білдіреді.
Тәрбие субъектілері ең алдымен мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар мен
мекемелер.
Өзін - өзі тәрбиелеу тұлғаның өзін - өзі бақылауына, кемшіліктерін
жоюға, қоғамға жат іс - әрекеттері мен мінез – құлық үлгілерімен күресуге
бағытталған саналы іс - әрекеті. Мұның нәтижесінде тұлғаның белсенді
өмірлік позициясы қалыптасады.
Әдебиеттерде тұлғаның белсенді өмірлік позициясының мынадай
компонеттері көрсетілген:
-дүние, қоғамның дамуы жөнінде, адамзаттың қажеттіліктер жүйесінің
қоғамдық өмірдегі маңызы мен орны, осы қажеттіліктердің қоғам дамуының
белгілі бір тарихи сатысында орындалу мүмкіндіктері жайлы жалпы білім;
-дүниетанымдық көзқарас, ол философия – этикалық құндылықтар негізінде
жасалады және танымдық және қайталамаушылық қызметтің субъектісі ретінде
адамның ролін анықтауға көмектеседі;
-моральдық – психологиялық ұстаным; ол адамның моральдық принциптерді,
белсенді, шығармашылық қызметті таңдауға көмектеседі, адамдық қатынастардың
жүйесінің гуманизациялануы мен қоғамның прогресті жолмен дамуына қатысты
мәселелерді тез арада шешуді талап етеді.
Тұлғаның әлеуметтік түрғыдан қалыптасуын тәрбие процесін бөліп алып
қарастыруға болмайды. Әлеуметтендіру нәтижесінде адамға позитивті ғана
емес, негативті факторлар да әсер етеді.
Кейбір әдебиеттерде адамның әлеуметтенуінің төрт сатысы көрсетіледі:
-ерте әлеуметтену (туғаннан мектепке барғанға дейін);
-оқу процесі (мектептен бастап күндізгі кәсіби бөлімін бітіргенге
дейін);
-әлеуметтік сапаға ие болу;
-өмірлік циклдың аяқталуы (еңбек іс- әрекеті);
Ал басқа бір авторлар үш сатыны көрсетеді: еңбек қызметіне дейін,
еңбектің, еңбек қызметінен кейінгі әлеуметтену [21.326-329б].
Моральдық – құқықтық тәрбие жалпы тәрбие процесінде ерекше орын алады.
Моральдық – құқықтық тәрбиенің жалпы және арнайы әдістері бар.
Әлеуметтендірудің жалпы әдістеріне әлеуметтік – экономикалық, мемлекеттік –
құқықтық, әлеуметтік – психологиялық, мәдени – тәрбиелік әдістері кіреді.
Әлеуметтендірудің арнайы әдістерін құқық қорғау органдары пайдаланады. Бұл
заңда көрсетілген тыйым салынған іс - әрекеттерді жасауға бейім халықтың
белгілі бір категориясына қолданылатын бақылаушылық тәрбиелік шаралар.
Моральдық-құқықтық тәрбиенің нәтижелілігі адамдардың құқықтық
сферадағы іс - әрекеттері мен қызметтерінен байқалады. Адамның санасы мен
іс - әрекеті ажырамас бірлікте, өзара байланысты болады. Адамның санасының
деңгейінен, интеллектуалдық және эмоционалдық дамуынан оның іс - әрекеті
тәуелді. Өйткені адам белгілі бір іс - әрекет жасағанда саналы шешім
қабылдау арқылы жасайды.
Моральдық-құқықтық тәрбиенің жалпы мақсаты – тұлғаның ұнамды құқықтық
мәдениетін қалыптастыру, яғни тұлғаның өзінің құқықтары мен міндеттеріне
деген саналы қатынасы, заңды сыйлауы, оның талаптарын орындауы, құқық
бұзушылықпен күресуі.
Заң – қоғамдық пікірге, оның мүшелерінің көзқарасы мен қалауына
байланысты туындап, барлық азаматтары мойындайтын жалпы ережелер жиынтығы
[22. 113б].
Негізінде қоғамда адам емес заң билеу керектігін ежелден философтар
тұжырымдаған. Сондықтан да заңды білу заман талабы. Бүгінде Қазақстан
Республикасында демократияға бағытталған құқықтық мемлекет құру идеясын
жүзеге асыру, ондағы әрбір азаматтың өз құқықтарын жете біліп, соған сай
сана – сезімін қалыптастырып, мінез – құлық пен түрлі әрекеттерінде
құқықтық нормаларды басшылыққа алу дағдыға айналуы тиіс. Ол үшін:
-жастарға жалпы білім беру жүйесінде құқықтық білім беру мен тәрбие
беруді жан – жақты тереңдету;
-жастардың құқықтық мәдениеті мен адамгершілік тәрбиесін бірлікте
қалыптастыру;
-әрбір жастың осы бағытта жеке сауаттылығын үнемі ынталандырып отыру;
-олардың қылмыстың кез-келген түріне жиіркенішпен қарап, төзбеуге
бағыт - бағдар беріп отыру;
-құқық негіздерінен алған білімдері мен тәжірибелерін практика жүзінде
қолдана білуге үйрету.
Осы бағытта жұмыс істеу үшін, жалпы жұртшылық болып қатысып, еліміздің
өркениетті құқықтық мемлекеттер қатарына қосылуына әрбір азаматтың қажетті
борышы деп атсалысуы тиіс.
Балалардың мінез – құлқының нормадан, шамадан ауытқуына түрлі
жағдайлар себеп болады. Олардың ішінде ең бастысы отбасы жағдайы болып
есептеледі. Өйткені тұлғаның жеке басының жаман – жақсы қасиеттерінің
негізі отбасында қалыптасады. Сондықтан да балалардың өнеге алып, үлгі
тұтары – ең алдымен өздерінің ата – аналары.
Жасөспірімдер аса еліктегіш келеді. Әке, шеше және отбасының басқа да
мүшелері жеткіншектерге тек сөз арқылы ғана емес, жеке басының өнегесімен,
іс - әрекеттерінің үлгісімен де ықпал жасайды.
А.С. Макаренко сөзімен айтқанда, тәлім – тәрбие кең алғанда әлеуметтік
процесс. Адамдар да, заттар да тәрбиелейді. Дегенмен, адамдардың үлес
салмағы басым. Солардың ішінде ата – аналар мен педагогтар бірінші орынға
шығады деген екен. Олай болса құқықтық тәрбиені дұрыс ұйымдастыру үшін,
отбасы жағдайын жан – жақты танып білу қажет. Бүгінгі таңда бұл жұмысты
табысты жүргізіледі деп айту қиын. Соның нәтижесінде балалардың мінезіндегі
кейбір ауытқулар мұғалімдер тарапынан дер кезінде байқалмауы, түбінде орны
толмас үлкен өкініштерге әкеліп тірейтіні даусыз мәселе.
Кейде отбасының көп жыл бойы балаға жасаған ықпалы, оны қоршаған
ортаның жағымды әсерінен басым түсуі әбден ықтимал. Сондықтан, отбасы
тәрбиесіне теріс ықпал жасайтын жағдай жеткіншектің бойында ұнамсыз
қасиеттердің болуына, қоғамға жат ой – пиғылдардың қалыптасуына әсер ететін
басты себептердің бірі болып табылады.
Атап айтсақ, солардың ішіндегі оқушылардың ішімдік пен нашақорлыққа
құмар болуы.
Балалардың ата-аналары қонақта болады немесе өздері қонақ шақырады.
Осының бәрі ішімдіксіз өтпейді, дастарханға ішімдіктерді самсытып қояды. Ал
жастардың қай-қайсысы болмасын ересектерге еліктейді. Өздерін ересектерше
ұстайды, ересектерше әрекет жасауды қалайды. Ең қауіптісі сол бала көргенін
істеп, ішкілікке бой ұрады.
Ата-аналар және басқа да ішімдікке салынған адамдардың отбасында күнде
жанжал, төбелес болғандықтан балаларды дұрыс тәрбиелеу мен оқытуға ешқандай
жағдай болмайды. Керісінше, мұндай бүлінген отбасында балалардың өздері
ішімдікке әуес бола бастайды.
Екіншіден, отбасының ынтымағының бұзылуы да сол отбасындағы
жасөспірімнің мектептен қол үзіп, нашар оқуына, тура жолдан ауытқуына
әсерін тигізеді. Ондай балалар қоғамдық жұмыстарға да қатыспайды. Ешбір
өнерге де қызықпайды. Бос уақыттарын қызықты өткізуді де білмейді.
Шындығына келгенде бұлар қоғам өмірінен тысқары қалған адамдар болып
саналады. Демек, мұндай ата-аналар өз балаларын өнерге, білімге, еңбекке
баулуда мектепке көмек бере алмайды.
Үшіншіден, ата-ананың немесе сол отбасындағы қайсыбір мүшелерінің
ұнамсыз әрекеттері де баланың бұзылуына әсерін тигізеді.
Кейбір балалардың ерік-жігері әлсіз болып келеді. Олар ойланбай әрекет
жасауға, зиянды ықпалға оңай берілуге оңтайлы болады. Баланың мұндай
жігерсіздігі мен еркінің бостығы, оның келеңсіз оқиғаларға тап болуына
әсерін тигізеді.
Бүгінгі қоғамды жаңарту, жариялылық заманында жастардың батыстың
күйіне, жағымсыз үлгілеріне еліктеу басым болып барады. Ал кино мен
көгілдір экраннан ұнамайтын, сыйықсыз көріністер және ондағы келеңсіз
әрекеттердің тигізер зиянына еш адамның күмәні болмас.
Елдегі экономикалық - әлеуметтік жағдайдың нашарлауы отбасындағы
күнкөріс, тіршілік ету жағдайына өз ықпалын тигізері айдан анық. Ол өз
алдына қаржы тапшылығына әкеліп соғады. Сондықтан да отбасындағы
жетіспеушілік балалардың оқуға бармай, дала кезіп, ұрлық жасап, кісі тонау
секілді қоғамға жат қылықтарымен айналысуына әкеп соғады.
Мектеп өмірінде мінез-құлқы күдік келтіретін қиын деген балалардың
барлығы бәрімізге аян. Қоғам, мемлекет ұйымдары, жұртшылық боп қиын
балалардың тағдырына ерекше көңіл аударады. Соған қарамастан олардың саны
жылдан жылға азаймай келеді [23. 244б].
Қиын балаларға тән қасиет сабаққа кешігіп келу немесе мектептен
кетіп қалу, өзінен әлсіздерді жәбірлеу, үлкендерді сыйламау, дөрекілік
мінез көрсету. Әдетте мұндай оқушылар бір сыныпта екі жыл отырады. Мұндай
балалар өзінен басқа жолдастарына да қоғамдық тәртіпті бұзуға немесе
басқадай іспен айналысуға мұрындық болуға ыңғайлы келеді. Тіпті өз
қатарларына жігерсіз балаларды тартып әкету икемділіктері де басым болады.
Оқушылардың құқықтық тәрбиесі мен білімдерінің жеткіліксіз болуына бір
жағдайда мектеп те кінәлі. Оқушылардың отбасындағы жағдайын жете
білмегендіктен, оның жағымсыз әрекетіне қажетті тойтарыс бере алмайды. Оған
қосымша сол қиын деген балалармен тәрбие жұмысын жүргізуде елеулі
кемшіліктер баршылық. Бола тұра, оларға жете көңіл бөлінбейді. Олардың
жүретін ортасын, мінез-құлық ерекшеліктерін, мүддесін зерттемейді. Сыныптан
және мектептен тыс қоғамдық жұмыстарға тартпайды.
Мектепте де баланың жеке басын сыйламау, өктемшілік көрсете беру
баршылық. Мектеп балалары мен қиын балалардың арасындағы қарым-қатынастары
"ақыл" айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию тәрізді педагогикаға жат
әрекеттермен сипатталады. Сондықтан да, отбасында және мектепте жіберілген
кемшіліктер жинақтала келе қоғамдағы келеңсіз жағдайлармен ұштасып, тәртібі
нашар немесе қиын балалардың одан әрі қоғамдық тәртіпті бұзуына түрткі
болады.
Мектепте оқушыларға тәлім-тәрбие беруде мұғалімдердің жеке басының
адамгершілік қасиеттерінің де ықпалын әсте естен шығармау керек.
Мектепте құқықтық насихат жұмыстарын кешенді жүргізудің жүйесінің
қамтамасыз етілмеуі, оқушылар жарғысы мен мектеп ережелерінің өз
дәрежесінде орындалмауы секілді мәселелер де құқықтық тәрбие жұмыстарын
нәтижелі ұйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Бұған қоса, бүгінгі
қоғамымызды демократияландыру, ізгілендіру, жағдайында оқушылармен құқықтық
азаматтық тәрбие жүргізуде жаңа тиімді тәсілдерді қолдануда әлі де
айтарлықтай жұмыстар атқарылып отырған жоқ. Құқық нормаларын бұзуға қарсы
алдын-алу жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейді.
Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмысының жүйесі:
Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде олардың құқықтық сана-сезімін
бірінші кезекте қалыптастырудың маңызы зор. Құқықтық тәрбие беруде
оқушылардың санасын тәрбиелеу, жауапкершілік сезімін көтеру, ұйымшылдық пен
тәртіптілікті нығайту-мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының негізгі бір бағыты
болып табылады. Мектептегі құқықтық тәрбие жұмысы 1-сыныптан бастап,
белгілі бір жүйелілікпен ұйымдастырылған түрде оқушының оқуды бітіргенге
дейінгі аралығында жүргізілуі қажет. Ол үшін Қазақстан Республикасының Ата
Заңының Адам және Азамат деп аталатын ІІ бөліміне енгізілген Тәуелсіз
еліміздің азаматтарының құқықтары мен міндеттері жайында баяндалған 1-бапта
Менің Отаным-Қазақстан Республикасы. Оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандығы деген жолдардан бастап, 1995 жылы
30 тамызда Бүкілхалықтық референдумда қабылданып, 1995 жылғы 5 қыркүйектен
күшіне енген Ата Заңның мазмұнымен әрі ондағы құқықтық ұғымдарды
таныстырудан, түсіндіруден бастаған жөн. Себебі, құқық, адамдармен, жалпы
тіршілік ету ортасымен қарым-қатынасын реттейді.
Бізге тарих және әдебиет пәндерінен мәлім болғандай, адамдардың өмір
сүруі, қарым-қатынасы салт-дәстүрлер аясында болған. Дегенмен де дәстүрлер
адамдар арасында туындап отыратын дауларды шешуде, сауда-саттықты
жүргізуде, өздерінің құқықтарын қорғауда әр кезде жеткіліксіз, қауқарсыз
болды. Міне, осы кезден бастап арнайы мінез-құлық ережелерінің белгіленуіне
қажеттілік туындады. Ол адамдар тарапынан тек орындалу жауапкершілігін
жүктеп қана қоймай, беделі мен күші бар мемлекеттік тұрғыдан бекітілуді
қажет етті. Тарихтан мәлім болған тағы бір жайт, ол Маңу Заңы және ХІІ
кесте Заңы, Наполеон Кодексі, Тәуке ханның Жеті Жарғысы т.с.с. құқық
жайында жазылған жазба ескерткіштердің болғаны. Яғни, қай қоғамды алмасақ
та, оның өзіне тән құқық қорғау ережелерінің болғаны.
Әсіресе, құқық туындап отырған күрделі мәселені шешуде моральдық
нормалардың дәрменсіздігі жағдайында адамдардың қарым-қатынасын реттеуге
көмектеседі, көптеген сұрақтарға жауап беріп, сол жағдайдан шығудың
жолдарын көрсетеді. Сондықтан да оны білу әр бір азаматтың парызы.
Бүгінде әлемдік деңгейде адамдардың құқығын қорғайтын Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы бар. Ол әлемдік құжат. Оны 1948
жылдың 10 желтоқсанында Бүкіл Одақтық ұлттар Ұйымы қабылдаған. Бұл әділет
заңын еш бұзуға болмайды. Құқықтық тәрбиенің нәтижелі болуы үшін
оқушылардың жасын, әлеуметтік - психологиялық ерекшеліктерін, әр баланың
жеке басының қасиеттерін ескеру керек.
Мектепке бару, бір жағынан, баланың өмір салтын түбірімен өзгертсе,
екінші жағынан, баланың таным процестеріне, эмоционалдық - еріктік
саласына, оның тұлғалық қасиеттеріне, яғни бүкіл психикасына жоғары
талаптар қояды.
Мектепке келген алғашқы күннен бастап балаға түрлі факторлар әсер
етеді, олар функционалдық психикалық бұзылуларға әкелуі мүмкін. Мысалы,
шектен тыс, миға салмақ түсіретін тапсырмалар, оларды оқушылар орындай
алмауы, шын мәніндегі немесе оқушының ойынан шығарып алған педагогтың оған
жаулық қатынасы, балалар коллективінің өзгеруі, ауысуы. Әсіресе, егер
баланың мектеп өміріне, балалар коллективіндегі өмірге психологиялық
дайындығы болмаса мектеп өміріндегі жағдайлар балаға негативті әсер етеді.
Баланың интеллектуалдық дайындығы, онда білім мен дағдының болуымен
ерекшеленеді. Кіші мектеп жаста физиологиялық және рухани жетіліп, дамудың
үлкен мүмкіндіктері бар. Оларды сәтті жүзеге асыру үшін кіші сынып
оқушыларының анатомо - физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп отыру керек.
Жасөспірімдік кезең - балалардың 11-12 және 15 жас аралығындағы даму
кезеңі - бұл кезең өтпелі кезең [24.331б] деп аталады. Өйткені бұл сатыда
балалық шақтан жастық шаққа өту жүзеге асады және қауіпті, қиын кезең
ретінде сипатталады. Мұндай сипаттама көптеген сапалы өзгерістермен
шартталған, себебі бұл кезде баланың қарым-қатынасы, қызығушылықтары аз
уақыт ішінде түбегейлі өзгеріске ұшырайды, екіншіден, жасөспірімнің ішкі
жан-дүниесінде әр түрлі субъективті қиындықтардың болуымен ерекшеленеді.
Мұның барлығы үлкен адамдардың жасөспірімдерді тәрбиелеуінде, олармен
жағымды қарым-қатынас жасауында қиыншылықтар туғызады. Жасөспірімдерде жиі
тіл алмаушылық, дөрекілік, ашық сөйлеспеу, тұйықтық сияқты жағымсыз мінез-
құлық формалары байқалады. Жасөспірімдер тұлғасының дұрыс дамуында олардың
ересектер ісіне араласуы, оларға көмекші позициясында болуының үлкен маңызы
бар. Жасөспірімдер өмірінің барлық кезеңінде олардың өздерінің достарымен
араласуының ерекше маңызы бар. Бұл орта жасөспірім үшін негізі орта болып,
оқу мен туған-туыстарымен қарым-қатынасты екінші орынға қояды.
Жасөспірімдер дамуының басты ерекшеліктерінің бірі - оның өзіндік
санасының, өзін - өзі бағалауының қалыптасып дамуы. Жасөспірімдерде өзіне,
өзінің тұлғалық қасиеттеріне қызығушылық туындап, өзін басқалармен
салыстыру, өзінің сезімдеріне талдау жасау қажеттілігі пайда болады. Осының
негізінде балалардың өзін - өзі жоғары бағалауы мен оған қоршаған ортасының
төмен және объективті де болуы мүмкін бағасының арасында шиеленіс
туындайды. Өзіндік санасының дамуы және жолдастарының арасында жоғары
жағдайға жетуге деген құштарлықтың нәтижесінде жасөспірімдердің өзін - өзі
тәрбиелеуге ұмтылуы байқалады. Алайда, көп жағдайда жасөспірімдердің мұны
жүзеге асыруға шамасы жетпейді. Ғылым негіздерін меңгеру мен жеке
тәжірибесін байыту және білім өрісін кеңейту нәтижесінде жасөспірімдердің
мүдделері, қызығушылықтары қалыптасады. Бәрін тез білуге деген құштарлық
және жасөспірімдерге тән белсенділік олардың мүдделерінің жүйесіздігіне
және жиі өзгеруіне алып келуі мүмкін. Сонымен қатар қызығушылықтардың
дамуының басқа бір жолы бар - олардың бір бағыттылығы, жасөспірім тек бір
нәрсеге ғана бағытталып, қалған нәрсенің барлығына бейжай қарайды.
Ерте жастық кезең - бұл адамдардың 15-18 жас аралығы кезеңі. Бұл жаста
адамдардың физиологиялық дамуы бітеді. Бұл жастағы дамудың ерекшелігі жас
адамдардың әлеуметтік рольдерінің сандық және сапалық кеңеюімен
ерекшеленеді. Жаңа рольдер пайда болып, ол адамдардың жаңа құқықтарын
анықтап, соған сәйкес міндет пен жауапкершілікті талап етеді. 16 жаста жеке
куәлік алады, 18 жаста мемлекеттің толық құқықты азаматы болады. Көпшілігі
бұл жаста еңбек қызметін бастайды, мамандық таңдау мәселесін шешеді. Өмірде
өзінің орнын анықтау қажеттілігі - олардың дамуындағы негізгі
компоненттердің бірі болып табылады. Сонымен бірге үлкендер статусының
элементтерімен қатар ол үлкендермен тәуелді болу белгілерін сақтайды.
Жастық кезеңдегі қызметтің негізгі түрлері - оқу мен еңбек ету.
Жастардың өзіндік санасында күрделі өзгерістер, қозғалыстар болады.
Соның әсерінен олардың өзі туралы жалпы түсінігі қалыптасады, өзіндік
санасы мен өзінің қасиеттерін бағалау өзгереді. Егер кішкентай балалардың
өзі туралы пікірлері ата - аналарынан естіген пікірлерінің негізінде
қалыптасса, онда жастар өздерінің жеке өзін - өзі бағалауына сүйенеді.
Оларға өзін - өзі бақылау, өзін - өзі басқалармен салыстыру арқылы тән
[25.14-18б].
Сол себептен де құқықтық тәрбие беру жұмысы бірнеше сатыдан тұрады: 1-
4 сыныпта (бастауыш мектеп); 5-7 сыныпта; 8-9 сыныпта; 10-11 сыныптар
аралығында. Сатыдан сатыға көшкенде құқықтық тәрбие күрделеніп, тереңдей
береді. Оқушылардың құқықтық сана - сезімін қалыптастыруда бір сатыда қол
жеткізілген табыс келесі сатыда баянды етіліп, молая беруі тиіс.
Тәрбиенің негізі мектептегі оқу болса, оқушыларға оқу пәндерінің
құқықтық тәрбие берудегі қызметі айрықша. География, табиғаттану, зоология
пәндерін оқытқанда балалрға қоршаған ортаны сақтап, тиімді пайдалануға,
қорғауға арналған заңдар туралы мәлімет беруге болады. Еліміздің Ата
Заңының 38 бабында Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға
және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті [26.17б]-деп атап
көрсетілген.
Тіл туралы білімді алатын болсақ, оның өзінде де заңға байланысты
мәселелердің бар екенін байқаймыз. Заңға сәйкес халыққа білім берудің
негізгі принциптерінің бір - әрбір баланың оқу тілін өз еркімен таңдауы.
Бұл ұлттық мәдениетті көркейтіп, халықтар достығын нығайтуға бағытталған
заңдық принцип.
Тікелей құқықтық тәрбие беру - арнайы жүргізілетін сабақтар, әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Ол жұмысты жүргізуге арналған пәндер Мемлекет
және құқық негіздері, Адам және қоғам, Отбасы өмірінің этикасы мен
психологиясы.
Заң туралы мәліметтерді оқушылардың құқықтық оқу факультативінде де
алуға мүмкіндігі бар. Бұл факультатив негізінен оқушылардың жоғары
сыныптарында ұйымдастырылып, олардың бұрын алған білімдерін толықтыруға
септігін тигізеді.
Мектептегі құқық кабинетінің де атқарар қызметі ерекше. Осындай
кабинеттер құқық бұзушылықтың алдын алу орталығына айналуы тиіс. Кабинетке
әр түрлі заңдар, оларды түсіндіруге арналған кітапшалар, мақалалар,
анықтамалар қойылуы қажет.
Оқушылырға құқықтық тәрбие беруде сыныптан, мектептен тыс жұмыстардың
да алатын орны ерекше. Осы бағытта жұмыстарға жататын тәрбие берудің
жолдары мыналар:
1.Мораль мен құқық мәселелеріне арналған лекциялар, әңгімелер өткізу;
2.Сот, әділет, прокуратура, полиция, денсаулық сақтау қызметкерлерімен
кездесу өткізу;
3.Құқық мәселелеріне арналған кештер, конкурс, олимпиадалар өткізу;
4.Құқық үйірмелерін ұйымдастыру;
5.Оқушылар конференциялары, айтыстары, адамгершілік, құқық
тақырыптарына байланысты арнаулы және көркем әдебиеттерді талдау;
6.16 жасқа толып, куәлік алған оқушыларды құрметтеп құттықтау;
7.Мектептегі құқық сақтау жұмысының хал-жағдайы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3 - 5
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым - түсінігі 6 - 9
1.2. Жастарды адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру 10 - 19
мәселелері
ІІ. ЖАСТАРҒА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕТІКТЕРІ
2.1. Жастарға құқықтық тәрбие берудің қажеттілігі 20 - 24
2.2. Қазақстанда құқықтық білім берудің іс - тәжірибесі 25 - 32
2.3 Құқықтық мәдениетті қалыптастыру - құқықтық тәрбиенің 33 - 51
өзегі
ІІІ. НАШАҚОРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ
3.1 Қызылорда облысындағы нашақорлықтың жай - күйі 52 - 57
3.2 Жастар арасындағы нашақорлықтың алдын алуға арналған 58 - 68
профилактикалық іс - шаралар
Қорытынды 69 - 71
Пайдаланған дереккөздер тізімі 72 - 74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының әлеуметтік -
саяси жүйесінің қалыптасып дамуында, тиімді жұмыс істеуінде халықтың
құқықтық тәрбиесі құқықтық мәдениеті, маңызды орынға ие. Заңдылықтардың
жағдайы, қылмыстың төмендеуі және басқа да қоғамға қарсы көріністер
құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады.
Құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыруды, яғни
олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды білуін, заңдарды
сыйлауын, өз қызметтерінде заңдарды басшылыққа алып орындауын, әлеуметтік
құрылымдағы өз орнын, ролін түсініп, қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет
жасап, маңызды істерге араласуын қамтамасыз етеді.
Саналы, білімді адамдар ғана демократияның барлық құндылықтарын
бағалай алады, ал керісінше білімсіз, мәдениетсіз адамдар авторитарлы және
тотаритарлы жүйені қолдайтынын бұл өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның
құқықтық тәрбиесінің, құқықтық мәдениетінің күш қуаты азаматтардың құқықтық
сауаттылықтарында. Құқықтық нигилизмнің таралуына душар болған
шенеуніктердің төмен құқықтық тәрбиесі мен мәдениеті еліміздің дамуында
тежеуші бір фактор болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты - азаматтардың
анықталған құқықтық білімді меңгеру, оны одан әрі қарай толықтыруға
қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [1.112б].
Еліміз сотталғандардың саны бойынша дүниежүзілік "ондықтың" ортасында
жүруші еді. Бүгінде түзеу мекемелерінде сотталғандардың саны 47 мыңға, ал
тергеу изоляторларында сегіз мыңға дейін төмендеді [2.58-59б]. Қазақстан
түрмедегі адамдардың саны бойынша әлемдегі үшінші орыннан он тоғызыншы
орынға сырғыды. Бұл көп жағдайда заңдарды жетілдіру, қылмыстылықтан арылту,
қылмыстық жауапкершіліктен босату негіздемелерін кеңейту, бас бостандығынан
айыруға ұқсас жазалардың жаңа түрлерін енгізу секілді жұмыстың нәтижесінде
мүмкін болды деп айтуымызға болады. Дегенмен, бұл оңды өзгеріс біздің
халықтың құқықтық тәрбиесі жақсы дамыған, құқықтық тұрғыда сауатты деген
сөз емес. Бұл көрсеткіш бойынша, яғни, түрмеде отырған адам саны бойынша
басқа мемлекеттермен салыстырғанда әлі де алдыңғы қатардан орын алып
отырмыз. Әсіресе жастар арасындағы қылмыс өршіп тұр. Еліміз тәуелсіздік
алып, нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жұмыссыздық, құндылықтардағы ірі
өзгерістер, кедейшілік, меншік формаларының өзгеруі сияқты тағы да басқа
көптеген әлеуметтік - экономикалық қиыншылықтардың салдарынан қылмыс
шарықтап кеткені белгілі. Ол жасалған қылмыстардың ішінде жастардың үлесі
өте жоғары. Жастар арасындағы қылмысты азайту, қоғамымыздағы түрлі
заңсыздықтар мен кері әсері бар әрекеттерден құтылудың бір жолы - жастарға
құқықтық тәрбие беру деп қорытынды шығаруға толық негіз бар. Заңды білмеу
адамды жауапкершіліктен құтқармайды - бұл айқын нәрсе, десекте көптеген
адамдар, оның ішінде жастар қылмыстық әрекеттерге заңды білместіктен
баратыны жасырын емес. Біз өз зерттеуімізде қазіргі қазақ жастарының
құқықтық тәрбиесін қарастырып отырмыз. Неге? Қоғамда бар немесе жаңадан
туындаған кез-келген проблеманы шешу үшін немесе алдын алу үшін бірінші
кезекте жастарға көңіл бөлінеді. Халқымыздың "Не ексең, соны орасың", "Ұяда
не көрсең, ұшқанда соны аларсың" деген сияқты мақалдары, "Жастар біздің
болашағымыз", "Болашақ жастардың қолында" деген сияқты ұран сөздеріміз
жайдан жай айтылған сөздер емес. Қазақстан Республикасының "Жастар туралы"
Заңы бойынша жастар категориясына еліміздің он төрт жастан жиырма тоғыз
жасқа дейінгі азаматтары [3] жатады. Қазіргі таңда Қазақстан халқының 30
пайызға жуығын жастар құрайды [4.87б].
Қазір Қазақстанда саясат және әлеуметтік - мәдени өмірді, экономика
саласын реттейтін заңдар мен нұсқаулар қабылданған. Егер көрсетілген
нормативті құқықтық актілердің іске асуы тиісті деңгейде болса, елдің
әлеуметтік және экономикалық өмірінде негативті процестер байқалмас еді.
Көптеген заң талаптары орындалмайды, мемлекеттік органдар тарапынан
заңнамалар мен актілердің орындалуына тиімді бақылау жоқ. Құқықтық мәдениет
азаматқа өздігінен келмейді, ол үшін мемлекеттік органдар және бәрінен де
бұрын заңгер практиктер жағынан көмек күштер қолдануы қажет.
Билік құрамында, өндірісте жетік білетін заңгер мамандардың жетіспеуі
алға қарай дамуды тоқтатып қана қоймай, сонымен қатар кез келген
экономиканы, әртүрлі әрекетті тығырыққа әкелуі сөзсіз. Егер атқарушы
билікте өз жұмысын жетік білмейтін адамдар қызмет атқарса, мемлекеттің
құқықтық арта қалуына алып келеді.
Құқықтық мәдениеттің дәрежесі - бұл адамның құқықтық ақпаратты болуы
ғана емес, сонымен қатар - бұл заңдарды орындау және сақтау, заңды сыйлау,
бұл кез-келген жанжалда заңға қарсы әдістерді қолданбау болып табылады
[5.211б]. Әрқайсымыз өз парызымызды орындап, заң бойынша өмір сүріп еңбек
етіп, заң арқылы өзіміздің міндеттерімізді мүлтіксіз сақтауымыз керек.
Дамыған елдерде мемлекеттік және қоғамдық өмірде жетерліктей құқықтық
білімдері бар адамдар ғана ие болатын заң шығарушы органдар жұмыс атқарады.
Осы аталған жайттар таңдалған тақырыптың өзектілігін көрсетсе керек.
Мәселенің ғылыми тұрғыдан зерттелу деңгейі. Құқықтық тәрбие және
құқықтық мәдениет мәселесін зерттеп жүрген ресейлік ғалымдардың ішінен
Алексеев С.В., Каламано В.А., Черненко А.Г. Идеологические ориентиры
России.- Москва, 1993; Венгеров А. Теория государства и права.- Москва,
1998, Волков Б.С. Детерменистическая природа преступного поведения.-
Казань, 1975, Синюков В.Н. Российская правовая система. Введение в общую
теорию. Саратов, 1994, Шарипов Р.А. Менталитет личности как философская
проблема. Москва, 1996., тағы басқаларды атауға болады. Құқықтанушы
ғалымдар Кудрявцев В.Н. пен Казимирчук В.П. тұлғаны құқықтық
әлеуметтендірудің үш жолын көрсетеді: оқып үйрену, тәжірибесін қалыптастыру
және символикалық әлеуметтену.
Бұл тақырыпта зерттеу жүргізіп, еңбектер жазып жүрген отандық
ғалымдардан Е.Ә. Оңғарбаев, А.А. Смағұлов, Ғ. Сапарғалиев, А.Н. Нысанбаев,
Р.К. Кадыржанов, М.Ф.Пузиков, М.Н. Кудро сияқты бірнеше ғалымдарды атауға
болады.
Сонымен қатар, бұл мәселе Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың үнемі назарында. Президентіміздің еліміздің құқықтық жүйесін
жетілдіруге, халықтың құқықтық мәдениетін көтеруге, еліміздегі қылмысты
азайтуға қатысты тың идеалары мен ұсыныстары қазіргі таңда тәжірибе жүзінде
іске асырылуда.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі жастардың құқықтық тәрбиесі, олардың
құқықтық мәдениетінің қалыптасу жолдарын іздестіру.
Зерттеудің міндеттері.
-Құқықтық тәрбие ұғымының мәнін ашып көрсету.
-Қоғамдағы қылмыс және әртүрлі жағымсыз әрекеттермен күресудегі
құқықтық тәрбиенің орны мен ролін зерделеу.
-Жастарға құқықтық тәрбие берудің тиімді жолдарын іздеу.
-Жастардың бойында құқықтық мәдениеттің қалыптасу амалдарын бағымдау.
Зерттеу объектісі. Жастар.
Зерттеу пәні. Жастардың құқықтық тәрбиесі, олардың құқықтық мәдениетін
қалыптастыру жолдарын іздестіру.
Жұмыстың методологиялық негізі ретінде осы мәселеге қатысты
жағдаяттарды қарастырған қоғамтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі ой-сана
жемістері алынды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған дереккөздер тізімінен тұрады.
І. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. "Құқықтық тәрбие" ұғым - түсінігі
Біздің қоғамымыздың әлеуметтік - саяси жүйесінің артықшылығы жоғары
деңгейдегі құқықтық мәдениетті ғана қалыптастыра алады. Заңдардың
гуманистік мәні қылмыстың төмендеуіне әсер етуде. Ал қылмыстың төмендеуі
құқықтық тәрбие деңгейінің басты көрсеткіші болып табылады. Конституцияда
көрсетілгендей Қазақстан Республикасы демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет және адам оның басты құндылықтары болып табылады. Оның
өмірі, құқы және бостандығы заңды маңызы бар мінез-құлықтың әлеуметтік
жаңғыру құралы ретінде құқықтық мәдениеттің рөлі және құқықтық білімінің
маңызы жоғарыламауы мүмкін емес. Зайырлы, білімді қоғамға ғана тән
демократиялық барлық құндылықтарын бағалай алады, ал керісінше білімсіз
мәдениетсіз адамдар авторитарлы және тотаритарлы жүйені қолдайтынын бүл
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Қоғамның құқықтық мәдениетінің күш қуаты болып
азаматтардың құқықтық сауаттылықтары болып табылады. Құқықтық нигилизмнің
таратуына душар болған шенеуніктердің төмен құқықтық мәдениеті біздің
өміріміздің тоқтатушы бір факторы болып отыр. Құқықтық тәрбиенің мақсаты -
азаматтардың анықталған білімін меңгеру оны одан әрі қарай толықтыруға
қызығушылық таныту, сонымен қатар өркениетті, құқықтық мемлекеттің
қалыптасуына ықылас және белсенділік таныту [6.112б]. Мысалыға,
экономикалық әсер ететін өнеркәсіптің дамуына бағытталған заңдар
жетерліктей қабылданған барлық әлеуметтік маңызды заңнамалық актілер екі
қағидалық жағдайды сақтауға әрекетті. Бірінші, құжаттың күшіне енген
парламенттік есептің спецификалық тиімді пайдалануда заңнамалар әр уақытта
тексерілуі керек. Халықтың құқықтық мәдениетінің жалпы деңгейін көтеруде
тиімді әсер ететін заңдар басты рөлде болуы керек. Қазір Қазақстанда саясат
және әлеуметтік мәдени өмірде экономика саласында маңызды қатынастарды
реттейтін заңды күшіне енген өте көп заңдар мен нұсқаулар қабылданған. Егер
көрсетілген нормативті құқықтық актілердің іске асуы тиісті деңгейде болса,
біз елдің әлеуметтік және экономикалық өмірінің негатив процестерін
бақыламас едік. Көптеген заңдар құжат бойынша қалып отырады, мемлекеттік
органдар, қызметтік адамы жағынан қабылданған заңнамалық актілердің
орындалуында тиімді бақылау жоқ. Құқықтық мәдениет азаматқа өздігінен
келмейді, ол үшін мемлекеттік органдар және бәрінен де бұрын заңгер
практиктер жағынан максимум күштерді қолдану қажет.
Билік құрамында өндірісте жетік білетін заңгер мамандардың жетіспеуі
алға қарай дамуды тоқтатып қана қоймай, сонымен қатар экономиканы кез
келген заңдық қолданыста тығырыққа әкелуі сөзсіз. Егер атқарушы билікте өз
жұмысын жетік білмейтін адамдар атқарса, мемлекеттің құқықтық артта қалуына
алып келеді [6.48б].
Құқықтық мәдениеттің дәрежесі - бұл адамның құқықтық ақпаратты болуы
ғана емес, сонымен қатар - бұл заңдарды орындау және сақтау құқықтық сотты
сыйлау, бұл кез келген жанжалды шешуші заңға қарсы күшті әдістерді
қолданбау болып табылады [7.211-213б]. Әрқайсымыз парызды болуымыз керек –
заң бойынша өмір сүріп еңбек ету, заң арқылы өзіміздің міндеттерімізді
мүлтіксіз сақтауымыз керек. Дамыған елдерде мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің барлық жағынан құқықтық қорғалған тиімді жүйесін құраған юридикалық
білімі бар не жетерліктей құқықтық білімдері бар жоғары дәрежедегі адамдар
ғана ие болатын заң шығарушы дәрежесінде жұмыс атқарады.
БАҚ - құқықтық білім берудің күшті құралы болып табылады, әсіресе
телевидение. Телевидение - күшті құрал және оның ерекшелігі, ол барлық
бағдарламалардың кемшіліктерін сонымен қатар оның қатысушыларының
кемшіліктерін анық көрсетеді [8.96б]. Телекамерадан фальшты және
дербессіздікті жасыра аламайсыз. Телевидение - құқықтық ақпарат таратуға,
оперативті түрде жасауға, актуальды сұрақтар тез берілуге көрнекті болуға
үлкен мүмкіншілік береді [8.97б].
Жоғары юридикалық білімдерімен, қайсар логикасымен, терең сенім, көп
қырлы эрудицияларымен аудиторияны қызықтыратын құқықтанушы лекторлар қазір
өте сирек көрінетін болды. Соңғы кездері теледидарда соттар сирек шығатын
болды. Көптеген сот прокурорлар прокуратураның қызметкерлері салық,
кедендік және басқа органдарынын қызметкерлері халықтың арасында құқықтық
түсіндірмелер жүргізуді өздерінің міндеттері деп санамайды, сонда заңдық
күші бар мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің нұсқауына сай келетін, олар мемлекеттік функциялары мен
міндеттерінің мақсатында мемлекеттік органдардың атынан қызметті бабын іске
асыратын заң шығарушы мен сәйкестірілген мемлекеттік қызмет төлейтін орында
отырған мемлекеттік қызметкер болып табылады. Адамдарға бағытталған заң,
құқық туралы түсіндірмелер - заңгердің маманданған функциясының атқаруына
қарағанда өте маңызды және керек. Ол тек адамдардың миына емес, сонымен
қатар сезіміне де әсер етеді. Құқықтық бұзушылық, жемқорлық, қылмыстың
өсуінің басты себебі - демократияның төменгі мәдениеті, құқықтық нигилизм
лауазымды адамдарда, сонымен қатар жай азаматтарда да төмен. Жемқорлыққа
әкелетін көптеген құқық бұзушылықтар заңды білмеушіліктен туады [9.23б].
Халық арасында құқықтанудың актуальды сұрақтары бойынша пресс -
конференциялар, олимпиадалар, ең жақсы лекторлар байқаулары өз көрінісін
жоғалтты.
Құқықтық сананың мазмұнында бағалау қатынасының маңызды төрт түрі
кіреді: құқықпен заңнамаларға (оның принцип норма, институттарына);
қоршаған ортаның құқықтық мінез - құлықтарына және іс - әрекеттің
объектісіне (қылмыстық, қылмыстыға, қылмыскерлерге); құқық қорғау
органдарына (прокуратураға, адвокатураға, сот, юстиция, ішкі істер
бөліміне); өзінің құқықтық іс қимылына (өзін - өзі бағалау) [10.54б].
Құқықтық бағдар - юридикалық маңызды жағдайдағы іскерліктің
программасын ішік жоспарды тікелей қалыптастыратын қоғам (тап, топ) және
тұлғаның құқықтық нұсқамаларының жиынтығы. Адамдардың құқықтық дайындығы
олардың ресми юридикалық білімдерімен шектеліп қоймайды, білімді бірақ оны
қалай, қай жерде қолдану керектігін білмейтін адамдар жеткілікті. Халықтың
әртүрлі топ, топтарының арасында жүргізілген тәжірибелі зертеулердің
көрсеткіші бойынша құқықтық нормалардың іс әрекетінің сәйкестігін
анықтайтын құқықтық сананың орташа компоненті болып, заңға деген бағалы
құрметті қатынастар табылады. Заңгер мамандарға құқықтық білімдер және
оларды қолдану, заңға қатысты бірдей болып табылады. Құқықтық аксиомаларды
және құқықтық норма, принциптерді жетерліктей білетін халыққа қарағанда
заңгерлер аксиома, принцип, өздері жұмыс істейтін саладағы құқықтық
нормаларын, барлық басқа салаларды, құқықтық негіздерді, ғылыми
әдебиеттерді және құқықтық салалардың жүріп жатқан соттық тәжірибелерін
жетерліктей білулері қажет. Олар жұмыста болатын ғылыми, техника және
құқықтың кез келген саласындағы жаңа білімдерді қажетінше тиісті көлемінде
меңгеруге дайын болулары қажет.
Құқықтық нормалар азаматтардың құқықтық білімдерінің дамуына,
жауапкершіліктің құқықтық қарым - қатынасына, норма және құқықтық
принциптердің дұрыс ұсынылуын қалыптастырылуына әсер етеді [11.116б].
Құқықтық сананың әртүрлі типтері белгілі. Субъект бойынша жеке, топтық және
қоғамдық болып бөлінеді. Жекелік және топтық құқықтық сана қоғамдық сипатта
болады. Қоғамдық іскерлік құқықтық сананы үш деңгейге бөледі: қарапайым
(эмперикалық); ғылыми (теоретикалық); профессионалды. Қарапайым құқықтық
ойлау, халықты тиімді ойлау, білім және жеке өмірлік тәжірибе, өмірлік
жағдайдың нақты әсер етуінен табиғи қалыптасады. Теоретикалық құқықтық сана
қарапайым құқықтық санаға қарағанда әлеуметтік құқықтық ақиқаттың арнайы
зертеулерге және заңдылықтар біліміне және терең құқықтық жалпынамалардың
кең базасында қалыптасады. Дәл осы құқықтық білім құқықтық шығарманың көзі
болуға тиіс және юридикалық тәжірибенің орындалуына қызмет етуі тиіс.
Профессионалды құқықтық сана - бұл заңгерлердің құқықтық білімдері.
Заңгерлердің құқықты санасында құқықтық қатынастардың әртүрлі саналарына
сай келетін ( мыс, шаруашылық, коммерциялық) азаматтардың құқықтық,
қылмыстық құқықтық сананың профессионалды топтарының жүйесінде құқықтық
психология құқықтық идеологиялардың мазмұнында нақтыналады [12.326-329б].
Заңгерлердің құқықтық білімі болуы тиіс.
Заңгердің құқықтық сезімі мен құқықтық саналарының ерекшеліктері
құқықты қолдау процесінде пайда болатын, қарым қатынасты алу немесе
бейтараптандыру, құқықтық реттеудің іске асыруына ұсыныстардың көзі болып
табылатын профессионалды қарастырылуда көрінеді [12. 329б].
Құқықтық мемлекеттің басты белгілері және құрылуының басты жағдайы
болып халықтың құқықтық мәдениеті және құқық қорғаушылардың жоғары деңгейі
болып табылады. Құқықтық мәдениет құқықтық ақиқатқа қатысты рухани және
материалды байлықтардан құралған өзіндік жалпы мәдениеттің түрлерін
ұсынады. Құқықтық мәдениет - қоғамның құқықтық мәдениеті, тобы және
тұлғаның қоғамдық мәдениеті болып бөлінеді. Тұлғаның құқықтық мәдениетінің
жоғары деңгейі - бұл құқықтық белсенділік. Ол құқықтық реттеу аясында іс
әрекеті шығармашылық белсенділігін дайындау кезінде көрінеді әлеуметтік
құқықтық белсенділікті - құқықтық мінез құлықтан бөлуге болмайды. Құқықтық
белсенділік Д.Б. Богоявленскийдің концепциясына сәйкес үш деңгейден тұрады
[13. 118б].
1) Егер субъект құқысы қызу және адал жұмысымен істің алғашқы табылған
және тапсырылған әдістің аясында қалса, оның интеллектуалды белсенділігі
пассивті деңгейге жетеді.
2) Егер субъект құқысы өзінің тапсырысында шешетін сенімді әдіс
жетерліктей бар өзінің ісінің таңдауды жалғастыратын мақсат бар, яғни
заңдылықтардың қалыптасуына шешімнің әдістері интеллектуалды белсенділіктің
жаңа деңгейдің ашылуына алып келеді.
3) Интеллектуалды белсенділіктің ең жоғары деңгейі шығармашылық деп
аталады бұдан сапалы ерекшеліктері интеллектуалды белсенділік дәрежесі ие
болады. Интеллектуалды белсенділік құқықтық сферада ойлау және мотивациялы
сферасын біріктіретін интегративті сипаты болып табылады [13. 119б].
Құқықтық мәдениет - заңдылық және құқықтық тәртіп, құқықтық сот
жағдайында сипатталды. Оған қоғамның бағыттары, халықтың әлеуметтік топ,
қабаттары жатады. Құқықтық мәдениет адамдардың бостандықты пайдалану және
әділ, өмір сүру деңгейінің жетерліктей және лайықты жетістіктерге қатысқан
тұлғаның абыройын қамтамасыз етуге рұқсат ететін құндылықтарды ұсынады.
Құқықтық сана өзінің құрылымында құқықтық идеология мен құқықтық
психолологияны қамтиды [14. 74б].
Құқықтық идеология - халықтың әртүрлі топ, тап, класстарының
қажеттіліктерін, принцип, құқықтық көзқарастарын жүйелейтін ғылыми
қалыптасқан сөз. Құқықтық идеология заңдылық және құқықтық тәртіп, құқықтық
– қатынастардың көрінуін немесе іске асуын бағалайды және негіздейді.
Құқықтық идеологияны даярлау - әлеуметтік психологияны еркіндік және
қызығушылықтарды, қоғамдық сананың деңгейін, қоғамдық өмірдің нақты
жағдайын ескеретін экономистер, саясаткер, заңгерлер қатысады.
Құқықтық психология барлық қоғамда да және әлеуметтік топта
сипатталған тілек көңіл күй, бағалы қарым - қатынастар, құқықтық
сезімдердің жиынтығын қамтиды. Құқықтық психология арқылы жүзеге асады.
Тұлғаның мәдениетіне әдет - тұрмысына кіретін құқықтық мәдениетке тән
дәстүр мен әдеп - ғұрыптар. Біздің мемлекетіміз бен халқымыздың идеологиясы
өткеннен сондай - ақ болашақтан және қазіргі уақыттан ең жақсысын алуы
қажет.
1.2. Жастарды адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру
мәселелері
Жастар және қоғам, жастардың қоғамдық өмірге араласуы, аға ұрпақ
өкілдерінің тәжірибесін меңгеруге көмектесетін білім мен тәрбие беру ісі
ешқашан маңызын жоймайтын жалпы адамзаттық мәселелердің бірі болып
табылады.
Жастарды әлеуметтендіру қай кезеңде болмасын қарама - қайшылықты және
күрделі процесс [15.39б] болған. Қоғамдық өмір мен мемлекеттік құрылымда
ауқымды өзгерістер болып жатқан қазіргі таңда жастар мәселесі одан әрі
маңызды бола түсуде.
Экономикалық мәдениеттің дамуы, тұлғааралық және ұлтаралық
қатынастардың жетілуі, өркениетті қоғамның басты құндылығы ретінде адамның
дамуы өскелең ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуда прогрессивті жолды таңдауды
талап етеді.
Қазіргі таңда еліміз құқықтық мемлекет қалыптастыру жолында. Ал
құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ең алдымен заң үстемдігі мен оның
сақталуына тікелей байланысты [16.243б]. Сонымен қатар құқықтық мемлекеттің
негізгі идеясы тұлғаның құқығы мен бостандығының үстемдігі. Бұл
аталғандарды жүзеге асыру адамдардың құқықтық санасына тәуелді.
Құқықтық сана - адамдардың, әлеуметтік қауымдастықтардың қоғамда
қызмет етіп отырған құқыққа қатынасы, шындықты, ақиқатты танудың бір
тәсілі. Ол әлеуметтік - экономикалық, этнопсихологиялық, мәдени - тарихи
факторлардың әсерінен қалыптасатын объективті құбылыс. Құқықтық білім беру,
құқықтық тәрбие, яғни құқықтық әлеуметтендіру нәтижесінде адамдардың
құқықтық санасы қалыптасады.
Құқықтық әлеуметтендіру - индивидке адамгершілік - құқықтық тәрбие
беріп, оның құқықтық - саяси санасын, құқықтық мәдениетін қалыптастырып,
дамытатын жалпы әлеуметтендіру процесінің маңызды бір бөлігі [17.165б].
Адамгершіліктік - құқықтық тәрбиелеу жастардың құқықтық мәдениетін
қалыптастыруды, яғни олардың моральдық - құқықтық нормаларды, қағидаларды
білуін, заңдарды сыйлауын, өз құрылымындағы өз орнын, ролін түсініп,
қоғамның дамуында белсенді іс - әрекет жасап, маңызды істерге араласуын
қамтамасыз етеді.
Демократиялық режимде индивидті әлеуметтендірудің ерекшелігі - оның
саяси - құқықтық нормаларды, құндылықтарды меңгеруі, саяси - құқықтық
мәдениетке, практикаға араласуы, саналы белсенді іс - әрекет жасауы
[18.69б].
Бұл сонымен қатар әлеуметтік мәдениеттің басқа да формаларының,
әлеуметік топ, еңбек коллективінің, жалпы қоғамның даму деңгейіне тәуелді.
Өйткені жеке тұлғаның құндылықтық - нормативтік бағдары индивидуалды
тәжірибе мен коллективтік тәжірибенің жемісі болып табылады.
Құқықтық әлеуметтендіру туралы айтқанда біз оның нақтылығын,
бағытталғандығын және анықтылығын айтып өтуіміз керек. Себебі адам нақты
бір қоғамда, өзіндік тарихы мен саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени
қызметтері бар жүйеде өмір сүреді және белсенділігін көрсетеді.
Құқықтық әлеуметтендіру қоғамның әрбір азаматының мемлекеттік заңдарды
аса жауапкершілікпен орындау талаптарымен байланысты. Ол үшін адамзаттың
сан ғасыр уақытта жасап шығарған моральдық нормаларын қоғамның әрбір
өскелең ұрпақтарының сана – сезіміне сіңдіру қажет. Бұл мақсатты жүзеге
асыру жолы – құқықтық тәрбие мен құқықтық білім беру механизмін
қалыптастыру. Қазіргі таңдағы құқықтық тәрбие мен құқықтық білім берудің
негізгі құралдары: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықты насихаттау,
сайлау сияқты конституциялық іс шаралар арқылы құқықтық тәрбие жұмыстарын
жүргізу. Сонымен қатар мемлекетіміз дамудың жаңа кезеңіне аяқ басып, меншік
формасы мен экономиканы реттеу әдістері өзгеріске ұшыраған қазіргі уақытта
құқықтық тәрбиенің дәстүрлі формаларын бағалаудың маңызы зор және олардың
жаңа экономикалық, саяси – құқықтық негізде дамуын қамтамасыз ету керек.
Қылмыстың өсуі мен азаматтардың әлеуметтік қорғалуы төмендеп кеткен
қазіргі жағдайда азаматтардың құқықтарын анықтап, заңсыз іс - әрекеттер
болған жағдайда сотқа шағымдануға болатынын, моральдық, материалдық зиян
келтірген жағдайда оның орнын толтыру керектігін, саяси, мүліктік тағы да
басқа құқықтарын пайдалана алатынын азаматтарға түсіндіріп, таныстырудың
ерекше маңызы бар. Мұндайда газет, журналдардағы азаматтарды заңды сыйлауға
тәрбиелейтін мақалалардың, театр қойылымдарының, кинофильмдердің ролі
ерекше.
Құқықтанушы ғалымдар В.Н. Кудрявцев пен В.П. Казимирчук тұлғаны
құқықтық әлеуметтендірудің үш жолын көрсетеді: оқып үйрену, жеке
тәжірибесін қалыптастыру және символикалық әлеуметтену [19.120б].
Оқып үйрену арқылы әлеуметтену құқықтық, саяси жүйелердің белгілі
ережелерін сыйлауға негіздейтін моральдық – құқықтық нормаларды меңгеру.
Бұл процеске қоғамдық – саяси институттар да кіреді.
Жеке тәжірибені қалыптастыру бұл тұлғаның жеке әлеуметтік, саяси,
құқықтық іс әрекеті мен мінез – құлқының жемісі. Тұлға түрлі әлеуметтік
рольдерді орындай отырып, қоғамдық ұйымдардың қағидаларын меңгеріп,
мемлекеттік – құқықтық режимнің қызметімен танысады. Осы аталғандарды жеке
тәжірибесінде тексеруден өткізеді. Жеке тәжірибесі мен осы нормалардың
арасындағы айырмашылықтың дәрежесінен адамның алғашқы ұстанымдары күшеюі не
әлсіреуі мүмкін.
Тағы бір айта кететін жайт, жастарды құқықтық әлеуметтендіру ісі
тәрбиенің басқа да түрлерімен бірлесе, жүйелі, мақсатты жүргізілуі керек,
сонда ғана ол өзінің нәтижесін береді.
Әлеуметтендіру нәтижесінде адам материалдық және рухани құндылықтарды
жасаушы тұлғаға айналып, танымдық құндылықтық, практикалық, коммуникативтік
сияқты әлеуметтік қатынастардың белсенді субъектісіне айналады. Мұнда
моральдық – құқықтық құндылықтардың ролін ерекше атап өту керек.
Әлеуметтендіру – бұл адамның маңызды әлеуметтік құндылықтарды
меңгеруі, өте ертеден қалыптасқан және қазіргі таңда даму үстіндегі
әлеуметтік тәжірибені жастарға беру процесі. Әрине, адам үшін бұл
тәжірибенің қандай болғаны (позитивті ме әлде негативті ме?) маңызды.
Өйткені бұдан тұлғаның жалпы бағдары, мінез – құлқы, көзқарастары, эмоциясы
мен іс - әрекеттері тәуелді.
Моральдық және құқықтық құндылықтардың адамға әсер етуі оның түрлі
қарым – қатынасы, қоршаған ортамен, достарымен, ата – анасымен байланысы
арқылы жүреді.
Қоғамдағы моральдық климатты жақсарту, мейірімділік, әділдік, адалдық
сияқты моральдық қағидалардың үстемдігін көтеру, құқықтық мемлекет идеясын
қоғамдық пікірдің негізіне айналдыру, құқықтық нигилизмді жеңіп, заңды
сыйлаушылықты қалыптастыру т.б. осы сияқты факторлар тек қана макроортаның
компоненті ғана емес, әлеуметтік топ, қоғамдық ұйымдар, отбасы, еңбек
коллективі сияқты микроортаның да негізгі компонентіне айналу керек.
Сонымен қатар тұлғаның әлеуметтенуі, оның санасы мен мәдениетінің
қалыптасуы тәрбиеге, микро және макроортаның әсеріне, жеке тәжірибесінің
ерекшеліктеріне ғана емес, оның табиғи психологиялық қасиеттері:
темпераментіне, қабілетіне де тікелей байланысты [20.116-117б]. Бұл аталған
қасиеттер әр индивидке белгілі бір көзқарастарды, идеялар мен талаптарды
қабылдауда индивидуалдылық қасиет береді. Адамның мінез – құлқы, мүдделері
мен қызығушылықтары, мақсаттары мен ұстанымдары әлеуметтік факторлар арқылы
қалыптасқанымен, жоғарыда аталған қасиеттерде адамның белгілі бір іс -
әрекетті таңдауына ерекше әсер етеді. Осыған байланысты тұлғаның әлеуметтік
жеке аспектісі өзін - өзі тәрбиелеу туралы айта кету керек. Өзін - өзі
тәрбиелеу – бұл индивидтің қоғамдық тәрбие нәтижесінде қалыптасқан
әлеуметтік бағдарлар, құндылықтық пікірлер негізінде өзіндік әлеуметтік
сапаларын қалыптастыруға бағытталған мақсатты іс - әрекеті. Ол сыртқы
ортаның кез – келген негативі әсеріне қарсы тұра білу мінез – құлықтың
әлеуметтік – құқықтық нормаларын, құқық пен моральдың, саясаттың
қағидаларын қалыптастыру мен меңгеруді білдіреді.
Тәрбие субъектілері ең алдымен мемлекеттік, қоғамдық ұйымдар мен
мекемелер.
Өзін - өзі тәрбиелеу тұлғаның өзін - өзі бақылауына, кемшіліктерін
жоюға, қоғамға жат іс - әрекеттері мен мінез – құлық үлгілерімен күресуге
бағытталған саналы іс - әрекеті. Мұның нәтижесінде тұлғаның белсенді
өмірлік позициясы қалыптасады.
Әдебиеттерде тұлғаның белсенді өмірлік позициясының мынадай
компонеттері көрсетілген:
-дүние, қоғамның дамуы жөнінде, адамзаттың қажеттіліктер жүйесінің
қоғамдық өмірдегі маңызы мен орны, осы қажеттіліктердің қоғам дамуының
белгілі бір тарихи сатысында орындалу мүмкіндіктері жайлы жалпы білім;
-дүниетанымдық көзқарас, ол философия – этикалық құндылықтар негізінде
жасалады және танымдық және қайталамаушылық қызметтің субъектісі ретінде
адамның ролін анықтауға көмектеседі;
-моральдық – психологиялық ұстаным; ол адамның моральдық принциптерді,
белсенді, шығармашылық қызметті таңдауға көмектеседі, адамдық қатынастардың
жүйесінің гуманизациялануы мен қоғамның прогресті жолмен дамуына қатысты
мәселелерді тез арада шешуді талап етеді.
Тұлғаның әлеуметтік түрғыдан қалыптасуын тәрбие процесін бөліп алып
қарастыруға болмайды. Әлеуметтендіру нәтижесінде адамға позитивті ғана
емес, негативті факторлар да әсер етеді.
Кейбір әдебиеттерде адамның әлеуметтенуінің төрт сатысы көрсетіледі:
-ерте әлеуметтену (туғаннан мектепке барғанға дейін);
-оқу процесі (мектептен бастап күндізгі кәсіби бөлімін бітіргенге
дейін);
-әлеуметтік сапаға ие болу;
-өмірлік циклдың аяқталуы (еңбек іс- әрекеті);
Ал басқа бір авторлар үш сатыны көрсетеді: еңбек қызметіне дейін,
еңбектің, еңбек қызметінен кейінгі әлеуметтену [21.326-329б].
Моральдық – құқықтық тәрбие жалпы тәрбие процесінде ерекше орын алады.
Моральдық – құқықтық тәрбиенің жалпы және арнайы әдістері бар.
Әлеуметтендірудің жалпы әдістеріне әлеуметтік – экономикалық, мемлекеттік –
құқықтық, әлеуметтік – психологиялық, мәдени – тәрбиелік әдістері кіреді.
Әлеуметтендірудің арнайы әдістерін құқық қорғау органдары пайдаланады. Бұл
заңда көрсетілген тыйым салынған іс - әрекеттерді жасауға бейім халықтың
белгілі бір категориясына қолданылатын бақылаушылық тәрбиелік шаралар.
Моральдық-құқықтық тәрбиенің нәтижелілігі адамдардың құқықтық
сферадағы іс - әрекеттері мен қызметтерінен байқалады. Адамның санасы мен
іс - әрекеті ажырамас бірлікте, өзара байланысты болады. Адамның санасының
деңгейінен, интеллектуалдық және эмоционалдық дамуынан оның іс - әрекеті
тәуелді. Өйткені адам белгілі бір іс - әрекет жасағанда саналы шешім
қабылдау арқылы жасайды.
Моральдық-құқықтық тәрбиенің жалпы мақсаты – тұлғаның ұнамды құқықтық
мәдениетін қалыптастыру, яғни тұлғаның өзінің құқықтары мен міндеттеріне
деген саналы қатынасы, заңды сыйлауы, оның талаптарын орындауы, құқық
бұзушылықпен күресуі.
Заң – қоғамдық пікірге, оның мүшелерінің көзқарасы мен қалауына
байланысты туындап, барлық азаматтары мойындайтын жалпы ережелер жиынтығы
[22. 113б].
Негізінде қоғамда адам емес заң билеу керектігін ежелден философтар
тұжырымдаған. Сондықтан да заңды білу заман талабы. Бүгінде Қазақстан
Республикасында демократияға бағытталған құқықтық мемлекет құру идеясын
жүзеге асыру, ондағы әрбір азаматтың өз құқықтарын жете біліп, соған сай
сана – сезімін қалыптастырып, мінез – құлық пен түрлі әрекеттерінде
құқықтық нормаларды басшылыққа алу дағдыға айналуы тиіс. Ол үшін:
-жастарға жалпы білім беру жүйесінде құқықтық білім беру мен тәрбие
беруді жан – жақты тереңдету;
-жастардың құқықтық мәдениеті мен адамгершілік тәрбиесін бірлікте
қалыптастыру;
-әрбір жастың осы бағытта жеке сауаттылығын үнемі ынталандырып отыру;
-олардың қылмыстың кез-келген түріне жиіркенішпен қарап, төзбеуге
бағыт - бағдар беріп отыру;
-құқық негіздерінен алған білімдері мен тәжірибелерін практика жүзінде
қолдана білуге үйрету.
Осы бағытта жұмыс істеу үшін, жалпы жұртшылық болып қатысып, еліміздің
өркениетті құқықтық мемлекеттер қатарына қосылуына әрбір азаматтың қажетті
борышы деп атсалысуы тиіс.
Балалардың мінез – құлқының нормадан, шамадан ауытқуына түрлі
жағдайлар себеп болады. Олардың ішінде ең бастысы отбасы жағдайы болып
есептеледі. Өйткені тұлғаның жеке басының жаман – жақсы қасиеттерінің
негізі отбасында қалыптасады. Сондықтан да балалардың өнеге алып, үлгі
тұтары – ең алдымен өздерінің ата – аналары.
Жасөспірімдер аса еліктегіш келеді. Әке, шеше және отбасының басқа да
мүшелері жеткіншектерге тек сөз арқылы ғана емес, жеке басының өнегесімен,
іс - әрекеттерінің үлгісімен де ықпал жасайды.
А.С. Макаренко сөзімен айтқанда, тәлім – тәрбие кең алғанда әлеуметтік
процесс. Адамдар да, заттар да тәрбиелейді. Дегенмен, адамдардың үлес
салмағы басым. Солардың ішінде ата – аналар мен педагогтар бірінші орынға
шығады деген екен. Олай болса құқықтық тәрбиені дұрыс ұйымдастыру үшін,
отбасы жағдайын жан – жақты танып білу қажет. Бүгінгі таңда бұл жұмысты
табысты жүргізіледі деп айту қиын. Соның нәтижесінде балалардың мінезіндегі
кейбір ауытқулар мұғалімдер тарапынан дер кезінде байқалмауы, түбінде орны
толмас үлкен өкініштерге әкеліп тірейтіні даусыз мәселе.
Кейде отбасының көп жыл бойы балаға жасаған ықпалы, оны қоршаған
ортаның жағымды әсерінен басым түсуі әбден ықтимал. Сондықтан, отбасы
тәрбиесіне теріс ықпал жасайтын жағдай жеткіншектің бойында ұнамсыз
қасиеттердің болуына, қоғамға жат ой – пиғылдардың қалыптасуына әсер ететін
басты себептердің бірі болып табылады.
Атап айтсақ, солардың ішіндегі оқушылардың ішімдік пен нашақорлыққа
құмар болуы.
Балалардың ата-аналары қонақта болады немесе өздері қонақ шақырады.
Осының бәрі ішімдіксіз өтпейді, дастарханға ішімдіктерді самсытып қояды. Ал
жастардың қай-қайсысы болмасын ересектерге еліктейді. Өздерін ересектерше
ұстайды, ересектерше әрекет жасауды қалайды. Ең қауіптісі сол бала көргенін
істеп, ішкілікке бой ұрады.
Ата-аналар және басқа да ішімдікке салынған адамдардың отбасында күнде
жанжал, төбелес болғандықтан балаларды дұрыс тәрбиелеу мен оқытуға ешқандай
жағдай болмайды. Керісінше, мұндай бүлінген отбасында балалардың өздері
ішімдікке әуес бола бастайды.
Екіншіден, отбасының ынтымағының бұзылуы да сол отбасындағы
жасөспірімнің мектептен қол үзіп, нашар оқуына, тура жолдан ауытқуына
әсерін тигізеді. Ондай балалар қоғамдық жұмыстарға да қатыспайды. Ешбір
өнерге де қызықпайды. Бос уақыттарын қызықты өткізуді де білмейді.
Шындығына келгенде бұлар қоғам өмірінен тысқары қалған адамдар болып
саналады. Демек, мұндай ата-аналар өз балаларын өнерге, білімге, еңбекке
баулуда мектепке көмек бере алмайды.
Үшіншіден, ата-ананың немесе сол отбасындағы қайсыбір мүшелерінің
ұнамсыз әрекеттері де баланың бұзылуына әсерін тигізеді.
Кейбір балалардың ерік-жігері әлсіз болып келеді. Олар ойланбай әрекет
жасауға, зиянды ықпалға оңай берілуге оңтайлы болады. Баланың мұндай
жігерсіздігі мен еркінің бостығы, оның келеңсіз оқиғаларға тап болуына
әсерін тигізеді.
Бүгінгі қоғамды жаңарту, жариялылық заманында жастардың батыстың
күйіне, жағымсыз үлгілеріне еліктеу басым болып барады. Ал кино мен
көгілдір экраннан ұнамайтын, сыйықсыз көріністер және ондағы келеңсіз
әрекеттердің тигізер зиянына еш адамның күмәні болмас.
Елдегі экономикалық - әлеуметтік жағдайдың нашарлауы отбасындағы
күнкөріс, тіршілік ету жағдайына өз ықпалын тигізері айдан анық. Ол өз
алдына қаржы тапшылығына әкеліп соғады. Сондықтан да отбасындағы
жетіспеушілік балалардың оқуға бармай, дала кезіп, ұрлық жасап, кісі тонау
секілді қоғамға жат қылықтарымен айналысуына әкеп соғады.
Мектеп өмірінде мінез-құлқы күдік келтіретін қиын деген балалардың
барлығы бәрімізге аян. Қоғам, мемлекет ұйымдары, жұртшылық боп қиын
балалардың тағдырына ерекше көңіл аударады. Соған қарамастан олардың саны
жылдан жылға азаймай келеді [23. 244б].
Қиын балаларға тән қасиет сабаққа кешігіп келу немесе мектептен
кетіп қалу, өзінен әлсіздерді жәбірлеу, үлкендерді сыйламау, дөрекілік
мінез көрсету. Әдетте мұндай оқушылар бір сыныпта екі жыл отырады. Мұндай
балалар өзінен басқа жолдастарына да қоғамдық тәртіпті бұзуға немесе
басқадай іспен айналысуға мұрындық болуға ыңғайлы келеді. Тіпті өз
қатарларына жігерсіз балаларды тартып әкету икемділіктері де басым болады.
Оқушылардың құқықтық тәрбиесі мен білімдерінің жеткіліксіз болуына бір
жағдайда мектеп те кінәлі. Оқушылардың отбасындағы жағдайын жете
білмегендіктен, оның жағымсыз әрекетіне қажетті тойтарыс бере алмайды. Оған
қосымша сол қиын деген балалармен тәрбие жұмысын жүргізуде елеулі
кемшіліктер баршылық. Бола тұра, оларға жете көңіл бөлінбейді. Олардың
жүретін ортасын, мінез-құлық ерекшеліктерін, мүддесін зерттемейді. Сыныптан
және мектептен тыс қоғамдық жұмыстарға тартпайды.
Мектепте де баланың жеке басын сыйламау, өктемшілік көрсете беру
баршылық. Мектеп балалары мен қиын балалардың арасындағы қарым-қатынастары
"ақыл" айтумен, ұрысу, ар-ожданына тию тәрізді педагогикаға жат
әрекеттермен сипатталады. Сондықтан да, отбасында және мектепте жіберілген
кемшіліктер жинақтала келе қоғамдағы келеңсіз жағдайлармен ұштасып, тәртібі
нашар немесе қиын балалардың одан әрі қоғамдық тәртіпті бұзуына түрткі
болады.
Мектепте оқушыларға тәлім-тәрбие беруде мұғалімдердің жеке басының
адамгершілік қасиеттерінің де ықпалын әсте естен шығармау керек.
Мектепте құқықтық насихат жұмыстарын кешенді жүргізудің жүйесінің
қамтамасыз етілмеуі, оқушылар жарғысы мен мектеп ережелерінің өз
дәрежесінде орындалмауы секілді мәселелер де құқықтық тәрбие жұмыстарын
нәтижелі ұйымдастыруға кері әсерін тигізеді. Бұған қоса, бүгінгі
қоғамымызды демократияландыру, ізгілендіру, жағдайында оқушылармен құқықтық
азаматтық тәрбие жүргізуде жаңа тиімді тәсілдерді қолдануда әлі де
айтарлықтай жұмыстар атқарылып отырған жоқ. Құқық нормаларын бұзуға қарсы
алдын-алу жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейді.
Мектепте жүргізілетін құқықтық тәрбие жұмысының жүйесі:
Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде олардың құқықтық сана-сезімін
бірінші кезекте қалыптастырудың маңызы зор. Құқықтық тәрбие беруде
оқушылардың санасын тәрбиелеу, жауапкершілік сезімін көтеру, ұйымшылдық пен
тәртіптілікті нығайту-мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарының негізгі бір бағыты
болып табылады. Мектептегі құқықтық тәрбие жұмысы 1-сыныптан бастап,
белгілі бір жүйелілікпен ұйымдастырылған түрде оқушының оқуды бітіргенге
дейінгі аралығында жүргізілуі қажет. Ол үшін Қазақстан Республикасының Ата
Заңының Адам және Азамат деп аталатын ІІ бөліміне енгізілген Тәуелсіз
еліміздің азаматтарының құқықтары мен міндеттері жайында баяндалған 1-бапта
Менің Отаным-Қазақстан Республикасы. Оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандығы деген жолдардан бастап, 1995 жылы
30 тамызда Бүкілхалықтық референдумда қабылданып, 1995 жылғы 5 қыркүйектен
күшіне енген Ата Заңның мазмұнымен әрі ондағы құқықтық ұғымдарды
таныстырудан, түсіндіруден бастаған жөн. Себебі, құқық, адамдармен, жалпы
тіршілік ету ортасымен қарым-қатынасын реттейді.
Бізге тарих және әдебиет пәндерінен мәлім болғандай, адамдардың өмір
сүруі, қарым-қатынасы салт-дәстүрлер аясында болған. Дегенмен де дәстүрлер
адамдар арасында туындап отыратын дауларды шешуде, сауда-саттықты
жүргізуде, өздерінің құқықтарын қорғауда әр кезде жеткіліксіз, қауқарсыз
болды. Міне, осы кезден бастап арнайы мінез-құлық ережелерінің белгіленуіне
қажеттілік туындады. Ол адамдар тарапынан тек орындалу жауапкершілігін
жүктеп қана қоймай, беделі мен күші бар мемлекеттік тұрғыдан бекітілуді
қажет етті. Тарихтан мәлім болған тағы бір жайт, ол Маңу Заңы және ХІІ
кесте Заңы, Наполеон Кодексі, Тәуке ханның Жеті Жарғысы т.с.с. құқық
жайында жазылған жазба ескерткіштердің болғаны. Яғни, қай қоғамды алмасақ
та, оның өзіне тән құқық қорғау ережелерінің болғаны.
Әсіресе, құқық туындап отырған күрделі мәселені шешуде моральдық
нормалардың дәрменсіздігі жағдайында адамдардың қарым-қатынасын реттеуге
көмектеседі, көптеген сұрақтарға жауап беріп, сол жағдайдан шығудың
жолдарын көрсетеді. Сондықтан да оны білу әр бір азаматтың парызы.
Бүгінде әлемдік деңгейде адамдардың құқығын қорғайтын Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы бар. Ол әлемдік құжат. Оны 1948
жылдың 10 желтоқсанында Бүкіл Одақтық ұлттар Ұйымы қабылдаған. Бұл әділет
заңын еш бұзуға болмайды. Құқықтық тәрбиенің нәтижелі болуы үшін
оқушылардың жасын, әлеуметтік - психологиялық ерекшеліктерін, әр баланың
жеке басының қасиеттерін ескеру керек.
Мектепке бару, бір жағынан, баланың өмір салтын түбірімен өзгертсе,
екінші жағынан, баланың таным процестеріне, эмоционалдық - еріктік
саласына, оның тұлғалық қасиеттеріне, яғни бүкіл психикасына жоғары
талаптар қояды.
Мектепке келген алғашқы күннен бастап балаға түрлі факторлар әсер
етеді, олар функционалдық психикалық бұзылуларға әкелуі мүмкін. Мысалы,
шектен тыс, миға салмақ түсіретін тапсырмалар, оларды оқушылар орындай
алмауы, шын мәніндегі немесе оқушының ойынан шығарып алған педагогтың оған
жаулық қатынасы, балалар коллективінің өзгеруі, ауысуы. Әсіресе, егер
баланың мектеп өміріне, балалар коллективіндегі өмірге психологиялық
дайындығы болмаса мектеп өміріндегі жағдайлар балаға негативті әсер етеді.
Баланың интеллектуалдық дайындығы, онда білім мен дағдының болуымен
ерекшеленеді. Кіші мектеп жаста физиологиялық және рухани жетіліп, дамудың
үлкен мүмкіндіктері бар. Оларды сәтті жүзеге асыру үшін кіші сынып
оқушыларының анатомо - физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп отыру керек.
Жасөспірімдік кезең - балалардың 11-12 және 15 жас аралығындағы даму
кезеңі - бұл кезең өтпелі кезең [24.331б] деп аталады. Өйткені бұл сатыда
балалық шақтан жастық шаққа өту жүзеге асады және қауіпті, қиын кезең
ретінде сипатталады. Мұндай сипаттама көптеген сапалы өзгерістермен
шартталған, себебі бұл кезде баланың қарым-қатынасы, қызығушылықтары аз
уақыт ішінде түбегейлі өзгеріске ұшырайды, екіншіден, жасөспірімнің ішкі
жан-дүниесінде әр түрлі субъективті қиындықтардың болуымен ерекшеленеді.
Мұның барлығы үлкен адамдардың жасөспірімдерді тәрбиелеуінде, олармен
жағымды қарым-қатынас жасауында қиыншылықтар туғызады. Жасөспірімдерде жиі
тіл алмаушылық, дөрекілік, ашық сөйлеспеу, тұйықтық сияқты жағымсыз мінез-
құлық формалары байқалады. Жасөспірімдер тұлғасының дұрыс дамуында олардың
ересектер ісіне араласуы, оларға көмекші позициясында болуының үлкен маңызы
бар. Жасөспірімдер өмірінің барлық кезеңінде олардың өздерінің достарымен
араласуының ерекше маңызы бар. Бұл орта жасөспірім үшін негізі орта болып,
оқу мен туған-туыстарымен қарым-қатынасты екінші орынға қояды.
Жасөспірімдер дамуының басты ерекшеліктерінің бірі - оның өзіндік
санасының, өзін - өзі бағалауының қалыптасып дамуы. Жасөспірімдерде өзіне,
өзінің тұлғалық қасиеттеріне қызығушылық туындап, өзін басқалармен
салыстыру, өзінің сезімдеріне талдау жасау қажеттілігі пайда болады. Осының
негізінде балалардың өзін - өзі жоғары бағалауы мен оған қоршаған ортасының
төмен және объективті де болуы мүмкін бағасының арасында шиеленіс
туындайды. Өзіндік санасының дамуы және жолдастарының арасында жоғары
жағдайға жетуге деген құштарлықтың нәтижесінде жасөспірімдердің өзін - өзі
тәрбиелеуге ұмтылуы байқалады. Алайда, көп жағдайда жасөспірімдердің мұны
жүзеге асыруға шамасы жетпейді. Ғылым негіздерін меңгеру мен жеке
тәжірибесін байыту және білім өрісін кеңейту нәтижесінде жасөспірімдердің
мүдделері, қызығушылықтары қалыптасады. Бәрін тез білуге деген құштарлық
және жасөспірімдерге тән белсенділік олардың мүдделерінің жүйесіздігіне
және жиі өзгеруіне алып келуі мүмкін. Сонымен қатар қызығушылықтардың
дамуының басқа бір жолы бар - олардың бір бағыттылығы, жасөспірім тек бір
нәрсеге ғана бағытталып, қалған нәрсенің барлығына бейжай қарайды.
Ерте жастық кезең - бұл адамдардың 15-18 жас аралығы кезеңі. Бұл жаста
адамдардың физиологиялық дамуы бітеді. Бұл жастағы дамудың ерекшелігі жас
адамдардың әлеуметтік рольдерінің сандық және сапалық кеңеюімен
ерекшеленеді. Жаңа рольдер пайда болып, ол адамдардың жаңа құқықтарын
анықтап, соған сәйкес міндет пен жауапкершілікті талап етеді. 16 жаста жеке
куәлік алады, 18 жаста мемлекеттің толық құқықты азаматы болады. Көпшілігі
бұл жаста еңбек қызметін бастайды, мамандық таңдау мәселесін шешеді. Өмірде
өзінің орнын анықтау қажеттілігі - олардың дамуындағы негізгі
компоненттердің бірі болып табылады. Сонымен бірге үлкендер статусының
элементтерімен қатар ол үлкендермен тәуелді болу белгілерін сақтайды.
Жастық кезеңдегі қызметтің негізгі түрлері - оқу мен еңбек ету.
Жастардың өзіндік санасында күрделі өзгерістер, қозғалыстар болады.
Соның әсерінен олардың өзі туралы жалпы түсінігі қалыптасады, өзіндік
санасы мен өзінің қасиеттерін бағалау өзгереді. Егер кішкентай балалардың
өзі туралы пікірлері ата - аналарынан естіген пікірлерінің негізінде
қалыптасса, онда жастар өздерінің жеке өзін - өзі бағалауына сүйенеді.
Оларға өзін - өзі бақылау, өзін - өзі басқалармен салыстыру арқылы тән
[25.14-18б].
Сол себептен де құқықтық тәрбие беру жұмысы бірнеше сатыдан тұрады: 1-
4 сыныпта (бастауыш мектеп); 5-7 сыныпта; 8-9 сыныпта; 10-11 сыныптар
аралығында. Сатыдан сатыға көшкенде құқықтық тәрбие күрделеніп, тереңдей
береді. Оқушылардың құқықтық сана - сезімін қалыптастыруда бір сатыда қол
жеткізілген табыс келесі сатыда баянды етіліп, молая беруі тиіс.
Тәрбиенің негізі мектептегі оқу болса, оқушыларға оқу пәндерінің
құқықтық тәрбие берудегі қызметі айрықша. География, табиғаттану, зоология
пәндерін оқытқанда балалрға қоршаған ортаны сақтап, тиімді пайдалануға,
қорғауға арналған заңдар туралы мәлімет беруге болады. Еліміздің Ата
Заңының 38 бабында Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға
және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті [26.17б]-деп атап
көрсетілген.
Тіл туралы білімді алатын болсақ, оның өзінде де заңға байланысты
мәселелердің бар екенін байқаймыз. Заңға сәйкес халыққа білім берудің
негізгі принциптерінің бір - әрбір баланың оқу тілін өз еркімен таңдауы.
Бұл ұлттық мәдениетті көркейтіп, халықтар достығын нығайтуға бағытталған
заңдық принцип.
Тікелей құқықтық тәрбие беру - арнайы жүргізілетін сабақтар, әрекеттер
арқылы жүзеге асырылады. Ол жұмысты жүргізуге арналған пәндер Мемлекет
және құқық негіздері, Адам және қоғам, Отбасы өмірінің этикасы мен
психологиясы.
Заң туралы мәліметтерді оқушылардың құқықтық оқу факультативінде де
алуға мүмкіндігі бар. Бұл факультатив негізінен оқушылардың жоғары
сыныптарында ұйымдастырылып, олардың бұрын алған білімдерін толықтыруға
септігін тигізеді.
Мектептегі құқық кабинетінің де атқарар қызметі ерекше. Осындай
кабинеттер құқық бұзушылықтың алдын алу орталығына айналуы тиіс. Кабинетке
әр түрлі заңдар, оларды түсіндіруге арналған кітапшалар, мақалалар,
анықтамалар қойылуы қажет.
Оқушылырға құқықтық тәрбие беруде сыныптан, мектептен тыс жұмыстардың
да алатын орны ерекше. Осы бағытта жұмыстарға жататын тәрбие берудің
жолдары мыналар:
1.Мораль мен құқық мәселелеріне арналған лекциялар, әңгімелер өткізу;
2.Сот, әділет, прокуратура, полиция, денсаулық сақтау қызметкерлерімен
кездесу өткізу;
3.Құқық мәселелеріне арналған кештер, конкурс, олимпиадалар өткізу;
4.Құқық үйірмелерін ұйымдастыру;
5.Оқушылар конференциялары, айтыстары, адамгершілік, құқық
тақырыптарына байланысты арнаулы және көркем әдебиеттерді талдау;
6.16 жасқа толып, куәлік алған оқушыларды құрметтеп құттықтау;
7.Мектептегі құқық сақтау жұмысының хал-жағдайы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz