Қазақстандағы саяси мәдениет
ЖОСПАР
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы 2
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы 7
Саяси мәдениет және саяси практика 11
Пайдаланылған әдебиеттер 14
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы 2
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы 7
Саяси мәдениет және саяси практика 11
Пайдаланылған әдебиеттер 14
Саяси мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік дамуының элементі болып табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар үшін тектік құндылықтарды құрайды және адамзаттың прогресс жолымен қозғалысында анықтаушы рөл атқарады. Қолданбалы тұрғыда аталмыш ұғымды ашудағы бірінші тәсіл үшін саясаттанулық энциклопедиялық сөздіктегі саяси мәдениеттің анықтамасын алуға болады: «Саяси мәдениет – саясат сферасындағы әлеуметтік қауымдастықтар мен жеке адамдардың тарихи тәжірибесі, жады, олардың саяси жүріс-тұрысқа ықпалын тигізетін бағдарлары, дағдыларың.
Әрине беріліп отырған анықтама осынау проблемаға жақындата түсетін, бастапқы тәсіл үшін ғана құндылыққа ие. Аталмыш ұғымның тек жоғарыда аталған белгілерге ғана телу саяси мәдениет сияқты қоғамдық өмірдің фундаментальды құбылысының мазмұнын толықтай бейнелеп бере алмайды. Бұл анықтамада саяси мәдениеттің тек субъектілік аспектісі, яғни, ғана,атап айтар болсақ субъектінің тәжірибесі, оның жады, бағдарлары мен дағдылары ғана бейнеленген.
Алайда саяси мәдениет неде шынайы көрініс табады, оның фундаментальдық мәні қандай деген мәселелер бұл анықтамада көрсетілмеген.Сондықтан, саяси мәдениеттің мәнін толықтай ашу үшін, бізге ең алдымен «мәдениетң ұғымын қарастыру қажет.
Мәдениет – адамзат данышпандығының жемісі, ол – адамның рухани және материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде адамнан өгейсінеді және өмірге келген адамдардың тіршілік етуінің жағдайы мен алғышарттары ретінде көрінеді. Мәдениет – әлеуметтік жағдайға, материалдық және рухани құндылықтарға ену арқылы жасалатын, кодталатын және беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отыратын шығармашылық энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат кіндігінен ажыратады, табиғи күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады және оны өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті етеді. Мәдениет – болмыстың адамзаттық тәсілі. Сондықтан мәдениетті құндылықтық, іс-әрекеттік және технологиялық сияқты әртүрлі позициядан қарастыруға болады.
Саяси мәдениет мәдениеттің бір бөлігі ретінде биліктің қалыптасуы және қолданылуымен байланысты саяси шынайылық сферасында, субъект-субъектілік қатынастарда көрінеді. Яғни, саяси мәдениет саясат сферасындағы субъектілердің тарихи тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің жалпылануы мен беріліп отырылуын көрсетеді. Ол – қоғамдағы биліктік қатынастармен, яғни әлеуметтік субъектілердің мүдделерін жүзеге асыру үшін билікті қалыптастыру және пайдаланумен байланысты адамдардың ерекше рухани-саяси қызметтерінің туындысы.
Әрине беріліп отырған анықтама осынау проблемаға жақындата түсетін, бастапқы тәсіл үшін ғана құндылыққа ие. Аталмыш ұғымның тек жоғарыда аталған белгілерге ғана телу саяси мәдениет сияқты қоғамдық өмірдің фундаментальды құбылысының мазмұнын толықтай бейнелеп бере алмайды. Бұл анықтамада саяси мәдениеттің тек субъектілік аспектісі, яғни, ғана,атап айтар болсақ субъектінің тәжірибесі, оның жады, бағдарлары мен дағдылары ғана бейнеленген.
Алайда саяси мәдениет неде шынайы көрініс табады, оның фундаментальдық мәні қандай деген мәселелер бұл анықтамада көрсетілмеген.Сондықтан, саяси мәдениеттің мәнін толықтай ашу үшін, бізге ең алдымен «мәдениетң ұғымын қарастыру қажет.
Мәдениет – адамзат данышпандығының жемісі, ол – адамның рухани және материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде адамнан өгейсінеді және өмірге келген адамдардың тіршілік етуінің жағдайы мен алғышарттары ретінде көрінеді. Мәдениет – әлеуметтік жағдайға, материалдық және рухани құндылықтарға ену арқылы жасалатын, кодталатын және беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отыратын шығармашылық энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат кіндігінен ажыратады, табиғи күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады және оны өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті етеді. Мәдениет – болмыстың адамзаттық тәсілі. Сондықтан мәдениетті құндылықтық, іс-әрекеттік және технологиялық сияқты әртүрлі позициядан қарастыруға болады.
Саяси мәдениет мәдениеттің бір бөлігі ретінде биліктің қалыптасуы және қолданылуымен байланысты саяси шынайылық сферасында, субъект-субъектілік қатынастарда көрінеді. Яғни, саяси мәдениет саясат сферасындағы субъектілердің тарихи тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің жалпылануы мен беріліп отырылуын көрсетеді. Ол – қоғамдағы биліктік қатынастармен, яғни әлеуметтік субъектілердің мүдделерін жүзеге асыру үшін билікті қалыптастыру және пайдаланумен байланысты адамдардың ерекше рухани-саяси қызметтерінің туындысы.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Д. А. Жамбылов «Саясаттану».Алматы «Экономика» 1996
2. Ұ. Сыдықов «Саясаттану». Алматы – 1996
3. Д. А. Жамбылов «Саясаттану». Алматы – 2002
4. Бәйділденов Л.А. Саясаттану негіздері. Алматы, 2005.
5. Вятр Е. Лекции по политологии Т- 1. Типология политических режимов. 1991.
1. Д. А. Жамбылов «Саясаттану».Алматы «Экономика» 1996
2. Ұ. Сыдықов «Саясаттану». Алматы – 1996
3. Д. А. Жамбылов «Саясаттану». Алматы – 2002
4. Бәйділденов Л.А. Саясаттану негіздері. Алматы, 2005.
5. Вятр Е. Лекции по политологии Т- 1. Типология политических режимов. 1991.
ЖОСПАР
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы 2
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы 7
Саяси мәдениет және саяси практика 11
Пайдаланылған әдебиеттер 14
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы
Саяси мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік дамуының элементі болып
табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар үшін тектік құндылықтарды
құрайды және адамзаттың прогресс жолымен қозғалысында анықтаушы рөл
атқарады. Қолданбалы тұрғыда аталмыш ұғымды ашудағы бірінші тәсіл үшін
саясаттанулық энциклопедиялық сөздіктегі саяси мәдениеттің анықтамасын
алуға болады: Саяси мәдениет – саясат сферасындағы әлеуметтік
қауымдастықтар мен жеке адамдардың тарихи тәжірибесі, жады, олардың саяси
жүріс-тұрысқа ықпалын тигізетін бағдарлары, дағдыларың.
Әрине беріліп отырған анықтама осынау проблемаға жақындата түсетін,
бастапқы тәсіл үшін ғана құндылыққа ие. Аталмыш ұғымның тек жоғарыда
аталған белгілерге ғана телу саяси мәдениет сияқты қоғамдық өмірдің
фундаментальды құбылысының мазмұнын толықтай бейнелеп бере алмайды. Бұл
анықтамада саяси мәдениеттің тек субъектілік аспектісі, яғни, ғана,атап
айтар болсақ субъектінің тәжірибесі, оның жады, бағдарлары мен дағдылары
ғана бейнеленген.
Алайда саяси мәдениет неде шынайы көрініс табады, оның фундаментальдық
мәні қандай деген мәселелер бұл анықтамада көрсетілмеген.Сондықтан, саяси
мәдениеттің мәнін толықтай ашу үшін, бізге ең алдымен мәдениетң ұғымын
қарастыру қажет.
Мәдениет – адамзат данышпандығының жемісі, ол – адамның рухани және
материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде
адамнан өгейсінеді және өмірге келген адамдардың тіршілік етуінің жағдайы
мен алғышарттары ретінде көрінеді. Мәдениет – әлеуметтік жағдайға,
материалдық және рухани құндылықтарға ену арқылы жасалатын, кодталатын және
беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отыратын шығармашылық
энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат кіндігінен ажыратады, табиғи
күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады және оны өзінің мақсаттарын
жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті етеді. Мәдениет – болмыстың
адамзаттық тәсілі. Сондықтан мәдениетті құндылықтық, іс-әрекеттік және
технологиялық сияқты әртүрлі позициядан қарастыруға болады.
Саяси мәдениет мәдениеттің бір бөлігі ретінде биліктің қалыптасуы және
қолданылуымен байланысты саяси шынайылық сферасында, субъект-субъектілік
қатынастарда көрінеді. Яғни, саяси мәдениет саясат сферасындағы
субъектілердің тарихи тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің жалпылануы мен
беріліп отырылуын көрсетеді. Ол – қоғамдағы биліктік қатынастармен, яғни
әлеуметтік субъектілердің мүдделерін жүзеге асыру үшін билікті қалыптастыру
және пайдаланумен байланысты адамдардың ерекше рухани-саяси қызметтерінің
туындысы.
Сонымен, өте тар пәндік мағынада саяси мәдениетті биліктік қатынастар
мәдениеті, билік құру мәдениеті деп атауға болады.
Саяси мәдениет ұғымының мазмұнын ашуға кірісе отырып,ең алдымен
методологиялық мәні бар бірқатар ережелерді бөліп көрсетелік:
1. Адамнан,оның мүдделері мен саяси қызметінен тыс ешқандай саяси
мәдениет болмайды. Ол бастапқыдан және өзінің барлық мазмұнының байлығымен
адамзат туындысы, саяси институттар, саяси рөлдер, саяси жүріс-тұрыс
актілерінің (бұқаралық, топтық және жеке әрекеттер) жүйесі ретінде және
адамның билік қатынастары сферасындағы іс-әрекетін айқындайтын олардың сана
сферасындағы (сезімдер, көзқарастар, идеялар, теориялар) идеалды бейнеленуі
ретінде пайда болады және дамиды.
2. Саяси мәдениет – адамзаттың жинақтаған тектік тәжірибесі, теориялық
байыпталған, кристалданған эмпирикалық саяси іс-әрекет. Эмпирикалық
мағынамен салмақталуы, субъектілігі – адамдардың тіршілік әрекетінде қызмет
ететін саяси мәдениетке тән ерекшеліктер. Саяси мәдениеттің осы
субъектілігі саяси ойлар классигі Н.Макиавелли еңбектерінде ерекше
көрсетілген, ол өзінің эмпирикалық тәсілі негізінде саясатты мемлекетті
басқару және мемлекеттік билікті нығайту өнері ретінде қарастырады.
3. Саяси мәдениет үздіксіз дамып отырады, себебі адамдардың әрбір жаңа
ұрпағы оны өздерінің практикалық саяси қызметіне пайдалана отырып, саяси
мәдениеттің мазмұнын байытады, арттырады, оның өзегіне саяси практиканың
ситуативті және субъективті қажеттіліктеріне сай әртүрлі жаңалықтар
енгізеді.
4. Саяси мәдениеттің дамуы – адамзат тегінің оның шыңдарын бірте-бірте
бағындыруының бір түзулік процесі емес, керісінше, ол үшін белгілі бір
тарихи және аймақтық-этникалық шектеушілік пен тұйықтық, құрылымдық
көпварианттылық, құндылықты әрқилылық, сондай-ақ тарихи, аймақтық
әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің пайда болуы, дамуы мен ыдырауы тән
күрделі, қарама-қайшылықты құбылыс.
5. Қаншама парадоксальды болғанымен, әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің
көптүрлілігі, олардағы тарихи қабаттардың, аймақтық ерекшеліктердің болуы
адамзаттың саяси мәдениетінің қалыптасып келе жатқан бірлігін жоққа
шығармайды, ол адамзаттың тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси нақтылық,
көптүрліліктің бірлігі ретінде, жалпыадамзаттық саяси мәдениет ретінде
саяси мәдениеттің тарихи, аймақтық жүйелерінің құндылықтарының қарқынды
өзара әрекеттесуі мен алмасулары нәтижесінде қалыптасады.
Субъект-субъектілік ретіндегі биліктік қатынастар саяси мәдениеттің
бастамасы, ядросы, оның негіздемесі, терең мәні, құпиясың болып табылады.
Тарихи тұрғыда биліктік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтіліктің бастапқы
бастамаларымен, адамның өз субъектілігін түсінуімен, өзінің жеке мүддесінің
болуын мойындаумен және оның басқа адамдардың мүдделерінен ерекшелігін,
өзінің жеке мүдделерін жүзеге асыруға қол жеткізуге ұмтылумен байланысты.
Адамдар қауымдастығының әлеуметтілігі, оның тәнініңң гетерогенденуінің
күшеюі, әлеуметтік өмірдің субъектілігінің қалыптасуы мен дамуы өріс
алғанына байланысты тұрақты дамуды, тұтастық пен беріктікті қамтамасыз
ететін орган ретіндегі биліктің құрылымдары мен қызметін күрделендіре
түсетіндігі даусыз. Осы шиеленіс жаңару тенденцияларын тудыра отырып, саяси
мәдениеттің дамуының үздіксіз себепкері болады.
Тұтастай алғанда, саяси мәдениеттің қызмет етуі адамдардың тіршілік
әрекетінде дағды күші ретінде көрінетін инерция күші деп атауға болатын
құбылысты тудырады, алайда шынайы өмірде пайда болатын проблемалар және
оларды шешудің қажеттілігі әлеуметтік-саяси практиканы инерциялық жолдан,
оның дағдылы, үйреншікті қағидаларынан шығарып жібереді, ал бұл шұғыл
бетбұрыстарды, түпкілікті жаңаруларды,сапалы өзгерістерді талап етеді.
Саясаттың қуатты тетігініңң қатысынсыз бұл проблемалар өздігінен
шешілмейді. Қозғалыстың жаңа орбитасына өту үшін адамдардың байыпты
біріккен күші, әртүрлі күштер мен құралдарды пайдалану, элитаның
пассионарлық қызметі талап етіледі.
Демек, саяси мәдениеттің дамуындағы жаңару үрдісі қоғамдағы қызмет
атқарып отырған биліктік және саяси қызметті ұйымдастыру формалары,
тәсілдері мен биліктік және саяси іс-қызмет әдістері тоқырап, олардың
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете алмауынан, қоғам организмінде
туындап отыратын қайшылықтарды адамдар үшін ауыртпалықсыз және қоғам үшін
тиімді шешілуіне мүмкіндік туғызбауынан келіп шығады. Аталмыш адамдар
қауымдастығының тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси мәдениет
жеткіліксіз, ал билік құрылымдарының қызметі тиімсіз болып шығады. Міне,
осы үрдіс бұқаралық санада өзгерістерді күту ретінде, саяси дағдарыс
түрінде көрініс табады.
Дағдарыстық жағдай үшін саяси қатынас субъектілері жүзеге асыратын қызу
саяси ізденістер тән. Билік құрушы элита биліктің жаңа органдарын құру,
билік өкілеттігін кеңейту, төтенше шаралар қабылдау және т.б. әрекеттер
арқылы билікті жетілдіруге ұмтылады. Тек билік құрушы жіктер ғана емес –
барлық қоғам қозғалысқа түсе бастайды.
Осы жағдайда аталмыш дағдарысты ауыздықтау үшін қажетті саяси
жаңғыруларды қайдан алуға болады деген әлеуметтік-саяси мәселелер пайда
бола бастайды және ізденіс алаңы саяси мәдениет болып табылады,ал оны былай
түсіндіруге болады:
1. Адамзаттың тарихи қалыптасқан саяси тәжірибесі ретінде (саяси
мәдениеттің тарихи аспектісі);
2. Әртүрлі елдер мен мемлекеттердің қазіргі таңдағы саяси тәжірибесі
ретінде (саяси мәдениеттің тарихи және қазіргі тәжірибесі сол елге сол
кезеңде қажетті болатын саяси өзгерістерді іздеу алаңына айналады).
Адамзаттың тарихи саяси тәжірибесінің құндылығын мойындай отырып, ол өз
кезегінде саяси мәдениет тәрізді екі бөлікке бөлінетіндгін ескеру қажеті:
басқа елдердің, басқа мәдени-этникалық қауымдастықтардың тарихи қалыптасқан
саяси тәжірибесі және сол елдің, сол халықтың әлеуметтік-мәдени құбылыс
ретіндегі тарихи қалыптасқан саяси тәжірибесі.
Бұл тәжірибенің қазіргі ізденістер мен шешімдерге ықпал етудегі маңызы
теңдей емес. Бөтен тарихи саяси тәжірибе адамдардың осы қауымдастығының
өткір саяси проблемаларына бейтарап, ол асып кеткенде ол үшін үлгі
аларлықтай, онда идеальдың формаға еліктеу үлгілері сақталынады.
Мысалы, АҚШ демократиясы белгілі бір мазмұнда идеальды. Біз де өзімізде
оған жақын нәрселерге ие болғымыз келеді. Бірақ ол бастапқыда касталық,
сословиелік нанымдардан тәуелсіз, жаңа құрылықта экономикалық,әлеуметтік
серіктес бола алатын еркін адамдармен қаланған. Олар жасаған американдық
демократиялық мәдениет олардың менталитетін бейнелейтін саяси мәдениет
ретінде ұрпақтарына мұраға беріледі және олар оны дамытады. Сондықтан,
американдық демократияны айна-қатесіз біздің саяси өмірімізге ендіру
біреудің өлшемі бойынша тігілген киімді киіп жүрумен барабар.
Осымен бір мезгілде, олардың тарихи тәжірибесі адамдарды тізгіндеп
ұстайдың, оның ықпалы тым терең әрі ықпалды. Одан қол үзуге, өткен есебінде
оны ұмыту адамдардың қолынан келмейді. Өйткені, осы адамдар қауымдастығының
өткендегі саяси тәжірибесі жалпыланған формада - олардың қызмет атқарып
отырған саяси мәдениетінің базалық негізі, элементі ретінде – халықтың
менталитетінде, оның дағдылары мен саяси басымдықтарында, саяси қызметтің
белгілі бір формаларын, әдістерін, құралдарын ұстануында өз ізін қалдырады.
Социумның ментальдығын шынайы, практикалық тұрғыда тану саяси өзгерістерді
адамдар қауымдастығының әлеуметтік-мәдени, ұлттық ерекшелігін ескере отырып
ендіруді білдіреді.
Әрине, мұны адамдар қауымдастығы ретіндегі қандай да бір елдің
маңдайына мемлекеттік билікті ұйымдастырудың белгілі бір формаларын әрдайым
қайталап отырудың жазмышы таңылғандығы есебінде қарастыруға болмайды.
Өйткені, кез-келген саяси мәдениетте үрдістердің көптүрлілігі,
көпварианттылықтың көрінісі сақталынады, алайда олардың біреулері биліктік
мемлекеттік құрылымдар мен қоғамның саяси институттарында толықтай жүзеге
асса, басқалары толықтай сұранысқа ие болмағандықтан, оған негіз болса да,
өздерінің бастапқы жағдайында жасырынған күйде қалып қояды. Бірақ олар
саяси мәдениеттің артық қорындаң сақталынады.
Саяси мәдениеттің дамуының қайнар көзі ретіндегі қазіргі саяси
тәжірибеге келер болсақ, өзіндік саяси тәжірибе мен басқа елдердің қазіргі
тәжірибелерінің айырмашылығын ескеруіміз қажетті. Әрине, елдің саяси
мәдениеті, ең алдымен өз тәжірибесінің негізінде – жаңғыруларды
апробациялаудың тікелей процесінің нәтижесінде дамиды. Бұл жағдайда,
өзіндік тәжірибе қаншалықты икемді болып, одан қоғам ғимаратын орнату қанша
жеңіл болғанымен, ол шектеулі, себебі онда дамыған формалардың көптүрлілігі
жоқ, таптаурын жолдың инерциясы әрекет етеді- яғни өзіндік тәжірибе
жаңарудың мүмкіндігін тежейді.
Бөтен тәжірибе өзінің табиғаты,әлеуметтік-мәдени негізі бойынша белгілі
бір дәрежеде бөтен, сондықтан оны қолданбас бұрын сыни тұрғыда бағалап алу
керек: біріншіден, ол мүлдем басқа әлеуметтік жағдайда қолданылып отыр;
екіншіден,оны саяси қатынастардың басқа субъектілері қолданып отыр. Бөтен
саяси тәжірибе өзі қолданысқа түсетін әлеуметтік-мәдени ортаның саяси
проблемаларына бейімделіп, өзгертілген түрде қызмет етуі шарт.
Жүргізілген сараптаудың нәтижесінде саяси мәдениеттің қалыптасуы мен
дамуы елдердің, адамдар қауымдастығының шынайы саяси тәжірибесі арқылы
жүзеге асатын әлемдік-тарихи процесс деген қорытындыға келеміз. Бұл
тәжірибе тарихи және аймақтық шектермен шектелгенімен сөзсіз құндылыққа ие,
себебі ол онда нақты сынақтар, идеялардың, принциптердің, саяси қызметтің
ұйымдастыру формалары, әдістері мен құралдарының апробациялануы өтетін
шынайы практикалық процесс болып табылады.
Саяси қатынас субъектісі адамзаттың саяси мәдениетінің бар байлығын
білуге және сақтауға міндетті. Бірақ ол осы субъект және осы жағдай үшін
практикалық тұрғыда тиімді болатын, әлеуметтік практиканың сұранысымен
өзектендірілетін бірқатар элементтерді ғана қолданып, дамыта алады.
Авторитаризм, авторитарлық билік құру тұлға бостандығын шектеумен, оған
қысым жасаумен, тікелей немесе жанама мәжбүрлеумен байланысты. Бұл адам
жеткілікті тұрғыда дербес емес, оның жеке жауапкершілік сезімі дамымаған
жағдайда мүмкін болады. Мәдениеттің барлық дамуы тұлғаның ерікті, өз
бетінше әрекет ете алатын, әлеуметтік жауапты болып қалыптасуының
гуманитарлық процесі болып табылатындықтан, саясат әлемінде бұл процесс
мына құбылыста бейнеленеді: саяси мәдениеттің дамуының басты тенденциясы
адамзаттың билік құрудың авторитарлық әдістері мен құралдарынан
демократиялыққа өтуінен көрініс табады.
Гегель бұл тенденцияны екі формула арқылы өрнектейді: Бостандық
принципін күнделікті істерге қолдану, бостандық принциптерін күнделікті
істерге ендіру мен тарату тарихтың өзін жасайтын ұзақ процесс болып
табыладың және Дүниежүзілік тарих бостандықты, прогресті сезінудің
прогресі, оның қажеттілігін біз мойындауға тиістімізң.Бұл тұрғыда, әрине,
билік құру саяси өмірдің құбылысы ретінде беделдің қажеттілігін,яғни
бостандықты абстрактілі түсінудің шектелуін толықтай жоққа шығара алмайды.
Демократиялық принциптердің толықтай сақталуымен қабылданатын және
жүзеге асырылатын кез-келген биліктік акцияда беделдің қажеттілігі айдан
анық. Билік өзінің ұйымдастыру құрылымы, қызметінің әдістері мен құралдары
бойынша қанша демократиялық болса да, ол еріктің көрінуі болып табылады
және оның әрекетінің басымдығын қамтамасыз етуді қажет етеді. Бірақ бұл
басымдықтың жүзеге асырылуы билікті ұйымдастырудың авторитарлық формасы мен
оған тиісті әдістер, құралдар есебінен емес, демократиялық саяси
мәдениеттің әдістері, құралдары арқылы биліктің заңдылығы принципінің
жүзеге асуының негізінде жүреді. Билікті ұйымдастырудың демократиялық
формасы мен оның табиғатына сай қызметтің әдістері мен құралдары адамзаттың
қазіргі саяси мәдениетінің даму бағытын анықтайды.
Қазіргі кезде саяси мәдениеттің жүйесі ретінде демократия неге даусыз
және абсолютті құндылық болып саналады?
Біріншіден, демократия халық өміріндегі түпкілікті мәселелерді шешіуде
олардың қатысуын қамтамасыз етеді. Ол бұқараның саяси дербестігінің тәсілі
ретінде жеңіл игеріледі.
Екіншіден, саяси қатынастар субъектілері үшін бәсекелестікті,
жариялылықты, құқықтық теңдікті қамтамасыз ете отырып,оларға қажетті
әлеуметтік жағдайларды жасайды.
Үшіншіден,ол әлеуметтік-саяси жағдайдағы өзгерістерге бейімделгіш,
өзіне саяси жаңғыруларды жеңіл қабылдайды.
Төртіншіден, демократия – маневр үшін қолайлы жағдайлар жасайтын саяси
ықпалдың әртүрлі құралдарына ие және осы қасиеттерге орай әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз етуге қабілетті терең тізбектелген саяси жүйе.
Бесіншіден, ол әлеуметтік-саяси жағдайды жеңілдетеді, компромистік
шешімдерді жасақтауға көмектеседі, консенсус үстемдігіне мүмкіндік береді.
Осылардың барлығы қазіргі саяси өмірде демократияның саяси баламасының
жоқ екендігін көрсетеді. Ол биліктік құрылымдарды, қоғамның саяси жүйесін
ұйымдастырудың бірден-бір формасы болуға міндетті. Тек демократиялық саяси
мәдениет, оның формалары мен ықпал ету құралдары ғана қоғамның шынайы
прогресін қамтамасыз ете алады. Міне, сондықтан Қазақстан Республикасының
Конституциясының бірінші бабында былай деп жазылған: Қазақстан Республикасы
- демократиялық,зайырлы және құқықтық мемлекет.
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы
Адамзаттың саяси мәдениеті – ерте дәуірден біздің заманымызға дейінгі
адамзаттың саяси қызметінің бар байлығын бойына жинақтаған күрделі құрылым.
Аталмыш қызметтің ұйымдастырушы өзегі субъект-субъектілік қатынастарда
билікті қалыптастыру мен пайдалану болады. Бірақ,адамның барлық саяси
қызметінің тарихи дамитын негізі, стихиясы мен шынайылығы саяси мәдениет
болады.Саяси қызмет үшін қажетті теориялық идеяларды, көзқарастарды,
ұйымдастыру формаларын, принциптер, әдістер, құралдар, жүріс-тұрыс
актілерін адамзат саяси мәдениеттен алған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы 2
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы 7
Саяси мәдениет және саяси практика 11
Пайдаланылған әдебиеттер 14
Қазақстандағы саяси мәдениеттің қалыптасу проблемасы
Саяси мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік дамуының элементі болып
табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар үшін тектік құндылықтарды
құрайды және адамзаттың прогресс жолымен қозғалысында анықтаушы рөл
атқарады. Қолданбалы тұрғыда аталмыш ұғымды ашудағы бірінші тәсіл үшін
саясаттанулық энциклопедиялық сөздіктегі саяси мәдениеттің анықтамасын
алуға болады: Саяси мәдениет – саясат сферасындағы әлеуметтік
қауымдастықтар мен жеке адамдардың тарихи тәжірибесі, жады, олардың саяси
жүріс-тұрысқа ықпалын тигізетін бағдарлары, дағдыларың.
Әрине беріліп отырған анықтама осынау проблемаға жақындата түсетін,
бастапқы тәсіл үшін ғана құндылыққа ие. Аталмыш ұғымның тек жоғарыда
аталған белгілерге ғана телу саяси мәдениет сияқты қоғамдық өмірдің
фундаментальды құбылысының мазмұнын толықтай бейнелеп бере алмайды. Бұл
анықтамада саяси мәдениеттің тек субъектілік аспектісі, яғни, ғана,атап
айтар болсақ субъектінің тәжірибесі, оның жады, бағдарлары мен дағдылары
ғана бейнеленген.
Алайда саяси мәдениет неде шынайы көрініс табады, оның фундаментальдық
мәні қандай деген мәселелер бұл анықтамада көрсетілмеген.Сондықтан, саяси
мәдениеттің мәнін толықтай ашу үшін, бізге ең алдымен мәдениетң ұғымын
қарастыру қажет.
Мәдениет – адамзат данышпандығының жемісі, ол – адамның рухани және
материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде
адамнан өгейсінеді және өмірге келген адамдардың тіршілік етуінің жағдайы
мен алғышарттары ретінде көрінеді. Мәдениет – әлеуметтік жағдайға,
материалдық және рухани құндылықтарға ену арқылы жасалатын, кодталатын және
беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отыратын шығармашылық
энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат кіндігінен ажыратады, табиғи
күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады және оны өзінің мақсаттарын
жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті етеді. Мәдениет – болмыстың
адамзаттық тәсілі. Сондықтан мәдениетті құндылықтық, іс-әрекеттік және
технологиялық сияқты әртүрлі позициядан қарастыруға болады.
Саяси мәдениет мәдениеттің бір бөлігі ретінде биліктің қалыптасуы және
қолданылуымен байланысты саяси шынайылық сферасында, субъект-субъектілік
қатынастарда көрінеді. Яғни, саяси мәдениет саясат сферасындағы
субъектілердің тарихи тәжірибесі мен өзара әрекеттесуінің жалпылануы мен
беріліп отырылуын көрсетеді. Ол – қоғамдағы биліктік қатынастармен, яғни
әлеуметтік субъектілердің мүдделерін жүзеге асыру үшін билікті қалыптастыру
және пайдаланумен байланысты адамдардың ерекше рухани-саяси қызметтерінің
туындысы.
Сонымен, өте тар пәндік мағынада саяси мәдениетті биліктік қатынастар
мәдениеті, билік құру мәдениеті деп атауға болады.
Саяси мәдениет ұғымының мазмұнын ашуға кірісе отырып,ең алдымен
методологиялық мәні бар бірқатар ережелерді бөліп көрсетелік:
1. Адамнан,оның мүдделері мен саяси қызметінен тыс ешқандай саяси
мәдениет болмайды. Ол бастапқыдан және өзінің барлық мазмұнының байлығымен
адамзат туындысы, саяси институттар, саяси рөлдер, саяси жүріс-тұрыс
актілерінің (бұқаралық, топтық және жеке әрекеттер) жүйесі ретінде және
адамның билік қатынастары сферасындағы іс-әрекетін айқындайтын олардың сана
сферасындағы (сезімдер, көзқарастар, идеялар, теориялар) идеалды бейнеленуі
ретінде пайда болады және дамиды.
2. Саяси мәдениет – адамзаттың жинақтаған тектік тәжірибесі, теориялық
байыпталған, кристалданған эмпирикалық саяси іс-әрекет. Эмпирикалық
мағынамен салмақталуы, субъектілігі – адамдардың тіршілік әрекетінде қызмет
ететін саяси мәдениетке тән ерекшеліктер. Саяси мәдениеттің осы
субъектілігі саяси ойлар классигі Н.Макиавелли еңбектерінде ерекше
көрсетілген, ол өзінің эмпирикалық тәсілі негізінде саясатты мемлекетті
басқару және мемлекеттік билікті нығайту өнері ретінде қарастырады.
3. Саяси мәдениет үздіксіз дамып отырады, себебі адамдардың әрбір жаңа
ұрпағы оны өздерінің практикалық саяси қызметіне пайдалана отырып, саяси
мәдениеттің мазмұнын байытады, арттырады, оның өзегіне саяси практиканың
ситуативті және субъективті қажеттіліктеріне сай әртүрлі жаңалықтар
енгізеді.
4. Саяси мәдениеттің дамуы – адамзат тегінің оның шыңдарын бірте-бірте
бағындыруының бір түзулік процесі емес, керісінше, ол үшін белгілі бір
тарихи және аймақтық-этникалық шектеушілік пен тұйықтық, құрылымдық
көпварианттылық, құндылықты әрқилылық, сондай-ақ тарихи, аймақтық
әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің пайда болуы, дамуы мен ыдырауы тән
күрделі, қарама-қайшылықты құбылыс.
5. Қаншама парадоксальды болғанымен, әлеуметтік-мәдени саяси жүйелердің
көптүрлілігі, олардағы тарихи қабаттардың, аймақтық ерекшеліктердің болуы
адамзаттың саяси мәдениетінің қалыптасып келе жатқан бірлігін жоққа
шығармайды, ол адамзаттың тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси нақтылық,
көптүрліліктің бірлігі ретінде, жалпыадамзаттық саяси мәдениет ретінде
саяси мәдениеттің тарихи, аймақтық жүйелерінің құндылықтарының қарқынды
өзара әрекеттесуі мен алмасулары нәтижесінде қалыптасады.
Субъект-субъектілік ретіндегі биліктік қатынастар саяси мәдениеттің
бастамасы, ядросы, оның негіздемесі, терең мәні, құпиясың болып табылады.
Тарихи тұрғыда биліктік қатынастардың қалыптасуы әлеуметтіліктің бастапқы
бастамаларымен, адамның өз субъектілігін түсінуімен, өзінің жеке мүддесінің
болуын мойындаумен және оның басқа адамдардың мүдделерінен ерекшелігін,
өзінің жеке мүдделерін жүзеге асыруға қол жеткізуге ұмтылумен байланысты.
Адамдар қауымдастығының әлеуметтілігі, оның тәнініңң гетерогенденуінің
күшеюі, әлеуметтік өмірдің субъектілігінің қалыптасуы мен дамуы өріс
алғанына байланысты тұрақты дамуды, тұтастық пен беріктікті қамтамасыз
ететін орган ретіндегі биліктің құрылымдары мен қызметін күрделендіре
түсетіндігі даусыз. Осы шиеленіс жаңару тенденцияларын тудыра отырып, саяси
мәдениеттің дамуының үздіксіз себепкері болады.
Тұтастай алғанда, саяси мәдениеттің қызмет етуі адамдардың тіршілік
әрекетінде дағды күші ретінде көрінетін инерция күші деп атауға болатын
құбылысты тудырады, алайда шынайы өмірде пайда болатын проблемалар және
оларды шешудің қажеттілігі әлеуметтік-саяси практиканы инерциялық жолдан,
оның дағдылы, үйреншікті қағидаларынан шығарып жібереді, ал бұл шұғыл
бетбұрыстарды, түпкілікті жаңаруларды,сапалы өзгерістерді талап етеді.
Саясаттың қуатты тетігініңң қатысынсыз бұл проблемалар өздігінен
шешілмейді. Қозғалыстың жаңа орбитасына өту үшін адамдардың байыпты
біріккен күші, әртүрлі күштер мен құралдарды пайдалану, элитаның
пассионарлық қызметі талап етіледі.
Демек, саяси мәдениеттің дамуындағы жаңару үрдісі қоғамдағы қызмет
атқарып отырған биліктік және саяси қызметті ұйымдастыру формалары,
тәсілдері мен биліктік және саяси іс-қызмет әдістері тоқырап, олардың
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ете алмауынан, қоғам организмінде
туындап отыратын қайшылықтарды адамдар үшін ауыртпалықсыз және қоғам үшін
тиімді шешілуіне мүмкіндік туғызбауынан келіп шығады. Аталмыш адамдар
қауымдастығының тіршілік әрекетінде қызмет ететін саяси мәдениет
жеткіліксіз, ал билік құрылымдарының қызметі тиімсіз болып шығады. Міне,
осы үрдіс бұқаралық санада өзгерістерді күту ретінде, саяси дағдарыс
түрінде көрініс табады.
Дағдарыстық жағдай үшін саяси қатынас субъектілері жүзеге асыратын қызу
саяси ізденістер тән. Билік құрушы элита биліктің жаңа органдарын құру,
билік өкілеттігін кеңейту, төтенше шаралар қабылдау және т.б. әрекеттер
арқылы билікті жетілдіруге ұмтылады. Тек билік құрушы жіктер ғана емес –
барлық қоғам қозғалысқа түсе бастайды.
Осы жағдайда аталмыш дағдарысты ауыздықтау үшін қажетті саяси
жаңғыруларды қайдан алуға болады деген әлеуметтік-саяси мәселелер пайда
бола бастайды және ізденіс алаңы саяси мәдениет болып табылады,ал оны былай
түсіндіруге болады:
1. Адамзаттың тарихи қалыптасқан саяси тәжірибесі ретінде (саяси
мәдениеттің тарихи аспектісі);
2. Әртүрлі елдер мен мемлекеттердің қазіргі таңдағы саяси тәжірибесі
ретінде (саяси мәдениеттің тарихи және қазіргі тәжірибесі сол елге сол
кезеңде қажетті болатын саяси өзгерістерді іздеу алаңына айналады).
Адамзаттың тарихи саяси тәжірибесінің құндылығын мойындай отырып, ол өз
кезегінде саяси мәдениет тәрізді екі бөлікке бөлінетіндгін ескеру қажеті:
басқа елдердің, басқа мәдени-этникалық қауымдастықтардың тарихи қалыптасқан
саяси тәжірибесі және сол елдің, сол халықтың әлеуметтік-мәдени құбылыс
ретіндегі тарихи қалыптасқан саяси тәжірибесі.
Бұл тәжірибенің қазіргі ізденістер мен шешімдерге ықпал етудегі маңызы
теңдей емес. Бөтен тарихи саяси тәжірибе адамдардың осы қауымдастығының
өткір саяси проблемаларына бейтарап, ол асып кеткенде ол үшін үлгі
аларлықтай, онда идеальдың формаға еліктеу үлгілері сақталынады.
Мысалы, АҚШ демократиясы белгілі бір мазмұнда идеальды. Біз де өзімізде
оған жақын нәрселерге ие болғымыз келеді. Бірақ ол бастапқыда касталық,
сословиелік нанымдардан тәуелсіз, жаңа құрылықта экономикалық,әлеуметтік
серіктес бола алатын еркін адамдармен қаланған. Олар жасаған американдық
демократиялық мәдениет олардың менталитетін бейнелейтін саяси мәдениет
ретінде ұрпақтарына мұраға беріледі және олар оны дамытады. Сондықтан,
американдық демократияны айна-қатесіз біздің саяси өмірімізге ендіру
біреудің өлшемі бойынша тігілген киімді киіп жүрумен барабар.
Осымен бір мезгілде, олардың тарихи тәжірибесі адамдарды тізгіндеп
ұстайдың, оның ықпалы тым терең әрі ықпалды. Одан қол үзуге, өткен есебінде
оны ұмыту адамдардың қолынан келмейді. Өйткені, осы адамдар қауымдастығының
өткендегі саяси тәжірибесі жалпыланған формада - олардың қызмет атқарып
отырған саяси мәдениетінің базалық негізі, элементі ретінде – халықтың
менталитетінде, оның дағдылары мен саяси басымдықтарында, саяси қызметтің
белгілі бір формаларын, әдістерін, құралдарын ұстануында өз ізін қалдырады.
Социумның ментальдығын шынайы, практикалық тұрғыда тану саяси өзгерістерді
адамдар қауымдастығының әлеуметтік-мәдени, ұлттық ерекшелігін ескере отырып
ендіруді білдіреді.
Әрине, мұны адамдар қауымдастығы ретіндегі қандай да бір елдің
маңдайына мемлекеттік билікті ұйымдастырудың белгілі бір формаларын әрдайым
қайталап отырудың жазмышы таңылғандығы есебінде қарастыруға болмайды.
Өйткені, кез-келген саяси мәдениетте үрдістердің көптүрлілігі,
көпварианттылықтың көрінісі сақталынады, алайда олардың біреулері биліктік
мемлекеттік құрылымдар мен қоғамның саяси институттарында толықтай жүзеге
асса, басқалары толықтай сұранысқа ие болмағандықтан, оған негіз болса да,
өздерінің бастапқы жағдайында жасырынған күйде қалып қояды. Бірақ олар
саяси мәдениеттің артық қорындаң сақталынады.
Саяси мәдениеттің дамуының қайнар көзі ретіндегі қазіргі саяси
тәжірибеге келер болсақ, өзіндік саяси тәжірибе мен басқа елдердің қазіргі
тәжірибелерінің айырмашылығын ескеруіміз қажетті. Әрине, елдің саяси
мәдениеті, ең алдымен өз тәжірибесінің негізінде – жаңғыруларды
апробациялаудың тікелей процесінің нәтижесінде дамиды. Бұл жағдайда,
өзіндік тәжірибе қаншалықты икемді болып, одан қоғам ғимаратын орнату қанша
жеңіл болғанымен, ол шектеулі, себебі онда дамыған формалардың көптүрлілігі
жоқ, таптаурын жолдың инерциясы әрекет етеді- яғни өзіндік тәжірибе
жаңарудың мүмкіндігін тежейді.
Бөтен тәжірибе өзінің табиғаты,әлеуметтік-мәдени негізі бойынша белгілі
бір дәрежеде бөтен, сондықтан оны қолданбас бұрын сыни тұрғыда бағалап алу
керек: біріншіден, ол мүлдем басқа әлеуметтік жағдайда қолданылып отыр;
екіншіден,оны саяси қатынастардың басқа субъектілері қолданып отыр. Бөтен
саяси тәжірибе өзі қолданысқа түсетін әлеуметтік-мәдени ортаның саяси
проблемаларына бейімделіп, өзгертілген түрде қызмет етуі шарт.
Жүргізілген сараптаудың нәтижесінде саяси мәдениеттің қалыптасуы мен
дамуы елдердің, адамдар қауымдастығының шынайы саяси тәжірибесі арқылы
жүзеге асатын әлемдік-тарихи процесс деген қорытындыға келеміз. Бұл
тәжірибе тарихи және аймақтық шектермен шектелгенімен сөзсіз құндылыққа ие,
себебі ол онда нақты сынақтар, идеялардың, принциптердің, саяси қызметтің
ұйымдастыру формалары, әдістері мен құралдарының апробациялануы өтетін
шынайы практикалық процесс болып табылады.
Саяси қатынас субъектісі адамзаттың саяси мәдениетінің бар байлығын
білуге және сақтауға міндетті. Бірақ ол осы субъект және осы жағдай үшін
практикалық тұрғыда тиімді болатын, әлеуметтік практиканың сұранысымен
өзектендірілетін бірқатар элементтерді ғана қолданып, дамыта алады.
Авторитаризм, авторитарлық билік құру тұлға бостандығын шектеумен, оған
қысым жасаумен, тікелей немесе жанама мәжбүрлеумен байланысты. Бұл адам
жеткілікті тұрғыда дербес емес, оның жеке жауапкершілік сезімі дамымаған
жағдайда мүмкін болады. Мәдениеттің барлық дамуы тұлғаның ерікті, өз
бетінше әрекет ете алатын, әлеуметтік жауапты болып қалыптасуының
гуманитарлық процесі болып табылатындықтан, саясат әлемінде бұл процесс
мына құбылыста бейнеленеді: саяси мәдениеттің дамуының басты тенденциясы
адамзаттың билік құрудың авторитарлық әдістері мен құралдарынан
демократиялыққа өтуінен көрініс табады.
Гегель бұл тенденцияны екі формула арқылы өрнектейді: Бостандық
принципін күнделікті істерге қолдану, бостандық принциптерін күнделікті
істерге ендіру мен тарату тарихтың өзін жасайтын ұзақ процесс болып
табыладың және Дүниежүзілік тарих бостандықты, прогресті сезінудің
прогресі, оның қажеттілігін біз мойындауға тиістімізң.Бұл тұрғыда, әрине,
билік құру саяси өмірдің құбылысы ретінде беделдің қажеттілігін,яғни
бостандықты абстрактілі түсінудің шектелуін толықтай жоққа шығара алмайды.
Демократиялық принциптердің толықтай сақталуымен қабылданатын және
жүзеге асырылатын кез-келген биліктік акцияда беделдің қажеттілігі айдан
анық. Билік өзінің ұйымдастыру құрылымы, қызметінің әдістері мен құралдары
бойынша қанша демократиялық болса да, ол еріктің көрінуі болып табылады
және оның әрекетінің басымдығын қамтамасыз етуді қажет етеді. Бірақ бұл
басымдықтың жүзеге асырылуы билікті ұйымдастырудың авторитарлық формасы мен
оған тиісті әдістер, құралдар есебінен емес, демократиялық саяси
мәдениеттің әдістері, құралдары арқылы биліктің заңдылығы принципінің
жүзеге асуының негізінде жүреді. Билікті ұйымдастырудың демократиялық
формасы мен оның табиғатына сай қызметтің әдістері мен құралдары адамзаттың
қазіргі саяси мәдениетінің даму бағытын анықтайды.
Қазіргі кезде саяси мәдениеттің жүйесі ретінде демократия неге даусыз
және абсолютті құндылық болып саналады?
Біріншіден, демократия халық өміріндегі түпкілікті мәселелерді шешіуде
олардың қатысуын қамтамасыз етеді. Ол бұқараның саяси дербестігінің тәсілі
ретінде жеңіл игеріледі.
Екіншіден, саяси қатынастар субъектілері үшін бәсекелестікті,
жариялылықты, құқықтық теңдікті қамтамасыз ете отырып,оларға қажетті
әлеуметтік жағдайларды жасайды.
Үшіншіден,ол әлеуметтік-саяси жағдайдағы өзгерістерге бейімделгіш,
өзіне саяси жаңғыруларды жеңіл қабылдайды.
Төртіншіден, демократия – маневр үшін қолайлы жағдайлар жасайтын саяси
ықпалдың әртүрлі құралдарына ие және осы қасиеттерге орай әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз етуге қабілетті терең тізбектелген саяси жүйе.
Бесіншіден, ол әлеуметтік-саяси жағдайды жеңілдетеді, компромистік
шешімдерді жасақтауға көмектеседі, консенсус үстемдігіне мүмкіндік береді.
Осылардың барлығы қазіргі саяси өмірде демократияның саяси баламасының
жоқ екендігін көрсетеді. Ол биліктік құрылымдарды, қоғамның саяси жүйесін
ұйымдастырудың бірден-бір формасы болуға міндетті. Тек демократиялық саяси
мәдениет, оның формалары мен ықпал ету құралдары ғана қоғамның шынайы
прогресін қамтамасыз ете алады. Міне, сондықтан Қазақстан Республикасының
Конституциясының бірінші бабында былай деп жазылған: Қазақстан Республикасы
- демократиялық,зайырлы және құқықтық мемлекет.
Саяси мәдениеттің құрылымы мен функциясы
Адамзаттың саяси мәдениеті – ерте дәуірден біздің заманымызға дейінгі
адамзаттың саяси қызметінің бар байлығын бойына жинақтаған күрделі құрылым.
Аталмыш қызметтің ұйымдастырушы өзегі субъект-субъектілік қатынастарда
билікті қалыптастыру мен пайдалану болады. Бірақ,адамның барлық саяси
қызметінің тарихи дамитын негізі, стихиясы мен шынайылығы саяси мәдениет
болады.Саяси қызмет үшін қажетті теориялық идеяларды, көзқарастарды,
ұйымдастыру формаларын, принциптер, әдістер, құралдар, жүріс-тұрыс
актілерін адамзат саяси мәдениеттен алған және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz