Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері туралы ақпарат

Жоспар
Кіріспе

1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІП
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ
3 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
4 ҚЫЛМЫС ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ
5 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктіқ ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптьшық мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық т.б. Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады,

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІП

Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқылық
жауапкершілік жүктеледі. Құқылық жауапкершіліктіқ ішіндегі ең қатал түрі
қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптьшық мемлекеттің заң
шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға
қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам
қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген
нақтылы бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау,
ұрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық т.б. Мұның
өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты қылмыс құрамын түзейтін
қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда жүзеге асырылады,
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасынын,
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктіқ бір түрі болып табылады. Қылмыстық жауаптылық — өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.
Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны істеген
адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға тиісті
шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың
әлеуметтік мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей
отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу) және
заңдылық (қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп — қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық-қылмыстық құқылық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл
байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық
құқылық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқылық
зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылықта, қылмыстық құқылық
қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық
жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан
қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады. Бұл жерде
істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың арасында
қылмыстың субъектісімең (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің атынан
өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар пайда
болады. Қылмыстық-құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне катысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма және т.б. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту шарттары,
жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық құқықтық
қатынас іс жүргізу құқылық қатынастармен тығыз байланысты. Өйткені,
қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты болады.
Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық іс жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның уәкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар оубъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сотталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынастың субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олар сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды, Тек соттың айыптау
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады. Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық-құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынас мемлекеттің
жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың жауаптылығын
көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер тиісті өкімет
органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес, белгілі бір
құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған
қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп кана коймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны
өтеумен жүзеге асырылады. Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң
жойылады. Бірақ та қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас (қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам, егер де ол ауыр қылмыс жасаумен
байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылады. Бірақ та
қолданылып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған
адамға жазатағайындалуы ніндетті емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-
бабының 12-бөліктерінде: “Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер
сот істі қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет
қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы
мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды,
егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта
қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе,
сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін” делінген. Осы бапта қылмыстық
жауаптылықтан босату негізі көрсетілген. Ал Қылмыстық кодекстің 74-бабының
1-бөлігінде: “Кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталған
адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ апат, отбасының еңбекке
жарамды жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы немесе қайтыс болуы немесе басқа
да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін
оның жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот
жазадан босатуы мүмкін” деп көрсетілген. Мұнда қылмыстық жазадан босатудың
негізі ғана көрсетілген. Сонымен қылмыстық жауаптылық өзінің сипатына қарай
жаза тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын болып екіге бөлінеді. Жаза
тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық айыптаушылық фактісімен аяқталады. Ал
жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта айыптаушылықпен бірге жазалану
фактісі де бар. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылық бұл жазаға қарағанда
жеке, ауқымы кең, қылмыстық-құқылық түсінік екендігін оның жазасызақ
қолданылатындығын және орындалатынын көреміз. Қылмыстық жауашылықсыз жаза
тағайындау мүмкін емес. Сонымен, қылмыстық жауаптылық және жаза өзара тығыз
бір-біріне ұқсас емес ұғымдар екендігін аңғарамыз.

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары
қызметінін заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып табылады. Қылмыстық
құқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда
көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып
табылады (3-бап). Яғни, бұл деген қылмыстық жауапқа және жазаға тек кана
қылмыс істегенге, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді қасақана немесе абайсыздықтан істегенге айыпты адамға ғана
тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық, жауаптылық негізі іс-әрекетте
қылмыс құрамының болуы болып табылады. Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген
терминнің мазмұнын ашып көрсетпейді. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында
ғана ашып көрсетіледі. Адамның (қылмыс субъектінің) қылмыстық заңда
көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (қылмыстың объектиетік жағы)
кінәлі түрде қасақана немесе абайсыздықпен істеуі (қылмыстың субъективтік
жағы) қылмыс құрамының белгілері болып табылады. Қылмыстың объектісі болып
табылатын қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастардың жиынтығы Қылмыстық
кодекстің 2-бабында көрсетілген. Сонымен, қылмыстық жауаптылықтың негізі
болып қылмыс құрамы болатынын білдік. Іс-әрекетінде қылмыс құрамының ең кем
дегенде бір белгісі жоқ болса ол адамды қылмыстық жауаптылыққа тартатын
негіз жоқ.

ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ

Қылмыстық заңда қылмыстың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге
Ерекше бөлімде нақты қылмыстар жеке-жеке көрсетілген. Қылмыстық заң қылмыс
құрамы деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана
береді. Қылмыстың құрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс құрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің
болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс құрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы. Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-
бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу,
екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана
істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-
ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ
болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін
абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс
құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты
белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері
Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның
Жалпы бөлімінде оның тиісті баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің
баптарының диспозицияларында әр түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып
көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың қылмыстың ерекшелігін анықтайтын
және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін
береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына
тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін
ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының дисцозициясында осы
қылмыстың не субъектісі, не кінәнің нысаны аталмаған.
Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында
көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175-бабында ұрлықтың оған тән белгісі —
басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы белгі
арқылы ұрлық-тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында
көптеген белгілермен сипатталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс
құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік
белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ,
олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының
көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек кана жекелеген қылмысқа тән
белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан
тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы
болмайды, Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, қүжат т. б.) ненесе
ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді. Түрлік белгі сол
немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік
белгілердің біреуі жоқ брлса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа
біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі — оны жасырын ұрлау. Егер басқа
біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда
ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы — тонау болады. Қылмыс құрамы бір ғана
қылмыстық құқылық нормада — бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап —
қызмет жөніндегі жалғандық.
Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір
немесе бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-
бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік
өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші
бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы қылмыстың
ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
Ерекше бөлімнің баптарында әдетте аяқталған немесе орындаушының
тікелей істеген қылмыстары көрсетіледі. Алдын ала Қылмысты әрекеттерде
немесе қылмысқа қатысушы адамдардың: ұйымдастырушы, айдап салушы,
көмектесуціі әрекеттеріне сол немесе басқа қылмыстың құрамының барлық
белгілері болмайды. Мысалы, әйелді зорлауға оқталғанда онымен зорлап
жыныстық қатынас жасау орындалмайды немесе кісі өлтіруге оқталғанда
қылмыстың зардабы — адам өлімі жоқ. Бірақ та осы жағдайларда кінәлінің
әрекеттерінде Ерекше бөлімдегі аталған баптарда көрсетілген қылмыстың
барлық белгілерінің болмауы олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деуге
негіз болмайды. Бұл жағдайда да қылмыс құрамы бар, бірақ ол оның құрамы
Ерекше бөлімнің, сол сияқты Жалпы бөлімнің тиісті баптары көрсетіле отырып
белгіленеді. Мысалы, әйел зорлауға оқталғанда кінәлінің әрекетінде
Қылмыстық кодекстің 120 және 24-баптарында көрсетілген қылмыс құрамының
белгілері бар. Қылмыс құрамының заңдылықты сақтауда және оны нығайтуда
маңызы зор. Заңдылықты қатаң сақтау, бұлжытпай жүзеге асыру, тәуелсіз
мемлекетіміздің нығаюының негізгі шарты. Заңдылық қағидасын сақтау, жүзеге
асыру құқық қорғау органының қызметкерлерінің қасиетті борышы. Бұл
азаматтардың конституциялық құқығын, бостандықтарын жүзеге асырудың негізгі
кепілі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.