Қазақстанның әлем шаруашылығына енуі. Қазақстанда сыртқы экономикалық байланыстың қалыптасуы және дамуы
Әрбір мемлекетте оның табиғи, тарихи жөне экономикалық жағдайларына сөйкес бір бірімен байланысты жөне бірін бірі толықтыратын халық шаруашылық салаларының кешені құралады: өнеркөсіп және ауыл шаруашылығы; қазып шығаратын жөне өңдеу салалары; өндіріс құралдарын және халық тұтынатын заттар шығаратын т.б. Бірақта бұл жеке бір ел шеңберінде тұйықталған экономика құруға шарт емес, қазіргі жағдайда әлем шаруашылығынан тыс өзінің әлеуметтік-экономикалық құрылысы және даму деңгейіне қарамастан, бірде бір мемлекет ойдағыдай дамый алмайды. Осыған қарағаңда халықаралық ынтымақтастықтың негізгі бір өрісі өр түрлі мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланыстарын дамыту болып саналады)
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық реформалар, халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық жағдайлары, проблемалары мен міңдеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық еңбек бөлісу негізінде әлемдік шаруашылық байланысқа өтіп және тиімді енбей ішкі қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік жене нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шарушылығының құрылымын жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың региондардың, көсіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика
КСРО сыртқы экономикалық байланыс министрлігі және
одақтық сыртқы экономикалық бірлестіктері делдалдығымен
тек Одақтық экспорт және импорт операцияларына қатысып
қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала
берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша -100%, қорғасын жөне фосфор - 90%, мырыші және феррохром - 70%. астық (қалта бидай) - 60%, ет консервісі - 25-30% болды. Республиканың Одақтас экспорт қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе, мыс - 16 есе, ферроқорытпа - 5 ссе болды. Республика шетке негізінсн шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады. Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің - 10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең болды.
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық реформалар, халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық жағдайлары, проблемалары мен міңдеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық еңбек бөлісу негізінде әлемдік шаруашылық байланысқа өтіп және тиімді енбей ішкі қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік жене нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шарушылығының құрылымын жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың региондардың, көсіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика
КСРО сыртқы экономикалық байланыс министрлігі және
одақтық сыртқы экономикалық бірлестіктері делдалдығымен
тек Одақтық экспорт және импорт операцияларына қатысып
қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала
берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша -100%, қорғасын жөне фосфор - 90%, мырыші және феррохром - 70%. астық (қалта бидай) - 60%, ет консервісі - 25-30% болды. Республиканың Одақтас экспорт қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе, мыс - 16 есе, ферроқорытпа - 5 ссе болды. Республика шетке негізінсн шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады. Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің - 10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең болды.
1. Абишев С. Лицом к мировой экономике //Экономика и жизнь, 1991,
№5.
2. Абутыипов Ж. На пути к рынку //Казахстан: экономика и жизнь,
№3,№.
3. Антикризисная программа правительства //Экспресс К°, 1993, 5, 6,
, 7яиваря.
4. 4 Арынов ЕМ, Социально-экономический аспект развития пробммных регыонов СССР. -Алма-Ата, 1989.
5. Арынов Е.М., Жаааманов Р., Елеусизов А. Иностранное участие е
оздоровлении эщюмики Казахстана //Саясат-Политика, 1995,
№1,2. ...
6. Аубакиров Я.А. Экономические аспекты преобразования собствето-
сти. (Преобразование собственности - основа формирования рыноч-
ной экономики в Казахстане) - Алматы, 1995.
7. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана за 60 лет. -Алма-Ата, 1977.
8. Ашимбаев Т.А. Путыс рынку. -Алматы, 1994.
9. Будущий экономический обмен Казахстана. Сборник тезисов меж-
вузовской научно-теоретической конференции. -Алма-Ата, 1977.
10. Джафурнин К.Е. ТАСИС в Казазхстане //Саясат-Политика, 1995,
№7.
11. Есимов А.С. Приватизация - основа реформы сельского хозяйства
//Саясат-Политика, 19%, №2.
12. Ертлесова Ж.Д. Программы и планы действий по углублетю рефор-
мы в регионах //Саясат-Политика, 1996, №2.
13. Жатканбаев Е.Б. Осиовы формирования смешанной экономики. -
Алма-Ата, 1992.
14. Жуламанов Р.К. Сравнительный анализ уровня конкурентоспособно-
сти национальной экономики //Саясат-Политика, 1996, №3.
15. Исингарин Н.К. Реализация среднесрочной программы - основная
задача Правительства //Саясат-Политика, 1996, №2.
16. Кабдиев Д. Развитие экономической мысли в Казахстане. -Алма-
Ата, 1978.
17. Кажегеяьдин А.М. От инфляционной экономики к инвестиционной
//Сажат-Политика, 1995, №3.
18. КазазШшн: сгіравочник бизнесмена. -Алма-Ата, 1978.
19. Кашимбоев Р. Сбшюнсированностъ и эффектность развития эко-
номики региона. - Алма-Ата, 1991.
20. Кузембаев Н.К. іВетюнальные проблемы формирования территори-
альных эконом&ШХЩ пропорций и их совершенствования. - Аша-
Ата, 1985.
21. 208
22. Музапарова Л.М. Горно-металлургический комплекс Казахстана:
современное состояние и проблемы. - Алматы, 1995.
23. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. -
М., 1992.
24. Назарбаев Н.А Стратегия становления и развития Казахстана
как суверенного государства. - Алма-Ата, 1992.
25. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. -Алматы, 1997.
26. Нарибаев К.Н. Региональные аспекты управления экономикой. - Ал-
ма-Ата, 1986.
27. Национальная программа разгосударствления и приватизации в Рес-
публике Казахстан на 1993-1995 гг. (ІІ-этап) //Советы Казахста-
на, 1993, 11 марта
28. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана. - Алматы, 1997.
29. Нургалиев К.Р., Тулембаева А.Н. Банковский маркетинг. - Алматы,
1998.
30. Нефть и газ Казахстана (Экономический обзор). - Алматы, 1995.
31. Новые территориальные комплексы СССР. - М., 1977, с. 191-251.
32. Очерки экономической истории Казахской ССР /Под ред.
С.Б.Баишева. - Алма-Ата, 1974.
33. Программа стабилизации экономйки Казахской ССР и перехода к
рынку. - Алма-Ата, 1991.
34. Семенов П.Е., Косов В.Ф. Проблемы развития и размещения произ-
водительных сил Казахстана. - М., 1974.
35. Толымбеков К. Без конкуренции непг рынка//Казахстан: экономика
и жизнь, 1992, №8.
36. Туркебаев Э.А., Двоскин Б.Я., Исентаев К.Б. Проблемы региональ-
ной экономики Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
№5.
2. Абутыипов Ж. На пути к рынку //Казахстан: экономика и жизнь,
№3,№.
3. Антикризисная программа правительства //Экспресс К°, 1993, 5, 6,
, 7яиваря.
4. 4 Арынов ЕМ, Социально-экономический аспект развития пробммных регыонов СССР. -Алма-Ата, 1989.
5. Арынов Е.М., Жаааманов Р., Елеусизов А. Иностранное участие е
оздоровлении эщюмики Казахстана //Саясат-Политика, 1995,
№1,2. ...
6. Аубакиров Я.А. Экономические аспекты преобразования собствето-
сти. (Преобразование собственности - основа формирования рыноч-
ной экономики в Казахстане) - Алматы, 1995.
7. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана за 60 лет. -Алма-Ата, 1977.
8. Ашимбаев Т.А. Путыс рынку. -Алматы, 1994.
9. Будущий экономический обмен Казахстана. Сборник тезисов меж-
вузовской научно-теоретической конференции. -Алма-Ата, 1977.
10. Джафурнин К.Е. ТАСИС в Казазхстане //Саясат-Политика, 1995,
№7.
11. Есимов А.С. Приватизация - основа реформы сельского хозяйства
//Саясат-Политика, 19%, №2.
12. Ертлесова Ж.Д. Программы и планы действий по углублетю рефор-
мы в регионах //Саясат-Политика, 1996, №2.
13. Жатканбаев Е.Б. Осиовы формирования смешанной экономики. -
Алма-Ата, 1992.
14. Жуламанов Р.К. Сравнительный анализ уровня конкурентоспособно-
сти национальной экономики //Саясат-Политика, 1996, №3.
15. Исингарин Н.К. Реализация среднесрочной программы - основная
задача Правительства //Саясат-Политика, 1996, №2.
16. Кабдиев Д. Развитие экономической мысли в Казахстане. -Алма-
Ата, 1978.
17. Кажегеяьдин А.М. От инфляционной экономики к инвестиционной
//Сажат-Политика, 1995, №3.
18. КазазШшн: сгіравочник бизнесмена. -Алма-Ата, 1978.
19. Кашимбоев Р. Сбшюнсированностъ и эффектность развития эко-
номики региона. - Алма-Ата, 1991.
20. Кузембаев Н.К. іВетюнальные проблемы формирования территори-
альных эконом&ШХЩ пропорций и их совершенствования. - Аша-
Ата, 1985.
21. 208
22. Музапарова Л.М. Горно-металлургический комплекс Казахстана:
современное состояние и проблемы. - Алматы, 1995.
23. Назарбаев Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. -
М., 1992.
24. Назарбаев Н.А Стратегия становления и развития Казахстана
как суверенного государства. - Алма-Ата, 1992.
25. Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. -Алматы, 1997.
26. Нарибаев К.Н. Региональные аспекты управления экономикой. - Ал-
ма-Ата, 1986.
27. Национальная программа разгосударствления и приватизации в Рес-
публике Казахстан на 1993-1995 гг. (ІІ-этап) //Советы Казахста-
на, 1993, 11 марта
28. Нургалиев К.Р. Экономика Казахстана. - Алматы, 1997.
29. Нургалиев К.Р., Тулембаева А.Н. Банковский маркетинг. - Алматы,
1998.
30. Нефть и газ Казахстана (Экономический обзор). - Алматы, 1995.
31. Новые территориальные комплексы СССР. - М., 1977, с. 191-251.
32. Очерки экономической истории Казахской ССР /Под ред.
С.Б.Баишева. - Алма-Ата, 1974.
33. Программа стабилизации экономйки Казахской ССР и перехода к
рынку. - Алма-Ата, 1991.
34. Семенов П.Е., Косов В.Ф. Проблемы развития и размещения произ-
водительных сил Казахстана. - М., 1974.
35. Толымбеков К. Без конкуренции непг рынка//Казахстан: экономика
и жизнь, 1992, №8.
36. Туркебаев Э.А., Двоскин Б.Я., Исентаев К.Б. Проблемы региональ-
ной экономики Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
VIII - ТАРАУ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ЕНУІ.
ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Әрбір мемлекетте оның табиғи, тарихи жөне экономикалық жағдайларына
сөйкес бір бірімен байланысты жөне бірін бірі толықтыратын халық шаруашылық
салаларының кешені құралады: өнеркөсіп және ауыл шаруашылығы; қазып
шығаратын жөне өңдеу салалары; өндіріс құралдарын және халық тұтынатын
заттар шығаратын т.б. Бірақта бұл жеке бір ел шеңберінде тұйықталған
экономика құруға шарт емес, қазіргі жағдайда әлем шаруашылығынан тыс өзінің
әлеуметтік-экономикалық құрылысы және даму деңгейіне қарамастан, бірде бір
мемлекет ойдағыдай дамый алмайды. Осыған қарағаңда халықаралық
ынтымақтастықтың негізгі бір өрісі өр түрлі мемлекеттердің сыртқы
экономикалық байланыстарын дамыту болып саналады)
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық реформалар,
халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық жағдайлары,
проблемалары мен міңдеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық еңбек
бөлісу негізінде әлемдік шаруашылық байланысқа өтіп және тиімді енбей ішкі
қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік жене нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шарушылығының құрылымын
жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың
региондардың, көсіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен
халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика
КСРО сыртқы экономикалық байланыс министрлігі және
одақтық сыртқы экономикалық бірлестіктері делдалдығымен
тек Одақтық экспорт және импорт операцияларына қатысып
қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала
берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша -100%,
қорғасын жөне фосфор - 90%, мырыші және феррохром - 70%. астық (қалта
бидай) - 60%, ет консервісі - 25-30% болды. Республиканың Одақтас экспорт
қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында
зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе,
мыс - 16 есе, ферроқорытпа - 5 ссе болды. Республика шетке негізінсн
шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады.
Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің -
10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең
болды.
Баға қайшылығының нәтижесінде ақшалай есептегенде шеттен әкелінген
өнімдердің құны шетке шығарған өнімдердің құнынан көп есе асып отырды.
Басқаша айтқанда республиканың сатқанынан сатып алуы көп болды.
Қазақстан өнімдерін тұтынушылар бойынша экспорттық құрылымы да тиімсіз
болды. Экспорттық өнімнің 30% валюталары еркін айырбасталымды елдерге
шығарылды, ал 70% бұрынғы социалистік елдерге жеңілдік жағдайда төмен
бағамен жіберіліп отырды. Экспорттық өнімнің айтарлықтай бөлігін шығаратын
металлургия кешенінің кәсіпорындарын тек мемлекеттік тапсырманы орындаған
жағдайда валюта түсімінін 30% - ақ қалдырып отырылды. Ал мұнай өндірісі
бойыншда республика қорына валюта жалпы бөлінбеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың негізгі қағидаларын, оны мемлекеттік реттеу
тәртіптерін және республиканың нарықтық қатынасқа көшу жағдайында сыртқы
экономикалық әрекетте ұйымдарының уәкілдік құқығын анықтау үшін "Сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі қағидалары туралы" ҚР заңы қабылданды.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық әрекеті әлем елдерінің
бірлестіктерімен экономикалық, сауда, валюталық, ғылыми-техникалық, мәдени
және басқа қатынастарды қамтиды. Меншіктің турлеріне тәуелсіз сыртқы
экономикалық әрекет субъектілері бар. ҚР тіркелуге алынған сыртқы
экономикалық әрекетке қатысатын Қазақстанның заңды ұйымдары және
азаматтары, шетел заңды ұйымдары және азаматтары саналады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы экономикалық
байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске асыруды көздейді:
- өңдірісті және сыртқы экономикалық өріс әрекетін тікелей, тұрақты және
ұзақ мерзімге біріктіру, Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық
кешенін өсінкілік, тепе-тендес және орнықты жұмыс істейтін жүйеге өзгерту;
- өндірістің әлемдік шаруашылық байланыстарға енуіне
мүмкіндік туғызу үшін оны коммерцияландыру;
- әлем шаруашылығына қатысты ашық типтес экономика қалыптастыру;
- Қазақстанның экспорттық мүмкіншілігін өсіре беру
және ортақ кәсіпкерліктің әр түрлі формаларын дамыту;
Мемлекет сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту негізіндс ҚР тепе-
тендес әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатымен мынадай
әрекеттер жасайды: сыртқы экономикалық әрекет істеушілерді тіркейді;
мемлекеттік шегара арқылы өтетін товарлар және басқа мүліктер туралы
мағлұмдама жасайды; экспорт және импорт реттерін белгілейді.
Сыртқы экономикалық әрекет субъектері меншік түрлеріне тәуелсіз
жұмыстарының түрлерін, көлемін және бағыттарын дербес анықтайды. Олардың ҚР
және шетел банкілерінде есеп шот ашуға құқылары бар. Субъектілердің
өздерінің әрекеттерінен түскен пайдасы қажстті салықтар төлегеннен кейін
толық өз қарауларында қалады. Сонымен олар өндірістік әрекеттерін, ұқсас
әрекетте қолданатын халықаралық нормалары және ережелерін сақтай жұмыс
істеуге міндетті. Маңызды бір жағдай, сыртқы экономикалык әрекеттер табиғат
сактандыру туралы зандарды қатаң сақтауы, жұмыс және іздеулер жүргізгенде
қауіпсіздікке кепілдемелі болуы керек.
Нарыққа өтпелі кезеңде республиканың төлем қабілетсіздігін жою,
халықаралық еңбек белісу жүйесінде Қазақстанның жағдайын жақсарту және
Қазақстан товарларын сату нарықтарын кеңейту қажет. ҚР экономикалық
саясатының бір бағыты - ол сыртқы экономикалық әрекетгерін жандандыра түсу.
Осыған байланысты отын, металлургия және химия өнеркәсіптерінің
стратегиялық өнімдерінен басқа экспорттық өнімдерге мемлекеттік
монополиялық қағидадан бас тартылды. Экспорттық товарлар шетелдердегі сауда
үйлері және басты әлем сауда биржасы арқылы сатылатын болады.
Республиканың сыртқы экономикалык әрекетін жандандыру үшін сыртқы сауда
көлеміне шек қою жойылды, мұның мәні шектелетін товарлардың санын күрт
қысқарту.
Шектелмеген товарлар ішкі нарықта бәсеке негізінде және аукциондарда
сатылады.
Сыртқа сатылатын өнімдерге рұқсат беру міңдеті салааралық лицензия
комитетіне берілді, ол экспорт және импорт өзара шарттарға сараптау
жүргізеді, ең алдымен олардың әлем бағасына сәйкестігі және ұсынылған
технологиялар мен товарлардың сапасының деңгейі бойынша анықталады.
Сыртқы экономикалық байланысты дамыту және шетел инвесторлары мен несие
берушілерді тарту үшін инвестициялық жобалардың тізімін жедел жасап оларды
тиісті техника-экономикалық дәлелдеу қажет.
Негізгі сауда серіктестері мен инвестицияны өзара қорғау үшін екі жақты
келісімдерді дамыту және сонымен қатар осы салада іске асырылып жатқан
халықаралық келісімдерге қосылу керек.
Шетел инвесторларының іс-әрекеттері тұрақты болғаны және енгізілген
өзгерістер қазіргі кездегі жұмыс істеп жатқан инвесторлардың жобалары
ақталғанға шейін жағдайларын нашарлатпаған орынды.
Қазақстан Республикасының нарыққа өтуі және сыртқы экономикалық әрекеттерді
реформалау әлем шаруашылығы бірлестігіне ену үшін қажетті жағдай жасауға
шаралар жүргізуді талап етеді. Олар мынадай:
- кәсіби іскерлікті дамыту жөне инвестицияға тарту үшін
жағдай жасау;
- инфрақұрылымды жедел дамыту - көлік және
байланыс, қаржы нарығы, банк жүйесі, қазіргі заманға сай
ақпарат жүйесі;
- халықаралық құқық және маркетинг, қаржы, банк
салаларын кадрлар жөне сыртқы экономикалық әрекеттерге
басқа мамандар дайындау;
сыртқы экономикалық байланыс өрісіне заңдар жинағын жасап ендіру жоне
олардың орындалуын бақылау т.т.
Сыртқы экономикалық байланыстарды реформалау ксзеңдер бойынша
жүргізіледі.
Бірінші кезеңде сыртқы экономикалық әрекеттерді ұштастыру және басқа
елдермен экономикалық байланыстарды кеңіту негізінде сыртқы экономикалық
байланыстарының нарықтық реформаның жүру және макроэкономикалық тұрақтануға
ынталандыруға әсеріне ерекше көңіл бөлінеді.
1993 ж. дейін ішкі, республикааралық және сыртқы сауда мемлекеттік
тапсырма арқылы жүрген. Экспорттық лицензия және шек қор товарлардың 200
дейінгі түрлеріне берілетін. Стратегиялық маңызы бар товарлар экспортқа тек
монополиялық сыртқы экономикалық құрылымдар арқылы шығарылатын. Бұрыңғы
КСРО елдерімен сауда екі жақты үкіметаралық келісімдер бойынша және клиринг
негізіңде жүргізілді. 1993 ж. квота 34 товар атына шейін, ал лицензия 61-ге
шейін қысқарды, 1994 ж, тізілген ретіне қарай 7 және 34 шейін қысқарды.
1995 ж. ұлттық және жеке адамдардың қауіпсіздігін сақтайтын товарлардан
басқаларға барлық экспорттық квоталар және экспорт-импорт лицензиялар
жойылды. Сыртқы саудаға монополия жойылды, бартерлік саудаға тыйым салынды,
биржалық сауданы кеңітуге шаралар қолданылды. Республика ЕБ, Канада, АҚШ,
Жапония, Скандинавия елдерінде ең қолайлы статус алды. Қазақстан Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына (ВТО) және сауда, тариф Баға жүйесінің (ГАТТ)
құралымына енді. Осының барлығы Қазақстанға әлем нарықтарына шығуға
мүмкіндік береді. Қазір республика әлемнің 145 елімен сауда жасасады.
Екінші кезеңде Қазақстанның сыртқа шығаратын өнімдерін әлем нарығына
шығаруға ерекше көңіл бөлінеді, бұл болса ұлттық экономикалық бәсекелесу
қабілетін көтеруді қажет етеді. Бұл кезең еліміз макроэкономикалық және
қаржы тұрақтылығына жетіп, өндіріске қарқынды инвестиция процесі
басталғанда туады.
Орта мерзімді келешекте сыртқы экономикалық саясат мына міндеттерді
қарастырады:
бұрыңғы КСРО елдерімен өзара ұтымды шаруашылық
байланыс негізінде жаңа саяси және экономикалық
байланысқа көшу;
- инвестицияның дайындығы жоғары деңгейде экспорт-
тық өнім шығаратын өндіріске жұмсап, Қазақстанның сыртқа
өнім шығаратындарын қолдау;
үкіметаралық жемісті кслісімдер, импорттык кеден
салығын томсндету негізіндс келісімді импорттык саясат
жүргізу;
- товар өндірушілерге халықаралық нарықтарға кіруге
рүқсат беруді қамтамасыз ету, оған Қазақстанның тәуелсіз
ВТО жоне ГАТТ кіруі себсп болады;
- халықаралық, сауда өрісінде қаржыландыру, ақпараттық және коммерциялық
қызметтерді дамыту.
Қазақстанның негізгі сауда аймақтары болған КСРО және СЭВ (экономикалық
өзара көмек кеңесі) ыдырауына байланысты сыртқы сауданың құрылымы да
өзгерді. Республикада маңыздары бірдей сыртқы экономикалық даму бағыттары
анықталған - олар ТМД елдері, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония жене басқа
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері кіретін "Азия-Тынық мұхит", Түркия, Шығыс Араб
елдері кіретін - Азия, Германия, Швейцария, Англия және басқалар кіретін
"Европа", негізінсн АҚШ кіретін "Америка" региоңдары. Сонымен, Қазақстан
экономикасын шетелдер банкілеріне кіруін жеңілдету, неғұрлым икемді валюта
тәртібін енгізу, айқын ұлттық жобаларды іске асыру үшін шетел капиталын
"портфель инвестиция" түрінде көбірек тарту қажет.
ҚА3АҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ ДАМУЫ
Қазақстанның жеткілікті экспорт-импорттық мүмкіншілігі бар. Республика
жерінде бұрынғы КСРО хром кені қорының 98%, вольфрамның - 53%, қорғасынның-
47%, мырыштың - 40%, фосфориттін - 65%-тейі, мыстың - 30% жөне т.б. қорлар
шоғырланған. АӨК-де әсіресе астық және мал шаруашылық өнімдері бойынша
едәуір айтарлықтай экспорттық мүмкіншілігі бар. Қазақстанның жер қойнауында
әлемде зерттелген пайдалы қазыналардың 115 бөлігі орналасқан. Республика
вольфрам қоры бойынша әлемде бірінші орында, хромит және фосфорит қорлары -
екінші, марганец рудасы - үшінші, қорғасын және молибден қорлары бойынша -
төртінші орын алады. Темір рудасы қорынын да әлемдік маңызы бар.
1995 ж. республиканың барлық сауда айңалымының көлемі 10,7 млрд. АҚШ
долларына тең болды, оның 5,15 млрд. доллары экспорт курсы, ал 5,6 млрд.
доллары импортты құрады. 1996 ж. бірінші тоқсанында сыртқы сауда айналымын
жалпы көлемі 2365,5 млн. АҚШ долларына тең болды, оның 1652,2 млн. экспорт
құрастырса, ал 984,3 млн. импорт құрастырды.
1996 ж. бірінші тоқсанында экспорт көлемінің импорттан асуы нәтижесінде
республикада 667,9 млн. АҚШ доллары сомасына тең көрнекті активті сыртқы
сауда сальдосы қалыптасты. Бірақ та, өтпелі кезең кезінде еліміздің ішкі
нарығының тапшылығы салдарынан импорттың ықшамдау жөн болар ма ексн? Біздін
пікіріміз бойынша бұл келесі себептер арқылы болған:
- сыртқы борышты төлеуге байланысты туған проблемалар бойынша сырттан
түсетін қарыздардың қысқаруы;
- импортты ойсырату шараларының жеткіліксіз тиімділігі;
Қазакстан Республикасының жалпы товар айналым көлемінің 64%
ТМД елдерімен сауда жүргізуге келеді, олардың ішінде негізгі
серіктестер Ресей, Түркменстан, Өзбекстан, Европалық елдердің сыртқы
саудадағы үлесі 22% тен, негізгі серіктестеріміз Германия, Нидерландия,
Швейцария, Англия. Азия регаонынын сыртқы саудадағы сыбағалы үлесі товар
айналымының 13% тең, ең тығыз қарым-қатынас жасайтын елдер Қытай, Оңтүстік
Корея және Түркия.
Қазақстан экспортының құрылымында басым өнімдер металлургия өнімі - 36%,
минералды өнімдері - 32%, дәм-тағам және оларды өндіруге қажет шикізаттар -
12%, химия өнімдері - 11%.
Импорттық құрылымында басым түсетін отын-энергетикалық қорлар және
минералды шикізаттар - 38%, машина, құрал - жабдықтар және транспорт
жабдықтары -23%.
Экспорттың жалпы көлемінде еркін айырбасталымды валюта бойынша шетке
шығарылатын өнімнің 58% сатылады, 30% тұйық валюта бойынша, ал 7% товарлар
айырбастау жолымен жүргізіледі.
Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару үшін алғашында Қазақ КСР сыртқы
экономикалық байланыс (СЭБ) Комитеті құрылды. Соңынан ол ҚР СЭБ Министрлігі
деп аталды, оны қазір сыртқы сауда индустрия, экономика және сауда
министрлігі басқарады. Ол облыстарда сыртқы экономикалык байланыс
комитеттері арқылы жұмыс жүргізеді.
Министрліктің нсгізгі міндеттерІ мына төмендепге саяды:
- лицензия беру және экспорттық жөне имиорттық товарларға шектеу қою
жөнінде ұсыныстар дайындау;
- республика территориясында жұмыс істейтін СЭБ
қатысушыларға шетел серіктестерімен сауда, валюта- қаржы,
ғылыми-техникалық қарым-қатынас жасауға көмек көрсету;
- СЭБ қатысушыларға қажетті жағдайда бәсекелестіктері туралы және
әлем нарығындағы бағалар туралы
ақпараттар беру т.б.
Республикада сыртқы сауданың және халықаралык, экономикалық
байланыстың дамуына қолғабыс ету үшін ҚР Сауда-өнеркәсіп палатасы (СӨІІ) -
қоғамдық ұйым құрылды.
Палатаның негізгі мақсаты мемлекетке экономикалық реформа жүргізуіне
көмек көрсету, ал негізгі міндеті отандық кәсіпкерліктің мүддесін корғау.
СӘП елімізде 400 астам әр түрлі меншік бойынша жұмыс істейтін акционерлік
қоғамдарды, фирмаларды, корпорацияларды, компанияларды біріктіреді және
оларға қызмет істейді. Палатаның міндетіне ақпарат жинау, сараптау жүргізу,
инвесторлар іздеу, іскер әлеммен байланыс жасау жатады.
СӨП орталық аппаратының үйьімдасу күрылымына 5 бөлім кірсді: сыртқы
байланыс, ақпарат, инвестиция, қүқык-шарт қызметі жөне еркін төлем сенімді
окілі.
СӨП жанында СЭБ қатысушыларьшың дауларын және
келіспеушіліктерін қарайтын тұрақты арбитраж (төрелік)
комиссия жұмыс істейді. Республиканың облыс орталықтарында 14 регионалды
Қазақстанның СӨП жұмыс істейді.
Олар "Қазақстан сараптану" фирмасымен бірігіп сыртқы
сауда мәміле және халықаралық шарттар жағдайларымен
үйлесімді республика кәсіпорындарын келесі сараптау
қызметін көрсетеді:
- сыртқы экономикалық әрекеттерді құқық жағынан
қамтамасыз ету;
- форс-мажор жағдайларда (алапат жағдайларда) куәлік
беру;
- сыртқы сауда және халықаралық байланыс жүргізген
кезде туған дауларды арбитраж сотта қарау;
- республикада халықаралық және ұлттық көрмелерді,
презентацияларды (таныстыру рәсімін), семинарларды, симпозиумдарды дайындау
және жүргізу;
Қазақстандағы халықаралық және шетел көрмелері және республиканың
шетелдегі көрмелері туралы ақпарат беру;
- тауардың, шикізаттардың және құрал-жабдықтардың сапасын және санын
сараптау;
- тауардың пайда болу куәлігін куәландыру;
тікелсй байланыстарды орнату және бірлескен кәсіп-
орындарын құру үшін серіктестер іздеу;
Қазақстанның кәсіпорындарын, бірлсстіктерін, үйым-
дарын жене жеке фирмаларды "Сенімді серіктестер тізіміне"
кіргізу;
- Қазақстанның басшы кадрларын және мамандарын
шетелдерде оқытуды және дайындауды ұйымдастыру;
- Сыртқы экономикалық әрекетшіліктер туралы акпарат-анықтамалық
құжаттармен қамтамасыз ету.
СӨП ҚР Еңбек министрлігі және әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетімен бірігіп ұлттық кадрларды қайта дайындау орталығын құру.
Жақын және алыс шет елдермен сауда-экономикалық байланыстың дамуына,
экспорттық тауарлардың көлемінің өсуіне ТАСИС бағдарламасы шенберіңде
құрылған Қазақстан іскер қарым-қатынас орталығында айтарлық үлес қосады.
Осы орталықтың территориясында Алматы қаласында ҚР Президентінің Указымен
"Атакент" еркін сауда аймағы ашылды, оның міндеттері мынадай:
- халықаралық маңызы бар бірыңғай сауда экономикалық және көрме-
ақпарат кешенін қалыптастыру;
- өзара тиімді іскерлік қарым-қатынастардың, өнер-көсіптехнологиялық
кооперацияларының дамуына шетел инвестицияларын тартуға қолайлы жағдайлар
жасау;
- сыртқы сауда операциялары өрісінің кеңеюіне және
жеделдетуіне, отандық өнімдердің кең көлемде сыртқы
нарыққа шығуына жәрдем жасау;
- ақпараттық, маркетингтік жәнс баска ұйымдасқан
қызмет көрсету орындарын дамыту.
"Атакент" сауда аймағында шаруашылықпен айналысқан субъектілерге 5 жыл
мерзімге салық және экспорттық баж алымын төлеуге жеңілдік беріледі. Сауда
аймағы территориясында шеттен әкелінген тауарлар лицензиядан және квотадан
босатылады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЖӘНЕ ЕВРОПА ОДАҚТАРЫНА ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫ
Орта Азия республикаларынын (ОАР) экономикалары бір-бірімен тығыз
байланыста болды. Бұрынғы бүкілодактық еңбек бөлісінде өндіргіш күштерді
орналастырудағы кемшіліктің салдарынан бұл республикаларда негізінен
табиғатты канай пайдаланатын салалар дамыды.
Айта кетсек, Қазақстанның, Өзбекстанның жонс Қырғызстанның темір жол
машина жасайтын өнімдерге қажеттілігі 96%-ке шеттен әкелумен тыңды, жеңіл
өнеркәсіп құралдарымен - 95%, күрделі тұрмыс техникасына - 90%, химия жөне
мұнай өнеркөсілтерінің құраддарымен - 82%, металлургия жабдықтарымен - 72%,
химия-орман кешенінін өнімімен - 70%. Жалпы алғанда, ОАР жақын шетелден
халық, шаруашылығының 103 саласының (барлығы 104) өнімдерін тасымалдаған,
ал өздері 83 салалардың өнімдерін шетке шығарған.
КСРО ыдырауына және шаруашылық байланыстардың бұзылуына байланысты
бұрыңғы кеңес республикаларындағы жайсыз беталыс ОАР орын алды.
Егемендік жариялағаннан кейін ОАР араларында мемлекетаралық айырбас екі
жақты келісім негізінде жүргізілді, бірақ та өндірістың құлдырауында,
төлемге қабілстсіздік дағдарысы, мақсаттылык мемлекетгік реттеу саясатының
жоқтығы, т.б. жағымды нөтиже бермеді.
Осымсн қатар, өлем нарығына тез бейімдслу ОАР-ды дағларыстан қысқа мерзімде
шығармайды, оғап себептер: қатал бәсеке, коммуникациялық жүйенің нашар
дамуы, индустриалды және аірарлы-шикізаттар өндіретін елдердің өзара
катынастарындағы келеңсіздіктердің көптеп тұды.
Осы жағдайда бірігіп, жоғары деңгейдсгі тиімді жәнс бәсекелесуге қабілетті
экономика қүру, республикалардың экспортгық өлеуметгілігін дамыту,
экономикалық жөне экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін ОАР алдында
араласа кірісу қажеттігі туды.
1991 ж. Орта Азия жөне Қазақстан республикааралық .. ақылдасу Кеңесін
кұру туралы келісімге республикалар басшылары колдарын қойғая
болатын . 1994 ж. ОАР президенттері Қазақстан, Өзбскстан,
Қырғызстан республи-калары арасыңда еркін экономикалык кеңістік қүру туралы
198
шартқа қолдарын койды. Осы жылы катысушы мемлекеттер бзсшылары
Мемлскетаралык. Кеңес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Әрбір мемлекетте оның табиғи, тарихи жөне экономикалық жағдайларына
сөйкес бір бірімен байланысты жөне бірін бірі толықтыратын халық шаруашылық
салаларының кешені құралады: өнеркөсіп және ауыл шаруашылығы; қазып
шығаратын жөне өңдеу салалары; өндіріс құралдарын және халық тұтынатын
заттар шығаратын т.б. Бірақта бұл жеке бір ел шеңберінде тұйықталған
экономика құруға шарт емес, қазіргі жағдайда әлем шаруашылығынан тыс өзінің
әлеуметтік-экономикалық құрылысы және даму деңгейіне қарамастан, бірде бір
мемлекет ойдағыдай дамый алмайды. Осыған қарағаңда халықаралық
ынтымақтастықтың негізгі бір өрісі өр түрлі мемлекеттердің сыртқы
экономикалық байланыстарын дамыту болып саналады)
Дүние жүзілік тәжірибе бойынша бір елдің ішінде экономикалық реформалар,
халық шаруашылығының құрылымын қайта құру, оның ұлттық жағдайлары,
проблемалары мен міңдеттеріне мәжбүр. Сонымен бірге халықаралық еңбек
бөлісу негізінде әлемдік шаруашылық байланысқа өтіп және тиімді енбей ішкі
қайта құру процесі қалаған нәтиже бермейді.
Экономикалық егемендік жене нарыққа ену кезінде Қазақстанның сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі міндеті халық шарушылығының құрылымын
жетілдіру, технологиялық артта қалғанды жою, және республиканың
региондардың, көсіпорындарының валюталық қорын қалыптастыру мақсатымен
халықаралық еңбек бөлісуіне ынталана қатысу.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезінде республика
КСРО сыртқы экономикалық байланыс министрлігі және
одақтық сыртқы экономикалық бірлестіктері делдалдығымен
тек Одақтық экспорт және импорт операцияларына қатысып
қана отырды. Ал осыдан түскен валюта осы мекемелерде қала
берді.
Бүкіл одақтық экспортта Қазақстанның үлесі хромит кені бойынша -100%,
қорғасын жөне фосфор - 90%, мырыші және феррохром - 70%. астық (қалта
бидай) - 60%, ет консервісі - 25-30% болды. Республиканың Одақтас экспорт
қорына өнімін өткізу төмен бағасы мен оны шетелдерге сату бағасы арасында
зор қайшылық болды. Айта кетсек, баға қайшылығы хромит кені бойынша 23 есе,
мыс - 16 есе, ферроқорытпа - 5 ссе болды. Республика шетке негізінсн
шикізат тасымалдады, ал дайын өнімінің экспорттық көлемі мәз болмады.
Мысалы, дайын өнімінің экспорттық мөлшері жалпы шетке шығарылған өнімнің -
10%, ал Қазақстанның халық шаруашылығының жалпы өнімінің тек 1,5% ғана тең
болды.
Баға қайшылығының нәтижесінде ақшалай есептегенде шеттен әкелінген
өнімдердің құны шетке шығарған өнімдердің құнынан көп есе асып отырды.
Басқаша айтқанда республиканың сатқанынан сатып алуы көп болды.
Қазақстан өнімдерін тұтынушылар бойынша экспорттық құрылымы да тиімсіз
болды. Экспорттық өнімнің 30% валюталары еркін айырбасталымды елдерге
шығарылды, ал 70% бұрынғы социалистік елдерге жеңілдік жағдайда төмен
бағамен жіберіліп отырды. Экспорттық өнімнің айтарлықтай бөлігін шығаратын
металлургия кешенінің кәсіпорындарын тек мемлекеттік тапсырманы орындаған
жағдайда валюта түсімінін 30% - ақ қалдырып отырылды. Ал мұнай өндірісі
бойыншда республика қорына валюта жалпы бөлінбеді.
Сыртқы экономикалық саясаттың негізгі қағидаларын, оны мемлекеттік реттеу
тәртіптерін және республиканың нарықтық қатынасқа көшу жағдайында сыртқы
экономикалық әрекетте ұйымдарының уәкілдік құқығын анықтау үшін "Сыртқы
экономикалық әрекетінің негізгі қағидалары туралы" ҚР заңы қабылданды.
Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық әрекеті әлем елдерінің
бірлестіктерімен экономикалық, сауда, валюталық, ғылыми-техникалық, мәдени
және басқа қатынастарды қамтиды. Меншіктің турлеріне тәуелсіз сыртқы
экономикалық әрекет субъектілері бар. ҚР тіркелуге алынған сыртқы
экономикалық әрекетке қатысатын Қазақстанның заңды ұйымдары және
азаматтары, шетел заңды ұйымдары және азаматтары саналады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы экономикалық
байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске асыруды көздейді:
- өңдірісті және сыртқы экономикалық өріс әрекетін тікелей, тұрақты және
ұзақ мерзімге біріктіру, Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық
кешенін өсінкілік, тепе-тендес және орнықты жұмыс істейтін жүйеге өзгерту;
- өндірістің әлемдік шаруашылық байланыстарға енуіне
мүмкіндік туғызу үшін оны коммерцияландыру;
- әлем шаруашылығына қатысты ашық типтес экономика қалыптастыру;
- Қазақстанның экспорттық мүмкіншілігін өсіре беру
және ортақ кәсіпкерліктің әр түрлі формаларын дамыту;
Мемлекет сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту негізіндс ҚР тепе-
тендес әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатымен мынадай
әрекеттер жасайды: сыртқы экономикалық әрекет істеушілерді тіркейді;
мемлекеттік шегара арқылы өтетін товарлар және басқа мүліктер туралы
мағлұмдама жасайды; экспорт және импорт реттерін белгілейді.
Сыртқы экономикалық әрекет субъектері меншік түрлеріне тәуелсіз
жұмыстарының түрлерін, көлемін және бағыттарын дербес анықтайды. Олардың ҚР
және шетел банкілерінде есеп шот ашуға құқылары бар. Субъектілердің
өздерінің әрекеттерінен түскен пайдасы қажстті салықтар төлегеннен кейін
толық өз қарауларында қалады. Сонымен олар өндірістік әрекеттерін, ұқсас
әрекетте қолданатын халықаралық нормалары және ережелерін сақтай жұмыс
істеуге міндетті. Маңызды бір жағдай, сыртқы экономикалык әрекеттер табиғат
сактандыру туралы зандарды қатаң сақтауы, жұмыс және іздеулер жүргізгенде
қауіпсіздікке кепілдемелі болуы керек.
Нарыққа өтпелі кезеңде республиканың төлем қабілетсіздігін жою,
халықаралық еңбек белісу жүйесінде Қазақстанның жағдайын жақсарту және
Қазақстан товарларын сату нарықтарын кеңейту қажет. ҚР экономикалық
саясатының бір бағыты - ол сыртқы экономикалық әрекетгерін жандандыра түсу.
Осыған байланысты отын, металлургия және химия өнеркәсіптерінің
стратегиялық өнімдерінен басқа экспорттық өнімдерге мемлекеттік
монополиялық қағидадан бас тартылды. Экспорттық товарлар шетелдердегі сауда
үйлері және басты әлем сауда биржасы арқылы сатылатын болады.
Республиканың сыртқы экономикалык әрекетін жандандыру үшін сыртқы сауда
көлеміне шек қою жойылды, мұның мәні шектелетін товарлардың санын күрт
қысқарту.
Шектелмеген товарлар ішкі нарықта бәсеке негізінде және аукциондарда
сатылады.
Сыртқа сатылатын өнімдерге рұқсат беру міңдеті салааралық лицензия
комитетіне берілді, ол экспорт және импорт өзара шарттарға сараптау
жүргізеді, ең алдымен олардың әлем бағасына сәйкестігі және ұсынылған
технологиялар мен товарлардың сапасының деңгейі бойынша анықталады.
Сыртқы экономикалық байланысты дамыту және шетел инвесторлары мен несие
берушілерді тарту үшін инвестициялық жобалардың тізімін жедел жасап оларды
тиісті техника-экономикалық дәлелдеу қажет.
Негізгі сауда серіктестері мен инвестицияны өзара қорғау үшін екі жақты
келісімдерді дамыту және сонымен қатар осы салада іске асырылып жатқан
халықаралық келісімдерге қосылу керек.
Шетел инвесторларының іс-әрекеттері тұрақты болғаны және енгізілген
өзгерістер қазіргі кездегі жұмыс істеп жатқан инвесторлардың жобалары
ақталғанға шейін жағдайларын нашарлатпаған орынды.
Қазақстан Республикасының нарыққа өтуі және сыртқы экономикалық әрекеттерді
реформалау әлем шаруашылығы бірлестігіне ену үшін қажетті жағдай жасауға
шаралар жүргізуді талап етеді. Олар мынадай:
- кәсіби іскерлікті дамыту жөне инвестицияға тарту үшін
жағдай жасау;
- инфрақұрылымды жедел дамыту - көлік және
байланыс, қаржы нарығы, банк жүйесі, қазіргі заманға сай
ақпарат жүйесі;
- халықаралық құқық және маркетинг, қаржы, банк
салаларын кадрлар жөне сыртқы экономикалық әрекеттерге
басқа мамандар дайындау;
сыртқы экономикалық байланыс өрісіне заңдар жинағын жасап ендіру жоне
олардың орындалуын бақылау т.т.
Сыртқы экономикалық байланыстарды реформалау ксзеңдер бойынша
жүргізіледі.
Бірінші кезеңде сыртқы экономикалық әрекеттерді ұштастыру және басқа
елдермен экономикалық байланыстарды кеңіту негізінде сыртқы экономикалық
байланыстарының нарықтық реформаның жүру және макроэкономикалық тұрақтануға
ынталандыруға әсеріне ерекше көңіл бөлінеді.
1993 ж. дейін ішкі, республикааралық және сыртқы сауда мемлекеттік
тапсырма арқылы жүрген. Экспорттық лицензия және шек қор товарлардың 200
дейінгі түрлеріне берілетін. Стратегиялық маңызы бар товарлар экспортқа тек
монополиялық сыртқы экономикалық құрылымдар арқылы шығарылатын. Бұрыңғы
КСРО елдерімен сауда екі жақты үкіметаралық келісімдер бойынша және клиринг
негізіңде жүргізілді. 1993 ж. квота 34 товар атына шейін, ал лицензия 61-ге
шейін қысқарды, 1994 ж, тізілген ретіне қарай 7 және 34 шейін қысқарды.
1995 ж. ұлттық және жеке адамдардың қауіпсіздігін сақтайтын товарлардан
басқаларға барлық экспорттық квоталар және экспорт-импорт лицензиялар
жойылды. Сыртқы саудаға монополия жойылды, бартерлік саудаға тыйым салынды,
биржалық сауданы кеңітуге шаралар қолданылды. Республика ЕБ, Канада, АҚШ,
Жапония, Скандинавия елдерінде ең қолайлы статус алды. Қазақстан Бүкіл
әлемдік сауда ұйымына (ВТО) және сауда, тариф Баға жүйесінің (ГАТТ)
құралымына енді. Осының барлығы Қазақстанға әлем нарықтарына шығуға
мүмкіндік береді. Қазір республика әлемнің 145 елімен сауда жасасады.
Екінші кезеңде Қазақстанның сыртқа шығаратын өнімдерін әлем нарығына
шығаруға ерекше көңіл бөлінеді, бұл болса ұлттық экономикалық бәсекелесу
қабілетін көтеруді қажет етеді. Бұл кезең еліміз макроэкономикалық және
қаржы тұрақтылығына жетіп, өндіріске қарқынды инвестиция процесі
басталғанда туады.
Орта мерзімді келешекте сыртқы экономикалық саясат мына міндеттерді
қарастырады:
бұрыңғы КСРО елдерімен өзара ұтымды шаруашылық
байланыс негізінде жаңа саяси және экономикалық
байланысқа көшу;
- инвестицияның дайындығы жоғары деңгейде экспорт-
тық өнім шығаратын өндіріске жұмсап, Қазақстанның сыртқа
өнім шығаратындарын қолдау;
үкіметаралық жемісті кслісімдер, импорттык кеден
салығын томсндету негізіндс келісімді импорттык саясат
жүргізу;
- товар өндірушілерге халықаралық нарықтарға кіруге
рүқсат беруді қамтамасыз ету, оған Қазақстанның тәуелсіз
ВТО жоне ГАТТ кіруі себсп болады;
- халықаралық, сауда өрісінде қаржыландыру, ақпараттық және коммерциялық
қызметтерді дамыту.
Қазақстанның негізгі сауда аймақтары болған КСРО және СЭВ (экономикалық
өзара көмек кеңесі) ыдырауына байланысты сыртқы сауданың құрылымы да
өзгерді. Республикада маңыздары бірдей сыртқы экономикалық даму бағыттары
анықталған - олар ТМД елдері, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония жене басқа
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері кіретін "Азия-Тынық мұхит", Түркия, Шығыс Араб
елдері кіретін - Азия, Германия, Швейцария, Англия және басқалар кіретін
"Европа", негізінсн АҚШ кіретін "Америка" региоңдары. Сонымен, Қазақстан
экономикасын шетелдер банкілеріне кіруін жеңілдету, неғұрлым икемді валюта
тәртібін енгізу, айқын ұлттық жобаларды іске асыру үшін шетел капиталын
"портфель инвестиция" түрінде көбірек тарту қажет.
ҚА3АҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
СЫРТҚЫ САУДАНЫҢ ДАМУЫ
Қазақстанның жеткілікті экспорт-импорттық мүмкіншілігі бар. Республика
жерінде бұрынғы КСРО хром кені қорының 98%, вольфрамның - 53%, қорғасынның-
47%, мырыштың - 40%, фосфориттін - 65%-тейі, мыстың - 30% жөне т.б. қорлар
шоғырланған. АӨК-де әсіресе астық және мал шаруашылық өнімдері бойынша
едәуір айтарлықтай экспорттық мүмкіншілігі бар. Қазақстанның жер қойнауында
әлемде зерттелген пайдалы қазыналардың 115 бөлігі орналасқан. Республика
вольфрам қоры бойынша әлемде бірінші орында, хромит және фосфорит қорлары -
екінші, марганец рудасы - үшінші, қорғасын және молибден қорлары бойынша -
төртінші орын алады. Темір рудасы қорынын да әлемдік маңызы бар.
1995 ж. республиканың барлық сауда айңалымының көлемі 10,7 млрд. АҚШ
долларына тең болды, оның 5,15 млрд. доллары экспорт курсы, ал 5,6 млрд.
доллары импортты құрады. 1996 ж. бірінші тоқсанында сыртқы сауда айналымын
жалпы көлемі 2365,5 млн. АҚШ долларына тең болды, оның 1652,2 млн. экспорт
құрастырса, ал 984,3 млн. импорт құрастырды.
1996 ж. бірінші тоқсанында экспорт көлемінің импорттан асуы нәтижесінде
республикада 667,9 млн. АҚШ доллары сомасына тең көрнекті активті сыртқы
сауда сальдосы қалыптасты. Бірақ та, өтпелі кезең кезінде еліміздің ішкі
нарығының тапшылығы салдарынан импорттың ықшамдау жөн болар ма ексн? Біздін
пікіріміз бойынша бұл келесі себептер арқылы болған:
- сыртқы борышты төлеуге байланысты туған проблемалар бойынша сырттан
түсетін қарыздардың қысқаруы;
- импортты ойсырату шараларының жеткіліксіз тиімділігі;
Қазакстан Республикасының жалпы товар айналым көлемінің 64%
ТМД елдерімен сауда жүргізуге келеді, олардың ішінде негізгі
серіктестер Ресей, Түркменстан, Өзбекстан, Европалық елдердің сыртқы
саудадағы үлесі 22% тен, негізгі серіктестеріміз Германия, Нидерландия,
Швейцария, Англия. Азия регаонынын сыртқы саудадағы сыбағалы үлесі товар
айналымының 13% тең, ең тығыз қарым-қатынас жасайтын елдер Қытай, Оңтүстік
Корея және Түркия.
Қазақстан экспортының құрылымында басым өнімдер металлургия өнімі - 36%,
минералды өнімдері - 32%, дәм-тағам және оларды өндіруге қажет шикізаттар -
12%, химия өнімдері - 11%.
Импорттық құрылымында басым түсетін отын-энергетикалық қорлар және
минералды шикізаттар - 38%, машина, құрал - жабдықтар және транспорт
жабдықтары -23%.
Экспорттың жалпы көлемінде еркін айырбасталымды валюта бойынша шетке
шығарылатын өнімнің 58% сатылады, 30% тұйық валюта бойынша, ал 7% товарлар
айырбастау жолымен жүргізіледі.
Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару үшін алғашында Қазақ КСР сыртқы
экономикалық байланыс (СЭБ) Комитеті құрылды. Соңынан ол ҚР СЭБ Министрлігі
деп аталды, оны қазір сыртқы сауда индустрия, экономика және сауда
министрлігі басқарады. Ол облыстарда сыртқы экономикалык байланыс
комитеттері арқылы жұмыс жүргізеді.
Министрліктің нсгізгі міндеттерІ мына төмендепге саяды:
- лицензия беру және экспорттық жөне имиорттық товарларға шектеу қою
жөнінде ұсыныстар дайындау;
- республика территориясында жұмыс істейтін СЭБ
қатысушыларға шетел серіктестерімен сауда, валюта- қаржы,
ғылыми-техникалық қарым-қатынас жасауға көмек көрсету;
- СЭБ қатысушыларға қажетті жағдайда бәсекелестіктері туралы және
әлем нарығындағы бағалар туралы
ақпараттар беру т.б.
Республикада сыртқы сауданың және халықаралык, экономикалық
байланыстың дамуына қолғабыс ету үшін ҚР Сауда-өнеркәсіп палатасы (СӨІІ) -
қоғамдық ұйым құрылды.
Палатаның негізгі мақсаты мемлекетке экономикалық реформа жүргізуіне
көмек көрсету, ал негізгі міндеті отандық кәсіпкерліктің мүддесін корғау.
СӘП елімізде 400 астам әр түрлі меншік бойынша жұмыс істейтін акционерлік
қоғамдарды, фирмаларды, корпорацияларды, компанияларды біріктіреді және
оларға қызмет істейді. Палатаның міндетіне ақпарат жинау, сараптау жүргізу,
инвесторлар іздеу, іскер әлеммен байланыс жасау жатады.
СӨП орталық аппаратының үйьімдасу күрылымына 5 бөлім кірсді: сыртқы
байланыс, ақпарат, инвестиция, қүқык-шарт қызметі жөне еркін төлем сенімді
окілі.
СӨП жанында СЭБ қатысушыларьшың дауларын және
келіспеушіліктерін қарайтын тұрақты арбитраж (төрелік)
комиссия жұмыс істейді. Республиканың облыс орталықтарында 14 регионалды
Қазақстанның СӨП жұмыс істейді.
Олар "Қазақстан сараптану" фирмасымен бірігіп сыртқы
сауда мәміле және халықаралық шарттар жағдайларымен
үйлесімді республика кәсіпорындарын келесі сараптау
қызметін көрсетеді:
- сыртқы экономикалық әрекеттерді құқық жағынан
қамтамасыз ету;
- форс-мажор жағдайларда (алапат жағдайларда) куәлік
беру;
- сыртқы сауда және халықаралық байланыс жүргізген
кезде туған дауларды арбитраж сотта қарау;
- республикада халықаралық және ұлттық көрмелерді,
презентацияларды (таныстыру рәсімін), семинарларды, симпозиумдарды дайындау
және жүргізу;
Қазақстандағы халықаралық және шетел көрмелері және республиканың
шетелдегі көрмелері туралы ақпарат беру;
- тауардың, шикізаттардың және құрал-жабдықтардың сапасын және санын
сараптау;
- тауардың пайда болу куәлігін куәландыру;
тікелсй байланыстарды орнату және бірлескен кәсіп-
орындарын құру үшін серіктестер іздеу;
Қазақстанның кәсіпорындарын, бірлсстіктерін, үйым-
дарын жене жеке фирмаларды "Сенімді серіктестер тізіміне"
кіргізу;
- Қазақстанның басшы кадрларын және мамандарын
шетелдерде оқытуды және дайындауды ұйымдастыру;
- Сыртқы экономикалық әрекетшіліктер туралы акпарат-анықтамалық
құжаттармен қамтамасыз ету.
СӨП ҚР Еңбек министрлігі және әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетімен бірігіп ұлттық кадрларды қайта дайындау орталығын құру.
Жақын және алыс шет елдермен сауда-экономикалық байланыстың дамуына,
экспорттық тауарлардың көлемінің өсуіне ТАСИС бағдарламасы шенберіңде
құрылған Қазақстан іскер қарым-қатынас орталығында айтарлық үлес қосады.
Осы орталықтың территориясында Алматы қаласында ҚР Президентінің Указымен
"Атакент" еркін сауда аймағы ашылды, оның міндеттері мынадай:
- халықаралық маңызы бар бірыңғай сауда экономикалық және көрме-
ақпарат кешенін қалыптастыру;
- өзара тиімді іскерлік қарым-қатынастардың, өнер-көсіптехнологиялық
кооперацияларының дамуына шетел инвестицияларын тартуға қолайлы жағдайлар
жасау;
- сыртқы сауда операциялары өрісінің кеңеюіне және
жеделдетуіне, отандық өнімдердің кең көлемде сыртқы
нарыққа шығуына жәрдем жасау;
- ақпараттық, маркетингтік жәнс баска ұйымдасқан
қызмет көрсету орындарын дамыту.
"Атакент" сауда аймағында шаруашылықпен айналысқан субъектілерге 5 жыл
мерзімге салық және экспорттық баж алымын төлеуге жеңілдік беріледі. Сауда
аймағы территориясында шеттен әкелінген тауарлар лицензиядан және квотадан
босатылады.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЖӘНЕ ЕВРОПА ОДАҚТАРЫНА ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫ
Орта Азия республикаларынын (ОАР) экономикалары бір-бірімен тығыз
байланыста болды. Бұрынғы бүкілодактық еңбек бөлісінде өндіргіш күштерді
орналастырудағы кемшіліктің салдарынан бұл республикаларда негізінен
табиғатты канай пайдаланатын салалар дамыды.
Айта кетсек, Қазақстанның, Өзбекстанның жонс Қырғызстанның темір жол
машина жасайтын өнімдерге қажеттілігі 96%-ке шеттен әкелумен тыңды, жеңіл
өнеркәсіп құралдарымен - 95%, күрделі тұрмыс техникасына - 90%, химия жөне
мұнай өнеркөсілтерінің құраддарымен - 82%, металлургия жабдықтарымен - 72%,
химия-орман кешенінін өнімімен - 70%. Жалпы алғанда, ОАР жақын шетелден
халық, шаруашылығының 103 саласының (барлығы 104) өнімдерін тасымалдаған,
ал өздері 83 салалардың өнімдерін шетке шығарған.
КСРО ыдырауына және шаруашылық байланыстардың бұзылуына байланысты
бұрыңғы кеңес республикаларындағы жайсыз беталыс ОАР орын алды.
Егемендік жариялағаннан кейін ОАР араларында мемлекетаралық айырбас екі
жақты келісім негізінде жүргізілді, бірақ та өндірістың құлдырауында,
төлемге қабілстсіздік дағдарысы, мақсаттылык мемлекетгік реттеу саясатының
жоқтығы, т.б. жағымды нөтиже бермеді.
Осымсн қатар, өлем нарығына тез бейімдслу ОАР-ды дағларыстан қысқа мерзімде
шығармайды, оғап себептер: қатал бәсеке, коммуникациялық жүйенің нашар
дамуы, индустриалды және аірарлы-шикізаттар өндіретін елдердің өзара
катынастарындағы келеңсіздіктердің көптеп тұды.
Осы жағдайда бірігіп, жоғары деңгейдсгі тиімді жәнс бәсекелесуге қабілетті
экономика қүру, республикалардың экспортгық өлеуметгілігін дамыту,
экономикалық жөне экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін ОАР алдында
араласа кірісу қажеттігі туды.
1991 ж. Орта Азия жөне Қазақстан республикааралық .. ақылдасу Кеңесін
кұру туралы келісімге республикалар басшылары колдарын қойғая
болатын . 1994 ж. ОАР президенттері Қазақстан, Өзбскстан,
Қырғызстан республи-калары арасыңда еркін экономикалык кеңістік қүру туралы
198
шартқа қолдарын койды. Осы жылы катысушы мемлекеттер бзсшылары
Мемлскетаралык. Кеңес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz