Қор биржалары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қор биржалары

Қаржылык колдануды қосқанда ресурстардың бөлінісі жаңа экономикалык шарттардың формасына сәйкес әкономикада қайта кұруды міидет етіп койып отыр. Нарық катынасы дамыған ел-дерде каржы ресурстарын тиімді түрде қайта бөлу қор биржалары аркылы жүзеге асады.

Қор биржасы - құнды қағаздардың қалыпты айналымы үшін қажетті жағдайлардың жұмысын камтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының барынша толык мэні экономикада төмендегідей қызметтерді орындау кезінде көрінеді:

кор нарығында биржалық делдалдармен бағалы кагаздарды сату жолымен уақытша жинақталған жэне қорланган еркін ақшаларды жұмылдыру жэне шоғырландыру;
ел үкіметінің шығыстар мен өндірісті қаржыландыру жэне несиелендіру;
жалған капиталдың қалыптасуы жэне ұсыныс пен сұраныстың деңгейіндегі көрінетін бағаларды белгілеу, құнды кағаздармен болатын операцияларды шоғырландыру.

Қаржылық ресурстарды кайта бөлу мен жұмылдыру, шо-ғырландыру процесінде кызмет етуші кор биржасы экономика-ның маңызды буындарының бірі болып табылады. Ол қаржылық жэне өндірістік капиталдың арасындағы делдалы ретінде алга шығып және экономикалық дамудың қозғаушы бірден бір күші болып табылатын инвестициялық процеске ықпал жасайды.

Қор биржасы өзінің қызметін келесі принциптерге сай құрады:

брокер жэне клнентпен арадағы жеке сенімділік, өйткені биржадағы мэміле ауызша жасалып, кейін заңды түрде ресімделеді;
биржада жасалатын барлык мәмілелер туралы жариялылық пен ашықтық;
сауда мен есепке алу дэрежесін белгілеу жолымен каржылық делдалдар кызметін аудиторлар мен қор биржасы экімшілігі тарапынан қатаң реттеулер.

Осы принциптерді қамтамасыз ету нэтижесінде, бағалы қа-ғаздарды қор биржасында сату мен сатып алу ықыласына түрткі болатын орта қалыптасады. Бұл осындай басымдылыққа жол ашады: осы қагаздың аяқ алысы үшін несиеге қол жеткізетін жақсы мүмкіндік, бағалы қағаздар нарығы жағдайына өте жақсы шолу мен сол мүмкіндіктің барынша дэлме-дэл немесе басқадай бағалы кағаздардың бағалануы жэне т. б. Сонымен бағалы қа-ғаздар нарығында кор биржасы өзіыдік борометр мен туралап дәлдеуінің рөлін атқарады десе болады. Соның арқасында эрбір инвестор іздегенін табады, болашағы зор акционерлік коғамға өзінің ақшалай қаражатын салады.

Қор биржасының механизмін жіберу үшін, алдын ала мына-лар қажет: біріншіден, болашақ клиентуралардың желісін кұру бойынша жэне ең алдымен барлық акционерлерге күш-жігерді жү_мсау керек. Яғни, кор биржасындағы бағалы қағаздардың қа-жетті көлемінің бастауы үшін қалай қалыптастырылуын жэне кіммен жұмыс жасау мәселесін шешкен жөн; екіншіден, қор операцияларын жүргізетін делдалдар жүйесі - брокерлер мен дилерді қалыптастыру қажет; үшіншіден, алдымен қор биржасын жіберуді шешпестен бұрын, биржалық механизмнің орталық блогының жұмысын реттеу керек (бағалы кағаздардың биржаға рүксат етуінің жүйесі, сарапшы баға белгіленімінің комиссиясы жэне т. б. ) яғни, алдымен кор биржасының функционалды жэне үйымдастырушылык құрылымының негізгі тірегін калыптастыру керек.

Қор нарығы сауданың есуі салдары мен мерзімдік мэміле жасау санының артуынан тұтыну тауарларының нарық қой-науында қалыптасты. Борыш қолхаты болып табылатын қаржы-лық операциялардың объектісіне- вексельдері біртіндеп айнала бастады. Бельгияның Антверпен қаржы ресми түрде қор бир-жасының отаны болып саналады. Тауар биржасындағы бағалы қағаздардың алғашқы сатылуы 1592 жылы басталды. Соңынан көшбасшылық Амстердамдық биржаға карай ауысады. Бүл жерде бірінші рет мерзімді мэміле пайда болып, биржалык операцияның техникасы салыстырмалы жогары деңгейге жетті.

Биржаның бастапқы калыптасуы сонымен қатар мемлекеттік борыштың өсуімен байланысты болды. Қазынашылық вексельге жэне облигацияға салынатын капиталдар кез келген уақытта акшаға айналатын еді. Бірінші акционерлік қоғамның пайда бо-луымен (нидерландық пен ағылшындық остиндиялық компания) биржалык айналымның басты объектілері акциялар болды. Өнер-кэсіпшілер, банкирлер, кеме иелерін жэне көпестерді біріктіретін серіктестіктің пайда болуы, теңіз экспедициясымен жэне Жаңа Жердегі елдерге сапар шегетін сауда керуендерімен байланысты болды. Әрине бүларды жабдықтау ісіне айтарлықтай күрделі жүмсалым талап етілетін. Ортақ капиталда өзінің меншік үлесін куэландыратын жэне бірлескен кэсіпорынның жолы болган жағ-дайда пайданың бөлігін алуға кұкык беруін енгізген жалпы көлемі арнаулы акция-кұжатпен ресімделетін.

Осы компаниямен алынған пайданың жоғары болуы, бир-жалык сауданың өсуі мен олардың акциялар бағамдарының шү_-ғыл түрде артуына мүмкіндік берді. Осы кезенде активтенді-рілген қор нарығында (алғашкы үштен бірі XVIII ғасыр мен кейіндегі жылдар) АҚШ-та, Германияда, Ґлыбританияда жэне Францияда биржалар қүрылды. Биржалардың саны тез көбейіп және олардың арасында өзара тығыз байланыстар калыптасты. Сондықтан капитализмнің қалыптасу кезеңінде қор биржасы бастапқы капиталдың белгілі дэрежеде қорлануының маңызды факторына айналды. Ол кейіннен біртіндеп каржылық-экономи-калык қатынасынын маңызды жүйесінің элемент! болып қалып-тасты.

Еркін бэсекелестік нарыгының стихиясы аса ірі ақшалай каражатты бір саладан екінші салаға шексіз турде құйылуын камтамасыз етті. Бүл арада еркін бэсекелестік нарык стихиясына мемлекеттік бөлісуге де, кор биржасына да, несиелеу саласына да бой бермейді. Осы кезең жөнді ұйымдастырылмаған «жабайы» нарықтың уақыты ретінде сипаттапады. Бұл жерде мэмілелер көпшілігінде тіркелмеген оның үстіне шаруашылык қызметін белгілі ережелерге бағындыратын органдар мен заңдылықтар жоктың қасы еді.

Бағалы кағаздар шығарудың өсуі мен акционерлік қогамнын көптеп құрыла басталуы, XIX гасырдың екінші жартысына қарай кор биржасының маңызды шұғыл все түсті. Өндірістің есуімен салыстыру бойынша ақша капиталының барынша қаркынды кор-ланымы мен рантье кабатының ұлғаюы багалы кагазға деген зор сұранысты аныктады. Соның нэтижесінде биржаыың айналымы өсе түсті, биржадағы басты орындарды меншік компаниялар мен кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары алды. Қор нары-гының барлығы барынша реттелмелі болып қалыптаса бастады.

Әсіресе АҚШ-та бағалы кагаздар нарығы кең көлемде дамуға ие болды. Егер континентті Еуропада еркін ақша каржыларды банктағы шоттарда сактауды, сақтандыру полистері мен жылжы-майтын мүліктерге сшіуды артыгырак санаса, Америкада көп-шілік кэсіпкерлер капитйлдарын қаржылык активтерге инвести-циялады. Сондықтан, АҚШ қор нарығында қаржылык операция-ларды жүзеге асырудың барынша казіргі заманғы механизм! қалыптасты. Қазіргі уақытта, дұрысын айтканда ол барынша үйымдастырылған жэне бағалы кағаздардың демократиялык на-рығы ретінде есептеледі. Қаржылық нарықтың қалыптасқан ұлт-тық ерекшеліктеріне қарай қор биржасы үйымдарының екі үлгі-сін айырып тану (ажырату) мақұлданған болатын. Бұл жеке құ-қықтағы қор биржасының сипаты (англо-саксондық үлгі) мен көпшілік құкықты сипаттағы кор биржасы (континенталды еуро-палық үлгі) .

Жеке кұқыкты сипаттагы кор биржасының классикалық мы-салы ретіиде элемдегі ең байырғы, Лондон кор биржасы болып есептеледі. Нью-Йорк, Токио жэне баска биржалар да осындай принциппен кызмет жасайды. Олар жеке меншік түрінде кұры-лып, кейіннен акционерлік қогам, аралас кэсіпорын жэне қауым-дастык формасын жэне т. о. алды. Қор биржасының саны қатаң шектеулі. Жеке адамдар немесе компаниялар орын үшін ірі көлемдегі сомада акша төлей алатын «жағдайы барлар, биржа мүшелерінің бірнеше кепілдемесін альт мүше бола алады. (Нью-Иорктегі жетекші қор биржасының орын үшін төлемдері бірнеше ондаган жэне жүздеген мың долларға дейін тұрады) . Қор бир-жасының басында биржалык комитет немесе басқарушы кеңес тұрады. Осындай биржалардың кызметі аз дэрежеде үкіметпен бакыланады, бағалы қағаздар айналымының тэртібін белгілеуде олардың өткізуін реттеуде барынша дербес жэне тэуелсіз Қазақ-станның қор биржаларының ұйымдастырылу құрылымдарының формасы бойынша осы биржалар тобына кірді.

Көпшілік құқықты сипаттағы биржалар мемлекеттік мекеме болып саналады. Олардың міндетті қызмет ісіне бакылауды үкі-меттік органдар. мен бағалы кагаздар айналымын реттейтін ма-мандандырылған комиссия бірге жүзеге асырады. Мысалы, Па-риж биржасы экономика министр! мен биржалык операция бойынша комиссиянын бірлескен қадағалауында болады. Гер-маниялық биржалар жер үкімет органдарының бакылауында болса, ал Италиядағы биржалар қызметі Қаржы министрлігі жэне Биржалар мен компаниялар ісі бойынша үлттык комиссиямен реттеледі. Биржалык қызметкерлер мен кор операциялары бойын-ша мамандар, эдеттегідей, осы органдармен тағайындалып мем-лекеттік мэртебесін алады.

Дегенмен, соңғы жылдары ағылшын-американдык пен кон-тинентті еуропалык арасындагы кор биржалары үлгілерінің прин-ципті түрдегі өзгешеліктерінің беталысын теңестіру үрдісі байка-луда. Бірінші жағынан, биржаның өзі өзін-өзі реттеудің ішкі негізінде жұмыс істейді, баска жағынан, - бағалы қағаздар нары-ғын реттеу максатында оның ақша-несиелік жэне каржылық механизмнің казіргі қүрылымын барынша икемді бейімделуі мен мемлекеттік бакылаудың артуы.

Әрбір елде бір емес, бүтіндей кор биржасыныц жүйесі бар. Белгісі бойынша сол ролді улттық биржа жүйесінде жекелеген биржаларда атқарылады, кор биржасының жүйесіндегі дара жэне көп орталықтандырылған елдер тобын шығаруға болады.

Бірінші үлгінің жүйесінде елдің басты қаржы орталығында орналасқан бір ғана биржа басымдылықка ие болады да, қал-ғандары аймактык маңызга ие болады (АҚШ, Италия, Франция, Жапония) . Мысал үшім, Милан мен Париждегі кор биржасыыда үлттық қү. нды кағаздар айналымының шамамен 95%-ы шогыр-ланған. Нью-Йорк пен Токиода - тиісінше 84% және 80% шоғыр-ланган. Қазакстандағы үйымдастырылған кор нарығының дамуы осы биржалық жүйенің шеңберінде өтуде.

Қор биржасының кеп орталықтандырылған жүйелері Герма-нияда, Австрияда, Канада мен Швейцарияда жұмыс істейді. Ай-мақтьгк биржалардыі{ қызметі ереже бойынша жергілікті компа-ниялардың кұнды қагаздарына қызмет керсетуге багытталган жэне белгіленген ауданның шеңберінен шыкпайды. Дегенмен, провинциалдық биржалардың бірігу беталысын атап өткен жөн. Қүнды қағаздардың үйымдаскан нарыгындағы көп орталык-тандырылған құрылымына Ресейлік биржалық жүйенің тарты-луы, аймақтық құрылымдар санының елеулі болуын үсынумен байқалады.

Биржалардың өзін-өзі реттеудің пэрменді (эрекеті) эдісі -листинг болып табылады. Биржа ісіндегі листинг - бүл құнды кағаздардың эмитент қатарын биржа тізіміне кіргізу деген сөз. Биржаны ұйымдастыру шарты бойынша бағалы кағаздар тізіміне, бағаны белгілеуге рұқсат етуге тек барынша ірі жэне пайдалы акционерлік қоғамдар кіруі керек. Биржа листингіне енуі ком-пания-эмитентінін сенімділігі туралы куэландырылады. Себебі тауар айналымы санының жогары екендігін биржа дэлелдейді.

Листинг тэртібінің құрамдас бөлігін белгілеп коялық. Мұ-қият талдағаннан кейін эмитент-компанияның бағалы қағаздары бағалы қағаздар тізіміне кіргізіледі жэне биржадагы баганы бел-гілеуге рұқсат етіледі. Белгіленген тәртіпте тіркелген эмиссия анықтамалыгы, компания активінің жай-күйі туралы компания-ның бухгалтерлік есептемесі; пайда мен залалдар туралы тэуелсіз аудитор мен куэландырған есептемесін эмитентпен ұсынылған мэлімет негізінде талдау жүзеге асырылады. Сонан соң эмитент жайлы басқадай ақпараттар жиналып іске асырылады. Өзіне кір-гізілген барлық кешенді ақпаратты аиалитикалық жагынан өңдеу, сонымеи қатар жалпы экоиоммкалық жэне элеуметтік-саяси бол-жамдар, жаңа заңдар мен заң күшіндегі мормативті актілерді оқып-үйрену, компанияның қаржылық жагдайыиа олардың ықпа-лының мүмкіндігі. Биржалық мәміленің нэтижесінде салынып қойылган багамдар (баға) негізінде бағалы қағаздардың баға бел-гілеуін биржа қамтамасыз етеді.

Осы зерттеулердің негізінде дайындалганның қорытынды-сында кепілдемеиі инвесторлар алады. Сонымен, листинг - бир-жаның жауапты міндеті, немесе олардың жұмсалуының жэне мүдделерін қорғау бағыттары туралы элеуетті инвесторларды хабардар ету маңызды мііідеттердің бірі болып саналады. Эко-•номикалық ахуалдың талдануы, акционерлік қоғамның рей-тингісі мен алдымен биржалык бага белгілеу парагы (биржалык бюлетень, бага белгілепгеи тізім мен багалы кагаздар жэне агымдагы багамдар көрінісімен) инвесторлардың шешім қабыл-дауының иегізі үшін қызмет етеді. Шоғырланған түрдегі баға белгілеу парағы өзіндік барометр болып саналады. Өйткені ол елдің, аймақтық жэне әлем шаруашылығындагы ахуалдың қалай өзгеріп тұратынын көрсетеді.

Бага белгілеуге рұқсат етілгеп құнды қагаздары мен акцио-нерлік қоғамның экономикалық жай-күйіи биржа мүдият назарда ұстап отырады. Бейнелеп айтқанда қолын осы компаниялардың кан тамырына қойып, тамыр соғысын кадағалап отырады. Ал, қажет болған жағдайда (экономикалық жағдайыныц шұғыл түрде нашарлаганда немесе тоқыраганда) багалы қағаздарын тізімнен шыгарып дели-стинг рэсімін қолдануы мүмкін.

ТМД елдері кор биржасының тәжірибесінде листинг рэсімі біртіндеп болса да еніп келе жатыр. Бағалы қағаздар инвестор-лардың сеніміне кіруі қазіргі кезде маңызды мэселенің бірі. Себе-бі, кэсіпорындарды жаппай акционерлік қоғамға айналдыру ал-дында инвесторлардыц салынган жұмсалымдарыныц сенімділі-гіне кепілдеме беріп жэне багалы қағаздар нарығындагы кар-жылық күйреу тэуекеліи азайту өте маңызды.

Бағстлы қағаздар багасыи белгілеуде сан жагына баса көціл бөліп, кобейтіп керсетуге ұмтылгаиша, листинг ережесіи сақтап, оны ендіру - бүл кокейтесті мэселе болып отыр, немесе багалы қағаздарды молынаи ұ. сынса да оларга сенімділікті білдірмейді. Оиың үстіне багалы қагаздар марыгы енді гама қалыптасуда.

Қазақстамның багалы кагаздар нарыгындагы агымдық күйіи экономикаііың өтпелі кезеціпдегі жалпы жагдайыиа байланысты дагдарыс ретінде сипаттауга болады. Багалы қағаздар нарыгы -жекешеленгеп жүйе емес, ол нарықтың (сегмент!) сараланымы. Өйткені ол нарықтык экоиомиканың тұтастай жан-жакты да-муынсыз толыққанды жүмыс істей алмайды. Қор нарыгының жай-күні бірқатар факторларга байланысты, солардыц ішіиде ин-фляцияның қаркыны басты ролге ие болын отыр. Қор нарыгыиыц көптегеи басымдылыгы өндірістіц күлдырау жәие баганыц тоқ-таусыз осу кезінде жинақ ақшалардың инфляциядан ссиімді түр-дегі қорганы деп унемі ессптелуі - акылга қоибайтын болып шыгады.

Барлық күрделі жагдайларда, инвестициялық процестегі қор нарыгының атқаратын релі арта түседі. Б. үл ец алдымеи кәсіп-орыидарды көптеп (жаппай) акцияландырумен байланысты. Өйт-кені олардыц көп белігі қаржылапдыру үшін күрделі каржы ресурсыныіі салымын кажет етеді. Өидіріс пен инфроқұрылым-дарга шетелдік инвестиция үшін, кор нарыгы арқылы жүзеге асатын барынша қолайлы жагдайдыц негізі жасалады.

Сонымен қатар бюджеттен тыс түрлі корлар қалыптасады. Қаржыиың жинақталу шамасына карай олар қү. нды кагаздарга инвестиция жасайды. Осы жэне басқа факторлар инвестиция үшін каржыларды жинактау ретінде кор ІІарыгыІІыц әлеуетініц арту мүмкіндігініц салынуын көрсетеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.