Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің топонимияда бейнеленуі
Кіріспе
І. Тарау. Қазақстан топонимикасының эвалюциялық дамуы
1.1. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын қалыптпстырудағы маңызы
ІІ. Тарау. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің топонимияда бейнеленуі
2.1. Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің ландшафтық ерекшеліктері
2.2. Оңтүстік Қазақтан облысындағы шаруашылықпен байланысты атаулар
2.3.Оңтүстік Қазақстанның өзен.көл атаулары
2.4. Оңтүстік топонимдері құрамындағы көне формалар
2.5. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кейбір топонимдердің этимологиясы жайында
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Тарау. Қазақстан топонимикасының эвалюциялық дамуы
1.1. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын қалыптпстырудағы маңызы
ІІ. Тарау. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің топонимияда бейнеленуі
2.1. Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің ландшафтық ерекшеліктері
2.2. Оңтүстік Қазақтан облысындағы шаруашылықпен байланысты атаулар
2.3.Оңтүстік Қазақстанның өзен.көл атаулары
2.4. Оңтүстік топонимдері құрамындағы көне формалар
2.5. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кейбір топонимдердің этимологиясы жайында
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Жер-су аттары екінші сөзбен географиялық атаулар, арнаулы ғылыми әдебиетте топонимдер (грекше топос – жер, номос – ат, атау) деп аталады. Жер-су аттарының мағынысын, пайда болу, қалыптасу, тұрақтану және дұрыс жазылып айтылу заңдылықтарын зерттейтін топонимика ғылымына сұраныс артып келеді. Бұл қазыргі кезеңде қоғамда қалыптасып отырған жағдайлармен (тарихи, байырғы атаулардың жаңғыртылуы, мемлекеттік тілде ғылыми терминалогияны бір жұйеге келтіру мен тұрақтандыру және тағы басқа) тығыз байланысты.
Топонимиканы пән ретінде жоғары оқу орындарының география, тарих, филология факультеттерінің оқу жоспарына енгізудің білікті маман дайындауда маңызы зор екенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Мысалы, «Топонимика негіздері» курсы Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің География – экология факультетінде 20 жылдай оқытылып келеді. Бұл пәннің негізгі теориялық мәселелері қазақ топонимиясы негізінде қарастырылады. Өйткені Қазақстан жеріндегі топонимдерде табиғи орта туралы ақпар да мол. Қазақ топонимиясын ұлан – ғайыр Қазақстан жері жайлы тарихи – географиялық ақпарлардың бірден – бір көзі деп қарау орынды.
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд «... түркі тілдес халықтар
Ф-ОБ-001/033
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын тапқырлығымен таң қалдырып отырады» деп атап көрсеткен.
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың, оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі, сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының географиялық географиялық жер-су атауларының эволюциялық (шығуы, қойылуы мен даму тарихын) зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиендім.
Топонимиканы пән ретінде жоғары оқу орындарының география, тарих, филология факультеттерінің оқу жоспарына енгізудің білікті маман дайындауда маңызы зор екенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Мысалы, «Топонимика негіздері» курсы Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің География – экология факультетінде 20 жылдай оқытылып келеді. Бұл пәннің негізгі теориялық мәселелері қазақ топонимиясы негізінде қарастырылады. Өйткені Қазақстан жеріндегі топонимдерде табиғи орта туралы ақпар да мол. Қазақ топонимиясын ұлан – ғайыр Қазақстан жері жайлы тарихи – географиялық ақпарлардың бірден – бір көзі деп қарау орынды.
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд «... түркі тілдес халықтар
Ф-ОБ-001/033
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын тапқырлығымен таң қалдырып отырады» деп атап көрсеткен.
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың, оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі, сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының географиялық географиялық жер-су атауларының эволюциялық (шығуы, қойылуы мен даму тарихын) зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиендім.
1. Қазақстан географмялық атауларының сөздігі. Оңтүстік Қазақстан облысы. – Алматы: Ғылым, 1990.
2. Қазақ ономастикасының мәселелері. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы,1986.
3. Қ. Рысбергенова. Оңтүстік топонимдері құрамындағы көне формалар. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы,1986.
4. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. Алматы, 1975. 133-б.
5. Әбдірахмагов А. Аталған еңбек. 161 – б.
6. Әділбек Нұрмағамбетұлы Жер-судың аты – тарихтың хаты. Алматы «Балауса» 1994.
2. Қазақ ономастикасының мәселелері. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы,1986.
3. Қ. Рысбергенова. Оңтүстік топонимдері құрамындағы көне формалар. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. Алматы,1986.
4. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. Алматы, 1975. 133-б.
5. Әбдірахмагов А. Аталған еңбек. 161 – б.
6. Әділбек Нұрмағамбетұлы Жер-судың аты – тарихтың хаты. Алматы «Балауса» 1994.
Ф-ОБ-001033
Кіріспе
Жер-су аттары екінші сөзбен географиялық атаулар, арнаулы
ғылыми әдебиетте топонимдер (грекше топос – жер, номос – ат, атау)
деп аталады. Жер-су аттарының мағынысын, пайда болу, қалыптасу,
тұрақтану және дұрыс жазылып айтылу заңдылықтарын зерттейтін
топонимика ғылымына сұраныс артып келеді. Бұл қазыргі кезеңде
қоғамда қалыптасып отырған жағдайлармен (тарихи, байырғы
атаулардың жаңғыртылуы, мемлекеттік тілде ғылыми терминалогияны бір жұйеге
келтіру мен тұрақтандыру және тағы басқа) тығыз байланысты.
Топонимиканы пән ретінде жоғары оқу орындарының география,
тарих, филология факультеттерінің оқу жоспарына енгізудің білікті
маман дайындауда маңызы зор екенін тәжірибе дәлелдеп отыр.
Мысалы, Топонимика негіздері курсы Абай атындағы Алматы
мемлекеттік университетінің География – экология факультетінде 20
жылдай оқытылып келеді. Бұл пәннің негізгі теориялық мәселелері
қазақ топонимиясы негізінде қарастырылады. Өйткені Қазақстан жеріндегі
топонимдерде табиғи орта туралы ақпар да мол. Қазақ топонимиясын
ұлан – ғайыр Қазақстан жері жайлы тарихи – географиялық ақпарлардың
бірден – бір көзі деп қарау орынды.
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз
байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған
дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте
кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын
анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті
жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық
мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы
емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі
шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд ... түркі тілдес халықтар
Ф-ОБ-001033
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи
деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын
тапқырлығымен таң қалдырып отырады деп атап көрсеткен.
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың,
оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының
арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі,
сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының
географиялық географиялық жер-су атауларының эволюциялық (шығуы, қойылуы
мен даму тарихын) зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің
бірі. Бұл мәселені іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиендім.
І дерек. Қазақ жері туралы археологиялық, тарихи мағлұматтар мен орта
ғасыр аралықтары. Негізгі әдісі: сипаттау арқылы қорытынды жасау.
ІІ дерек. ХҮІ мен ХХ ғасырға дейін. Негізгі әдісі: картографиялық
салыстырмалы талдау, жинақтау және бақылау, ірі масштабтағы картағы түсіру,
жүиелі салыстырмалы географиялық талдау (зерттеу).
ІІІ дерек. ХХ ғасыр, Кеңес өкіметі тұсында республика аумағының
зерттелуі. 1946 жылы құрылған ҚазКСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу
институттары (геология, география, ботаника, зоология және тағы басқа).
1960 жылы мұнай және табиғт тұздар химиясы институтының ғылымдары аймақ
жерінің табиғатын кең ауқымды зерттеу. Негізгі әдісі: комплексті
картографиялық экспедиция, өлке аумақтарының ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілуі. Экологиялық-географиялық, палеогеографиялық,
салыстырмалы-географиялық зерттеу.
ІҮ дерек. ХХІ ғасыр, жаңа мыңжылдық. Жеке даралық, бұл ғылымының жеке
басына, авторлардың ашқан жаңалығына, идеясына, тұжырымына байланысты.
Негізгі әдісі: қолданыстағы жер-су атаулары арқылы өзгеріске ұшыраған
ландшафтарды қалпына келтіру (реконструкция). Табиғатты сақтау талаптарын
ескере отырып қазақ жер-су атауларының қоршаған ортаны
Ф-ОБ-001033
игерудегі рөлін анықтау. Халықтық жер-су атауларының тұтастығын
географиялық ғылыми негізде қабылдап, қоршаған ортаға тиімді ықпал ету
жөніндегі іс - әрекетін меңгеру.
І-ші тарауда осы деректерге сүйене отырып Қазақстанның, соның
ішінде оңтүстік Қазақстан облысының топонимикасының эволюциялық дамуы
мен Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын
қалыптпстырудағы маңызына тоқталдым.
ІІ-ші тарауда, Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер
бедерінің топонимияда бейнеленуіне, ландшафтық ерекшеліктеріне,
шаруашылықпен байланысты атауларна, өзен-көл атауларына тоқталдым.
Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстанның шекаралас бөліктері б.з.д.
ІІ жылдықтың орта шенінде Еуразиядағы ежелгі метолургия, зергерлік өнер
дамыған маңызды аудандардың бірі болған. Осы кездегі сақтардың алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдары аса шеберліктің үлгісі болып табылады. Ежелгі
кен орындарының Мыңшұңқыр, Шұрық, т. б. атаулары топонимдерге кеңінен
сақталған және осы көне атаулардың геологиялық барлау жұмыстарында қосымша
дерек көзі болатыны академик Әлкей Марғұланның үзақ жылғы зерттеулерінде
көрініс тапты. Бұл еңбегінде ғалым Алтынтөбе, Алтынқазған, Мыңшұңқыр,
шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдердің бұл өңірдегі ежелгі
кен өндіру ісінің өркен жайғанынан ақпарат беретінін атап көрсеткен. Біз
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан осы тектес Алтынтаусай (ескі арна),
Алтынтау (қыстақ), Мыңшұңқыр ( қоныс), Күмісбұлақ(өзен), Алтынтөбе (елді
мекен) атауларын тіркедік. Алғашқы жеті топоним Қаратаудың солтүстік
бөлігіндегі тау алдында шоғырланса, соңғы екеуі Арыс және Бадам өзендері
аралығындағы географиялық нысандарға берілген. Таукен топонимиясының бұлай
шоғырлануы және аталған топонимдер тіркелген аудандарда қираған ескі
үйінділердің болуы осы бағытта жете зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Ф-ОБ-001033
І. Тарау. Қазақстан топонимикасының эвалюциялық дамуы
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз
байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған
дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте
кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын
анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті
жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық
мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы
емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі
шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд ... түркі тілдес халықтар
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи
деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын
тапқырлығымен таң қалдырып отырады деп атап көрсеткен.
Халқының қамқоршысы, қазақ халқының екінші жартысында және ХХ ғасырдың
басында өмір сүрген ұлы сөз ұстазы Абай Құнанбаевтың еңбегінде Өлді деуге
болама, айтыңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған деген сөзіне
жүгінейік. Сөздері - өздері, көздері емес пе? Мысалы, орта ғасырда өмір
сүрген ғұлама ғалым, Орта Азияның картасын жасаған Махмұт Қашқари география
ғылымының дамуына зор үлес қосты. Біздің заманымызға келіп жеткен оның
Диуани лұғат ат-түрік (Түрік лексикасының жинағы) атты еңбекті тіл,
география ғылымдарына және бүкіл түрік әлеміне ортақ ірі энциклапедиялық
қазынасын, ғалымдар ХІ ғасырда Орталық және Орта Азияда жасалған түріктің
географиялық ескерткіші деп атайды. Ол осы еңбегін жазбас бұрын сол
кездегі түркі халықтары қоныстанған аймақтарды түгел аралап шығып,
еңбегінде түркі халықтарының мекен-жайы, орындарымен (атау аттарына
түсініктеме берген), мәдениеті, тұрмысы, шаруашылығымен таныстырды. Ал,
ішкі Азияны зерттеушілердің ішінде топонимика әселелеріне
Ф-ОБ-001033
айрықша көңіл бөлген тұңғыш ғалым әрі ағартушы шығыс халықтарының
география саласында айтарлықтай толымды да жемісті ғылыми зерттеулер
жүргізген Ш.Уалиханов. Географиялық саяхат нәтижесінде жинаған ғалымның
жер-су атаулар мәліметтері кейінгі ұрпақ үшін баға жетпес бай мұра.
Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтің Шоқан Уалиханов - шығыстанушы
еңбегінде ғалымның Қазақстан мен Орта Азияны зерттеген орыс ғалымдарының
ешқайсысы да жергілікті халықтың тілін білмегендіктен, оған дейін
топонимдерге байланысты тікелей пікір айта алмады. Географиялық атауларды
қазақ, қырғыз, қалмақ, шығыс халықтарының тілінен орыс тіліне аударып
түсініктеме берумен қатар, географиялық орнына, табиғатына сай кең ұғымды
тану мен анықтау керек - деп жер-су атаулары мағынасын ғылыми негізде
қарастыруы керектігін ескертеді.
Ономастикалық зерттеулер тіл, тарих, археология, этнография, география,
социология, геодезия және басқа ғылымдар саласындағы мамандардың (тиісті)
ғылыми зерттеу жұмыстарына зер салуды шын мәнінде қажет етеді.
Ономастикалық танып-білу тарихының көптеген мәселелерін дәлме-дәл анықтап,
зерттеу бірден тындыра салатын жұмыс емес, бұл саладағы міндеттер көп.
Мысалы, топонимикадағы біз мақсат етіп отырған салалары (қырлары) белгілі
бір дәірде, белгілі бір елде, тарихи жағдайда мүмкіндіктерінің жиынтығын әр
кезеңде әр түрлі сөз болып отырғандығын халықтың бірі білсе де бірі біле
бермейді. Бір қарағанда адамға мұнда артық ой бөлетіндей де еш нәрсе жоқ
тәрізді. Шынына келгенде, осы атаулар қалай жетті, бүгінге дейін қалай
сақталып келеді және атау мағынасына көп ой бөлеміз. Дегенмен, осы бір
ғылымның ауырлығы мен қиындығын Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министірлігінің Географиялық институты, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі
институтының топонимикалық мәліметтер негізінде зерттеушілері жақсы
түсінеді.
Ф-ОБ-001033
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың,
оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының
арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі,
сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының
географиялық жер-су атауларын эволюциялық (шығуы, қойылуы мен даму тарихын)
зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені
іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиенуге болады.
І дерек. Қазақ жері туралы археологиялық, тарихи мағлұматтар мен орта
ғасыр аралықтары. Негізгі әдісі: сипаттау арқылы қорытынды жасау.
ІІ дерек. ХҮІ мен ХХ ғасырға дейін. Негізгі әдісі: картографиялық
салыстырмалы талдау, жинақтау және бақылау, ірі масштабтағы картаны түсіру,
жүиелі салыстырмалы географиялық талдау (зерттеу).
ІІІ дерек. ХХ ғасыр, Кеңес өкіметі тұсында республика аумағының
зерттелуі. 1946 жылы құрылған ҚазКСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу
институттары (геология, география, ботаника, зоология және тағы басқа).
1960 жылы мұнай және табиғт тұздар химиясы институтының ғылымдары аймақ
жерінің табиғатын кең ауқымды зерттеу. Негізгі әдісі: комплексті
картографиялық экспедиция, өлке аумақтарының ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілуі. Экологиялық-географиялық, палеогеографиялық,
салыстырмалы-географиялық зерттеу.
ІҮ дерек. ХХІ ғасыр, жаңа мыңжылдық. Жеке даралық, бұл ғылымының жеке
басына, авторлардың ашқан жаңалығына, идеясына, тұжырымына байланысты.
Негізгі әдісі: қолданыстағы жер-су атаулары арқылы өзгеріске ұшыраған
ландшафтарды қалпына келтіру (реконструкция). Табиғатты сақтау талаптарын
ескере отырып қазақ жер-су атауларының қоршаған ортаны игерудегі рөлін
анықтау. Халықтық жер-су атауларының тұтастығын географиялық ғылыми
негізде қабылдап, қоршаған ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі іс - әрекетін
меңгеру.
Ф-ОБ-001033
Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген сынды белгілі ғалымдардың Қазақ ономастикасы:
жетістіктері мен болашағы атты еңбегінде қазақ ономастикасының оның ішінде
топонимика саласының ғылыми бағыт ретінде қалыптаса бастауына геогрф-ғалым
Ғ.Қонқашбаевтың 1949 жылы Қазақтың халықтық географиялық терминдері
атты тақырыптағы қорғалған кандидаттық диссертациясы мен осы тақырып
төңірегінде жазылған көптеген мақалалары ұйытқы болды. Осы бастамасы келесі
кезекте қазақтың кәсіби лингвист ғалымдарының іргелі еңбектерінде өз
жалғасын тапты деп келтіреді.
Ғ. Қонқашбаев қазақтың халықтық географиялық терминалогиясымен ғана
шектеліп қалған тар шеңберлі зерттеуші емес. Оның ғылыми ауқымы,
шығармашылық өрісі мейлінше кең. Ғалымның жарық көрген мақалалары мен
еңбектерінен өзінің ойлы да дәлелді ғылыми топшылауларын ол ұлтаралық
қатынас тілінде де қарастырып келуіне, Шоханның топонимикалық зерттеулері
үлгі болды деп ойлаймыз. Ұлттық география ғылымының жеке бір саласы ретінде
қазір топонимикалық зерттеулердің ғылыми-ұйымдастыру жолдарының оң шешімі
жалғасын тауып бой көтеріп, орныға бастағанын байқауға болады:
- жоғары оқу орындарында студенттер тарапынан жергілікті жердің
географиялық нысандар атауынан ғылыми курстық, бітіру, дипломдық жұмыстар
орындалуда;
- қазақ топонимикасы мазмұндық құрылымы халықаралық конференция
жинақтарында баяндамалар түрінде жарияланып, ізденістердің негізі жарық
көруде;
- География институтының топонимика тобы географиялық зерттеулердің
тәсілдері мен әдістерін пайдаланып (ірі, орта, ұсақ масштабтағы карталарды
пайдаланып) жер бедеріндегі атауларға объективті, ғылыми тұрғыдан баға
беріп халыққа ұсынуда. Жер – ғылымының да, география, қазақ тілі, көркем
әдебиеттің де ортақ нысаны; басылымдар мен қазақша карталар шығарылыуы.
Білім дәрежесі мол, озық әдістемені меңгерген қызметкерлер мен ғалы
Ф-ОБ-001033
педагогтердің бүгінгі уақыт талабына сай келетін ғылыми және зерттеу
еңбектері республикалық ғылыми-педагогикалықжурналдар бетінде
Ә.Бірмағанбетов, С.Әбдірахманов, Қ.Базарбаев, Ж.Достай және тағы басқалары
жариялануда. Әрбір азамат ана тілін өзі қадірлеп, жұрген ортасында оған
деген ынтаны арттырып, оның аясының кеңеюіне атсалысып жұрген ғалымдар мен
қызметкерлердің еңбектері топонимикалық географияныдамытуға қолданылуда (1-
кесте). Басылымдардың соңғы уақытта көбеюі, өсуі, жетілуі өрістеуі ғылымдар
салаларының терминологияға деген талғамынан байқалады.
1-кесте
Қазақстанның топонимикалық географиясы және халықтық терминдер
туралы еңбектер тізімі
Авторлар Еңбектердің аты
Қонқашбаев Г.К. Словарь казахских географических
названий.Алматы. Изд-во АН Каз. ССР. 1963. с.
185
Әубәкіров Ж., Базарбаев Қ.,Орысша-қазақша географиялық түсіндірме сөздік.
Әбдірахманов С. 1966. 204-б.
Бірмағамбетов Ә. Бұлай деп неге айтамыз? Қызықты географиялық
атаулар атты көпшілікке арналған, қазақ тілінде
тұңғыш шығарылған. Алматы. 1971. 63-б.
Бірмағамбетов Ә Мамырова К.Географиялық сөздік. Алматы. 1992. 144-б.
Физикалық, экономикалық және әлеуметтік
географияның терминдері мен ұғымдарына түсінік
берілген.
Мурзаев Э. Словарь народных географических терминов. М.,
Мысль, 1984. с. 653, ил.
Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен
ұғымдарының орысша-қазақша анықтамалық сөздігі
Алматы. 1993. 176-б.
Жүнісов Д. Өзен-көл атаулары. Алматы. 1985. 128-б.
Серикбаев М., Достай Ж. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарларының
атыман аталатын картасы. М 1:3500000. А,2001 ж.
Қаймулдинова К. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері.
Алматы 2001. 92-б.
Әбдірахманов С., Базарбаев Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық
Қ., сөздік. Геология, геодезия және география.
Алматы. Рауан, 2000. 347-б.
Достай Ж. (авторлар ұжымы Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
жетекшісі) түсіндірме сөздігі. Су шаруашылығы. Алматы.
2002. 392-б.
Әбдірахманов С., Базарбаев Қазақстан Республикасының аатауларының
Қ. мемлекеттік каталогы. І-Ү том. Ақмола, солтүстік
Қазқастан, Павлодар, және Алматы облыстары.
Алматы. 2001-2005 жж.
Горбунов А. Географические имена в горах Центральной Азии.
Алматы. 2004. с. 112.
Қазақстан ацмақтары бойынша әр облыстың жер-су атаулар жүйесі маімұндық
құрылымдарымен ғылыми зерттелу әдіс-тәсілдері сипатынан бір-бірінен
ерекшеленетін географиялық тұрғыда зерттелген жұмыстардан диссертациялар
қорғалуда. Оған білікті география ғылымының докторы Ә.Бейсенова, Ж.Достай,
Г. Гельдыева ғылыми жетекшілік етіп, жоғары оқу орындарына білікті мамандар
дайындауда.
Ф-ОБ-001033
2-кесте
Қазақстан топонимдерін аймақтық ареалдық бағытта зерттеген кандидаттық
диссертациялар
Жылдар Зерттеушілер Кандидаттық диссертациялар тақырыбы
1949 Қонқашбаев Ғ. Казахские народные географические термины.
1998 Қаймулдинова К. Қезеқтардың табиғатты пайдалану және қорғау
дәстүрлерінің топонимикалық аспектілері.
1999 Омарбекова А. Социальное и природное в формировании
топонимии Улытау Тургайского региона.
2002 Аяпбекова Ә. Батыс Қазақстан аймағының ландшафт
ерекшеліктерін анықтайтын топонимдер
бірлестігі.
2004 Сапаров Қ. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының
геоэкологиялық астарлары.
2004 Мақанова А. Природные основы номинации географических
объектов Акмолинский области.
Қазақстан топонимдерінің тарихи-лингвистикалық аспектілер бойынша
зерттеу-ізденіс жұмыстары жоғары дәрежеге жеткендігін, тіл білімі
ғалымдарының еңбектеріндегі тәсілдері мен әдістемесін мемлекетімізде ғылым
саласында қолданыс табуынан байқауға болады. Тіл, тарих, география
ғылымдарының бұл кезеңдегі жұмыстарына ономастиканың ғылыми-әдістемелік
ақпараты жасала бастады. Ең бастысы қазақ елінің жер-су
Ф-ОБ-001033
атаулары, тарихи атаулары жинақталып, ғылыми жүйеге түсіріліп, ғылыми
еңбектер қоры жасалуда.
1.1. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын
қалыптпстырудағы маңызы
Қазақ географиялық атаулары ертеден-ақ, төңкеріске дейін Ресейдің
ғалымдарын, саяхатшыларын, әскери қызметкерлерін және әр түрлі
ведомостволарын қызықтырып келеді. Осындай көңілаударулардың нақты
көрсеткіші ретінде Үлкен сызба кітабына В.И. Татишевтың
Роспись алфавитная, П.П. Семеновтың 5 томдық Ресей
империясының географиялық-статистиклық сөздігі (СПБ, 1863-
1885), А.А. Ивановскийдің Географиялық атаулар және осы тәрізді
тағы басқа географиялық атаулар сөздіктерін атауға болады.
Сол кездің өзінде-ақ осы және тағы басқа сөздіктер, ғылыми еңбектерде
Қазақстанның ірі географиялық атаулары транслитерациялық бұрмаланулармен
болса да көптеп кездеседі.
1917 жылғы большевиктер жасаған төңкерістен кейінгі жылдардан қазіргі
кезге дейінгі аралықта елімізде жалпы одақтық, республикалық және аймақтық
географиялық атауларды қамтитын әр түрлі сөздіктер басылып шықты. Олардың
міндеттері мен мазмүндарына қарай 3 топқа бөлуге болады.
1. Энциклопедиялық сөздіктер.
2. Географиялық атаулардың қысқаша сөздігі.
3. Топонимиялық сөздіктер.
Энциклопедиялық сөздіктер географиялық нысанаға жан-жақты анықтамалық
сипат берсе, географиялық атаулардың қысқаша сөздігінде географиялық
атаулардың тек әріптік тәртіппен орналасқан тізбесі ғана беріледі. Жалпы
алғанда бұл сөздіктерде географиялық атаулардың этимологиялық және атаулық,
номинациялық қырлары, белгілері сипатталады.
Ф-ОБ-001033
Топонимиялық сөздіктерде географиялық атаулар топонимиялық нысанның
географиялық ортамен идентификациясы, географиялық уәжденуі, тарихишарттары
лингвистикалық ерекшелігі аталып, топонимнің тарихи дамуындағы өзгеру
себептерін көрсетеді. Топонимиялық сөздіктер мазмұнына қарай жалпы
топонимиялық және салалық (география-топонимиялық, лингво-топонимиялық,
тарихи-топонимиялық және т. б.) болып бөлінеді.
Ал қамту аймағына байланысты дүниежүзілік, жалпы мемлекеттік,
республикалық, аймақтық және өлкетанушылық, ал міндетіне қарай, мектептік
және көпшілік оқырмандарға арналған болып бөлінеді. Мұндай сөздіктерге
В.А. Никоновтың Қысқаша топонимиялық сөздігі(М., 1966 ж),
О.Т. Молчановтың Таулы Алтайдың топонимиялық сөздігі (горно Алтайск.,
1979 ж), А.К. Матвеевтің Оралдың географиялық атаулары. Қысқаша
топонимиялық сөздік (Севердлорск, 1980), Е.Н. Поспеловтың Мектептік
топонимиялық сөздігі, ал Қазақстанда шыққан сөздіктерге А. Әбдірахмановтың
Топонимика және этимология, Е. Қойшыбаевтың қазақстан географиялық
атауларының қысқаша түсіндірме сөздігі, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов және
т.б. шығарған Қазақстан географиялық атауларының Жезқазған, Ақмола
облыстарына арналған сөздігі, В.Н. Поповтың Павлодар облысына арналған,
тағы басқа лингвотопонимиялық сөздіктерін атауға болады.
Жоғарыда аталған және осыған ұқсас басқа дакөптеген топонимиялық
сөздіктер халықтың жалпы ұлттық мәдениетін көтеріп, біздің білімімізді
кеңейте және тереңдете отырып, құнды әлеуметтік-тарихи құрал және ғылыми
анықтамалық болып табылады.
Аумағы 2717,3 шқ жерді алып жатқан Қазақстанда, негізінен, қазақ, орыс
және украйн, өзбек, қырғыз, ұйғыр, монғол, қалмақ тілдерінен енген атаулар
да кездеседі. Дегенмен осы барлық кездесетін физика-географиялық атаулардың
ішінде басып көпшілігі қазақ топонимдері. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда
Ф-ОБ-001033
географиялық атаулар сөздігінің негізін қалаған және Қазақстандағы
топонимика ғылымының негізін салушы, жергілікті терминдер мен топонимдердің
ең белгілі және қазақ халық терминдерін алғаш жинап, олардың Қазақстан
топонимиясын қалыптастырудағы белсенді рөлін көрсеткен Ғ. Қоңқашбаев болды.
Осы жұмысқа қатысты КСРО-дағы ірі топонимист Э. Мурзаев: Бәрінен бұрын Ғ.
Қоңқашбаевтың Қазақтың халықтық терминдер сөздігін атап өтуіміз қажет. Бұл
еңбек Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы бірқатар толғай, хамар,
худзир, шабар, эмель, уйр, мұқыр, сияқты бірқатар монғол сөздеріде неген
түрік географиялық лексикасының үлкен жинағы. Мұнда басқа тілдерден енген
кейбір түсініксіз терминдер ерекше бөлініп көрсетілген. Мұнда иран тілдік
асар, хисар, гисар, ленгер, (лянгар), араб тіліндегі рабат терминдері де
енеді. Автор мүмкіндік болған жерінде осы сөздермен, терминдермен беріліп
жасалған географиялық атауларды көрсетіп кетеді деп Ғ. Қонқашбаевтың
қызығушылық аясын жақсы сипаттады. Шындығында Ғ. Қонқашбаев Қазақстан
аумағындағы сақталған монғол текті этимологиясы түсініксіз географиялық
атаулардың мағынасын және бірқатар түсінігі көмескі атаулардың
этимологиясын өзінің көптеген мақалаларында түсіндірді.
Ғ. Қоңқашбаевтың еңбегінің негізінде А.С. Титова Москвада 1960 жылы
Қазақ ССР-інің географиялық атауларының жиі кездесетін терминдері мен
сөздерінің транскрипциялық сөздігін құрастырып шығарды. 60 беттік бұл
сөздікте 350-ге жуық қазақ географиялық терминдері мен сөздері енді.
Мұнда жергілікті терминдер мен сөздердің дыбысталу ырғағы қойылған
орысша транскрипциясы және қазақ тілінде жазылуы келтірілген және терминнің
көп қолданылатын мағынасы, таралуы мен географиялық атаудағы кездесетін
терминдер мен сөздер мысалға келтірілген. Мысалы ретінде келтірілген
географиялық нысанның әкімшілік орнын көрсетіп, сөздікте
Ф-ОБ-001033
берілген терминмен жасалған туынды сөзді, сонымен бірге сөздікке неген
терминнің бұрмаланған нұсқасын дұрыс нұсқасына сілтемелер берілген.
Сөздік картографтарға, топографтарға , географияға, геологтергежәне
Қазақстан географиялық атауларына байланысы, қатысы бар, т. б. мамандарға
арналған. Ол Қазақстан топонимикасында жиі кездесетін географиялық
терминдер мен сөздердің бірізді орысша транслитерациясын қалыптастыруда оң
рөл атқарады. Бір ғана кемшілігі – көлемі мен таралымының аз болуы еді. Бұл
кітап қазіргі кезде сирек кездесетін библиографиялық кітаптар қатарына
жатады. Ғ.Қонқашбаевтың Қазақ географиялық атаулар сөздігі қазақ
атауларын бір ізге түсіріп және қалыптастыруда (унификациялау мен
стандартизациялау) ерекше маңызды рөл атқарады. 1963 жылы 2100 ғана данамен
шыққан сөздік сатылуға түскеннен соң келесі күні-ақ сирек кездесетін
библиографиялық кітапқа айналды. Орыс тілінде басылған бұл сөздікке енген
қазақ топонимдерінің орысша транслитерациясының жақсаруына көмектескен
бірден бір сло кездегі Одақ мойындаған нормативтік сөздік болды. Сөздік
2000-ға жуық топонимнен түрады. Атаулар тізімі автордың таңдауымен
шектелген. Сөздікке жергілікті айтылуы мен мағынасы белгілі атаулар ғана
енгізілген.
Сөздіктің басында топонимнің орысша дұрыс жазылуы, жақшаның ішінде
қазақша нұсқасы, сонымен қатар нысанның түрі көрсетіліп, топонимнің
мағынасы жазылған. Соңында атаудың бұрмаланған нұсқасы жазылған.
Қосымша орыстың арнайы әдебиетіне енген жергілікті географиялық
терминнің түсінігі мен мағынасын толық түсіну үшін толықтүсіндірмен талап
ететін терминдермен сөздер келтірілген.
Сөздіктің соңында дұрыстауды қажет ететін қолданыстағы дұрыс емес
атаулардың әріптік сілтемесі берілген. Біздің ойымызша сөздіктің 25 %-ын
алып түрған осы бөлімі бірінші бөлімде сәйкес келетін атаулардың
бұрмаланған нұсқасы келтірілгендіктен, қайтадан беру қажет емес еді. Оның
орнына Қазақстанның басқа ірі нысандарын беру керек еді. Өкінішке орай
автор кейін
Ф-ОБ-001033
әр түрлі субъективті және объективті себептердің нәтижесінде сөздікті
толтырып және және қайта басып шығара алмады.
Е. Қонқашбаевтың Қазақстан топонимдерінің қысқаша түсіндірме
сөздігінде 2000-ға жуық Қазақстанның географиялық атауларынан тұрады.
Атауды таңдауда автор географиялық атаудың тілдік сипаттағы қатынасына және
мүмкіндігінше лингвистикалық түсіндірнме беруге тырысқан. Сөздіктің басында
географиялық нысанның қазақша дұрыс нұсқасы берілместен тек, орыс тіліндегі
ғана дәтүрлі бұрмаланған транслитерациялық нұсқасы берілген. Дәлдікке
(шындыққа) сәйкес келе бермейтін географиялық нысанның түрі мен орналасуын
келтірген. Әр атауға жан-жақты толық түсіндірме берген. Сондықтан сөздік
тек топонимикалық-этимологиялық сипатта жазылған, яғни транслитерациялық
нормативтік талапқа жауап бермейді. Автор топоним жасауда белсенді
қатынасатын географиялық, биологиялық, географиялық , биологиялық,
геологиялық және көптеген ғылыми терминдер тен жергілікті географиялық
терминдерді және сөздердің сипатталатын географиялық нысанның реалийі мен
логикасын ескермеген және оларды дәлелсіз бұрмалаған. Мысалы, көптеген
топонимдердің құрамында кездесетін ақ (Ақтөбе) сөзінің мағынасын автор
мол шөп өскен жер деп түсінік береді. Ал С. Арыстанғалиев Е. Рамазановтың
Қазақстан өсімдіктері деген сөздіктеріндегі 5685 өсімдік пен Б.
Қрлиұлының 3550 өсімдік атауы берілген Өсімдік атауларының қазақша-орысша
сөздігінде мүндай өсімдік кездеспейді.
Бұл бұл ма, автор Ақсу-Аюлы селосының Ақсу өзенінің жағасында, Аюлы
атауының етегінде тұрғанын ескерместен Ақсу-Аюлы атауын екі өзеннің аты
ретінде қарайды.
Қазақстан топонимиясын зерттеуде А. Әбдірахманов ұлкен еңбек сіңірді.
Қазақстанның жер-су аттары, Қазақстан этнотопонимикасы монографиялары
мен көптеген мақалалары, одақтық, республиеалық,
Ф-ОБ-001033
аймақтық, ғылыми конфиренциялардағы одақтық деңгейге көтерді. Географиялық
атаулар сөздігін құрастырушы мамандар үшін жазылған Топонимика және
этимология атты еңбегінде Қазақстандағы түкология саласы бойынша жазылған
еңбегіндегі этимологиялық зерттеулерді саралай отырып, топонимдерді
этимология жағынан зерттеудің маңызын бірқатар мысалдармен көрсетеді.
Қазақстанның 140-қа жуық ірі нысандарына жүргізілген толыққанды зерттеулері
өте маңызды.
Әрине, осындай үлкен жұмыста жекелеген анықтауды қажет ететін және
дәлелсіздеу жерлері де кездеседі. Мысалы, автор Маңғыстау атауын Испания
мен Францияны мекендейтін мангусжыртқыш аңмен сенімсіз, дәлелсіз
байланыстырады. Сөйтіп Маңғыстау атауын осы испандық аңнан шыққан дейді.
Егер осы аң Қара таңіз бен Азов теңізі арқылы, Балқаш, Кавказ және т. б.
таулар мен әр түрлі табиғи кедергілерден өтіп Каспи теңізінің жағалауларына
келген болса, онда аталған елдермен байланысы ол кезде жоқ жергілікті
тұрғындар оны басқаша атаған болар еді.
1990 жылы А. Әбдірахманов, Т. Жанұзақов, А. Сапарбеков және басқалардың
ваторлығымен Қазақстанның географиялық атауларының сөздігі сериясымен
Жезқазған облысына арналған бірінші томы жарыққа шықты. Сөздік 5000-ға жуық
қалалар, аудан, ауылдық кеңес және олардың орталықтары мен физика-
географиялық нысандардың аттарын қамтиды.
Сөздіктің құрылымы мен мазмұны топонимиялық сөздіктің талаптарына
сәйкес келеді. Онда қазақ атауының жазылуының түпнұсқасы жақшаның ішінде
атаудың орыс тілінде жазылуы, сонымен бірге нысанның түрі, орналасу орны,
әкімшілік-аумақтық қатынасы берілген. Біздіңше мұндай сипаттағы сөздікте
кейбір физикалық-географиялық нысандардың сандық көрсеткіштері: таулардың
биіктігі, өзендердің ұзындығы, көлдердің ауданы артық тәрізді. Ең маңызды
бөлімі көптеген түсініксіз және байырғы атауларға, көне түрік, монғол,
араб, парсы, және т.б. тілдерден мысал келтіре отырып мағынасын
Ф-ОБ-001033
ашып түсіндірілген этимологиялық бөлімі жатады. Бұл сөздіктің бір кемшілігі
тек қана қазақ тілінде берілгендіктен орыс тілді оқырмандар пайдалана
алмайды. Кез келген үлкен жұмыста кемшіліктердің кездесетіні сияқты, кейбір
топонимдерге географиялық реалийді ескерместен дәлелсіз этимолигиялық
түсіндірме бнрілген. Мысалы, монғол тіліндегі шыңтөбе –орай (рай емес)
сөзінен жасалынған Қызыларай (Қызыл төбелі тау) және Қызылрай бір ғана
географиялық нысан, тек соңғысы біріншісінің бұрмаланған түрі болғандықтан
Қызыларай сөзін сөздікке енгізудің қажеті жоқ еді.
Тағы да, ватор Көктің көлі атуының этимологиясын көкпен және
қасиеттілікпен байланыстырады. Біздіңше көл атуының көкпен және
қасиеттілікпен ешқандай байланысы болмау керек. Көл, негізінен, көктемде
еріген қар суларымен қоректенетіндіктен осылайша аталуы мүмкін. Себебі, көл
өзінің кең аңғарында жатқандықтан, жайылмалық болып келгендіктен және көл
табаны Жаман Сарысу өзенінің деңгейінен төмен жатқандықтан, қар суы көп
жылдары ағынының бір бөлімі көлдің шұңқырын толтырады да, жазда олардың
байланысы үзіледі. Осылайша көлдің атауын көктемгі, ішкі сумен толысып
тұратын көл деп тұсіндіру шындыққа әлдеқайда жақынырақ сияқты.
Сөздіктің тұл томында Жезқазған облысының қазіргі кездегі әкімшілік
территориялық бөлінісінен енетін елді мекендермен қатар көптеген физика-
географиялық нысандардың атаулары қамтылған. Сөздікте, ең алдымен, атаудың
қазақша нұсқасы алынады да жақша ішіне орысша жазу үогісі, кейде оның
жұптаса, қатарласа айтылып жүрген түрлері де беріледі.Одан соң сол жер-
судың түрлері, атаудың толық мекен-жайы көрсетіледі. Егер де бір атаудың
бірнеше жерде, бірнеше аудан, облыста аталса солар қоса аталған. Осыдан
кейін топонимдік атаулардың мән-мағынасы анықталып түсінік берілген.
Дегенмен, сөздіктің құрылымы кей жерлерінде сақталмаған.
Сонымен бірге, кейбір топонимдердің этимологиясы талас тудырарлық.
Мысалы, Ақадыр ауданында алаң (алан) деген төбешікті этноороним делінген.
Ф-ОБ-001033
Біздіңше бұл сөздің этимологиясы жер бедерін сипаттайтын, нысанның қасиетін
бейнелейтін географиялық термин.
Бір ған Тоқырауын өзенін – Тоқырау, Тоқырауын, деп кеі түрлі нұсқада
берген және Тоқырауын – тұйыққа тіреліп, тоқтап қалған су, өзен деп
түсіндіреді. Егер өзен тұйыққа тіреліп тоқтап қалса, табиғат заңдылығ
бойынша ол жерде көл пайда болу керек. Ал мүнда ондай көл жоқ. Менше
Тоқырауын сөзі өте қалың борпылдақ шөгіндіге сіңіп кететін деген мағынаны
білдіреді. Шындығында да өзен жер астына сіңіп, сол арқылы Балқашқа құяды.
1994 жылы Ресей Ғылымы академиясының Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы
Этнология және Антропология институтынан ф.ғ.д. В.Н.Попова Қазақстанның
географиялық атауларының Павлодар облысы бойынша сөздігін шығарды. Бұл
сөздік Қазақстан топонимиясын қалпына келтіру мен дамытудағы сүбелі
еңбектің бірі. Дегенмен бұл еңбекте топонимдердің этимологиясын анықтауда
талас тудырарлық пікірлер бар. Мысалы, автор топонимдердің мағынасын
анықтауда лингвистикалық әдістерді пайдаланып Ертіс гидронимін иран және
кет тілдерінің бірігуінен екпінді, шапшаң ағысты өзен деген мағына беріп,
гибрид атауға айналдырады. Меніңше Ертіс гидронимінің мағынасы өзеннің
географиялық жағдайын бейнелеп, ер, ерт, ертіс деген етістіктен шығуы
мүмкін. өйткені, ло Обь өзенімен қатар біраз жерге ағып (еріп) барып соған
құяды. Есіл болса Ертіске еріп барып сол өзенге құяды. Сонымен Ертіс өзені
Обь өзеніне ереді, Елілді өзіне ерітеді. Осы жағдайды ескере отырып халық
бұл өзенге Ертіс деп ат қойған болуы керек деген пікірдемін.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін А. Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты 1998 жылы Рауан баспасынан Ақмола облысының
географиялық атауларының сөздігін шығарды. Бұл сөздіктің құрылымы: әріптік
тәртіппен түзіліп, нысанға ғылыми анықтамасы мен сипаттамасы берілген. Сөз
басында қазақша атаулар қазақ тілінің әдеби тіл
Ф-ОБ-001033
нормасына, қазақ тілінің орографиялық ережесіне сай, ал жақша ішінде
олардың орысша жазылуы берілген. Атаулардың қазақша және орысша жазылуынан
соң оның әкімшілік ауданы көрсетіледі.
Физикалық-географиялық нысандарды бергенде аудандардан басқа, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен тиісті белгілері көрсетілген. Басқа тілден енген
атаулар тілімізде қалыптасқан күиінде берілсе, орыс тіліне тән атаулардың
негізгі бастапқы қалпы сақталып жазылған.
Қазіргі кезде елімізде жаңа топонимикалық саясат жұргізілуде.
Нәтижесінде Қазақстан топонимиясын зерттеу жұмыстары кең көлемде атқарылып,
жоғалған немесе негіссіз ауыстырылған топонимдер қалпына келтірілуде.
Сөзімді қортындылай келе айтарым, осы аталған сөздіктердің барлығындағы
топонимдер жергілікті географиялық терминдердің қатысуымен жасалған және
Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы маңызы зор.
Ф-ОБ-001033
ІІ. Тарау. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің
топонимияда бейнеленуі
Геоморфологиялық жағынан Оңтүстік Қазақстан облысының жазық аумағының
басым бөлігі тегістелген, негізінен, денудациялық құрылымдардан тұратын
Сарысу-Бетпақдала үстіртінен, полеогендік және бор дәуіріндегі
шөгінділерден түзілген, беткі бөлігін саздақты аллювий құрайтын Шардара-
Арыс аллювиалдық жазығынан, облыс аумағына енетін солтүстік-батыс бөлігі
құмдақты келетін көтеріңкі Мойынқұм массивінен тұрады. Таулы сипаттағы
орталық және оңтүстік – шығыс бөлігін облыстың Қаратау ауданы, солтүстік-
шығысқа созылған тік беткейлі жоталар мен терең аңғарлардан тұратын Батыс
Тәңіртаудың (Тянь-Шань) Шатқал ауданы құрайды. Осы өңірдің геологиялық
құрылысы, пайдалы қазбалары мен жер бедерінің сипаты облыстың топонимиялық
жүйесіндегі айрықша атаулар тобын құрайды.
Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстанның шекаралас бөліктері б.з.д.
ІІ жылдықтың орта шенінде Еуразиядағы ежелгі метолургия, зергерлік өнер
дамыған маңызды аудандардың бірі болған. Осы кездегі сақтардың алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдары аса шеберліктің үлгісі болып табылады. Ежелгі
кен орындарының Мыңшұңқыр, Шұрық, т. б. атаулары топонимдерге кеңінен
сақталған және осы көне атаулардың геологиялық барлау жұмыстарында қосымша
дерек көзі болатыны академик Әлкей Марғұланның үзақ жылғы зерттеулерінде
көрініс тапты. Бұл еңбегінде ғалым Алтынтөбе, Алтынқазған, Мыңшұңқыр,
шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдердің бұл өңірдегі ежелгі
кен өндіру ісінің өркен жайғанынан ақпарат беретінін атап көрсеткен. Біз
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан осы тектес Алтынтаусай (ескі арна),
Алтынтау (қыстақ), Мыңшұңқыр ( қоныс), Күмісбұлақ(өзен), Алтынтөбе (елді
мекен) атауларын тіркедік. Алғашқы жеті топоним Қаратаудың солтүстік
бөлігіндегі тау алдында шоғырланса, соңғы екеуі Арыс және Бадам өзендері
аралығындағы географиялық нысандарға берілген. Таукен
Ф-ОБ-001033
топонимиясының бұлай шоғырлануы және аталған топонимдер тіркелген
аудандарда қираған ескі үйінділердің болуы осы бағытта жете зерттеулер
жүргізуді қажет етеді.
Пайдалы қазбаларды өндіруге немесе өңдеуге тікелей қатысы бар атаулар
қатарына бақыр сөзімен байланысты Бақыршасай, Бақырлысай, Бақырлыөзек
(бұлақ), Бақырлытоған (көл), Бақырлы (тау), Бақырлы (арық) сияқты
топонимдерді де жатқызуға болады. Қазақтарда мыс кеніне қатысты бақыр
сөзін жиі қолданған, сол себепті бұл атаулар мыспен байланысты болуы
мүмкін. Осы ретте 1839 жылы қазақ жерін аралаған Е.П.Ковалевскийдің
Бақыртау атауын мыс кен орнымен байланыстырғанын атап өткен жөн.
М. Қашқаридың Түрік сөздігінде де бақыр мыс деп аударылған.
Сондай – ақ облыс аумағында бор (әктас, әк) сөзімен байланысты
Бортөбе, Борлытөбе атаулары бар екенін анықтадық.
Аумақтағы төсеніш қабаттың литологиялық құрамы құм, саз,
тас, сор, қотыр, тақыр терминдерінің негізінде топонимдерде
өзіндік көрініс тапқан. Облыс аумағында құм термині индикатор
қызыметін атқаратын 40-тан астам топоним анықталды. Оларды талдау
барысында географиялық нысанның түсін (Аққұм, жыра; құм; Қарақұм,
шөл; қоныс; Сарықұм қоныс;), сипатын (Мұзбелқұм, төбе; масқұм, құм;
Жаушықұм, төбе; Алқакөл, арық, Құмқұдық, Құмсуат) атауларға
топтастырдық. Байырқұм атауы екі географиялық терминнің қатысуымен
құралған. Байыр терминін талдаған Ғ. Қонқашбаев бұл терминнің
Үстірт пен Маңғыстауда тегістелген қыраттар мен жондарды білдіретінін
айта келіп, түркімен тілінен енген термин деп жорамал жасайды.
Сазды жыныстар тараған аумақтарда саз терминінің қалыптасуымен
жасалзған топонимдер тобы шоғырланған. Облыс аумағында саз термині
негізінде жасалған 10-нан астам атау тіркелді. Олардың басым
көпшілігі қоныс атаулары (Бессаз, Бөрібенсаз, Топшақсаз, Семізсаз,
Тышқансаз),
Ф-ОБ-001033
қалғандары оронимдер (Бессаз, Кішібақпайсаз), гидронимдер
(Дөңгелексаз, Ерменсаз, Бәйменсаз) болып табылады. Аумақта саздардың
екі түрі белгілі болды. Бірінші тобы (түрі) көлдер мен өзендер
маңында, жалпы ойыс жерлерде артық ылғалдану әсерінен қалыптасса,
ал екінші түрі едәуір биікте орналасқан тау саздары. Мысалы,
Бессаз тауының теңіз деңгейінен биіктігі 2176 м, ал Топшақсаз
қонысы 2890 м биіктікте орналасқан. ХХ ғасырдың басында Шымкент
уезінің аумағын зерттеген орыс ғалымдары Қаратаудан бастау алатын
көптеген кішігірім өзендердің таудан шығар жерде саздар
қалыптастыратынын атап өткен. Шындығында да Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстарының шекарасындағы Бөрібенсаз қонысы Қаратау
баурайында орналасқан.
Тас термині атаулардың барлық дерлік топтарында (оронимдер,
гидронимдер, комонимдер және тағы басқа) кездеседі. Терминнің
оронимдер құрамында, негізінен, қатты, яғыни, түптік жыныс деген
мағына береді. Осы тұрғыдан алғанда, құрамында тас термині бар
атаулар, көбінесе, таулардың биік бөліктеріне немесе жазық
аудандарда айналасындағы жер бедеріне қарағанда айрықша көрініп
тұратын қалдық тауларға, қатты жыныстардан тұратын төбелерге қатысты
қойылған. Тас термині Адамтас, Ақтас, Буратас, Кезеңтас,
Керегетас, Күлтас, Кішіктас, Қаратас, Қотантас, Қызылтас,
Тайғақтас, Тасқақтау Үштас оронимдері, Жамантас, Қызылтас, Сартас,
Тамғалытас, Тесіктас, Шекетас гидронимдері жасалған. Бұлардан өзге,
жергілікті жердің сипатын дәл бейнелейтін Тастақ, Тассай, Таскешу,
Тасты атаулары бар.
Оңтүстік Қазақстандағы сор термині негізінде жасалған
топонимдер де көңіл аударуға тұрарлық, өйткені, басым бөлігі шөл
зонасында жатқан бұл өңірде сорлар мен сортаңдар кеңінен таралған.
Сортаңды далалар (шөлейттер) түйе мен қой үшін ең жақсы жайылым
болып есептеледі. Облыс аумағында өтен ғасырда жұргізілген
зерттеулерде сортаң
Ф-ОБ-001033
топырақтардың екі (томпақ және қатты) типке бөліп қарастырған.
Олардың бетінде 10 см-лік тұз қабаты шоғырланған В.И.Масальский
Қызылқұмдағы сорларды сор (борпылдақ және томпақ), қар (сортаңды-
сазды, нығыздалған кеңістіктер) және батпақ (бетінде түзды
қабыршығы бар, шалшықты ойыстар) деп 3 топқа бөлген. Қызылқұмда
Алақақақ, Қосқақ, Қаққұдық сияқты атаулар тіркелді. Ландшафтың осы
ерекшелігі атауларда өзіндік көрініс тапқан. Мысалы, Созақ
ауданындағы Шу бойында қатар орналасқан сортаң жерлерге Жерсортаң,
Соркөл, Тұздыарал атаулары қойылған. Сондай – ақ Ащысай (жыра),
Тұзсай (сай) атаулары да жергілікті жердің сортаң екендігінен
ақпарат беріп тұр.
Облыс аумағының жер бедерінің сипаты да топонимиялық жүйеде
көрініс тапқан. Жүргізілген зерттеулер нәтйжесінде біз аймақтағы жер
бедерінің оң және теріс пішіндеріне берілген атаулардың арасалмағы
бірдей емес екендігіне көз жеткіздік. Жер бедерінің оң пішіндерінің
(тау, жота, төбе) атаулары теріс пішіндеріне (сай, жыра, екі
арналар) қарағанда әлдеқайда көп болып шықты. Бұл ең алдымен,
көшпелі мал шаруашылық жағдайында биік нүктелердің бағдар алу
мақсатында пайдаланылуымен байланысты деп ойлаймыз.
Жер бедерінің оң пішіндеріне қатысы бар 300-ден астам атауды
құрамындағы индикатор-терминдер бойынша топтастырғанда, ең үлкен
топты төбе терминінің қатысуымен жасалған топонимдер (60 атау)
құрады. Олардың көпшілігі жазық бөліктегі 400 м-ден аспайтын
төбелердің немесе тауларды аудандардағы кішігірім атаулардың атаулары
болып табылады. Орографиялық нысанның сипатын терминмен қатар, оған
тіркелген анықтауыштар мен жеке сөздер айқындайды. Төбе терминінің
негізінде қалыптасқан оронимдердің лексикалық – семантикалық топтамасын
осы тұрғыдан құрастырдық (3-кесте).
Ф-ОБ-001033
3-кесте
Төбе терминдері негізінде жасалған оронимдердің семантикалық
топтары
Жер бедері Литологиясы Түсі бойынша Әлеуметтік Өсімдігі
бойынша бойынша маңызы жануары
бойынша бойынша
Кіндіктөбе Борлытөбе Ақтөбе Ақсақалтөбе Жусантөбе
Домалақтөбе Бортөбе Көктөбе Жамантөбе Өлеңтөбе
Қостөбе Тастөбе Қаратөбе Жолтөбе Құлантөбе
Жалпақтөбе Күлтөбе Қоңыртөбе Қарауылтөбе Қошқартөбе
Жартытөбе Құмтөбе Сарытөбе Құрантөбе Майтөбе
Төрткүлтөбе Шақпақтөбе Қаракеміртөбе Мазартөбе Шөлтөбе
Шойтөбе Пішентөбе
Оронимдерде жиі кездесетін терминнің бірі - тау (32 тау). Бұл
терминге жербедер пішіннен (Айыртау, Белтау, Бүрлітау, Иректау,
Қыземшектау, Шартақтау), санын (Жетімтау, Жетітау), оны құрайтын тау
жыныстарының түсін және сипатын (Ақтау, Алтынтау, Бақырлытау,
Көкшетау, Қаратау, Нарқызылтау, Сарытау, Тасқақтау), органикалық
дүниесін (Арқарлытау, Қабанжелкетау, Ырғайлытау), шаруашылық маңызын
(Баспанатау, Жамантау, Қаратау, Қыңырақтау, Майтау, Таутары,
Тиірментау, Түгіскентау) анықтайтын сөздер тіркескен.
Оронимдер құрамында таулардың биік нүктесіне қатысты
пайдаланылатын шоқы (Ақшоқы, Бесшоқы, Күлшоқы, Қызылшоқы, Қылшоқы,
Наршоқы), қатты жыныстардан тұратын, тегіс төбелі оқшау төбені
білдіретін қара (Берқара, Құлжалықара, Қылышқара, Тасқара), онша
биік емес жондарды немесе кең асуларды анықтайтын бел (Белтау,
Ф-ОБ-001033
Есекбел, Мұзбел, Сарыбел), тік жартасты беткейді құз (Аққұз,
Қарақұз) терминдері кездеседі.
Орографиялық нысандардың кеңістікте орналасу ерекшеліктері мен
пішіндері заттық мәдениет элементтерімен де байланыстырылған. Қазақ
топонимиясында киіз үйдің жеке бөліктері мен ондағы заттар (босаға,
кебеже, кереге, сандық, шымылдық) өзіндік орын тапқан. Босаға
терминімен қазақтар таулар мен төбелер аралығындағы ойысқа тік төмен
түсетін төбені атайды. Қаратаудың тау алды ауданында орналасқан
Босаға тауы (1373 м) Көксай тауаралық ойысына (Келіншек және
Қараадыр таулары аралығы) тік құлама жасап шектеседі. Оңтүстік
Қазақстан аумағында аталған заңдылықтардың көрінісі ретінде
Керегетас, Көкшымылдық, Сандықтас, Кебеже сияқты оронимдер тіркелді.
Халықтық географиялық атауларда адамның, жан-жануардың дене мүшелеріне
баламалау мысалы жиі кездеседі. Көбінесе, ауыз, аяқ, бас, бет, кіндік,
қолтық, құлақ, мұрын, тұмсық, сөздері қлданылады, олар географиялық
нысандардың кеңістікте орналасуын денедегі орнына қарай бейнелейді. Бұл
құбылыс ұқсастыру негізінде баламалау әсерлеуге (атау-метоформа)
негізделген. Созақ ауданы аумағында, Моынқұм мен Қарақұм араларында
Баскөкше, Ортакөкше, Аяқкөкше деген қоныс атауларын тіркедік. Бір-бірінен
төмендей, қатарымен орналасқан бұл қоныстардың ең биігі Баскөкше
(абс.биіктігі 376 м), одан батысқа қарай Ортакөкше (351 м), ең соңында
Аяқкөкше (342 м) орналасқан. Халықтық георафиялық терминологиядағы бас
ұғымына Ғ. Қонқашбаев жоғары, биік шың деген мағыналық жүктеме бергенін
ескерсек, аталған нысандардың сипаты топонимдердің семантикалық жұктемесіне
сай келіп тұр.
Қазақтың жергілікті географиялық терминологиясына енген ауыз термині
шатқалға кірсе берісті немесе тау өзенінің жазыққа шығар бөлігін, тұмсық-
қыраттың ұзыншақ шығыңқы бөлігін білдірсе, кіндік жазықта
жалғыз
Ф-ОБ-001033
орналасқан төбені анықтайды. Ал осы өңірдегі оронимдерден кездестірген
құлақ – гидронимдер құрамындағы құлақтан (су өлшемі) басқа мағына береді,
яғни жазық жер бедеріне тән кішігірім тауларға, көтеріңкі дөңестерге
қатысты қолданылады. Осы тектес термин сөздерді талдау негізінде біз
Оңтүстік Қазақстан аумағынан Ақбет (тау), Ақмұрын (тау), Аққолтық (жыра),
Ауыздыкемер (қоныс), Кендітөбе (төбе), Қарасақал (тау), Қабанбұлақ (төбе),
Қызылқұлақ (төбе), Ақтұмсық, Тастұмсық (қоныс) атауларын тіркедік.
Орографиялық термин ретінде дарбаза тәжік тілінен аударғанда қақпа
дегенді білдіреді. Оңтүстік қазақтары арасында ауызекі сөзге осы мағынада
қолданылады. Географиялық мағынада екі тау арасындағы аңғарға қатысты
қолданылады. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аумағында бұрын иран тілдес
халықтардың өмірсүргендігін және осы тілдерден енген атаулардың әлі де
болса кездесетінін ескерсек, облыстағы Дарбаза атауының, Дарбазасай
жырасының, Қызыл Дарбаза қонысының атауларын тәжік терминімен
байланыстыруға болады. Жергілікті жер жағдайы да осы ойымызды дәлелдей
түседі.
Қазақ оронимдерінің мағыналық жүктемесі мал шаруашылығына қажетті
білімді шоғырландырумен ерекшеленеді. Көшпелі мал шаруашылығымен
айналысатын халықтарда байқалатын құбылыс ретінде оронимдерде
фитонимдердің, гидронимдердің жиі кездесуін атап өту қажет (4-кесте).
4-кесте
Оңтүстік Қазақстан оронимдері құрамындағы гидронимдер, фитонимдер және
зоонимдер
Ақсуат (тау), Астамбұлақ (тау), Бірбұлақ (сай),
Гидронимдермен Көкбұлақ (тау), Кішіақсу (тау), Кішісу (тау),
байланысты атауларҚайнар(тау), Мибұлақ (тау), Талдыбұлақ (тау), Тоғансай
(жыра), Төбеқұдық (жота), Шошқабұлақ (тау)
Аршалы (сай), Дерменесай (жыра), Жусантөбе (төбе),
Фитонимдермен Жыңғылдысай (сай), Итмұрынды (тау), Кекірелісай (сай),
байланысты атауларКескентерек (тау), Көктерек (сай), Қарағалы (жыра),
Қоғалысай (жыра), Өлеңтөбе (төбе), Пішентөбе (тау), Раң
(асу), Талдыбұлақ (тау), Таутары (тау), Шілікті Ақсу
(асу), Ырғайлы (тау)
Айғыржал (тау), Айғыришан (тау(, Айғырұшқан (тау),
Зоонимдермен Ақтүйеқұлаған (тау), Арқарлытау (жота), Бүркіт (тау),
байланысты атауларДегерес (тау), Қабанжелкетау (тау), Қабанқұлақ (тау),
Қаратайынша (жота), Қошқартөбе (төбе), Құлансай (жыра),
Құлантөбе (төбе), Құлжарықара (тау), Қызылқабан (тау),
Сазантөбе (төбе), Үлкен Сауысқандық (тау), Шошқабұлақ
(тау)
Облыстың Тұран ойпатының құрамына кіретін жазық бөлігінде ескі арналар
өте көп, себебі, аңғарлар жүйесі плиоцен мен төрттік кезеңдерде сан рет
өзгеріске үшыраған. Олар, негізінен, аллювиалды жазықтарда, Қызылқұмда
кездеседі. Ескі арналардың атаулары, негізінен, сай, өзек терминдерінің
негізінде жасалған. 120-ға жуық құрғақ арналар атауын талдау барысында 90-
нан астам сай терминінің,10 шақтысы өзек терминінің қатысуымен жасалған
таулар анықталды. Құрғақ арналардың жер бедерінің сипатын аталған
терминдерден басқа, атаулар құрамындағы жар, жіңішке, келте, қия,
сөздері айқындай түседі. Құрғақ арналардың атауында фотонимдер
(Арпатектісай, Жантақсай, Жидебайсай, Жыңғылдысай, Қамысақтысай,
Шеңгелдісай) онша көп емес. Керісінше, бұлақтар немесе өзен атауларына
талдау жасағанда олардың арасында фитонимдердің қатысуымен жасалған
атаулардың көп екендігін байқадық. Кейбір атауларда (Құрсай, Құрқал,
Құртастақсай) арнаның құрғақ екендігі туралы ақпар берілген.
Ф-ОБ-001033
Сонымен зерттеліп отырған өңірдің ұзақ қалыптасу тарихы бар
географиялық атауларында осы аумақтың геологиялық құрылысы мен жер
бедерінің сипаты өте дәл бейнеленген деп тұжырым жасауға болады.
2.1. Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің ландшафтық ерекшеліктері
Қоғам мен табиғат арасындағы күрделі қарым-қатынастарды зерттеудің
географиялық-топонимикалық аспектілер, әсіресе, географиялық ландшафтар
топонимиясына қатысты ізденістерде айқын ажыратылады. Географиялық
атаулардың кеңістікке таралу заңдылықтарының қатарына топонимдердің
ландшафтар бойынша шоғырлану деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Жер-су аттары екінші сөзбен географиялық атаулар, арнаулы
ғылыми әдебиетте топонимдер (грекше топос – жер, номос – ат, атау)
деп аталады. Жер-су аттарының мағынысын, пайда болу, қалыптасу,
тұрақтану және дұрыс жазылып айтылу заңдылықтарын зерттейтін
топонимика ғылымына сұраныс артып келеді. Бұл қазыргі кезеңде
қоғамда қалыптасып отырған жағдайлармен (тарихи, байырғы
атаулардың жаңғыртылуы, мемлекеттік тілде ғылыми терминалогияны бір жұйеге
келтіру мен тұрақтандыру және тағы басқа) тығыз байланысты.
Топонимиканы пән ретінде жоғары оқу орындарының география,
тарих, филология факультеттерінің оқу жоспарына енгізудің білікті
маман дайындауда маңызы зор екенін тәжірибе дәлелдеп отыр.
Мысалы, Топонимика негіздері курсы Абай атындағы Алматы
мемлекеттік университетінің География – экология факультетінде 20
жылдай оқытылып келеді. Бұл пәннің негізгі теориялық мәселелері
қазақ топонимиясы негізінде қарастырылады. Өйткені Қазақстан жеріндегі
топонимдерде табиғи орта туралы ақпар да мол. Қазақ топонимиясын
ұлан – ғайыр Қазақстан жері жайлы тарихи – географиялық ақпарлардың
бірден – бір көзі деп қарау орынды.
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз
байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған
дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте
кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын
анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті
жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық
мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы
емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі
шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд ... түркі тілдес халықтар
Ф-ОБ-001033
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи
деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын
тапқырлығымен таң қалдырып отырады деп атап көрсеткен.
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың,
оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының
арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі,
сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының
географиялық географиялық жер-су атауларының эволюциялық (шығуы, қойылуы
мен даму тарихын) зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің
бірі. Бұл мәселені іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиендім.
І дерек. Қазақ жері туралы археологиялық, тарихи мағлұматтар мен орта
ғасыр аралықтары. Негізгі әдісі: сипаттау арқылы қорытынды жасау.
ІІ дерек. ХҮІ мен ХХ ғасырға дейін. Негізгі әдісі: картографиялық
салыстырмалы талдау, жинақтау және бақылау, ірі масштабтағы картағы түсіру,
жүиелі салыстырмалы географиялық талдау (зерттеу).
ІІІ дерек. ХХ ғасыр, Кеңес өкіметі тұсында республика аумағының
зерттелуі. 1946 жылы құрылған ҚазКСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу
институттары (геология, география, ботаника, зоология және тағы басқа).
1960 жылы мұнай және табиғт тұздар химиясы институтының ғылымдары аймақ
жерінің табиғатын кең ауқымды зерттеу. Негізгі әдісі: комплексті
картографиялық экспедиция, өлке аумақтарының ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілуі. Экологиялық-географиялық, палеогеографиялық,
салыстырмалы-географиялық зерттеу.
ІҮ дерек. ХХІ ғасыр, жаңа мыңжылдық. Жеке даралық, бұл ғылымының жеке
басына, авторлардың ашқан жаңалығына, идеясына, тұжырымына байланысты.
Негізгі әдісі: қолданыстағы жер-су атаулары арқылы өзгеріске ұшыраған
ландшафтарды қалпына келтіру (реконструкция). Табиғатты сақтау талаптарын
ескере отырып қазақ жер-су атауларының қоршаған ортаны
Ф-ОБ-001033
игерудегі рөлін анықтау. Халықтық жер-су атауларының тұтастығын
географиялық ғылыми негізде қабылдап, қоршаған ортаға тиімді ықпал ету
жөніндегі іс - әрекетін меңгеру.
І-ші тарауда осы деректерге сүйене отырып Қазақстанның, соның
ішінде оңтүстік Қазақстан облысының топонимикасының эволюциялық дамуы
мен Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын
қалыптпстырудағы маңызына тоқталдым.
ІІ-ші тарауда, Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер
бедерінің топонимияда бейнеленуіне, ландшафтық ерекшеліктеріне,
шаруашылықпен байланысты атауларна, өзен-көл атауларына тоқталдым.
Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстанның шекаралас бөліктері б.з.д.
ІІ жылдықтың орта шенінде Еуразиядағы ежелгі метолургия, зергерлік өнер
дамыған маңызды аудандардың бірі болған. Осы кездегі сақтардың алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдары аса шеберліктің үлгісі болып табылады. Ежелгі
кен орындарының Мыңшұңқыр, Шұрық, т. б. атаулары топонимдерге кеңінен
сақталған және осы көне атаулардың геологиялық барлау жұмыстарында қосымша
дерек көзі болатыны академик Әлкей Марғұланның үзақ жылғы зерттеулерінде
көрініс тапты. Бұл еңбегінде ғалым Алтынтөбе, Алтынқазған, Мыңшұңқыр,
шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдердің бұл өңірдегі ежелгі
кен өндіру ісінің өркен жайғанынан ақпарат беретінін атап көрсеткен. Біз
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан осы тектес Алтынтаусай (ескі арна),
Алтынтау (қыстақ), Мыңшұңқыр ( қоныс), Күмісбұлақ(өзен), Алтынтөбе (елді
мекен) атауларын тіркедік. Алғашқы жеті топоним Қаратаудың солтүстік
бөлігіндегі тау алдында шоғырланса, соңғы екеуі Арыс және Бадам өзендері
аралығындағы географиялық нысандарға берілген. Таукен топонимиясының бұлай
шоғырлануы және аталған топонимдер тіркелген аудандарда қираған ескі
үйінділердің болуы осы бағытта жете зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Ф-ОБ-001033
І. Тарау. Қазақстан топонимикасының эвалюциялық дамуы
Ғылымның қай саласы болса да даму порцесіне бірімен бірі тығыз
байланыста өрістейді, біріне – бірі игілікті әсері тимей қоймайды. Оған
дәлел жер-су атауларының тарихи қойылу себебін зерттеу барысында ерте
кездегі өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық орнын
анықтау, жер бедері, пайдалы қазбалар, судың минералдық құрамы, жергілікті
жердің климаты мен жазықтығы, ландшафтар ерекшеліктері туралы ақпараттық
мәліметтер алуға болады. Атаулар адамзат ойының бір ғана керемет туындысы
емес, сонымен бірге өткір идеологиялық құралы да болғанын көреміз. Әйгілі
шығыс зерттеушісі, академик-ғалым В.В. Бартольд ... түркі тілдес халықтар
арасында топоним атаулары өзінің қарапайымдылығымен әрі тарихи
деректілігімен, жерлерінің қасиетіне сәйкес аттарын дәл тауып қоятын
тапқырлығымен таң қалдырып отырады деп атап көрсеткен.
Халқының қамқоршысы, қазақ халқының екінші жартысында және ХХ ғасырдың
басында өмір сүрген ұлы сөз ұстазы Абай Құнанбаевтың еңбегінде Өлді деуге
болама, айтыңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған деген сөзіне
жүгінейік. Сөздері - өздері, көздері емес пе? Мысалы, орта ғасырда өмір
сүрген ғұлама ғалым, Орта Азияның картасын жасаған Махмұт Қашқари география
ғылымының дамуына зор үлес қосты. Біздің заманымызға келіп жеткен оның
Диуани лұғат ат-түрік (Түрік лексикасының жинағы) атты еңбекті тіл,
география ғылымдарына және бүкіл түрік әлеміне ортақ ірі энциклапедиялық
қазынасын, ғалымдар ХІ ғасырда Орталық және Орта Азияда жасалған түріктің
географиялық ескерткіші деп атайды. Ол осы еңбегін жазбас бұрын сол
кездегі түркі халықтары қоныстанған аймақтарды түгел аралап шығып,
еңбегінде түркі халықтарының мекен-жайы, орындарымен (атау аттарына
түсініктеме берген), мәдениеті, тұрмысы, шаруашылығымен таныстырды. Ал,
ішкі Азияны зерттеушілердің ішінде топонимика әселелеріне
Ф-ОБ-001033
айрықша көңіл бөлген тұңғыш ғалым әрі ағартушы шығыс халықтарының
география саласында айтарлықтай толымды да жемісті ғылыми зерттеулер
жүргізген Ш.Уалиханов. Географиялық саяхат нәтижесінде жинаған ғалымның
жер-су атаулар мәліметтері кейінгі ұрпақ үшін баға жетпес бай мұра.
Р.Б. Сүлейменов пен В.А. Моисеевтің Шоқан Уалиханов - шығыстанушы
еңбегінде ғалымның Қазақстан мен Орта Азияны зерттеген орыс ғалымдарының
ешқайсысы да жергілікті халықтың тілін білмегендіктен, оған дейін
топонимдерге байланысты тікелей пікір айта алмады. Географиялық атауларды
қазақ, қырғыз, қалмақ, шығыс халықтарының тілінен орыс тіліне аударып
түсініктеме берумен қатар, географиялық орнына, табиғатына сай кең ұғымды
тану мен анықтау керек - деп жер-су атаулары мағынасын ғылыми негізде
қарастыруы керектігін ескертеді.
Ономастикалық зерттеулер тіл, тарих, археология, этнография, география,
социология, геодезия және басқа ғылымдар саласындағы мамандардың (тиісті)
ғылыми зерттеу жұмыстарына зер салуды шын мәнінде қажет етеді.
Ономастикалық танып-білу тарихының көптеген мәселелерін дәлме-дәл анықтап,
зерттеу бірден тындыра салатын жұмыс емес, бұл саладағы міндеттер көп.
Мысалы, топонимикадағы біз мақсат етіп отырған салалары (қырлары) белгілі
бір дәірде, белгілі бір елде, тарихи жағдайда мүмкіндіктерінің жиынтығын әр
кезеңде әр түрлі сөз болып отырғандығын халықтың бірі білсе де бірі біле
бермейді. Бір қарағанда адамға мұнда артық ой бөлетіндей де еш нәрсе жоқ
тәрізді. Шынына келгенде, осы атаулар қалай жетті, бүгінге дейін қалай
сақталып келеді және атау мағынасына көп ой бөлеміз. Дегенмен, осы бір
ғылымның ауырлығы мен қиындығын Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министірлігінің Географиялық институты, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі
институтының топонимикалық мәліметтер негізінде зерттеушілері жақсы
түсінеді.
Ф-ОБ-001033
Топонимика ғылымы бір күнде аяғынан тұра қалған жоқ. Ол адамзаттың,
оның ішінде Орталық Азия халықтарының да талай ғасыр рухани дамуының
арқасында жетіліп келеді. Өйткені, қандай жаңа болмасын көнеден жетіледі,
сондықтан көнені танымай жаңаны болжау қиын. Қазақстан аймағының
географиялық жер-су атауларын эволюциялық (шығуы, қойылуы мен даму тарихын)
зерттеу – Қазақстан топонимикасының өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені
іздестіруде, негізінен, төрт дерекке сүиенуге болады.
І дерек. Қазақ жері туралы археологиялық, тарихи мағлұматтар мен орта
ғасыр аралықтары. Негізгі әдісі: сипаттау арқылы қорытынды жасау.
ІІ дерек. ХҮІ мен ХХ ғасырға дейін. Негізгі әдісі: картографиялық
салыстырмалы талдау, жинақтау және бақылау, ірі масштабтағы картаны түсіру,
жүиелі салыстырмалы географиялық талдау (зерттеу).
ІІІ дерек. ХХ ғасыр, Кеңес өкіметі тұсында республика аумағының
зерттелуі. 1946 жылы құрылған ҚазКСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу
институттары (геология, география, ботаника, зоология және тағы басқа).
1960 жылы мұнай және табиғт тұздар химиясы институтының ғылымдары аймақ
жерінің табиғатын кең ауқымды зерттеу. Негізгі әдісі: комплексті
картографиялық экспедиция, өлке аумақтарының ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілуі. Экологиялық-географиялық, палеогеографиялық,
салыстырмалы-географиялық зерттеу.
ІҮ дерек. ХХІ ғасыр, жаңа мыңжылдық. Жеке даралық, бұл ғылымының жеке
басына, авторлардың ашқан жаңалығына, идеясына, тұжырымына байланысты.
Негізгі әдісі: қолданыстағы жер-су атаулары арқылы өзгеріске ұшыраған
ландшафтарды қалпына келтіру (реконструкция). Табиғатты сақтау талаптарын
ескере отырып қазақ жер-су атауларының қоршаған ортаны игерудегі рөлін
анықтау. Халықтық жер-су атауларының тұтастығын географиялық ғылыми
негізде қабылдап, қоршаған ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі іс - әрекетін
меңгеру.
Ф-ОБ-001033
Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген сынды белгілі ғалымдардың Қазақ ономастикасы:
жетістіктері мен болашағы атты еңбегінде қазақ ономастикасының оның ішінде
топонимика саласының ғылыми бағыт ретінде қалыптаса бастауына геогрф-ғалым
Ғ.Қонқашбаевтың 1949 жылы Қазақтың халықтық географиялық терминдері
атты тақырыптағы қорғалған кандидаттық диссертациясы мен осы тақырып
төңірегінде жазылған көптеген мақалалары ұйытқы болды. Осы бастамасы келесі
кезекте қазақтың кәсіби лингвист ғалымдарының іргелі еңбектерінде өз
жалғасын тапты деп келтіреді.
Ғ. Қонқашбаев қазақтың халықтық географиялық терминалогиясымен ғана
шектеліп қалған тар шеңберлі зерттеуші емес. Оның ғылыми ауқымы,
шығармашылық өрісі мейлінше кең. Ғалымның жарық көрген мақалалары мен
еңбектерінен өзінің ойлы да дәлелді ғылыми топшылауларын ол ұлтаралық
қатынас тілінде де қарастырып келуіне, Шоханның топонимикалық зерттеулері
үлгі болды деп ойлаймыз. Ұлттық география ғылымының жеке бір саласы ретінде
қазір топонимикалық зерттеулердің ғылыми-ұйымдастыру жолдарының оң шешімі
жалғасын тауып бой көтеріп, орныға бастағанын байқауға болады:
- жоғары оқу орындарында студенттер тарапынан жергілікті жердің
географиялық нысандар атауынан ғылыми курстық, бітіру, дипломдық жұмыстар
орындалуда;
- қазақ топонимикасы мазмұндық құрылымы халықаралық конференция
жинақтарында баяндамалар түрінде жарияланып, ізденістердің негізі жарық
көруде;
- География институтының топонимика тобы географиялық зерттеулердің
тәсілдері мен әдістерін пайдаланып (ірі, орта, ұсақ масштабтағы карталарды
пайдаланып) жер бедеріндегі атауларға объективті, ғылыми тұрғыдан баға
беріп халыққа ұсынуда. Жер – ғылымының да, география, қазақ тілі, көркем
әдебиеттің де ортақ нысаны; басылымдар мен қазақша карталар шығарылыуы.
Білім дәрежесі мол, озық әдістемені меңгерген қызметкерлер мен ғалы
Ф-ОБ-001033
педагогтердің бүгінгі уақыт талабына сай келетін ғылыми және зерттеу
еңбектері республикалық ғылыми-педагогикалықжурналдар бетінде
Ә.Бірмағанбетов, С.Әбдірахманов, Қ.Базарбаев, Ж.Достай және тағы басқалары
жариялануда. Әрбір азамат ана тілін өзі қадірлеп, жұрген ортасында оған
деген ынтаны арттырып, оның аясының кеңеюіне атсалысып жұрген ғалымдар мен
қызметкерлердің еңбектері топонимикалық географияныдамытуға қолданылуда (1-
кесте). Басылымдардың соңғы уақытта көбеюі, өсуі, жетілуі өрістеуі ғылымдар
салаларының терминологияға деген талғамынан байқалады.
1-кесте
Қазақстанның топонимикалық географиясы және халықтық терминдер
туралы еңбектер тізімі
Авторлар Еңбектердің аты
Қонқашбаев Г.К. Словарь казахских географических
названий.Алматы. Изд-во АН Каз. ССР. 1963. с.
185
Әубәкіров Ж., Базарбаев Қ.,Орысша-қазақша географиялық түсіндірме сөздік.
Әбдірахманов С. 1966. 204-б.
Бірмағамбетов Ә. Бұлай деп неге айтамыз? Қызықты географиялық
атаулар атты көпшілікке арналған, қазақ тілінде
тұңғыш шығарылған. Алматы. 1971. 63-б.
Бірмағамбетов Ә Мамырова К.Географиялық сөздік. Алматы. 1992. 144-б.
Физикалық, экономикалық және әлеуметтік
географияның терминдері мен ұғымдарына түсінік
берілген.
Мурзаев Э. Словарь народных географических терминов. М.,
Мысль, 1984. с. 653, ил.
Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен
ұғымдарының орысша-қазақша анықтамалық сөздігі
Алматы. 1993. 176-б.
Жүнісов Д. Өзен-көл атаулары. Алматы. 1985. 128-б.
Серикбаев М., Достай Ж. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарларының
атыман аталатын картасы. М 1:3500000. А,2001 ж.
Қаймулдинова К. Қазақ топонимдерінің этноэкологиялық негіздері.
Алматы 2001. 92-б.
Әбдірахманов С., Базарбаев Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық
Қ., сөздік. Геология, геодезия және география.
Алматы. Рауан, 2000. 347-б.
Достай Ж. (авторлар ұжымы Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
жетекшісі) түсіндірме сөздігі. Су шаруашылығы. Алматы.
2002. 392-б.
Әбдірахманов С., Базарбаев Қазақстан Республикасының аатауларының
Қ. мемлекеттік каталогы. І-Ү том. Ақмола, солтүстік
Қазқастан, Павлодар, және Алматы облыстары.
Алматы. 2001-2005 жж.
Горбунов А. Географические имена в горах Центральной Азии.
Алматы. 2004. с. 112.
Қазақстан ацмақтары бойынша әр облыстың жер-су атаулар жүйесі маімұндық
құрылымдарымен ғылыми зерттелу әдіс-тәсілдері сипатынан бір-бірінен
ерекшеленетін географиялық тұрғыда зерттелген жұмыстардан диссертациялар
қорғалуда. Оған білікті география ғылымының докторы Ә.Бейсенова, Ж.Достай,
Г. Гельдыева ғылыми жетекшілік етіп, жоғары оқу орындарына білікті мамандар
дайындауда.
Ф-ОБ-001033
2-кесте
Қазақстан топонимдерін аймақтық ареалдық бағытта зерттеген кандидаттық
диссертациялар
Жылдар Зерттеушілер Кандидаттық диссертациялар тақырыбы
1949 Қонқашбаев Ғ. Казахские народные географические термины.
1998 Қаймулдинова К. Қезеқтардың табиғатты пайдалану және қорғау
дәстүрлерінің топонимикалық аспектілері.
1999 Омарбекова А. Социальное и природное в формировании
топонимии Улытау Тургайского региона.
2002 Аяпбекова Ә. Батыс Қазақстан аймағының ландшафт
ерекшеліктерін анықтайтын топонимдер
бірлестігі.
2004 Сапаров Қ. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының
геоэкологиялық астарлары.
2004 Мақанова А. Природные основы номинации географических
объектов Акмолинский области.
Қазақстан топонимдерінің тарихи-лингвистикалық аспектілер бойынша
зерттеу-ізденіс жұмыстары жоғары дәрежеге жеткендігін, тіл білімі
ғалымдарының еңбектеріндегі тәсілдері мен әдістемесін мемлекетімізде ғылым
саласында қолданыс табуынан байқауға болады. Тіл, тарих, география
ғылымдарының бұл кезеңдегі жұмыстарына ономастиканың ғылыми-әдістемелік
ақпараты жасала бастады. Ең бастысы қазақ елінің жер-су
Ф-ОБ-001033
атаулары, тарихи атаулары жинақталып, ғылыми жүйеге түсіріліп, ғылыми
еңбектер қоры жасалуда.
1.1. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын
қалыптпстырудағы маңызы
Қазақ географиялық атаулары ертеден-ақ, төңкеріске дейін Ресейдің
ғалымдарын, саяхатшыларын, әскери қызметкерлерін және әр түрлі
ведомостволарын қызықтырып келеді. Осындай көңілаударулардың нақты
көрсеткіші ретінде Үлкен сызба кітабына В.И. Татишевтың
Роспись алфавитная, П.П. Семеновтың 5 томдық Ресей
империясының географиялық-статистиклық сөздігі (СПБ, 1863-
1885), А.А. Ивановскийдің Географиялық атаулар және осы тәрізді
тағы басқа географиялық атаулар сөздіктерін атауға болады.
Сол кездің өзінде-ақ осы және тағы басқа сөздіктер, ғылыми еңбектерде
Қазақстанның ірі географиялық атаулары транслитерациялық бұрмаланулармен
болса да көптеп кездеседі.
1917 жылғы большевиктер жасаған төңкерістен кейінгі жылдардан қазіргі
кезге дейінгі аралықта елімізде жалпы одақтық, республикалық және аймақтық
географиялық атауларды қамтитын әр түрлі сөздіктер басылып шықты. Олардың
міндеттері мен мазмүндарына қарай 3 топқа бөлуге болады.
1. Энциклопедиялық сөздіктер.
2. Географиялық атаулардың қысқаша сөздігі.
3. Топонимиялық сөздіктер.
Энциклопедиялық сөздіктер географиялық нысанаға жан-жақты анықтамалық
сипат берсе, географиялық атаулардың қысқаша сөздігінде географиялық
атаулардың тек әріптік тәртіппен орналасқан тізбесі ғана беріледі. Жалпы
алғанда бұл сөздіктерде географиялық атаулардың этимологиялық және атаулық,
номинациялық қырлары, белгілері сипатталады.
Ф-ОБ-001033
Топонимиялық сөздіктерде географиялық атаулар топонимиялық нысанның
географиялық ортамен идентификациясы, географиялық уәжденуі, тарихишарттары
лингвистикалық ерекшелігі аталып, топонимнің тарихи дамуындағы өзгеру
себептерін көрсетеді. Топонимиялық сөздіктер мазмұнына қарай жалпы
топонимиялық және салалық (география-топонимиялық, лингво-топонимиялық,
тарихи-топонимиялық және т. б.) болып бөлінеді.
Ал қамту аймағына байланысты дүниежүзілік, жалпы мемлекеттік,
республикалық, аймақтық және өлкетанушылық, ал міндетіне қарай, мектептік
және көпшілік оқырмандарға арналған болып бөлінеді. Мұндай сөздіктерге
В.А. Никоновтың Қысқаша топонимиялық сөздігі(М., 1966 ж),
О.Т. Молчановтың Таулы Алтайдың топонимиялық сөздігі (горно Алтайск.,
1979 ж), А.К. Матвеевтің Оралдың географиялық атаулары. Қысқаша
топонимиялық сөздік (Севердлорск, 1980), Е.Н. Поспеловтың Мектептік
топонимиялық сөздігі, ал Қазақстанда шыққан сөздіктерге А. Әбдірахмановтың
Топонимика және этимология, Е. Қойшыбаевтың қазақстан географиялық
атауларының қысқаша түсіндірме сөздігі, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов және
т.б. шығарған Қазақстан географиялық атауларының Жезқазған, Ақмола
облыстарына арналған сөздігі, В.Н. Поповтың Павлодар облысына арналған,
тағы басқа лингвотопонимиялық сөздіктерін атауға болады.
Жоғарыда аталған және осыған ұқсас басқа дакөптеген топонимиялық
сөздіктер халықтың жалпы ұлттық мәдениетін көтеріп, біздің білімімізді
кеңейте және тереңдете отырып, құнды әлеуметтік-тарихи құрал және ғылыми
анықтамалық болып табылады.
Аумағы 2717,3 шқ жерді алып жатқан Қазақстанда, негізінен, қазақ, орыс
және украйн, өзбек, қырғыз, ұйғыр, монғол, қалмақ тілдерінен енген атаулар
да кездеседі. Дегенмен осы барлық кездесетін физика-географиялық атаулардың
ішінде басып көпшілігі қазақ топонимдері. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда
Ф-ОБ-001033
географиялық атаулар сөздігінің негізін қалаған және Қазақстандағы
топонимика ғылымының негізін салушы, жергілікті терминдер мен топонимдердің
ең белгілі және қазақ халық терминдерін алғаш жинап, олардың Қазақстан
топонимиясын қалыптастырудағы белсенді рөлін көрсеткен Ғ. Қоңқашбаев болды.
Осы жұмысқа қатысты КСРО-дағы ірі топонимист Э. Мурзаев: Бәрінен бұрын Ғ.
Қоңқашбаевтың Қазақтың халықтық терминдер сөздігін атап өтуіміз қажет. Бұл
еңбек Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы бірқатар толғай, хамар,
худзир, шабар, эмель, уйр, мұқыр, сияқты бірқатар монғол сөздеріде неген
түрік географиялық лексикасының үлкен жинағы. Мұнда басқа тілдерден енген
кейбір түсініксіз терминдер ерекше бөлініп көрсетілген. Мұнда иран тілдік
асар, хисар, гисар, ленгер, (лянгар), араб тіліндегі рабат терминдері де
енеді. Автор мүмкіндік болған жерінде осы сөздермен, терминдермен беріліп
жасалған географиялық атауларды көрсетіп кетеді деп Ғ. Қонқашбаевтың
қызығушылық аясын жақсы сипаттады. Шындығында Ғ. Қонқашбаев Қазақстан
аумағындағы сақталған монғол текті этимологиясы түсініксіз географиялық
атаулардың мағынасын және бірқатар түсінігі көмескі атаулардың
этимологиясын өзінің көптеген мақалаларында түсіндірді.
Ғ. Қоңқашбаевтың еңбегінің негізінде А.С. Титова Москвада 1960 жылы
Қазақ ССР-інің географиялық атауларының жиі кездесетін терминдері мен
сөздерінің транскрипциялық сөздігін құрастырып шығарды. 60 беттік бұл
сөздікте 350-ге жуық қазақ географиялық терминдері мен сөздері енді.
Мұнда жергілікті терминдер мен сөздердің дыбысталу ырғағы қойылған
орысша транскрипциясы және қазақ тілінде жазылуы келтірілген және терминнің
көп қолданылатын мағынасы, таралуы мен географиялық атаудағы кездесетін
терминдер мен сөздер мысалға келтірілген. Мысалы ретінде келтірілген
географиялық нысанның әкімшілік орнын көрсетіп, сөздікте
Ф-ОБ-001033
берілген терминмен жасалған туынды сөзді, сонымен бірге сөздікке неген
терминнің бұрмаланған нұсқасын дұрыс нұсқасына сілтемелер берілген.
Сөздік картографтарға, топографтарға , географияға, геологтергежәне
Қазақстан географиялық атауларына байланысы, қатысы бар, т. б. мамандарға
арналған. Ол Қазақстан топонимикасында жиі кездесетін географиялық
терминдер мен сөздердің бірізді орысша транслитерациясын қалыптастыруда оң
рөл атқарады. Бір ғана кемшілігі – көлемі мен таралымының аз болуы еді. Бұл
кітап қазіргі кезде сирек кездесетін библиографиялық кітаптар қатарына
жатады. Ғ.Қонқашбаевтың Қазақ географиялық атаулар сөздігі қазақ
атауларын бір ізге түсіріп және қалыптастыруда (унификациялау мен
стандартизациялау) ерекше маңызды рөл атқарады. 1963 жылы 2100 ғана данамен
шыққан сөздік сатылуға түскеннен соң келесі күні-ақ сирек кездесетін
библиографиялық кітапқа айналды. Орыс тілінде басылған бұл сөздікке енген
қазақ топонимдерінің орысша транслитерациясының жақсаруына көмектескен
бірден бір сло кездегі Одақ мойындаған нормативтік сөздік болды. Сөздік
2000-ға жуық топонимнен түрады. Атаулар тізімі автордың таңдауымен
шектелген. Сөздікке жергілікті айтылуы мен мағынасы белгілі атаулар ғана
енгізілген.
Сөздіктің басында топонимнің орысша дұрыс жазылуы, жақшаның ішінде
қазақша нұсқасы, сонымен қатар нысанның түрі көрсетіліп, топонимнің
мағынасы жазылған. Соңында атаудың бұрмаланған нұсқасы жазылған.
Қосымша орыстың арнайы әдебиетіне енген жергілікті географиялық
терминнің түсінігі мен мағынасын толық түсіну үшін толықтүсіндірмен талап
ететін терминдермен сөздер келтірілген.
Сөздіктің соңында дұрыстауды қажет ететін қолданыстағы дұрыс емес
атаулардың әріптік сілтемесі берілген. Біздің ойымызша сөздіктің 25 %-ын
алып түрған осы бөлімі бірінші бөлімде сәйкес келетін атаулардың
бұрмаланған нұсқасы келтірілгендіктен, қайтадан беру қажет емес еді. Оның
орнына Қазақстанның басқа ірі нысандарын беру керек еді. Өкінішке орай
автор кейін
Ф-ОБ-001033
әр түрлі субъективті және объективті себептердің нәтижесінде сөздікті
толтырып және және қайта басып шығара алмады.
Е. Қонқашбаевтың Қазақстан топонимдерінің қысқаша түсіндірме
сөздігінде 2000-ға жуық Қазақстанның географиялық атауларынан тұрады.
Атауды таңдауда автор географиялық атаудың тілдік сипаттағы қатынасына және
мүмкіндігінше лингвистикалық түсіндірнме беруге тырысқан. Сөздіктің басында
географиялық нысанның қазақша дұрыс нұсқасы берілместен тек, орыс тіліндегі
ғана дәтүрлі бұрмаланған транслитерациялық нұсқасы берілген. Дәлдікке
(шындыққа) сәйкес келе бермейтін географиялық нысанның түрі мен орналасуын
келтірген. Әр атауға жан-жақты толық түсіндірме берген. Сондықтан сөздік
тек топонимикалық-этимологиялық сипатта жазылған, яғни транслитерациялық
нормативтік талапқа жауап бермейді. Автор топоним жасауда белсенді
қатынасатын географиялық, биологиялық, географиялық , биологиялық,
геологиялық және көптеген ғылыми терминдер тен жергілікті географиялық
терминдерді және сөздердің сипатталатын географиялық нысанның реалийі мен
логикасын ескермеген және оларды дәлелсіз бұрмалаған. Мысалы, көптеген
топонимдердің құрамында кездесетін ақ (Ақтөбе) сөзінің мағынасын автор
мол шөп өскен жер деп түсінік береді. Ал С. Арыстанғалиев Е. Рамазановтың
Қазақстан өсімдіктері деген сөздіктеріндегі 5685 өсімдік пен Б.
Қрлиұлының 3550 өсімдік атауы берілген Өсімдік атауларының қазақша-орысша
сөздігінде мүндай өсімдік кездеспейді.
Бұл бұл ма, автор Ақсу-Аюлы селосының Ақсу өзенінің жағасында, Аюлы
атауының етегінде тұрғанын ескерместен Ақсу-Аюлы атауын екі өзеннің аты
ретінде қарайды.
Қазақстан топонимиясын зерттеуде А. Әбдірахманов ұлкен еңбек сіңірді.
Қазақстанның жер-су аттары, Қазақстан этнотопонимикасы монографиялары
мен көптеген мақалалары, одақтық, республиеалық,
Ф-ОБ-001033
аймақтық, ғылыми конфиренциялардағы одақтық деңгейге көтерді. Географиялық
атаулар сөздігін құрастырушы мамандар үшін жазылған Топонимика және
этимология атты еңбегінде Қазақстандағы түкология саласы бойынша жазылған
еңбегіндегі этимологиялық зерттеулерді саралай отырып, топонимдерді
этимология жағынан зерттеудің маңызын бірқатар мысалдармен көрсетеді.
Қазақстанның 140-қа жуық ірі нысандарына жүргізілген толыққанды зерттеулері
өте маңызды.
Әрине, осындай үлкен жұмыста жекелеген анықтауды қажет ететін және
дәлелсіздеу жерлері де кездеседі. Мысалы, автор Маңғыстау атауын Испания
мен Францияны мекендейтін мангусжыртқыш аңмен сенімсіз, дәлелсіз
байланыстырады. Сөйтіп Маңғыстау атауын осы испандық аңнан шыққан дейді.
Егер осы аң Қара таңіз бен Азов теңізі арқылы, Балқаш, Кавказ және т. б.
таулар мен әр түрлі табиғи кедергілерден өтіп Каспи теңізінің жағалауларына
келген болса, онда аталған елдермен байланысы ол кезде жоқ жергілікті
тұрғындар оны басқаша атаған болар еді.
1990 жылы А. Әбдірахманов, Т. Жанұзақов, А. Сапарбеков және басқалардың
ваторлығымен Қазақстанның географиялық атауларының сөздігі сериясымен
Жезқазған облысына арналған бірінші томы жарыққа шықты. Сөздік 5000-ға жуық
қалалар, аудан, ауылдық кеңес және олардың орталықтары мен физика-
географиялық нысандардың аттарын қамтиды.
Сөздіктің құрылымы мен мазмұны топонимиялық сөздіктің талаптарына
сәйкес келеді. Онда қазақ атауының жазылуының түпнұсқасы жақшаның ішінде
атаудың орыс тілінде жазылуы, сонымен бірге нысанның түрі, орналасу орны,
әкімшілік-аумақтық қатынасы берілген. Біздіңше мұндай сипаттағы сөздікте
кейбір физикалық-географиялық нысандардың сандық көрсеткіштері: таулардың
биіктігі, өзендердің ұзындығы, көлдердің ауданы артық тәрізді. Ең маңызды
бөлімі көптеген түсініксіз және байырғы атауларға, көне түрік, монғол,
араб, парсы, және т.б. тілдерден мысал келтіре отырып мағынасын
Ф-ОБ-001033
ашып түсіндірілген этимологиялық бөлімі жатады. Бұл сөздіктің бір кемшілігі
тек қана қазақ тілінде берілгендіктен орыс тілді оқырмандар пайдалана
алмайды. Кез келген үлкен жұмыста кемшіліктердің кездесетіні сияқты, кейбір
топонимдерге географиялық реалийді ескерместен дәлелсіз этимолигиялық
түсіндірме бнрілген. Мысалы, монғол тіліндегі шыңтөбе –орай (рай емес)
сөзінен жасалынған Қызыларай (Қызыл төбелі тау) және Қызылрай бір ғана
географиялық нысан, тек соңғысы біріншісінің бұрмаланған түрі болғандықтан
Қызыларай сөзін сөздікке енгізудің қажеті жоқ еді.
Тағы да, ватор Көктің көлі атуының этимологиясын көкпен және
қасиеттілікпен байланыстырады. Біздіңше көл атуының көкпен және
қасиеттілікпен ешқандай байланысы болмау керек. Көл, негізінен, көктемде
еріген қар суларымен қоректенетіндіктен осылайша аталуы мүмкін. Себебі, көл
өзінің кең аңғарында жатқандықтан, жайылмалық болып келгендіктен және көл
табаны Жаман Сарысу өзенінің деңгейінен төмен жатқандықтан, қар суы көп
жылдары ағынының бір бөлімі көлдің шұңқырын толтырады да, жазда олардың
байланысы үзіледі. Осылайша көлдің атауын көктемгі, ішкі сумен толысып
тұратын көл деп тұсіндіру шындыққа әлдеқайда жақынырақ сияқты.
Сөздіктің тұл томында Жезқазған облысының қазіргі кездегі әкімшілік
территориялық бөлінісінен енетін елді мекендермен қатар көптеген физика-
географиялық нысандардың атаулары қамтылған. Сөздікте, ең алдымен, атаудың
қазақша нұсқасы алынады да жақша ішіне орысша жазу үогісі, кейде оның
жұптаса, қатарласа айтылып жүрген түрлері де беріледі.Одан соң сол жер-
судың түрлері, атаудың толық мекен-жайы көрсетіледі. Егер де бір атаудың
бірнеше жерде, бірнеше аудан, облыста аталса солар қоса аталған. Осыдан
кейін топонимдік атаулардың мән-мағынасы анықталып түсінік берілген.
Дегенмен, сөздіктің құрылымы кей жерлерінде сақталмаған.
Сонымен бірге, кейбір топонимдердің этимологиясы талас тудырарлық.
Мысалы, Ақадыр ауданында алаң (алан) деген төбешікті этноороним делінген.
Ф-ОБ-001033
Біздіңше бұл сөздің этимологиясы жер бедерін сипаттайтын, нысанның қасиетін
бейнелейтін географиялық термин.
Бір ған Тоқырауын өзенін – Тоқырау, Тоқырауын, деп кеі түрлі нұсқада
берген және Тоқырауын – тұйыққа тіреліп, тоқтап қалған су, өзен деп
түсіндіреді. Егер өзен тұйыққа тіреліп тоқтап қалса, табиғат заңдылығ
бойынша ол жерде көл пайда болу керек. Ал мүнда ондай көл жоқ. Менше
Тоқырауын сөзі өте қалың борпылдақ шөгіндіге сіңіп кететін деген мағынаны
білдіреді. Шындығында да өзен жер астына сіңіп, сол арқылы Балқашқа құяды.
1994 жылы Ресей Ғылымы академиясының Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы
Этнология және Антропология институтынан ф.ғ.д. В.Н.Попова Қазақстанның
географиялық атауларының Павлодар облысы бойынша сөздігін шығарды. Бұл
сөздік Қазақстан топонимиясын қалпына келтіру мен дамытудағы сүбелі
еңбектің бірі. Дегенмен бұл еңбекте топонимдердің этимологиясын анықтауда
талас тудырарлық пікірлер бар. Мысалы, автор топонимдердің мағынасын
анықтауда лингвистикалық әдістерді пайдаланып Ертіс гидронимін иран және
кет тілдерінің бірігуінен екпінді, шапшаң ағысты өзен деген мағына беріп,
гибрид атауға айналдырады. Меніңше Ертіс гидронимінің мағынасы өзеннің
географиялық жағдайын бейнелеп, ер, ерт, ертіс деген етістіктен шығуы
мүмкін. өйткені, ло Обь өзенімен қатар біраз жерге ағып (еріп) барып соған
құяды. Есіл болса Ертіске еріп барып сол өзенге құяды. Сонымен Ертіс өзені
Обь өзеніне ереді, Елілді өзіне ерітеді. Осы жағдайды ескере отырып халық
бұл өзенге Ертіс деп ат қойған болуы керек деген пікірдемін.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін А. Байтұрсынұлы
атындағы Тіл білімі институты 1998 жылы Рауан баспасынан Ақмола облысының
географиялық атауларының сөздігін шығарды. Бұл сөздіктің құрылымы: әріптік
тәртіппен түзіліп, нысанға ғылыми анықтамасы мен сипаттамасы берілген. Сөз
басында қазақша атаулар қазақ тілінің әдеби тіл
Ф-ОБ-001033
нормасына, қазақ тілінің орографиялық ережесіне сай, ал жақша ішінде
олардың орысша жазылуы берілген. Атаулардың қазақша және орысша жазылуынан
соң оның әкімшілік ауданы көрсетіледі.
Физикалық-географиялық нысандарды бергенде аудандардан басқа, олардың
өзіндік ерекшеліктері мен тиісті белгілері көрсетілген. Басқа тілден енген
атаулар тілімізде қалыптасқан күиінде берілсе, орыс тіліне тән атаулардың
негізгі бастапқы қалпы сақталып жазылған.
Қазіргі кезде елімізде жаңа топонимикалық саясат жұргізілуде.
Нәтижесінде Қазақстан топонимиясын зерттеу жұмыстары кең көлемде атқарылып,
жоғалған немесе негіссіз ауыстырылған топонимдер қалпына келтірілуде.
Сөзімді қортындылай келе айтарым, осы аталған сөздіктердің барлығындағы
топонимдер жергілікті географиялық терминдердің қатысуымен жасалған және
Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы маңызы зор.
Ф-ОБ-001033
ІІ. Тарау. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің
топонимияда бейнеленуі
Геоморфологиялық жағынан Оңтүстік Қазақстан облысының жазық аумағының
басым бөлігі тегістелген, негізінен, денудациялық құрылымдардан тұратын
Сарысу-Бетпақдала үстіртінен, полеогендік және бор дәуіріндегі
шөгінділерден түзілген, беткі бөлігін саздақты аллювий құрайтын Шардара-
Арыс аллювиалдық жазығынан, облыс аумағына енетін солтүстік-батыс бөлігі
құмдақты келетін көтеріңкі Мойынқұм массивінен тұрады. Таулы сипаттағы
орталық және оңтүстік – шығыс бөлігін облыстың Қаратау ауданы, солтүстік-
шығысқа созылған тік беткейлі жоталар мен терең аңғарлардан тұратын Батыс
Тәңіртаудың (Тянь-Шань) Шатқал ауданы құрайды. Осы өңірдің геологиялық
құрылысы, пайдалы қазбалары мен жер бедерінің сипаты облыстың топонимиялық
жүйесіндегі айрықша атаулар тобын құрайды.
Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстанның шекаралас бөліктері б.з.д.
ІІ жылдықтың орта шенінде Еуразиядағы ежелгі метолургия, зергерлік өнер
дамыған маңызды аудандардың бірі болған. Осы кездегі сақтардың алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдары аса шеберліктің үлгісі болып табылады. Ежелгі
кен орындарының Мыңшұңқыр, Шұрық, т. б. атаулары топонимдерге кеңінен
сақталған және осы көне атаулардың геологиялық барлау жұмыстарында қосымша
дерек көзі болатыны академик Әлкей Марғұланның үзақ жылғы зерттеулерінде
көрініс тапты. Бұл еңбегінде ғалым Алтынтөбе, Алтынқазған, Мыңшұңқыр,
шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдердің бұл өңірдегі ежелгі
кен өндіру ісінің өркен жайғанынан ақпарат беретінін атап көрсеткен. Біз
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан осы тектес Алтынтаусай (ескі арна),
Алтынтау (қыстақ), Мыңшұңқыр ( қоныс), Күмісбұлақ(өзен), Алтынтөбе (елді
мекен) атауларын тіркедік. Алғашқы жеті топоним Қаратаудың солтүстік
бөлігіндегі тау алдында шоғырланса, соңғы екеуі Арыс және Бадам өзендері
аралығындағы географиялық нысандарға берілген. Таукен
Ф-ОБ-001033
топонимиясының бұлай шоғырлануы және аталған топонимдер тіркелген
аудандарда қираған ескі үйінділердің болуы осы бағытта жете зерттеулер
жүргізуді қажет етеді.
Пайдалы қазбаларды өндіруге немесе өңдеуге тікелей қатысы бар атаулар
қатарына бақыр сөзімен байланысты Бақыршасай, Бақырлысай, Бақырлыөзек
(бұлақ), Бақырлытоған (көл), Бақырлы (тау), Бақырлы (арық) сияқты
топонимдерді де жатқызуға болады. Қазақтарда мыс кеніне қатысты бақыр
сөзін жиі қолданған, сол себепті бұл атаулар мыспен байланысты болуы
мүмкін. Осы ретте 1839 жылы қазақ жерін аралаған Е.П.Ковалевскийдің
Бақыртау атауын мыс кен орнымен байланыстырғанын атап өткен жөн.
М. Қашқаридың Түрік сөздігінде де бақыр мыс деп аударылған.
Сондай – ақ облыс аумағында бор (әктас, әк) сөзімен байланысты
Бортөбе, Борлытөбе атаулары бар екенін анықтадық.
Аумақтағы төсеніш қабаттың литологиялық құрамы құм, саз,
тас, сор, қотыр, тақыр терминдерінің негізінде топонимдерде
өзіндік көрініс тапқан. Облыс аумағында құм термині индикатор
қызыметін атқаратын 40-тан астам топоним анықталды. Оларды талдау
барысында географиялық нысанның түсін (Аққұм, жыра; құм; Қарақұм,
шөл; қоныс; Сарықұм қоныс;), сипатын (Мұзбелқұм, төбе; масқұм, құм;
Жаушықұм, төбе; Алқакөл, арық, Құмқұдық, Құмсуат) атауларға
топтастырдық. Байырқұм атауы екі географиялық терминнің қатысуымен
құралған. Байыр терминін талдаған Ғ. Қонқашбаев бұл терминнің
Үстірт пен Маңғыстауда тегістелген қыраттар мен жондарды білдіретінін
айта келіп, түркімен тілінен енген термин деп жорамал жасайды.
Сазды жыныстар тараған аумақтарда саз терминінің қалыптасуымен
жасалзған топонимдер тобы шоғырланған. Облыс аумағында саз термині
негізінде жасалған 10-нан астам атау тіркелді. Олардың басым
көпшілігі қоныс атаулары (Бессаз, Бөрібенсаз, Топшақсаз, Семізсаз,
Тышқансаз),
Ф-ОБ-001033
қалғандары оронимдер (Бессаз, Кішібақпайсаз), гидронимдер
(Дөңгелексаз, Ерменсаз, Бәйменсаз) болып табылады. Аумақта саздардың
екі түрі белгілі болды. Бірінші тобы (түрі) көлдер мен өзендер
маңында, жалпы ойыс жерлерде артық ылғалдану әсерінен қалыптасса,
ал екінші түрі едәуір биікте орналасқан тау саздары. Мысалы,
Бессаз тауының теңіз деңгейінен биіктігі 2176 м, ал Топшақсаз
қонысы 2890 м биіктікте орналасқан. ХХ ғасырдың басында Шымкент
уезінің аумағын зерттеген орыс ғалымдары Қаратаудан бастау алатын
көптеген кішігірім өзендердің таудан шығар жерде саздар
қалыптастыратынын атап өткен. Шындығында да Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстарының шекарасындағы Бөрібенсаз қонысы Қаратау
баурайында орналасқан.
Тас термині атаулардың барлық дерлік топтарында (оронимдер,
гидронимдер, комонимдер және тағы басқа) кездеседі. Терминнің
оронимдер құрамында, негізінен, қатты, яғыни, түптік жыныс деген
мағына береді. Осы тұрғыдан алғанда, құрамында тас термині бар
атаулар, көбінесе, таулардың биік бөліктеріне немесе жазық
аудандарда айналасындағы жер бедеріне қарағанда айрықша көрініп
тұратын қалдық тауларға, қатты жыныстардан тұратын төбелерге қатысты
қойылған. Тас термині Адамтас, Ақтас, Буратас, Кезеңтас,
Керегетас, Күлтас, Кішіктас, Қаратас, Қотантас, Қызылтас,
Тайғақтас, Тасқақтау Үштас оронимдері, Жамантас, Қызылтас, Сартас,
Тамғалытас, Тесіктас, Шекетас гидронимдері жасалған. Бұлардан өзге,
жергілікті жердің сипатын дәл бейнелейтін Тастақ, Тассай, Таскешу,
Тасты атаулары бар.
Оңтүстік Қазақстандағы сор термині негізінде жасалған
топонимдер де көңіл аударуға тұрарлық, өйткені, басым бөлігі шөл
зонасында жатқан бұл өңірде сорлар мен сортаңдар кеңінен таралған.
Сортаңды далалар (шөлейттер) түйе мен қой үшін ең жақсы жайылым
болып есептеледі. Облыс аумағында өтен ғасырда жұргізілген
зерттеулерде сортаң
Ф-ОБ-001033
топырақтардың екі (томпақ және қатты) типке бөліп қарастырған.
Олардың бетінде 10 см-лік тұз қабаты шоғырланған В.И.Масальский
Қызылқұмдағы сорларды сор (борпылдақ және томпақ), қар (сортаңды-
сазды, нығыздалған кеңістіктер) және батпақ (бетінде түзды
қабыршығы бар, шалшықты ойыстар) деп 3 топқа бөлген. Қызылқұмда
Алақақақ, Қосқақ, Қаққұдық сияқты атаулар тіркелді. Ландшафтың осы
ерекшелігі атауларда өзіндік көрініс тапқан. Мысалы, Созақ
ауданындағы Шу бойында қатар орналасқан сортаң жерлерге Жерсортаң,
Соркөл, Тұздыарал атаулары қойылған. Сондай – ақ Ащысай (жыра),
Тұзсай (сай) атаулары да жергілікті жердің сортаң екендігінен
ақпарат беріп тұр.
Облыс аумағының жер бедерінің сипаты да топонимиялық жүйеде
көрініс тапқан. Жүргізілген зерттеулер нәтйжесінде біз аймақтағы жер
бедерінің оң және теріс пішіндеріне берілген атаулардың арасалмағы
бірдей емес екендігіне көз жеткіздік. Жер бедерінің оң пішіндерінің
(тау, жота, төбе) атаулары теріс пішіндеріне (сай, жыра, екі
арналар) қарағанда әлдеқайда көп болып шықты. Бұл ең алдымен,
көшпелі мал шаруашылық жағдайында биік нүктелердің бағдар алу
мақсатында пайдаланылуымен байланысты деп ойлаймыз.
Жер бедерінің оң пішіндеріне қатысы бар 300-ден астам атауды
құрамындағы индикатор-терминдер бойынша топтастырғанда, ең үлкен
топты төбе терминінің қатысуымен жасалған топонимдер (60 атау)
құрады. Олардың көпшілігі жазық бөліктегі 400 м-ден аспайтын
төбелердің немесе тауларды аудандардағы кішігірім атаулардың атаулары
болып табылады. Орографиялық нысанның сипатын терминмен қатар, оған
тіркелген анықтауыштар мен жеке сөздер айқындайды. Төбе терминінің
негізінде қалыптасқан оронимдердің лексикалық – семантикалық топтамасын
осы тұрғыдан құрастырдық (3-кесте).
Ф-ОБ-001033
3-кесте
Төбе терминдері негізінде жасалған оронимдердің семантикалық
топтары
Жер бедері Литологиясы Түсі бойынша Әлеуметтік Өсімдігі
бойынша бойынша маңызы жануары
бойынша бойынша
Кіндіктөбе Борлытөбе Ақтөбе Ақсақалтөбе Жусантөбе
Домалақтөбе Бортөбе Көктөбе Жамантөбе Өлеңтөбе
Қостөбе Тастөбе Қаратөбе Жолтөбе Құлантөбе
Жалпақтөбе Күлтөбе Қоңыртөбе Қарауылтөбе Қошқартөбе
Жартытөбе Құмтөбе Сарытөбе Құрантөбе Майтөбе
Төрткүлтөбе Шақпақтөбе Қаракеміртөбе Мазартөбе Шөлтөбе
Шойтөбе Пішентөбе
Оронимдерде жиі кездесетін терминнің бірі - тау (32 тау). Бұл
терминге жербедер пішіннен (Айыртау, Белтау, Бүрлітау, Иректау,
Қыземшектау, Шартақтау), санын (Жетімтау, Жетітау), оны құрайтын тау
жыныстарының түсін және сипатын (Ақтау, Алтынтау, Бақырлытау,
Көкшетау, Қаратау, Нарқызылтау, Сарытау, Тасқақтау), органикалық
дүниесін (Арқарлытау, Қабанжелкетау, Ырғайлытау), шаруашылық маңызын
(Баспанатау, Жамантау, Қаратау, Қыңырақтау, Майтау, Таутары,
Тиірментау, Түгіскентау) анықтайтын сөздер тіркескен.
Оронимдер құрамында таулардың биік нүктесіне қатысты
пайдаланылатын шоқы (Ақшоқы, Бесшоқы, Күлшоқы, Қызылшоқы, Қылшоқы,
Наршоқы), қатты жыныстардан тұратын, тегіс төбелі оқшау төбені
білдіретін қара (Берқара, Құлжалықара, Қылышқара, Тасқара), онша
биік емес жондарды немесе кең асуларды анықтайтын бел (Белтау,
Ф-ОБ-001033
Есекбел, Мұзбел, Сарыбел), тік жартасты беткейді құз (Аққұз,
Қарақұз) терминдері кездеседі.
Орографиялық нысандардың кеңістікте орналасу ерекшеліктері мен
пішіндері заттық мәдениет элементтерімен де байланыстырылған. Қазақ
топонимиясында киіз үйдің жеке бөліктері мен ондағы заттар (босаға,
кебеже, кереге, сандық, шымылдық) өзіндік орын тапқан. Босаға
терминімен қазақтар таулар мен төбелер аралығындағы ойысқа тік төмен
түсетін төбені атайды. Қаратаудың тау алды ауданында орналасқан
Босаға тауы (1373 м) Көксай тауаралық ойысына (Келіншек және
Қараадыр таулары аралығы) тік құлама жасап шектеседі. Оңтүстік
Қазақстан аумағында аталған заңдылықтардың көрінісі ретінде
Керегетас, Көкшымылдық, Сандықтас, Кебеже сияқты оронимдер тіркелді.
Халықтық географиялық атауларда адамның, жан-жануардың дене мүшелеріне
баламалау мысалы жиі кездеседі. Көбінесе, ауыз, аяқ, бас, бет, кіндік,
қолтық, құлақ, мұрын, тұмсық, сөздері қлданылады, олар географиялық
нысандардың кеңістікте орналасуын денедегі орнына қарай бейнелейді. Бұл
құбылыс ұқсастыру негізінде баламалау әсерлеуге (атау-метоформа)
негізделген. Созақ ауданы аумағында, Моынқұм мен Қарақұм араларында
Баскөкше, Ортакөкше, Аяқкөкше деген қоныс атауларын тіркедік. Бір-бірінен
төмендей, қатарымен орналасқан бұл қоныстардың ең биігі Баскөкше
(абс.биіктігі 376 м), одан батысқа қарай Ортакөкше (351 м), ең соңында
Аяқкөкше (342 м) орналасқан. Халықтық георафиялық терминологиядағы бас
ұғымына Ғ. Қонқашбаев жоғары, биік шың деген мағыналық жүктеме бергенін
ескерсек, аталған нысандардың сипаты топонимдердің семантикалық жұктемесіне
сай келіп тұр.
Қазақтың жергілікті географиялық терминологиясына енген ауыз термині
шатқалға кірсе берісті немесе тау өзенінің жазыққа шығар бөлігін, тұмсық-
қыраттың ұзыншақ шығыңқы бөлігін білдірсе, кіндік жазықта
жалғыз
Ф-ОБ-001033
орналасқан төбені анықтайды. Ал осы өңірдегі оронимдерден кездестірген
құлақ – гидронимдер құрамындағы құлақтан (су өлшемі) басқа мағына береді,
яғни жазық жер бедеріне тән кішігірім тауларға, көтеріңкі дөңестерге
қатысты қолданылады. Осы тектес термин сөздерді талдау негізінде біз
Оңтүстік Қазақстан аумағынан Ақбет (тау), Ақмұрын (тау), Аққолтық (жыра),
Ауыздыкемер (қоныс), Кендітөбе (төбе), Қарасақал (тау), Қабанбұлақ (төбе),
Қызылқұлақ (төбе), Ақтұмсық, Тастұмсық (қоныс) атауларын тіркедік.
Орографиялық термин ретінде дарбаза тәжік тілінен аударғанда қақпа
дегенді білдіреді. Оңтүстік қазақтары арасында ауызекі сөзге осы мағынада
қолданылады. Географиялық мағынада екі тау арасындағы аңғарға қатысты
қолданылады. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аумағында бұрын иран тілдес
халықтардың өмірсүргендігін және осы тілдерден енген атаулардың әлі де
болса кездесетінін ескерсек, облыстағы Дарбаза атауының, Дарбазасай
жырасының, Қызыл Дарбаза қонысының атауларын тәжік терминімен
байланыстыруға болады. Жергілікті жер жағдайы да осы ойымызды дәлелдей
түседі.
Қазақ оронимдерінің мағыналық жүктемесі мал шаруашылығына қажетті
білімді шоғырландырумен ерекшеленеді. Көшпелі мал шаруашылығымен
айналысатын халықтарда байқалатын құбылыс ретінде оронимдерде
фитонимдердің, гидронимдердің жиі кездесуін атап өту қажет (4-кесте).
4-кесте
Оңтүстік Қазақстан оронимдері құрамындағы гидронимдер, фитонимдер және
зоонимдер
Ақсуат (тау), Астамбұлақ (тау), Бірбұлақ (сай),
Гидронимдермен Көкбұлақ (тау), Кішіақсу (тау), Кішісу (тау),
байланысты атауларҚайнар(тау), Мибұлақ (тау), Талдыбұлақ (тау), Тоғансай
(жыра), Төбеқұдық (жота), Шошқабұлақ (тау)
Аршалы (сай), Дерменесай (жыра), Жусантөбе (төбе),
Фитонимдермен Жыңғылдысай (сай), Итмұрынды (тау), Кекірелісай (сай),
байланысты атауларКескентерек (тау), Көктерек (сай), Қарағалы (жыра),
Қоғалысай (жыра), Өлеңтөбе (төбе), Пішентөбе (тау), Раң
(асу), Талдыбұлақ (тау), Таутары (тау), Шілікті Ақсу
(асу), Ырғайлы (тау)
Айғыржал (тау), Айғыришан (тау(, Айғырұшқан (тау),
Зоонимдермен Ақтүйеқұлаған (тау), Арқарлытау (жота), Бүркіт (тау),
байланысты атауларДегерес (тау), Қабанжелкетау (тау), Қабанқұлақ (тау),
Қаратайынша (жота), Қошқартөбе (төбе), Құлансай (жыра),
Құлантөбе (төбе), Құлжарықара (тау), Қызылқабан (тау),
Сазантөбе (төбе), Үлкен Сауысқандық (тау), Шошқабұлақ
(тау)
Облыстың Тұран ойпатының құрамына кіретін жазық бөлігінде ескі арналар
өте көп, себебі, аңғарлар жүйесі плиоцен мен төрттік кезеңдерде сан рет
өзгеріске үшыраған. Олар, негізінен, аллювиалды жазықтарда, Қызылқұмда
кездеседі. Ескі арналардың атаулары, негізінен, сай, өзек терминдерінің
негізінде жасалған. 120-ға жуық құрғақ арналар атауын талдау барысында 90-
нан астам сай терминінің,10 шақтысы өзек терминінің қатысуымен жасалған
таулар анықталды. Құрғақ арналардың жер бедерінің сипатын аталған
терминдерден басқа, атаулар құрамындағы жар, жіңішке, келте, қия,
сөздері айқындай түседі. Құрғақ арналардың атауында фотонимдер
(Арпатектісай, Жантақсай, Жидебайсай, Жыңғылдысай, Қамысақтысай,
Шеңгелдісай) онша көп емес. Керісінше, бұлақтар немесе өзен атауларына
талдау жасағанда олардың арасында фитонимдердің қатысуымен жасалған
атаулардың көп екендігін байқадық. Кейбір атауларда (Құрсай, Құрқал,
Құртастақсай) арнаның құрғақ екендігі туралы ақпар берілген.
Ф-ОБ-001033
Сонымен зерттеліп отырған өңірдің ұзақ қалыптасу тарихы бар
географиялық атауларында осы аумақтың геологиялық құрылысы мен жер
бедерінің сипаты өте дәл бейнеленген деп тұжырым жасауға болады.
2.1. Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің ландшафтық ерекшеліктері
Қоғам мен табиғат арасындағы күрделі қарым-қатынастарды зерттеудің
географиялық-топонимикалық аспектілер, әсіресе, географиялық ландшафтар
топонимиясына қатысты ізденістерде айқын ажыратылады. Географиялық
атаулардың кеңістікке таралу заңдылықтарының қатарына топонимдердің
ландшафтар бойынша шоғырлану деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz