Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
Кіріспе
1 Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
1.2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
1.3 Қылмыскерлікті және қылмыскердің әлеуметтік позицияларын зерделеу
Қылмыскерлікті зерделеудегі мақсат
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әрекетін
зерделеу
1.3 Қылмыскерлікті зерделеудегі тану және бағалау
1.4 Тіркелмеген қылмыстар және қылмыскер әрекетін зерделеу
3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.1 Қылмыстық істі ақталатын және ақталмайтын негіздер бойынша қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.2 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық кепілдіктері Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.3 Қылмыстық істі қысқартудағы прокурорлык қадағалау
3.4 Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын алып тастау негізі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
1.2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
1.3 Қылмыскерлікті және қылмыскердің әлеуметтік позицияларын зерделеу
Қылмыскерлікті зерделеудегі мақсат
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әрекетін
зерделеу
1.3 Қылмыскерлікті зерделеудегі тану және бағалау
1.4 Тіркелмеген қылмыстар және қылмыскер әрекетін зерделеу
3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.1 Қылмыстық істі ақталатын және ақталмайтын негіздер бойынша қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.2 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық кепілдіктері Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.3 Қылмыстық істі қысқартудағы прокурорлык қадағалау
3.4 Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын алып тастау негізі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін нығайта отырып, демократия мен құқықтық тәртіп – ажырағысыз ұғымдар екенін, олар бірінсіз бірі өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Мемлекеттегі құқықтық тәртіптің деңгейінің негізгі көрсеткіші қоғамда орын алып отырған құқықбұзушылықтардың деңгейі. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық әлеуметтік құбылыс ретінде мемлекеттің саяси дамуына қарамастан қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде де бар және олардың тек ауқымымен ғана ерекшеленеді.
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің, қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде зерделенеді.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыздың 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады.[1]
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің, қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде зерделенеді.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыздың 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялады.[1]
1. Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Конституция Республики Казахстан. Алматы: “Қазақстан”, 2005, 96-б.
2. №132-II Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы // Құқық қорғау органдары. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 154б.
3. ҚР Қылмыстық кодексі, Алматы , 2009 ж.
4. ҚР Қылмыстық атқару кодексі, Алматы , 2010 ж.
5. «Жоғарғы Сот Кеңесі туралы» 2009 жылғы 28 мамырдағы № 203-II ҚР Заңы.
2. Арнайы әдебиет:
6. Каиржанов Е. И. Криминология. (Общая часть) Алматы, Өркениет. 2008г.
7 . А.И.Долгова Познышев С.В. Криминология. М., 2005г.
8. Ағыбаев А.А. «ҚР Қылмыстық құқық». Алматы: Жеты жарғы. 2010ж.
9. Курс в историю криминологии. Шевченко А.П. «Прометей», М., 2006г.
10. Аккулев А.Ш. Уголовная ответственность за неисполнение обязонностей по воспитанию несовершеннолеттних. Автореферат диссертации к.ю.н. Алматы, 2008г.
11. Алауханов Е.О. Криминология. Алматы, Жеті жарғы. 2005ж.
12.. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. Алматы, 2005г
13 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
14. МарксК., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
15. Кашинович Л.К. Изучение и оценка оперативной обстановки на обслуживаемом горрайорганам территории в целях организации профилактической работы РОВД(отчет) , 2006г
16. Мухамедьянов Н.Ж. Виктимологическая профилактика насильственных преступлений. Автореферат диссертации к.ю.н. Алматы, 2009г
17. Состояние преступности в РК и результаты работы ОВД в 2010г., (оценка оперативной обстановки). Астана, 2011г
18. Мерзляков С.Э.,Сахаров А.Б. Латентная преступность и методы ее исследования. Москва, 2002г
19. Қаиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики. Караганда, 2006г.
20. Г.М.Миньковский, Криминология. Москва, Наука. 2004г.
21. Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М., 2001г.
22. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. Алматы, 2009г.
23. Дубинин В.П. Генетика, поведение, ответственность. М., 2001г.
24. Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен құқық қорғау органдары». Астана, 2010ж
25. Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: оқу құралы – Алматы: Айдана, 2009. – 146 бет.
26. Нарикбаев. М.С. Казахстан: Судебно-правовая реформа и дальнейшие пути ее совершенствования//Сборник: Проблемы реализации судебно-правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. Астана, 2010г., 7-с.
27. Жұмағали А. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003г
28. . Нәрікбаев М. Ұлы билерден Жоғарғы Сотқа дейін. Алматы, 2004ж.
29.Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью. Алматы, 2000г
30. Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. Алматы, 2000 г.
31. Тимофеев В. Судебная система суда в Республике Казахстан, 2005 г.
32.Сапаргалиев М. Организация суда в Казахстане, Алматы. 1999г.
33. . Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Основы конституционного права, М. 2008 С.33
34. Комментарий к конституционному закону «О судебной системе» / В.И. Радченко,- М., 2008г. 6-с.
35. Баглай М.В. Конституционное право. – М., 2001.-612-613 с.
36. МарксК., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
37. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 2004. – 236 с.
38. Уголовно-процессуальный кодекс РК., Жеті жарғы. 2009г.
39. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті Жаргы, 2009г.
40. Уголовно-процессуальный кодекс РК., Жеті Жаргы, 2009г.
41. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г.
42. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК. Жеті жарғы. 2009г
43. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2008ж.
44. Савицкий В.М. Организация судебной власти. – М., 2008. – 20-с.
45.Қазақстан Республикасының Конституциясы – Конституция Республики Казахстан. Алматы: “Қазақстан”, 2005, 96-б.
46. Уголовно-исполнительный кодекс РК. Алматы,2008г.
47. Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г.
48.Уголовно-исполнительный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2008г.
49. Уголовный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2009г
50. Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу РК. Жеті жарғы. 2009г.
51.Казақстан Республикасының сот үйесін дамыту тұжырымдамасы (жоба) // Юридическая газета.№15, 2010ж,.8 тамыз
52. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета» №.5, 2010, 10 ноября.
53. Уголовно-процессуальный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2008г.
54. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г
55. Кальсин И. Свобода слова и правосудие. Сборник: Журналист у судебного барьера. – Алматы, 2008. – 28-с.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Конституция Республики Казахстан. Алматы: “Қазақстан”, 2005, 96-б.
2. №132-II Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы // Құқық қорғау органдары. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 154б.
3. ҚР Қылмыстық кодексі, Алматы , 2009 ж.
4. ҚР Қылмыстық атқару кодексі, Алматы , 2010 ж.
5. «Жоғарғы Сот Кеңесі туралы» 2009 жылғы 28 мамырдағы № 203-II ҚР Заңы.
2. Арнайы әдебиет:
6. Каиржанов Е. И. Криминология. (Общая часть) Алматы, Өркениет. 2008г.
7 . А.И.Долгова Познышев С.В. Криминология. М., 2005г.
8. Ағыбаев А.А. «ҚР Қылмыстық құқық». Алматы: Жеты жарғы. 2010ж.
9. Курс в историю криминологии. Шевченко А.П. «Прометей», М., 2006г.
10. Аккулев А.Ш. Уголовная ответственность за неисполнение обязонностей по воспитанию несовершеннолеттних. Автореферат диссертации к.ю.н. Алматы, 2008г.
11. Алауханов Е.О. Криминология. Алматы, Жеті жарғы. 2005ж.
12.. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. Алматы, 2005г
13 Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
14. МарксК., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
15. Кашинович Л.К. Изучение и оценка оперативной обстановки на обслуживаемом горрайорганам территории в целях организации профилактической работы РОВД(отчет) , 2006г
16. Мухамедьянов Н.Ж. Виктимологическая профилактика насильственных преступлений. Автореферат диссертации к.ю.н. Алматы, 2009г
17. Состояние преступности в РК и результаты работы ОВД в 2010г., (оценка оперативной обстановки). Астана, 2011г
18. Мерзляков С.Э.,Сахаров А.Б. Латентная преступность и методы ее исследования. Москва, 2002г
19. Қаиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики. Караганда, 2006г.
20. Г.М.Миньковский, Криминология. Москва, Наука. 2004г.
21. Герцензон А.А. Уголовное право и социология. М., 2001г.
22. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. Алматы, 2009г.
23. Дубинин В.П. Генетика, поведение, ответственность. М., 2001г.
24. Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының Сот жүйесі мен құқық қорғау органдары». Астана, 2010ж
25. Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: оқу құралы – Алматы: Айдана, 2009. – 146 бет.
26. Нарикбаев. М.С. Казахстан: Судебно-правовая реформа и дальнейшие пути ее совершенствования//Сборник: Проблемы реализации судебно-правовой реформы в постсоветских государствах: опыт и суждения. Астана, 2010г., 7-с.
27. Жұмағали А. Криминология. Жалпы бөлім. Дәрістер. Алматы, «Lem» баспасы, 2003г
28. . Нәрікбаев М. Ұлы билерден Жоғарғы Сотқа дейін. Алматы, 2004ж.
29.Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью. Алматы, 2000г
30. Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. Алматы, 2000 г.
31. Тимофеев В. Судебная система суда в Республике Казахстан, 2005 г.
32.Сапаргалиев М. Организация суда в Казахстане, Алматы. 1999г.
33. . Козлов Е.И., Кутафин О.Е. Основы конституционного права, М. 2008 С.33
34. Комментарий к конституционному закону «О судебной системе» / В.И. Радченко,- М., 2008г. 6-с.
35. Баглай М.В. Конституционное право. – М., 2001.-612-613 с.
36. МарксК., Энгельс Ф. Шығармалары Том 2. 1982 ж.
37. Сулейменова Г.Ж. Суд и судебная власть в РК. – Алматы, 2004. – 236 с.
38. Уголовно-процессуальный кодекс РК., Жеті жарғы. 2009г.
39. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті Жаргы, 2009г.
40. Уголовно-процессуальный кодекс РК., Жеті Жаргы, 2009г.
41. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г.
42. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК. Жеті жарғы. 2009г
43. Мами К.А. Становление и развитие судебной власти в РК. – Астана: Елорда,2008ж.
44. Савицкий В.М. Организация судебной власти. – М., 2008. – 20-с.
45.Қазақстан Республикасының Конституциясы – Конституция Республики Казахстан. Алматы: “Қазақстан”, 2005, 96-б.
46. Уголовно-исполнительный кодекс РК. Алматы,2008г.
47. Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г.
48.Уголовно-исполнительный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2008г.
49. Уголовный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2009г
50. Комментарий к Уголовно-исполнительному кодексу РК. Жеті жарғы. 2009г.
51.Казақстан Республикасының сот үйесін дамыту тұжырымдамасы (жоба) // Юридическая газета.№15, 2010ж,.8 тамыз
52. Обязанности суда, обвинения и защиты. «Юридическая газета» №.5, 2010, 10 ноября.
53. Уголовно-процессуальный кодекс РК. Алматы, Жеті жарғы. 2008г.
54. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК, Жеті жарғы. 2009г
55. Кальсин И. Свобода слова и правосудие. Сборник: Журналист у судебного барьера. – Алматы, 2008. – 28-с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
1.2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
2 Қылмыскерлікті және қылмыскердің әлеуметтік позицияларын
зерделеу
2.1 Қылмыскерлікті зерделеудегі мақсат
2.2 Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әрекетін
зерделеу
Қылмыскерлікті зерделеудегі тану және бағалау
2.3 Тіркелмеген қылмыстар және қылмыскер әрекетін зерделеу
2.4
3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.1 Қылмыстық істі ақталатын және ақталмайтын негіздер бойынша
қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.2
3.3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық кепілдіктері Қылмыстық
құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.4 Қылмыстық істі қысқартудағы прокурорлык қадағалау
Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын
3.5 алып тастау негізі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
1. ҚРК - Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. ҚАЗ - Қылмыстық атқару заңдары
3. ҚР ҚК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
4. ҚР ҚАК - Қазақстан Республикасының Атқару кодексі
5. ҚР ЖС - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
6. НҚ - Нормативтік қаулылары
7. НА - Нормативтік актилері
8. СМ - Статистикалық мәліметтер
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүесі.
Жоғары оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі.
Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен
терминдер қолданылады.
1.Қылмыстық құқық —
қылмыстылықты және қоғамдық қатынастар жүйесіне қауіпті іс-әрекет үшін
қолданылатын жазаны айқындайтын заң нормаларының жиынтығынан тұратын құқық
саласы. Сондай-ақ құқықтың тиісті саласын зерделейтін ғылым мен оқу пәні де
Қылмыстық құқық болып табылады. ҚР Қылмыстық құқықының негізгі қағидаттары:
заңдылық, ізгілік, жеке бастың жауаптылығы, жазадан құтылмайтыны,
әділеттілік, айыптылық қағидаты.
2.Азаматтық құқық — азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік және
мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс
тапқан.
3.Мүліктік қатынастар — мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге (басқа
біреуге беру) байланысты қатынастар.
4.Диспозиция - реттеудің азаматтық-құқықтық әдісі заңды тараптардың
теңдігін, құқық бұзушылық кезіндегі жауапкершіліктің мүліктік және
өтемақылық сипатын, сотқа жүгіну арқылы жүзеге асатын құқық қорғаудың
айрықша әдісін білдіреді.
5. Қылмыс істеуге дайындалу - тікілей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды
іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана
жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа
6. Кінәлілік - адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті
әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар
7. Жазалылық - қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза
немесе қылмыстық-құқықтық шара
8. Қылмыс обьектісі - қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша
қорғалатын қоғамдық қатынастарды атаймыз
9. Қылмыстың обьекти - қылмыстық заң құрайтын қоғамдық қатынастарға
қиянатпен қол сұғатын, қол сұғу қауіпін тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет
(әрекет)
10. Қылмыс субьектісі - қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған, есі
дұрыс жеке адам.
11. Қылмыс істеуге дайындалу - тікілей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды
іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана
жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына немесе оларда шектеу болып табалады.
12. Аяқталған қылмыс - адам жасаған әрекетке осы заңда көзделген қылмыс
құрамының барлық белгілері болуы.
13. Жазаның жүйелері – қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар
үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан
жазаның түрлері.
14. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдетеитін мән-жайлар - мән-
жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы
қылмыс, айыпкердің кәмелетке жүктілік, айыпкердің жас балалары бды.
15. Тәркілеу – ол заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік
иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция
түрінде сот тәртібімен тегін алу.
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1.Қазақстан Республикасы білім беру жүесі. Жоғары оқу орындарында диплом
жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-
2008.- Астана: 2008
2. ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995.
4. ҚР білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны)
орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.03.016-2009 – Алматы, 2009
5. Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
6. ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин.
7. 3. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2005ж.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 2008ж.
5.Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты 2009 жылғы 30 сәуірдегі № 1
нормативтік қаулысы
6.Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды қолдану туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 11 мамырдағы № 2 нормативтік
қаулысы
7. Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 ж. 15
тамыздағы № 19 нормативтік қаулысы
8. Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 18
нормативтік қаулысы
9. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның
өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстыру туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы №18 нормативтік
қаулысы
10.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67 бабын қолдану бойынша
соттық тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2010
жылғы 21 маусымдағы №4 нормативтік қаулысы
11.Есірткі, психотроптық, және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру
жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 14 мамырдағы N 3 нормативтік қаулысы
12.Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010ж. 11 сәуірдегі №6 нормативтік
қаулысы
13. Кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті лицензиясыз жүзеге асыру кезінде
тапқан табысты алу жөніндегі заңнаманы соттардың қолдануы туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы N 4 нормативтік
қаулысы
14. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 19 қазандағы № 15
нормативтік қаулысы
15.http:medialawca.orgolddocume nt-7886 Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, 12.09.2009ж.
Түйін
Зерттелген статистикалық мәліметтер бойынша орташа
алғанда әрбір оныншы қылмыстық іс бойынша өндірісті қысқарту нысанында
аяқталады. Олардың көп бөлігі, оның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыстар
ақтамайтын негіздер бойынша жиі қысқартылады. Құзіретті мемлекеттік
органдардың құқық қолдану тәжірибесінде көптеген қиындықтар туындайды,
қылмыстық іс жүргізушілік заңнаманың өзгеруіне байланысты іс бойынша жеке
негіздерге жіктеу негізінде қателіктер жіберіледі, қылмыстық істің
қысқартылуына прокурордың заңдылықты тексеруі мен қадағалауды ұйымдастыруда
кемшіліктер байқалады. Мұның себебі қылмыстық істі қысқарту жөнінде
теориялық зерттеулердің жеткіліксіздігінде деп білемін. Ресей ғалымдары бұл
мәселеге байланысты көбірек көңіл бөлген, бірақ өкінішке орай Қазақстандық
ғалымдар арасында қылмыстық істі қысқарту институты терең зерттелмеген.
Аннотация
Перед органами государства, в лице следственных органов, стоит задача
установления объективной истины по каждому уголовному делу. Только при
выполнении этого условия органы расследования, прокуратуры и суда могут
успешно разрешать более широкие задачи уголовного процесса. Автор дает
криминологическую характеристику преступлению, основам виктимологии.
Средством установления фактов, служат судебные доказательства, то есть
любые фактические данные, на основе которых в определенном законом порядке
органы расследования, прокуратуры и суд устанавливают наличие или
отсутствие общественно-опасного деяния, виновность лица, совершившего это
преступление.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін нығайта отырып,
демократия мен құқықтық тәртіп – ажырағысыз ұғымдар екенін, олар бірінсіз
бірі өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Мемлекеттегі құқықтық
тәртіптің деңгейінің негізгі көрсеткіші қоғамда орын алып отырған
құқықбұзушылықтардың деңгейі. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі –
қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық әлеуметтік құбылыс ретінде
мемлекеттің саяси дамуына қарамастан қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде
де бар және олардың тек ауқымымен ғана ерекшеленеді.
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның
ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды
сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың
саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде
қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа
қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің,
қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі
ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық
сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз
құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде
зерделенеді.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Ата
Заңымыздың 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
жариялады.[1]
Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес, республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне
сәйкес жүзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. Ашық, демократиялық қоғамның
іргесін нығайта отырып, демократия мен құқықтық тәртіп – ажырағысыз ұғымдар
екенін, олар бірінсіз бірі өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек.
Мемлекеттегі құқықтық тәртіптің деңгейінің негізгі көрсеткіші қоғамда орын
алып отырған құқықбұзушылықтардың деңгейі. Сондай қоғамға жат
құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық әлеуметтік
құбылыс ретінде мемлекеттің саяси дамуына қарамастан қазіргі кезде әлемнің
барлық елдерінде де бар және олардың тек ауқымымен ғана ерекшеленеді.
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның
ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды
сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың
саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде
қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа
қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің,
қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі
ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық
сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз
құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде
зерделенеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: адамзаттың ұшқыр ақыл-ойы уақыт
шабысымен бірге үзеңгі қағыстырып қатар келе жатқан қылмыскерлік құбылысы
асқынып тұр. Қылмыскерлік - күрделі әлеуметтік құбылыс, сондықтан да оның
себептерін ең тиімді қылмыстық саясат төмендете алады. Осы арқылы оны
жасаған тұлғаларды жазалау және тәрбиелеу мәселелері де реттеледіҚылмыстық
заң жүйесі қандайда бір қылмыстың алдын-алу мақсатында қылмыскерге, сондай-
ақ азаматқа ықпал жасай алады, жасауға тиісті де. Мәселе - сол ықпалдың
неге тұратындығында, қаншалықты және қандай әдістермен жасалатындығында.
Тиімді әдіс-тәсілдерді анықтау қылмыскерлікті терең зерделеуден кейін ғана
мүмкін болады. Бұл мәселелерде маңызды саяси-әлеуметтік және идеологиялық
мазмұн бар. Қылмыстық саясат құралдары қылмыстылықтың субъективтік және
бірқатар жақындау объективтік себептеріне және оларға мүмкіндік тудыратын
жағдайларға ғана ықпал жасай алады.
Қылмыскер тұлғасын зерделеу – қылмыскердің жасаған қылмысының
себептерін және оған мүмкіндік тудыратын жағдайларды анықтау және жою
мақсатында мемлекеттік, қоғамдық және басқа ұйымдардың жүргізетін, өзара
байланыстағы әртүрлі шараларының жиынтығы.
Қылмыскер тұлғасын зерделеудегі басты мақсат – қылмыстың орын алу
себептілігі мен детерминациясына баса көңіл аудару, қылмыскерліктің
деңгейін төмендету шараларын анықтау, адамдарды қылмысқа жібермеу.
Қылмыскерлік — жай әлеуметтік қана емес, әлеуметтік-психологиялық
құбылыс, себебі ол адамдардан және олардың іс-қимылынан, әрекетінен
тысқарыда болмайды. Ол адамдардың жалпы қоғамға қауіпті іс-қимылын көрсетіп
қана қоймайды, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық тыйымды бұзу лажсыздық
емес, ал ситуация шешімнің басқа варианттарына жол беретін жағдайлардағы
айыпты іс-қимылды да көрсетеді. Қылмыскерлікті зерделеу арқылы еліміздегі
қылмыстылықтың алдын-алудың пәрменді жүйесін қалыптастыру мүмкін болып
табылады.
Қылмыстық заңды түсiндiру мен қылмысты зерделеу қылмыстық заңды дұрыс
қолдануға, толықтырулар енгізуге қол жеткiзудiң тәсiлдерi ретiнде болады.
Зерттеу объектісі - қылмыс, қылмыскер тұлғасы, қылмыскерлік ұғымы, оның
белгілері және себептері.
Зерттеу жұмысының деректік негізі - жұмыстың ережелері мен
тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық,
қылмыстық-атқару заңдарына[2], ҚР қылмыстық кодексі [3], ҚР қылмыстық-
атқару кодексі [4], сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына негізделеді. [5]
Жұмыстың теориялық базасын зерттеу тақырыбы бойынша жарық көрген
криминолог ғалымдардың және де басқа заң ғылымдары саласындағы ғалымдардың
ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі - дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді.
І. Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
Қай ғылыми мектепке жатқанымен бірде-бір криминолог қылмыс жасаған
адаммен байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Қылмыс жасаған адамды
қысқаша қылмыскер деп аталық. Қылмыскер ұғымың пайдаланғанда біз
адамның бойында қандай да бір ерекше криминалдық сипаттамалардың бар
екендігін емес, оның қылмыс жасағандық фактісін ескереміз. Бұл ұғымды басқа
бір қылмысты адам ұғымынан ажырата білу керек, бұл соңғыны туа қылмыскер
туралы идеяны жақтаушылар пайдаланады.
Адам ұғымына оның бойындағы екі жақтың: әлеуметтік және биологиялық
жақтардың ажырамас бірлігі кіреді. Жеке бас ұғымы оған тән әлеуметтік
белгілерді ғана білдіреді. Жеке бас - адамның әлеуметтік бейнесі, қоғамда
өмір сүріп және дамып, оның кім болғандығын көрсетеді. Қылмыскердің жеке
басы ұғымын пайдаланғанда қылмыс жасаған адамның әлеуметтік кейпі ғана
ескеріледі. Бар болғаны сол.
Қылмыскерліктің әлеуметтік детерминациясының үш қатар тетігі бар:
біріншіден, жеке басты белгілі бір әлеуметтік қалыптастыру жолымен;
екіншіден, оған құқыққа қарсы не қарама-қайшы сипаттағы міндеттеулер беру
арқылы; үшіншіден, жеке басты іс-қимылдың қылмыстық вариантын таңдауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін жағдайда қалдыру арқылы. Қылмыскердің
жеке басында тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер қылмыскер еместен
өзгеше ме - бұл басқа мәселе, оған жауап бергенде өзге ұғымдар
пайдаланылады. Қылмыскердің жеке басындағы биологиялық және әлеуметтік
жақтардың ара қатынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп тіреледі.
Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді зерделегенде
психиатрдың, психологтің басты рөлі туралы, биотехникалық амалдар мен
тестілерді қолдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор шешуші деп
санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары жайында жазады.
Қазіргі кезде тек биологиялық факторларға ғана мән беретін көзқарастар
мүлде айтылмайды, дегенмен бірқатар генетиктер мен криминологтер
генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және адамдардың іс-қимылына
генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға шақырады.
С.Я.Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды әлеуметтендіруге
ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биологияландырып жіберу қателігіне
ұрынбауға шақырған болатын.
Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы
түрған пікірлер әрқашан да болды. XX ғасырдың басында А. А. Пионтковский
былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның
бойындағы, тіптен қылмыстық адамның бойындағы тұрақты қасиет деп санауға
болмайды . (Кітап соңындағы сілтемеде көрсетілген еңбекте). Қандай болса,
сол қалпында адам қылмыс жасайды. Әрине, жеке бас қалыптасқанда адамның
сұлу немесе сұрсыз болып туғандығының маңызы бар. Осы факторларға қарай
оның араласатын әр түрлі ортасы, әр түрлі өмір жолы болады. Біреулер
қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды. Әлсіз адам жаппай
төбелеске кірмейді, ал зияткерлік даму деңгейі төмен адамдардың арасынан өз
ісіне шебер алаякты кездестірмейсің. Адамның биологиялық та, әлеуметтік те
ерекшеліктері, сөзсіз, қылмыскерлік детерминациясына қатысады. Сондықтан да
қылмыстық сот ісін жүргізгенде сот-психологиялық, сот-медициналық, сот-
психиатриялық және өзге де сараптамалар жүргізіледі, қылмыскерлік оның
детерминациясы және себептілік зерделенгенде пән аралық және кешенді
зерттеулер жүзеге асырылады.
Криминологке баска мамандардың іс-қимылдың туа біткен бағдарламасының
бар екендігі және оның әсерінен қоғамға қауіпті іс-әрекет жасалатындығы
туралы тұжырымдарына дау айтудың керегі жоқ,. Оған адамның өз іс-әрекетінің
нақты сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына алғандығын не оны басқара
алғандығын, немесе оның іс-қимылы тек биологиялық ерекшеліктермен ғана
басқарылғандығын білу керек. Соңғы жағдайда ол криминологтердін. назар
аударатын объектісі болудан қалады, себебі ол қылмыстық-құқықтық тұрғыдан
қылмыскер емес. Әлі талай жаңалықтар ашылады, оларды бұл өзінше әлеммен -
адаммен айналысатындар ескеруі тиіс. Бірақ криминологтің жоғарыда аталған
көзқарасында тұрақтылық сипат бар. Криминолог қылмыстық іс-қимылдан басқа
да варианттар бар жағдайда әрекет еткен адамның қылмыстық іс-қимылға, іс-
әрекетке бару себептерін ай-қындауы тиіс. [6]
Топ болып жасалған пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың
топ болып тонауды 91,5%-ы - ер адамдар болса, 8,5%-ы - әйелдер; топ болып
жасаған қарақшылықты - 98,4-ерлер болса, 1,6%-ы әйелдер; топ болып қорқытып
алушылықтың - 99,6%-ы - ерлер, 0,4%-ы әйелдер болған. Демек, топ болып
пайдақорлық-зорлық қылмыс жасаушылардың басым бөлігі ерлер болса, ерлермен
бірлескен топта сотталған әйелдер, көбіне, қылмыс жасаушыларға көмектескен,
не қылмыс жасауға араңдатушы болған, кейде өздері де қылмысқа тікелей
қатысқан. Тіптен топ басқарған әйелдер де кездеседі.
Іс-қимылдың неге криминалдық вариантын таңдады деген сұрақ жалпы
детерминацияны емес, нақты себептілікті талдауды керек етеді. Оған жауап
беру үшін қылмыскерлердің әлеуметтік сипаттамалары - қылмыскерлердің жеке
басы зерттеледі.Қылмыскерлік біздің санамызда, бәрінен бұрын, әр түрлі
қылмыстар түрінде көрініс табады. Сондықтан, қылмыскерлік туралы мәселені
қарауды қылмыстан бастаған жөн. Қылмысты қылмыстық құқық тұрғысынан да,
криминология және криминалистика тұрғысынан да қарауға болады. Қылмыстық-
құқықтық тәсілде қылмыс айыпты адамның қылмыстық тыйымды бұзған өзінше
оқшауланған актісі ретінде талданады. Назар бұл жерде қылмыс кұрамын онын
төрт элементі арқылы талдау жағына аударылады. Ол элементтер: объект,
объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы. Қылмысты жасау сатылары
қылмыстық-кұқықтық критерийлер негізінде бөлініп алынады.
Криминологиялық тәсілде қылмыс, біріншіден, адам үшін сыртқы орта
болып табылатын жағдайларда және адамның өзінің сипаттамаларымен бір
мезгілде, екіншіден, бір кездік акт емес, кеңістік пен уақытта дамитын
белгілі бір процесс ретінде талданады. Талдаудың бұл екі аспектісі тек
теориялық емес, практикалық та маңызға не. Қылмыстың қылмыстық-құқықтық
талдамасы адам қылмыстық заңның нақты нормасында көзделген (тыйым салынған)
іс-әрекетті жасады және соған сәйкес ол қылмыстық жауаптылық көтеруге
жатады деп тану үшін кажетті және жеткілікті нышандар жүйесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Криминологиялық тәсіл қылмыстың себептері мен жағдайларын, қылмыс
жасаған адамның мінездемесінің ерекшеліктерін, қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік салдарын анықтауға бағытталған. Мұның бәрі сол адамның жаңа
қылмыстар жасауының және өзге адамдардың сондай қылмыстар жасауының алдын
алу үшін не жасау керек; айыптыға қатысты және жасалған қылмыстық әрекеттің
келеңсіз әлеуметтік салдарларын болдырмау мақсатында заң шегінде қандай
нақты шараларды қабылдаған жөн екендігін түсінуге мүмкіндік береді.
Қылмыскерлік ұғымы, көбіне қылмыстың көптігі туралы, олардың
статистикалық жиынтығы туралы сөз болған жағдайда қолданылады. [7]
Бұл — қылмыскерлік анықтамасын ең қарапайым да түсінікті ыңғайда
беру. Шындығында, қылмыскерлік көптеген қылмыстар арқылы ғана неғұрлым
айқын көрініс табады. Қылмыскерліктің қылмыстың жекелеген түрлерімен
салыстырғандағы ерекшелігі - оның жаппайлығында. Жаппай болған жағдайда
қандай да бір құбылыстың саны статистикалық талдауға келеді, нәтижесінде
белгілі бір статистикалық зандылық анықталады. Сондықтан да, қылмыскерлік
жайында тек қылмыстардың көптігі деп сөз болса, назар ол жайындағы
мәліметтердің статистикалық талдамасына аударылады, қылмыскерліктің жайы,
құрылымы, динамикасы зерттеледі.
Бірақ, қылмыстарды жаппай деп зерттеу олардың сол жаппайлықта көп
жаңа сипаттарға ие болатындығын көрсетіп отыр. Әр түрлі қылмыстар арасында
белгілі бір қатаң қатынастар байқалады. Мысалы, ашылған және тіркелген
жеңіл дене жарақаты, ұрып-соғу фактілерінің, қару алып жүрумен байланысты
қылмыстардың саны азайғанда адамның өмірі мен денсаулығына қарсы ауыр
қылмыстар саны артады. Қылмыскерлікте де тура осындай жағдай. Оны тек
қылмыстар көптігі деп қарағанның өзінде де, ол басқадай жаңа
сипаттамалармен сипатталады. Қылмыстардың көптігінен қылмыстық іс-қимылдың
тұрақтылығын да (рецидив), ұйымдасқандықты да (қылмысты ұйымдасқан
құрылымдардың жасауы), қылмыс көптігінен қоғамға келетін қауіпті де
байқауға болады.
Сонымен, біріншіден, қылмыскерлік бізге тек қылмыстық іс-әрекет
түрінде ғана келмейді. Ол қылмыс жасаған адамдардан да көрініс табады.
Қылмыскерліктің статистикалық есебі фактілер бойынша да, адамдар бойынша
да, ұйымдасқан құрылымдар бойынша да жүзеге асырылады. Сонымен қатар
қылмыскерліктің салдары: жәбірленушілер саны, ұрлағанның мөлшері және т.б.
ескеріледі. Екіншіден, әңгіме жай бірімен-бірі байланыста жоқ қылмыстардың
көптігі жайында ғана емес, сонымен қатар олардың күрделі жүйе екендігі
жайында да. Заң қылмыстың өзінің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
сипаттамаларымен бірге зерттелуін талап етеді. Анықтама, алдын ала тергеу
жүргізгенде және істі сотта қарағанда дәлелдеуге жататын мән-жайлар ішінде
қылмыстың сылтауы, айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар
(жауапкершілікті жеңілдететін және ауырлататындардан баска), сондай-ақ
қылмыс жасаудың себептері мен жағдайлары сияқтыларда бар.
Қылмыстық іс-қимылдың тетігін қарастырғанда адам үшін сыртқы орта мен
оның жеке басының қасиеті өзара әрекеттесе отырып қылмыс жасауға сылтаудың
(мотивация) туындауын, ол туралы шешім қабылдауды, қабылданған шешімді
орындауды, одан кейінгі мінез-құлықтың сипатын анықтайтындығы ескеріледі.
[8]
Бұл схеманы мына мысалмен көрсетуге болады: байқуатты адамдардан кем
тұрмасам, сол үшін материалдық молшылыққа кенелсем деген сылтау
қалыптасады. Сонан соң адам мына шешімдердің біреуін қабылдайды: молшылыққа
жетудің заңды жолын таңдау (заң факультетін бітіру, шетел тілін үйрену және
айлығы көп жұмысқа тұру), не қылмыстық жолға тұру (ұрлау, қорқытып алу және
т.б.). Бірақ бұл шешім оқталған объект жақсы қорғалатындықтан жүзеге аспай
калуы мүмкін. Қылмыс жасалған күннің өзінде де ұрлык затын пайдалануға,
қылмыс ізін жасыруға және т.б. байланысты мәселелер туындайды.
Сылтау қылмыстык іс-қимыл себебінің туындау, қалыптасу процесін және
оның мақсатын қамтиды. Іс-қимылдың сылтауы -әрекет жасауға іштей ұмтылыс,
сыртқы орта мен нақты жағдайдың ықпалынан туындаған және асқынған
мұктаждық, мүдде, сезім анықтайтын ниет. Сылтаудан кейін белгілі бір іс-
әрекеттің алдын ала көрінген және қалаулы нәтижесі ретінде мақсат
қалыптасады. Қылмыс жасау туралы шешім қабылданғанда сол ниетті жүзеге
асырудан болуы мүмкін салдарлар болжамданады, накты жағдай, ез мүмкіндігі
және басқа мән-жайлар ескеріліп алдағы әрекет жоспарланады, қылмыс кұралы
таңдалады. Қалыптасқан жағдайдың және бойындағы мұқтаждықтың, мүдденің,
сезімнің ықпалымен адамда белгілі бір мақсат орныкканнан кейін онда біршама
кідіріс болады. Әдетте, адам сол мақсатқа сәйкес бірден әрекетке
көшпейді, ол мақсатын қоғамдағы моральдық, құқықтық және басқа нормалармен,
қоғамның және топтың пікірімен, жақын адамдар пікірімен өлшеп көреді.
Сонымен қатар ол объективтік факторларды, оның ішінде сыртқы әлеуметтік
бакылаудың (объектіні күзету жүйесін немесе кәсіпорындағы есеп-қисап
жағдайын жәнет.б.) ахуалын ескереді. Сондай-ақ қылмысқа тосқауыл қою, оны
ашу және айыптыларды жазалау практикасы да ескеріледі. Қылмыстан не пайда,
не зиян болатындығы салмақтанады. Мысалы, әңгіме аса ірі соманы ұрлау
жайында болса, ол үшін жаза ретінде сол сомадан едәуір аз айыппұл салынатын
болса, әрине оңдай қылмыстан адам пайда көреді. Бұл кезеңде сол адамның
санасының сипаттамасы, сондай-ақ, ол араласып жүрген немесе өзі еліктейтін
адамдар мен топтардың санасы үлкен рөл аткарады. Егер төңіректегілер жалпы
қылмысты айыптағанмен экономикалық қылмыстарға саусақ арасынан қарайтын
болса, онда заңсыз баюға бағдар алған адам ұрлық жасауды емес, басқа
қылмысты, мысалы, пара алғанды жөн көреді. Егер төңіректегілер іс-қимылдың
қылмыстық түрін мүлде айыптайтын болса және сол шешім қабылдаған адамның
өзі қылмыстық жазаланатын іс-әрекетке жол беруге болмайды деп санаса, онда
ол қылмыс жасаудан бас тартуы не оны басқалардың күшті қысымымен немесе
қалыптасқан мән-жайға байланысты жасауы мүмкін. Сонымен, шешім қабылдау
сатысында адамда туындаған ниет қоғамда қалыптасқан нормалармен,
пікірлермен, көзқарастармен, болуы мүмкін салдарлармен тағы бір
салыстырылады. Қайта құрудың белгілі бір кезенінде: Заң тыйым салмағанның
бәріне рұқсат деген ұран болған. Бұл қылмыстық іс-қимылға тосқауыл болатын
және әлеуметтік реттеуші міндетін атқарушы тек заң ғана емес, сонымен қатар
моральдық нормалар, діни, этикалық қағидалар, экономикалык, ережелер де
екендігін елемегендік еді. Әрбір шешім қабылдарда бұлардың барлығы
жиынтықта ескерілуі тиіс. Қабылданған шешім заңға, әсіресе қылмыстық заңға
қайшы келе ме, бұл - қорғаныстың соңғы шебі, оны аттап өткен адам
қылмыстық заңның әрекет аясына түседі. [9]
Шешім қабылдауды кешіктірсе қылмыс жасаудан бас тартуы да мүмкін.
Егер адам қылмыс жасаудан бас тартса, онда ол мақсатқа жетудің сол жағдайға
жарамды басқа жолын іздестіреді және де өз мүмкіндіктерін, болса -
сыбайластарының да мүмкіндіктерін ескереді. Мысалы, бойында қауқары жоқ
адам немесе ақсақ мүгедек, жәбірленушінің қарсылығын жеңіп, қылмыс жасалған
орыннан тез қашып кетуді қажет ететін қарақшылыққа бара қоймайды. Адамның
күш-қуаты, кәсіби тәжірибесі және басқа факторлар маңызды рөл атқарады.
Кылмыстық іс-қимыл тетігінде ьқшамдалған деп аталатын да сипат балуы
мумкін. Онда кідіріс актісі болмайды: адам өзінде туындаған мақсатка
сәйкес бірден әрекетке кіріседі. Шешім қабылдау және амалды таңдау табан
асты болады, ол жағдайдың ықпалымен, не ол адамның сондай мән-жайларды
жасайтын дағдылы іс-қимылдарының бой көтеруі нәтижесінде, сыбайластарының
ықпалымен болады. Мұндай жағдайларда адамның жеке басынын сипаттамалары
жалаңаштанады. Іс-қимылдың сыртқы реттегіштері (мораль, заң және т.б.),
егер олардың мазмұнын адам іштей игермесе, еш әсер етпейді.
Қылмыстық іс-қимылдың ыкшамдалған тетігі (ойластырылмаған шешім,
мақсатқа жетудің баска жолы іздестірілмегендік), көбіне, шешім қабылдағанда
ұстамдылык таиытпайтын, салдарды ойламайтын адамдарда байқалады. Бұл
кәмелетке толмағандарда, зияткерлік (интеллектуалдық) даму деңгейі төмен
адамдарда не қызба адамдарда жиі кездеседі. Мұндай тетік мас адамдардың
қылмыстық іс-қимылдарында да кездеседі. Бұл ретте адамның сипаттамасы
жаланаштанады, ол өзін өзінде қалыптасқан барлық мұқтаждықтармен,
дағдылармен, мақсаттармен қоса мүмкіндігінше толық көрсетеді.
Қылмыстық іс-қимылдың ықшамдалған тетігі, сондай-ак, сол адам үшін
күрделі, дағдылы емес, тез әрекет етуді талап ететін жағдайларда да
кездеседі. Бұл ретте сылтау, шешім қабылдау және оны орындау сатылары бір-
біріне сәйкес келеді. Шешім қабылданғаннан кейін оны орындау сатысы келеді.
Шешімнің іс жүзінде жүзеге асырылуы жоспарланғаннан баскаша болуы мүмкін,
мысалы, сыртқы жағдай өзгергендіктен. Мысалы, жәбірленуші қатты қарсылық
көрсетсе тонау қарақшылықпен тонауға ұласуы мүмкін немесе керісінше,
қылмыстық пиғылды аяғына дейін жеткізуден бастартылады.
Адамның күйі де, сыртқы орта жағдайы да қылмыстық іс-қимылдың
әртүрлі кезеңінде тұрақты болып қалмайды.
Мынаны анықтау керек:
а) негізінен ненің ыкпалымен сылтау мен шешім пайда болды: адамның,
жеке басының тұрақты сипаттамасы ма, әлде күрделі, өзгеше жағдай ма?
ә) іс-қимылдың сол қылмыстық нұсқасын таңдау туралы не себепті шешім
қабылданды;
б) дәл сол қылмыстық іс-қимыл туралы шешім қабылдауға қандай мән-жай
әсер етті: ол дауды шешудің сол адам үшін дағдылы тәсілінен туындаған ба,
әлде, ол үшін өзгеше жағдайдан, баска мән-жағдайлардан, атап айтқанда,
бұзылған құқықты заңды жолмен тез және тиімді қорғаудың мүмкін екендігіне
сенбеушіліктен, ол жолдарды білмеушіліктен және т.б. туындаған ба?
в) қылмыс жасау туралы шешім тиісті нысанда неге іске асты, қылмысты
аяғына жеткізуден бас тартудың себебі неде?
Қылмыстан кейінгі іс-қимыл кезеңінде, қылмыскер, болған оқиғаны,
салдарды талдайды, қылмыстық жолмен тапқан мүлікке иелік жасайды, қылмыстың
ізін жасырады, өзінің әшкереленбеуі және қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін
тиісті шара қолданады. Бұл кезеңде қылмыстық табысты жуып шаю немесе
зандастыру әрекеті жасалады.
Қылмыстан кейінгі іс-қимыл ұғымы, бұл жерде, қылмыс жасау туралы
шешім орындалғаннан кейін тікелей жалғасатын және жасалған қылмыспен
байланысты іс-қимылды білдіреді. Қылмыстық әрекетті және оның салдарларын
талдағанда қол жеткенді ойластырылғанмен салыстыру болады. Мұның бәрі
мораль нормаларымен, құқықпен, қоғамдық пікірмен, топтың берген бағасымен
кайтадан салыстырылады. Адам істеген кылмысына өкінеді (тіптен, айыбын
мойындап тиісті орынға өзі барады), не әшкереленбеу үшін корғаныс жүйесін
ойластырады. Адам бұл ретте қылмыстың ізін жасыру, куәлерден арылу және
т.б. (бұл әрекеттер, кейде шешім қабылданғанда жоспарланады, олар шешімді
орындаудың ажырамас бөлігі болып табылады) сияқты нақты қорғануды ғана
емес, психологиялық қорғаныс жүйесін және қорғану сылтауларын ойластыру
жағын да қарастырады.
Сұрақ алған кезде айыпталушы кейде осы қорғану сылтауларын алға
тартады, ол бірінші кезеңге тән сылтаулардан едәуір өзгеше болуы мүмкін.
Кейде қорғаныс сылтауы сол адам үшін астыртын пайда болады, ал оның өзі
қандай да бір орынды дәлелдерді басшылыққа алғандығына сене бастайды.
Әдебиетте психологиялық өзін-өзі қорғау тетіктерінің кешені баяндалған.
Олардың ішінде айыпталушының қылмыс жағдайын, ондағы өз іс-қимылын өте
субъективті түсіндіргенін бейнелейтіндер маңызды рөл атқарады. Қылмыскер
өзін қүрбан ретінде көрсетуі мүмкін (басқа түскен қиыншылық және т.б.).
Кейде ол өзінің ниетіне және мақсатына игілікті рең береді, мұндай
істейтін жалғыз мен емеспін (кім ұрламайды), қалай өмір сүрем,
басқаларға қарағанда ашык кеттім (басқалар да осылай істер еді, бірақ
қорқады), менің келтірген залалыма қарағанда мен тартқан зиян әлдеқайда
көп деп те айтады. Мысалы, пайдақорлық пиғылмен адамды қасақана өлтіру үшін
оған қастандық жасаған сотталушы: Жәбірленуші тірі қалды, тіптен жұмысқа
шықты, ал мен болсам бас бостандығымнан айырылып түрмеде әлі отырмын
деген.
Қорғаныс сылтауы мен түрткі болған сылтаудың түбірлері бір: олар
адамның жеке басының сипаттамасына тамыр жайған.[10] Криминологиялық
талдауда қылмыс сыртқы орта контексінде және адам сипаттамасымен қоса
зерттеледі. Қылмыскер мен жәбірленушінің ара-қатынасының сипатын анықтаудың
маңызы зор, ол тек қылмыс жасалған жағдаймен ғана шектелмейді. Олардың
арасында ұзақ уақыт дау-дамай болған жағдайлар да кездеседі. Қылмыс
құрбанының да іс-қимылы едәуір маңыздылыққа не, соңғы жиырма жылдан аса
уақыт виктимология проблемасына - қылмыстың құрбаны туралы ілімге баса
назар аударылуы бекерден бекер емес.
Криминологиялық зерттеулерге сүйенсек, көбіне, іс-қимылы қылмыскердің
іс-қимылына ұксас адамдар қылмыс құрбаны болады екен (бұрын сотталғандар,
маскүнемдер және т.б.). Бұл ретте виктимдік проблемасы қылмыстық немесе
азғындаған топ ішіндегі дау тұрғысынан қаралуға тиіс. Бірақ, басқа да
құрбандар бар ғой: олар дұрыс адамдар, қылмыскерге тап боламын деп
ойламайды, қамсыз жүреді (қылмыскерге мүлкін сеніп тапсырып кетеді, бірге
қонаққа баруға келіседі және т.б.). Бұл мәселелердің бәрі жан-жақты
зерттеуді қажет етеді. Қылмыстық іс-қимылды тек қылмыскер мен нақты
жәбірленуші арасындағы қатынастар шегінде ғана емес, қылмыскер мен opтa
арасындағы ауқымды қақтығыстың қорытындысы деп те қарау керек. Кейде
қылмыскермен бұрын қақтығыспаған, тіптен оны танымайтын адам да соққыға
жығылуы мүмкін. Мысалы, бұрыннан бойына жинақталған ашу-ызаны қылмыскер
осылай сыртқа шығарады.
Қылмысты криминологиялық талдаудың шеңбері, әдетте, қылмыстық-
құқықтыққа қарағанда кең. Біріншіден, сылтау және шешім қабылдау кезеңдері
қылмыстық заңда қылмысты жасауға дайындық ретінде бағаланбайтын әрекеттерді
қамтуы мүмкін. Мысалы, ірі ұрлық жасауды жоспарлаған адам алдын ала қолайлы
объект іздестіреді, сол жерге жұмысқа орналасады, күзет және бақылау
жүйесін зерттейді.[11] Тек біршама уакыт өткеннен кейін ғана ұрлықты
жеңілдететін косымша жағдайлар тудырады. Екіншіден, криминологиялық
зерттеуде іс-әрекеттің сол айыпты үшін де, орта үшін де қандай әлеуметтік
салдары болғандығы зерттеледі. Сонымен қатар, қоғамға қайшы бағдардың
орнығуы, қылмыстық дағдыға үйрену, қандай да ұйымның қалыпты жұмысын бұзу,
қылмыстық әрекетін жалғастыру үшін жағдай тудыру сияқты тұстар да
ескеріледі. Криминология турғысынан алғанда қылмыстан кейінгі іс-қимыл да
қылмыстык, іс-қимыл кезеңіне жатады. Ал, бұл ретте, қылмыстық іс-қимыл
қылмыстық-құқықтық түсінікке қарағанда кеңірек ұғым ретінде қаралады.
Сонымен, мамандар, қылмысты қарағанда қылмыстық іс-қимыл жайында
айтады. Онымен қатар қылмыскерлік әлеуметтік құбылыс деген басқа термин
де қолданылады, ол төмендегі бөлімде кеңірек қаралады.
І. 2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар:
1)қылмыс жасаушы жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық
зерттегенде);
2)қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б.
3) қылмыскерлердің әртүрлі криминологиялық типтері.
Бақылау тобы әдісін қолдану және қылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақты адамдардан айырмашылығын
айқындау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді. Психологиялық белгілерді айқындау маман-психологтердің
міндеті, олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиологиялық
белгілерді медиктер мен биологтер айқындайды. Қылмысқа жақын себептік
тізбектер мен кешендерді талдағанда социологиялық, әлеуметтік-психологиялық
және этико-құқықтық, зерттеулермен шектелуге болады. Қылмыскерлердің жеке
басын криминологтер екі аспектіде бір уақытта зерделейді: бір жағынан,
әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі ретінде, екінші жағынан -
максатты бағыты бар, өзгертетін белсенді әрекетке қабілетті субъект
ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық зерделеу заттары
болып табылады:
1) объективтік немесе әлеуметтік позициялар мен рөлдер; жеке бастың
әрекеті;
2) субъективтік: мұқтаждық-сылтаулық өріс; сананың құндылық-
нормативтік сипаттамасы. Сонымен, қылмыскерлік - біршама дербес, тұтас,
қоғамға едәуір қауіпті құбылыс. Ол қоғамның әр түрлі салаларына, әр түрлі
қоғамдық қатынастарға тараған. Бұл тұрғыдан алғанда ол әлеуметтік сөзінің
кең мағынасындағы әлеуметтік құбылыс (қоғам — социум). [12]
Мынаны ұмытпау керек: қылмыскерлік - қоғам ағзасындағы жат дене емес,
ол оның сипаттамаларының, ондағы бар қатынастардың өзінше өзгеруінің
нәтижесі, тірі ағзадағы рак ісігі сияқты оның қайта пайда болуы.
Ракпен ауырған бауырды алып тастау — адамды өмірден айыру.
Қылмыскерлік қанша етек жайса да қоғам адамдардың өмірлік маңызы бар
мүдделерін қамтамасыз етуге тиіс. Қылмыскерлік — жай әлеуметтік қана емес,
әлеуметтік-психологиялық құбылыс, себебі ол адамдардан және олардың іс-
қимылынан, әрекетінен тысқарыда болмайды. Ол адамдардың жалпы қоғамға
қауіпті іс-қимылын көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық
тыйымды бұзу лажсыздық емес, ал ситуация шешімнің басқа варианттарына жол
беретін жағдайлардағы айыпты іс-қимылды да көрсетеді.
Қылмыскерліктің әлеуметтік мәні қандай? Мұндай сұраққа Ф.Энгельс
өзінің Жұмысшы табының Англиядағы жағдайы деген еңбегінде жауап берген.
[13] Ол әр түрлі қылмыстардың объективтік ұқсастығын бөліп алған, сонан соң
қылмыскерліктің теориялық ұғымың қалыптастырған: Мұнда ұрлық жайында, поли-
цияға шабуыл жайында, ата-анасы тастап кеткен некесіз балаға алимент
төлеуге әкесін мәжбурлеу жайында, күйеуін әйелінің уландырғаны жайында
жариялайды. Осы тектес оқиғаларды ағылшынның барлық газеттері хабарлайды.
Англияда әлеуметтік соғыс жаппай жүріп жатыр. Әркім өзі үшін және өзі үшін
басқалардың бәрімен күресуде, ал басқаларға зиян келтіру керек пе, оны ол
тек менмендік тұрғыдан шешеді: қай жағы өзіне тиімді. Бір сөзбен айтқанда,
әркім басқаның бәрін жау көреді, жолында тұрғанды қағып кеткісі келеді,
немесе өз мақсаттарында пайдаланады. Сонымен, әрбір қылмыстың объективтік
ұқсастығы — не пайдалы деген менмендік есеппен әркімнің қалған басқаларға
қарсы күресі. Мұндай көріністердің көптігі туралы мәліметтер негізінде
Ф.Энгельс әлеуметтік соғыс жайында сөз етеді. Ал, әлеуметтік соғыстың
бұл түрін ол бөліп алады, оны тәртіпті сыйламаудың ең соңғы көрінісі деп
атай отырып, оның негізінде таза менмендік есеп жатқандығын көрсетеді.[14]
Бірінші нышан (тәртіпті сыйламаудың ең соңғы көрінісі) қылмыскерлікті теріс
ауытқушы іс-қимылдың өзге нысандарынан, екіншісі (таза менменшіл есеп) —
қылмыскерлікті, идеалы халыктың әлеуметтік өмір жағдайын жақсарту болып
табылатын революциялық күрестен бөлектейді.
Тәртіпті бұлай жаппай өте сыйламау, коғамда таза менмендік есеппен
және еш нәрсенің алдында тоқтамайтын сипатпен қалыптасады. Ал, бұл
процестің қоғамда қалай жүретіндігі, ол - қылмыскерліктің себептері туралы
мәселеге жатады.
Сонымен, қылмыскерлік қоғамның жемісі болып табылады, ол оның әр
түрлі салаларына және қоғамдық қатынастарға тарайды. Сонымен қатар онда
біршама дербес, бүтіндей құбылыс ретінде дамудың өзіне тән ерекше
сипаттамалары мен заңдылықтары бар. Оның сипаттамалары, біріншіден -
қоғамда болып жатқан өзгерістермен бірге өзгермейді, екіншіден — оларды сол
қалпы қайталамайды. Қылмыскерліктің жаңа сипаттамалары, әркашан-да, оның
коғаммен өзара әрекеттестігінің нәтижесі.
Қылмыскерлікке сипаттамалардың екі тобы тән:
1) сыртқы сипаттамалар, олар қылмыскерліктің қоғамда қалай әрекет
ететінін, оның қандай да бір құрылымдарына таралатындығын: жалпы таралуын,
сылтауын, әлеуметтік бағыттылығын, қоғамға қауіптілігін, әлеуметтік-
аумақтық, әлеуметтік- топтық, әлеуметтік-салалық көптаралғандығын
көрсететін;
2) ішкі: ұйымшылдығын, белсенділігін, тұрақтылығын көрсететін
сипаттамалар.
Қылмыскерлікті әлеуметтік зерделеу барысында криминологиялық
зерттеулер әдістемесінің арнайы жүйесіне негізделеді. Ал олардын жиынтығы
зерттеудің пәніне, объектісіне және мақсатына байланысты.
Мысалы, жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы нақты жасалған
қылмыстар туралы мәліметтерді ресми қылмыстық статистика қаншалықты толық
көрсететіндігін зерттегенде әдістердің мынадай жиынтығы пайдаланылады:
статистикалық мәліметтерді зерттеу; сот-медициналық сараптаманың
Республикалық орталығының тірі адамдарды куәлендіру және мәйіттер
сараптамасының нәтижелері туралы материалдарын зерттеу; азаматтарға сауал
қою; ауруханалардың, травматология пунктерінің материалдарын зерттеу;
денсаулық сактау, құкық қорғау органдарының қызметкерлерінен сұрау;
сақтандыру компанияларының материалдарын зерттеу және олардың
қызметкерлерінен сұрау.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың жеке басының ерекшеліктерін
зерттегенде және олардың көзқарастары мен нанымдары өз құрбыларының
көзқарастары мен нанымдарынан өзгеше ме деген мәселені анықтағанда
анкетамен сұрау әдісі, ал олардың нәтижелерін әндегенде - бейнелерді тану
әдісі пайдаланылады. Атап айтқанда, ЭЕМ жадына сұралғандардың қандай да бір
құқықтық жағдайды қалай бағалайтындығы, өмірде жетістік деп нені
санайтындығы, ол жетістікке жетудің қандай маңызды жолдары бар екендігі
туралы мәліметтер енгізілген болатын. Анкетадағы сұрақтарға берілген
жауаптар негізінде ғана ЭЕМ жібі түзу кұрбылары арасынан кәмелетке толмаған
қылмыскерлерді 80% жағдайда дұрыс анықтады. Сонан соң зорлық-зомбылық
қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардан 86% жағдайда бас пайдасы үшін
қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарды дұрыс ажыратты.
Жас өспірімге теріс ыкпал жасаған не? деген сұрағына мынадай жауап
алынған: туыстарымның жасаған қылмысы - 7,5%, отбасы мүшелерінің ішімдікке
салынуы — 14,1%, үйдегі жанжал, көзге шөпсалу — 2,3%, көшенің ықпалы —
73,6%. Сұралғандардың үштен бірі ғана әке-шешесінің беделін сыйлаған.
Мұғалімнің, ұстаздың беделін - 2,3%, жаттықтырушының, үйірме жетекшісінің
беделін — 4,0%, жұмыс істеген не оқыған ұжымның беделін 3,7%-ы сыйлаған.
Ата-аналардың — 37,5%-ы жасөспірімдер ен алдымен құрбыларының беделін
сыйлайды деп, ал 7,5%-ы қылмысты ұйымдастырушы немесе оған әзәзіл болған
ересек адамдардың беделін сыйлайды деп пайымдайды. [15]
Әлі қалыптасып жетілмеген жасөспірім өз әке-шешесінің мінез-
құлқындағы жақсы-жаман қасиеттерді тез қабылдап алады. Әсіресе, теріс өнеге
тезірек қабылданады . Криминалогияда бақылау тобы әдісі қолданылады. Қылмыс
жасамаған, өзін тиянақты ұстайтын адамдар зерттеледі. Бұл қылмыскерлер
сипаттамасының басқа адамдар сипаттамасынан айырмашылығын білу үшін
жасалады. Санадағы немесе періште адамның емес, нақты сол ортада
қалыптасқан және әрекет етуші адамдардың сипаттамасының көмегі арқасында
мәлімет алынатын әдістемелер ғана емес, қорытып жинақтау, сондай
мәліметтерге баға беру әдістемесі де маңызды.
Жинақтап қорыту, әдетте, мына схема бойынша жүзеге асырылады:
Статистикалық мәліметтерді немесе сауалнаманы зерттеу нәтижесінде алынған
деректер өнделеді.
Алынған мәліметтер негізінде эмпириялық факт бөлініп алынады. Біріншіден,
эмпириялық факт әртүрлі әдістерді қолданудың нәтижелерін жинақтайды. Олар
сенімділік және шындық тұрғысынан бағалануға жатады: бұл эмпириялық фактіні
басқа да зерттеушілер анықтай алады деген он, жауап алынуы тиіс. Бөлек-
бөлек мәліметтерден эмпириялық фактіге көшу, салыстыру. топтастыру және
типологизация жолымен жүзеге асырылады. Екіншіден, алынған нәтижелер
ғылымның теориялық қағидаларымен, бұрынғы зерттеулердің нәтижелерімен
салыстырылады.
Эмпириялық факт — кез келген хабар емес, ол сол ғылымның немесе
теорияның контексімен үйлесетін факт.
3.Эмпириялық фактіден кейін теориялық факт келеді. Мысалы, азаматтар
мен ұйымдардың өкілдеріне сауал қойғанда олардын едәуір бөлігінің
пайдакүнемдік қылмыстық әрекеттерден зардап шеккендігі анықталды. Қылмыстық
статистиканың цифрлары көрсетіп отырғандай, азаматтар айтқан сол кезенде
тіркелген пайдакүнемдік қылмыстардың саны азайған. Азаматтар мен заңды
тұлға өкілдеріне қойған соңғы сауалнаманың мәліметтерін алдыңғы
сауалнаманың нәтижелерімен салыстыру жәбірленушілер санының өскендігін
көрсетіп отыр. Сақтандыру компанияларының мәліметтері ұрлыққа байланысты
сақтандыру сомасын төлеудің ұлғайғандығын көрсетіп отыр. Азаматтардың
арыздарын қарау туралы материалдардың талдамасы бұл арыздардың көпшілігінің
дұрыс шешімін таппағандығын көрсетеді. Пайдақорлық қылмыстарды туындататын
мәнжайларды зерттеу ешкандай жақсы өзгерістің жоқ екендігін көрсетті, ал,
бұл – ұрлықтың азаюына ешқандай әлеуметтік алғышарт болмады деген сөз,
Көрсетілген мәліметтердің жиынтығы негізінде мына эмпириялық фактілер
анықталады: пайдақорлық қастандықтар саны ұлғайған, бірақ олардың бір
бөлігі қылмыстық статистикада көрініс таппаған. Сонымен, бұл ретте
эмпириялық факті деп қылмыстық статистиканың тікелей мәліметтерін емес,
жоғарыда көрсетілгенді санау керек. Криминологтер қылмыскерліктің өзгеруіне
берген бағаларын ұдайы жариялап тұрады. Қандай да бір объектінің жүйелік-
құрылымдық сипаты туралы мәселе сол объектінің өзі бөлігі болып табылатын
неғұрлым жалпы бүтіннің өзгеруімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
1.2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
2 Қылмыскерлікті және қылмыскердің әлеуметтік позицияларын
зерделеу
2.1 Қылмыскерлікті зерделеудегі мақсат
2.2 Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әрекетін
зерделеу
Қылмыскерлікті зерделеудегі тану және бағалау
2.3 Тіркелмеген қылмыстар және қылмыскер әрекетін зерделеу
2.4
3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.1 Қылмыстық істі ақталатын және ақталмайтын негіздер бойынша
қысқартудың процессуалдық тәртібі
3.2
3.3 Қылмыстық істі қысқартудың процессуалдық кепілдіктері Қылмыстық
құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.4 Қылмыстық істі қысқартудағы прокурорлык қадағалау
Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын
3.5 алып тастау негізі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
1. ҚРК - Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. ҚАЗ - Қылмыстық атқару заңдары
3. ҚР ҚК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
4. ҚР ҚАК - Қазақстан Республикасының Атқару кодексі
5. ҚР ЖС - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
6. НҚ - Нормативтік қаулылары
7. НА - Нормативтік актилері
8. СМ - Статистикалық мәліметтер
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүесі.
Жоғары оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі.
Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен
терминдер қолданылады.
1.Қылмыстық құқық —
қылмыстылықты және қоғамдық қатынастар жүйесіне қауіпті іс-әрекет үшін
қолданылатын жазаны айқындайтын заң нормаларының жиынтығынан тұратын құқық
саласы. Сондай-ақ құқықтың тиісті саласын зерделейтін ғылым мен оқу пәні де
Қылмыстық құқық болып табылады. ҚР Қылмыстық құқықының негізгі қағидаттары:
заңдылық, ізгілік, жеке бастың жауаптылығы, жазадан құтылмайтыны,
әділеттілік, айыптылық қағидаты.
2.Азаматтық құқық — азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік және
мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды
реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс
тапқан.
3.Мүліктік қатынастар — мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге (басқа
біреуге беру) байланысты қатынастар.
4.Диспозиция - реттеудің азаматтық-құқықтық әдісі заңды тараптардың
теңдігін, құқық бұзушылық кезіндегі жауапкершіліктің мүліктік және
өтемақылық сипатын, сотқа жүгіну арқылы жүзеге асатын құқық қорғаудың
айрықша әдісін білдіреді.
5. Қылмыс істеуге дайындалу - тікілей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды
іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана
жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа
6. Кінәлілік - адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті
әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) және пайда болған қоғамдық қауіпті
зардаптар
7. Жазалылық - қылмыстың белгісі ретінде істелген әрбір қылмыс үшін жаза
немесе қылмыстық-құқықтық шара
8. Қылмыс обьектісі - қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша
қорғалатын қоғамдық қатынастарды атаймыз
9. Қылмыстың обьекти - қылмыстық заң құрайтын қоғамдық қатынастарға
қиянатпен қол сұғатын, қол сұғу қауіпін тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет
(әрекет)
10. Қылмыс субьектісі - қылмыстық заңда көрсетілген жасқа толған, есі
дұрыс жеке адам.
11. Қылмыс істеуге дайындалу - тікілей ниетпен қылмыс құралдарын немесе
қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды
іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана
жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына немесе оларда шектеу болып табалады.
12. Аяқталған қылмыс - адам жасаған әрекетке осы заңда көзделген қылмыс
құрамының барлық белгілері болуы.
13. Жазаның жүйелері – қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген соттар
үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен орналасқан
жазаның түрлері.
14. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдетеитін мән-жайлар - мән-
жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы
қылмыс, айыпкердің кәмелетке жүктілік, айыпкердің жас балалары бды.
15. Тәркілеу – ол заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік
иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция
түрінде сот тәртібімен тегін алу.
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1.Қазақстан Республикасы білім беру жүесі. Жоғары оқу орындарында диплом
жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-
2008.- Астана: 2008
2. ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995.
4. ҚР білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны)
орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 5.03.016-2009 – Алматы, 2009
5. Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
6. ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин.
7. 3. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2005ж.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 2008ж.
5.Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты 2009 жылғы 30 сәуірдегі № 1
нормативтік қаулысы
6.Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды қолдану туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 11 мамырдағы № 2 нормативтік
қаулысы
7. Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 ж. 15
тамыздағы № 19 нормативтік қаулысы
8. Соттардың қылмыстардың қайталануы туралы заңдарды қолдануы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы № 18
нормативтік қаулысы
9. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның
өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстыру туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 25 желтоқсандағы №18 нормативтік
қаулысы
10.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67 бабын қолдану бойынша
соттық тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2010
жылғы 21 маусымдағы №4 нормативтік қаулысы
11.Есірткі, психотроптық, және улы заттарды заңсыз айналымға түсіру
жөніндегі істер бойынша заңдарды қолдану туралы Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 14 мамырдағы N 3 нормативтік қаулысы
12.Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-
әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010ж. 11 сәуірдегі №6 нормативтік
қаулысы
13. Кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті лицензиясыз жүзеге асыру кезінде
тапқан табысты алу жөніндегі заңнаманы соттардың қолдануы туралы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 18 маусымдағы N 4 нормативтік
қаулысы
14. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 19 қазандағы № 15
нормативтік қаулысы
15.http:medialawca.orgolddocume nt-7886 Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі, 12.09.2009ж.
Түйін
Зерттелген статистикалық мәліметтер бойынша орташа
алғанда әрбір оныншы қылмыстық іс бойынша өндірісті қысқарту нысанында
аяқталады. Олардың көп бөлігі, оның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыстар
ақтамайтын негіздер бойынша жиі қысқартылады. Құзіретті мемлекеттік
органдардың құқық қолдану тәжірибесінде көптеген қиындықтар туындайды,
қылмыстық іс жүргізушілік заңнаманың өзгеруіне байланысты іс бойынша жеке
негіздерге жіктеу негізінде қателіктер жіберіледі, қылмыстық істің
қысқартылуына прокурордың заңдылықты тексеруі мен қадағалауды ұйымдастыруда
кемшіліктер байқалады. Мұның себебі қылмыстық істі қысқарту жөнінде
теориялық зерттеулердің жеткіліксіздігінде деп білемін. Ресей ғалымдары бұл
мәселеге байланысты көбірек көңіл бөлген, бірақ өкінішке орай Қазақстандық
ғалымдар арасында қылмыстық істі қысқарту институты терең зерттелмеген.
Аннотация
Перед органами государства, в лице следственных органов, стоит задача
установления объективной истины по каждому уголовному делу. Только при
выполнении этого условия органы расследования, прокуратуры и суда могут
успешно разрешать более широкие задачи уголовного процесса. Автор дает
криминологическую характеристику преступлению, основам виктимологии.
Средством установления фактов, служат судебные доказательства, то есть
любые фактические данные, на основе которых в определенном законом порядке
органы расследования, прокуратуры и суд устанавливают наличие или
отсутствие общественно-опасного деяния, виновность лица, совершившего это
преступление.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін нығайта отырып,
демократия мен құқықтық тәртіп – ажырағысыз ұғымдар екенін, олар бірінсіз
бірі өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Мемлекеттегі құқықтық
тәртіптің деңгейінің негізгі көрсеткіші қоғамда орын алып отырған
құқықбұзушылықтардың деңгейі. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі –
қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық әлеуметтік құбылыс ретінде
мемлекеттің саяси дамуына қарамастан қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде
де бар және олардың тек ауқымымен ғана ерекшеленеді.
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның
ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды
сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың
саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде
қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа
қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің,
қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі
ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық
сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз
құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде
зерделенеді.
1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Ата
Заңымыздың 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырып, өзінің ең
қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
жариялады.[1]
Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес, республикадағы
мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне
сәйкес жүзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. Ашық, демократиялық қоғамның
іргесін нығайта отырып, демократия мен құқықтық тәртіп – ажырағысыз ұғымдар
екенін, олар бірінсіз бірі өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек.
Мемлекеттегі құқықтық тәртіптің деңгейінің негізгі көрсеткіші қоғамда орын
алып отырған құқықбұзушылықтардың деңгейі. Сондай қоғамға жат
құбылыстардың бірі – қылмыстылық болып табылады. Қылмыстылық әлеуметтік
құбылыс ретінде мемлекеттің саяси дамуына қарамастан қазіргі кезде әлемнің
барлық елдерінде де бар және олардың тек ауқымымен ғана ерекшеленеді.
Соңғы жылдары елімізде ауыр және аса ауыр қылмыстардың көбеюі, оның
ішінде ұйымдасқан қылмыстылықпен байланысты қылмыстардың өсуі қарқынды
сипатқа ие болып отыр. Осы себепті сотталған немесе соттылығ бар адамдардың
саны ұдайуда. Сот тәжірибесінің материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде
қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған жаңа
қылмыс түрлері орын алуда. Осы күнге дейін қылмыстылықты зерделеудің,
қылмыскердің тұлғасын зерделеру проблемалары толық қарастырылмаған.
Осыған байланысты қылмыскер тұлғасы мен қылмыстылықты зерделеу мәселесі
ерекше маңызға ие.
Жұмыстың мазмұнында қылмыскер тұлғасы, оның криминологиялық
сипаттамасы, қылмыскерлік заңдылықтарымен қатар, басқа да келеңсіз
құбылыстармен байланыстағы өзінше әлеуметтік-құқықтық көрініс ретінде
зерделенеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: адамзаттың ұшқыр ақыл-ойы уақыт
шабысымен бірге үзеңгі қағыстырып қатар келе жатқан қылмыскерлік құбылысы
асқынып тұр. Қылмыскерлік - күрделі әлеуметтік құбылыс, сондықтан да оның
себептерін ең тиімді қылмыстық саясат төмендете алады. Осы арқылы оны
жасаған тұлғаларды жазалау және тәрбиелеу мәселелері де реттеледіҚылмыстық
заң жүйесі қандайда бір қылмыстың алдын-алу мақсатында қылмыскерге, сондай-
ақ азаматқа ықпал жасай алады, жасауға тиісті де. Мәселе - сол ықпалдың
неге тұратындығында, қаншалықты және қандай әдістермен жасалатындығында.
Тиімді әдіс-тәсілдерді анықтау қылмыскерлікті терең зерделеуден кейін ғана
мүмкін болады. Бұл мәселелерде маңызды саяси-әлеуметтік және идеологиялық
мазмұн бар. Қылмыстық саясат құралдары қылмыстылықтың субъективтік және
бірқатар жақындау объективтік себептеріне және оларға мүмкіндік тудыратын
жағдайларға ғана ықпал жасай алады.
Қылмыскер тұлғасын зерделеу – қылмыскердің жасаған қылмысының
себептерін және оған мүмкіндік тудыратын жағдайларды анықтау және жою
мақсатында мемлекеттік, қоғамдық және басқа ұйымдардың жүргізетін, өзара
байланыстағы әртүрлі шараларының жиынтығы.
Қылмыскер тұлғасын зерделеудегі басты мақсат – қылмыстың орын алу
себептілігі мен детерминациясына баса көңіл аудару, қылмыскерліктің
деңгейін төмендету шараларын анықтау, адамдарды қылмысқа жібермеу.
Қылмыскерлік — жай әлеуметтік қана емес, әлеуметтік-психологиялық
құбылыс, себебі ол адамдардан және олардың іс-қимылынан, әрекетінен
тысқарыда болмайды. Ол адамдардың жалпы қоғамға қауіпті іс-қимылын көрсетіп
қана қоймайды, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық тыйымды бұзу лажсыздық
емес, ал ситуация шешімнің басқа варианттарына жол беретін жағдайлардағы
айыпты іс-қимылды да көрсетеді. Қылмыскерлікті зерделеу арқылы еліміздегі
қылмыстылықтың алдын-алудың пәрменді жүйесін қалыптастыру мүмкін болып
табылады.
Қылмыстық заңды түсiндiру мен қылмысты зерделеу қылмыстық заңды дұрыс
қолдануға, толықтырулар енгізуге қол жеткiзудiң тәсiлдерi ретiнде болады.
Зерттеу объектісі - қылмыс, қылмыскер тұлғасы, қылмыскерлік ұғымы, оның
белгілері және себептері.
Зерттеу жұмысының деректік негізі - жұмыстың ережелері мен
тұжырымдары Қазақстан Республикасының Конституциясына, қылмыстық,
қылмыстық-атқару заңдарына[2], ҚР қылмыстық кодексі [3], ҚР қылмыстық-
атқару кодексі [4], сондай-ақ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына негізделеді. [5]
Жұмыстың теориялық базасын зерттеу тақырыбы бойынша жарық көрген
криминолог ғалымдардың және де басқа заң ғылымдары саласындағы ғалымдардың
ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі - дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді.
І. Қылмыс жасаған тұлғаны криминологиялық зерттеу маңызы
1.1 Қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттеу маңызы
Қай ғылыми мектепке жатқанымен бірде-бір криминолог қылмыс жасаған
адаммен байланысты проблемаларды айналып өте алмайды. Қылмыс жасаған адамды
қысқаша қылмыскер деп аталық. Қылмыскер ұғымың пайдаланғанда біз
адамның бойында қандай да бір ерекше криминалдық сипаттамалардың бар
екендігін емес, оның қылмыс жасағандық фактісін ескереміз. Бұл ұғымды басқа
бір қылмысты адам ұғымынан ажырата білу керек, бұл соңғыны туа қылмыскер
туралы идеяны жақтаушылар пайдаланады.
Адам ұғымына оның бойындағы екі жақтың: әлеуметтік және биологиялық
жақтардың ажырамас бірлігі кіреді. Жеке бас ұғымы оған тән әлеуметтік
белгілерді ғана білдіреді. Жеке бас - адамның әлеуметтік бейнесі, қоғамда
өмір сүріп және дамып, оның кім болғандығын көрсетеді. Қылмыскердің жеке
басы ұғымын пайдаланғанда қылмыс жасаған адамның әлеуметтік кейпі ғана
ескеріледі. Бар болғаны сол.
Қылмыскерліктің әлеуметтік детерминациясының үш қатар тетігі бар:
біріншіден, жеке басты белгілі бір әлеуметтік қалыптастыру жолымен;
екіншіден, оған құқыққа қарсы не қарама-қайшы сипаттағы міндеттеулер беру
арқылы; үшіншіден, жеке басты іс-қимылдың қылмыстық вариантын таңдауға
мәжбүрлейтін және оны жеңілдететін жағдайда қалдыру арқылы. Қылмыскердің
жеке басында тек оған ғана тән кейіп бар ма, қылмыскер қылмыскер еместен
өзгеше ме - бұл басқа мәселе, оған жауап бергенде өзге ұғымдар
пайдаланылады. Қылмыскердің жеке басындағы биологиялық және әлеуметтік
жақтардың ара қатынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп тіреледі.
Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді зерделегенде
психиатрдың, психологтің басты рөлі туралы, биотехникалық амалдар мен
тестілерді қолдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор шешуші деп
санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары жайында жазады.
Қазіргі кезде тек биологиялық факторларға ғана мән беретін көзқарастар
мүлде айтылмайды, дегенмен бірқатар генетиктер мен криминологтер
генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және адамдардың іс-қимылына
генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға шақырады.
С.Я.Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды әлеуметтендіруге
ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биологияландырып жіберу қателігіне
ұрынбауға шақырған болатын.
Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы
түрған пікірлер әрқашан да болды. XX ғасырдың басында А. А. Пионтковский
былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның
бойындағы, тіптен қылмыстық адамның бойындағы тұрақты қасиет деп санауға
болмайды . (Кітап соңындағы сілтемеде көрсетілген еңбекте). Қандай болса,
сол қалпында адам қылмыс жасайды. Әрине, жеке бас қалыптасқанда адамның
сұлу немесе сұрсыз болып туғандығының маңызы бар. Осы факторларға қарай
оның араласатын әр түрлі ортасы, әр түрлі өмір жолы болады. Біреулер
қызуқанды, біреулер әрбір әрекетін ойластырып жасайды. Әлсіз адам жаппай
төбелеске кірмейді, ал зияткерлік даму деңгейі төмен адамдардың арасынан өз
ісіне шебер алаякты кездестірмейсің. Адамның биологиялық та, әлеуметтік те
ерекшеліктері, сөзсіз, қылмыскерлік детерминациясына қатысады. Сондықтан да
қылмыстық сот ісін жүргізгенде сот-психологиялық, сот-медициналық, сот-
психиатриялық және өзге де сараптамалар жүргізіледі, қылмыскерлік оның
детерминациясы және себептілік зерделенгенде пән аралық және кешенді
зерттеулер жүзеге асырылады.
Криминологке баска мамандардың іс-қимылдың туа біткен бағдарламасының
бар екендігі және оның әсерінен қоғамға қауіпті іс-әрекет жасалатындығы
туралы тұжырымдарына дау айтудың керегі жоқ,. Оған адамның өз іс-әрекетінің
нақты сипатын және қоғамға қауіптілігін ұғына алғандығын не оны басқара
алғандығын, немесе оның іс-қимылы тек биологиялық ерекшеліктермен ғана
басқарылғандығын білу керек. Соңғы жағдайда ол криминологтердін. назар
аударатын объектісі болудан қалады, себебі ол қылмыстық-құқықтық тұрғыдан
қылмыскер емес. Әлі талай жаңалықтар ашылады, оларды бұл өзінше әлеммен -
адаммен айналысатындар ескеруі тиіс. Бірақ криминологтің жоғарыда аталған
көзқарасында тұрақтылық сипат бар. Криминолог қылмыстық іс-қимылдан басқа
да варианттар бар жағдайда әрекет еткен адамның қылмыстық іс-қимылға, іс-
әрекетке бару себептерін ай-қындауы тиіс. [6]
Топ болып жасалған пайдақорлық-зорлық қылмыстарды жасаушы тұлғалардың
топ болып тонауды 91,5%-ы - ер адамдар болса, 8,5%-ы - әйелдер; топ болып
жасаған қарақшылықты - 98,4-ерлер болса, 1,6%-ы әйелдер; топ болып қорқытып
алушылықтың - 99,6%-ы - ерлер, 0,4%-ы әйелдер болған. Демек, топ болып
пайдақорлық-зорлық қылмыс жасаушылардың басым бөлігі ерлер болса, ерлермен
бірлескен топта сотталған әйелдер, көбіне, қылмыс жасаушыларға көмектескен,
не қылмыс жасауға араңдатушы болған, кейде өздері де қылмысқа тікелей
қатысқан. Тіптен топ басқарған әйелдер де кездеседі.
Іс-қимылдың неге криминалдық вариантын таңдады деген сұрақ жалпы
детерминацияны емес, нақты себептілікті талдауды керек етеді. Оған жауап
беру үшін қылмыскерлердің әлеуметтік сипаттамалары - қылмыскерлердің жеке
басы зерттеледі.Қылмыскерлік біздің санамызда, бәрінен бұрын, әр түрлі
қылмыстар түрінде көрініс табады. Сондықтан, қылмыскерлік туралы мәселені
қарауды қылмыстан бастаған жөн. Қылмысты қылмыстық құқық тұрғысынан да,
криминология және криминалистика тұрғысынан да қарауға болады. Қылмыстық-
құқықтық тәсілде қылмыс айыпты адамның қылмыстық тыйымды бұзған өзінше
оқшауланған актісі ретінде талданады. Назар бұл жерде қылмыс кұрамын онын
төрт элементі арқылы талдау жағына аударылады. Ол элементтер: объект,
объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы. Қылмысты жасау сатылары
қылмыстық-кұқықтық критерийлер негізінде бөлініп алынады.
Криминологиялық тәсілде қылмыс, біріншіден, адам үшін сыртқы орта
болып табылатын жағдайларда және адамның өзінің сипаттамаларымен бір
мезгілде, екіншіден, бір кездік акт емес, кеңістік пен уақытта дамитын
белгілі бір процесс ретінде талданады. Талдаудың бұл екі аспектісі тек
теориялық емес, практикалық та маңызға не. Қылмыстың қылмыстық-құқықтық
талдамасы адам қылмыстық заңның нақты нормасында көзделген (тыйым салынған)
іс-әрекетті жасады және соған сәйкес ол қылмыстық жауаптылық көтеруге
жатады деп тану үшін кажетті және жеткілікті нышандар жүйесін анықтауға
мүмкіндік береді.
Криминологиялық тәсіл қылмыстың себептері мен жағдайларын, қылмыс
жасаған адамның мінездемесінің ерекшеліктерін, қылмыстық әрекеттің
әлеуметтік салдарын анықтауға бағытталған. Мұның бәрі сол адамның жаңа
қылмыстар жасауының және өзге адамдардың сондай қылмыстар жасауының алдын
алу үшін не жасау керек; айыптыға қатысты және жасалған қылмыстық әрекеттің
келеңсіз әлеуметтік салдарларын болдырмау мақсатында заң шегінде қандай
нақты шараларды қабылдаған жөн екендігін түсінуге мүмкіндік береді.
Қылмыскерлік ұғымы, көбіне қылмыстың көптігі туралы, олардың
статистикалық жиынтығы туралы сөз болған жағдайда қолданылады. [7]
Бұл — қылмыскерлік анықтамасын ең қарапайым да түсінікті ыңғайда
беру. Шындығында, қылмыскерлік көптеген қылмыстар арқылы ғана неғұрлым
айқын көрініс табады. Қылмыскерліктің қылмыстың жекелеген түрлерімен
салыстырғандағы ерекшелігі - оның жаппайлығында. Жаппай болған жағдайда
қандай да бір құбылыстың саны статистикалық талдауға келеді, нәтижесінде
белгілі бір статистикалық зандылық анықталады. Сондықтан да, қылмыскерлік
жайында тек қылмыстардың көптігі деп сөз болса, назар ол жайындағы
мәліметтердің статистикалық талдамасына аударылады, қылмыскерліктің жайы,
құрылымы, динамикасы зерттеледі.
Бірақ, қылмыстарды жаппай деп зерттеу олардың сол жаппайлықта көп
жаңа сипаттарға ие болатындығын көрсетіп отыр. Әр түрлі қылмыстар арасында
белгілі бір қатаң қатынастар байқалады. Мысалы, ашылған және тіркелген
жеңіл дене жарақаты, ұрып-соғу фактілерінің, қару алып жүрумен байланысты
қылмыстардың саны азайғанда адамның өмірі мен денсаулығына қарсы ауыр
қылмыстар саны артады. Қылмыскерлікте де тура осындай жағдай. Оны тек
қылмыстар көптігі деп қарағанның өзінде де, ол басқадай жаңа
сипаттамалармен сипатталады. Қылмыстардың көптігінен қылмыстық іс-қимылдың
тұрақтылығын да (рецидив), ұйымдасқандықты да (қылмысты ұйымдасқан
құрылымдардың жасауы), қылмыс көптігінен қоғамға келетін қауіпті де
байқауға болады.
Сонымен, біріншіден, қылмыскерлік бізге тек қылмыстық іс-әрекет
түрінде ғана келмейді. Ол қылмыс жасаған адамдардан да көрініс табады.
Қылмыскерліктің статистикалық есебі фактілер бойынша да, адамдар бойынша
да, ұйымдасқан құрылымдар бойынша да жүзеге асырылады. Сонымен қатар
қылмыскерліктің салдары: жәбірленушілер саны, ұрлағанның мөлшері және т.б.
ескеріледі. Екіншіден, әңгіме жай бірімен-бірі байланыста жоқ қылмыстардың
көптігі жайында ғана емес, сонымен қатар олардың күрделі жүйе екендігі
жайында да. Заң қылмыстың өзінің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
сипаттамаларымен бірге зерттелуін талап етеді. Анықтама, алдын ала тергеу
жүргізгенде және істі сотта қарағанда дәлелдеуге жататын мән-жайлар ішінде
қылмыстың сылтауы, айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар
(жауапкершілікті жеңілдететін және ауырлататындардан баска), сондай-ақ
қылмыс жасаудың себептері мен жағдайлары сияқтыларда бар.
Қылмыстық іс-қимылдың тетігін қарастырғанда адам үшін сыртқы орта мен
оның жеке басының қасиеті өзара әрекеттесе отырып қылмыс жасауға сылтаудың
(мотивация) туындауын, ол туралы шешім қабылдауды, қабылданған шешімді
орындауды, одан кейінгі мінез-құлықтың сипатын анықтайтындығы ескеріледі.
[8]
Бұл схеманы мына мысалмен көрсетуге болады: байқуатты адамдардан кем
тұрмасам, сол үшін материалдық молшылыққа кенелсем деген сылтау
қалыптасады. Сонан соң адам мына шешімдердің біреуін қабылдайды: молшылыққа
жетудің заңды жолын таңдау (заң факультетін бітіру, шетел тілін үйрену және
айлығы көп жұмысқа тұру), не қылмыстық жолға тұру (ұрлау, қорқытып алу және
т.б.). Бірақ бұл шешім оқталған объект жақсы қорғалатындықтан жүзеге аспай
калуы мүмкін. Қылмыс жасалған күннің өзінде де ұрлык затын пайдалануға,
қылмыс ізін жасыруға және т.б. байланысты мәселелер туындайды.
Сылтау қылмыстык іс-қимыл себебінің туындау, қалыптасу процесін және
оның мақсатын қамтиды. Іс-қимылдың сылтауы -әрекет жасауға іштей ұмтылыс,
сыртқы орта мен нақты жағдайдың ықпалынан туындаған және асқынған
мұктаждық, мүдде, сезім анықтайтын ниет. Сылтаудан кейін белгілі бір іс-
әрекеттің алдын ала көрінген және қалаулы нәтижесі ретінде мақсат
қалыптасады. Қылмыс жасау туралы шешім қабылданғанда сол ниетті жүзеге
асырудан болуы мүмкін салдарлар болжамданады, накты жағдай, ез мүмкіндігі
және басқа мән-жайлар ескеріліп алдағы әрекет жоспарланады, қылмыс кұралы
таңдалады. Қалыптасқан жағдайдың және бойындағы мұқтаждықтың, мүдденің,
сезімнің ықпалымен адамда белгілі бір мақсат орныкканнан кейін онда біршама
кідіріс болады. Әдетте, адам сол мақсатқа сәйкес бірден әрекетке
көшпейді, ол мақсатын қоғамдағы моральдық, құқықтық және басқа нормалармен,
қоғамның және топтың пікірімен, жақын адамдар пікірімен өлшеп көреді.
Сонымен қатар ол объективтік факторларды, оның ішінде сыртқы әлеуметтік
бакылаудың (объектіні күзету жүйесін немесе кәсіпорындағы есеп-қисап
жағдайын жәнет.б.) ахуалын ескереді. Сондай-ақ қылмысқа тосқауыл қою, оны
ашу және айыптыларды жазалау практикасы да ескеріледі. Қылмыстан не пайда,
не зиян болатындығы салмақтанады. Мысалы, әңгіме аса ірі соманы ұрлау
жайында болса, ол үшін жаза ретінде сол сомадан едәуір аз айыппұл салынатын
болса, әрине оңдай қылмыстан адам пайда көреді. Бұл кезеңде сол адамның
санасының сипаттамасы, сондай-ақ, ол араласып жүрген немесе өзі еліктейтін
адамдар мен топтардың санасы үлкен рөл аткарады. Егер төңіректегілер жалпы
қылмысты айыптағанмен экономикалық қылмыстарға саусақ арасынан қарайтын
болса, онда заңсыз баюға бағдар алған адам ұрлық жасауды емес, басқа
қылмысты, мысалы, пара алғанды жөн көреді. Егер төңіректегілер іс-қимылдың
қылмыстық түрін мүлде айыптайтын болса және сол шешім қабылдаған адамның
өзі қылмыстық жазаланатын іс-әрекетке жол беруге болмайды деп санаса, онда
ол қылмыс жасаудан бас тартуы не оны басқалардың күшті қысымымен немесе
қалыптасқан мән-жайға байланысты жасауы мүмкін. Сонымен, шешім қабылдау
сатысында адамда туындаған ниет қоғамда қалыптасқан нормалармен,
пікірлермен, көзқарастармен, болуы мүмкін салдарлармен тағы бір
салыстырылады. Қайта құрудың белгілі бір кезенінде: Заң тыйым салмағанның
бәріне рұқсат деген ұран болған. Бұл қылмыстық іс-қимылға тосқауыл болатын
және әлеуметтік реттеуші міндетін атқарушы тек заң ғана емес, сонымен қатар
моральдық нормалар, діни, этикалық қағидалар, экономикалык, ережелер де
екендігін елемегендік еді. Әрбір шешім қабылдарда бұлардың барлығы
жиынтықта ескерілуі тиіс. Қабылданған шешім заңға, әсіресе қылмыстық заңға
қайшы келе ме, бұл - қорғаныстың соңғы шебі, оны аттап өткен адам
қылмыстық заңның әрекет аясына түседі. [9]
Шешім қабылдауды кешіктірсе қылмыс жасаудан бас тартуы да мүмкін.
Егер адам қылмыс жасаудан бас тартса, онда ол мақсатқа жетудің сол жағдайға
жарамды басқа жолын іздестіреді және де өз мүмкіндіктерін, болса -
сыбайластарының да мүмкіндіктерін ескереді. Мысалы, бойында қауқары жоқ
адам немесе ақсақ мүгедек, жәбірленушінің қарсылығын жеңіп, қылмыс жасалған
орыннан тез қашып кетуді қажет ететін қарақшылыққа бара қоймайды. Адамның
күш-қуаты, кәсіби тәжірибесі және басқа факторлар маңызды рөл атқарады.
Кылмыстық іс-қимыл тетігінде ьқшамдалған деп аталатын да сипат балуы
мумкін. Онда кідіріс актісі болмайды: адам өзінде туындаған мақсатка
сәйкес бірден әрекетке кіріседі. Шешім қабылдау және амалды таңдау табан
асты болады, ол жағдайдың ықпалымен, не ол адамның сондай мән-жайларды
жасайтын дағдылы іс-қимылдарының бой көтеруі нәтижесінде, сыбайластарының
ықпалымен болады. Мұндай жағдайларда адамның жеке басынын сипаттамалары
жалаңаштанады. Іс-қимылдың сыртқы реттегіштері (мораль, заң және т.б.),
егер олардың мазмұнын адам іштей игермесе, еш әсер етпейді.
Қылмыстық іс-қимылдың ыкшамдалған тетігі (ойластырылмаған шешім,
мақсатқа жетудің баска жолы іздестірілмегендік), көбіне, шешім қабылдағанда
ұстамдылык таиытпайтын, салдарды ойламайтын адамдарда байқалады. Бұл
кәмелетке толмағандарда, зияткерлік (интеллектуалдық) даму деңгейі төмен
адамдарда не қызба адамдарда жиі кездеседі. Мұндай тетік мас адамдардың
қылмыстық іс-қимылдарында да кездеседі. Бұл ретте адамның сипаттамасы
жаланаштанады, ол өзін өзінде қалыптасқан барлық мұқтаждықтармен,
дағдылармен, мақсаттармен қоса мүмкіндігінше толық көрсетеді.
Қылмыстық іс-қимылдың ықшамдалған тетігі, сондай-ак, сол адам үшін
күрделі, дағдылы емес, тез әрекет етуді талап ететін жағдайларда да
кездеседі. Бұл ретте сылтау, шешім қабылдау және оны орындау сатылары бір-
біріне сәйкес келеді. Шешім қабылданғаннан кейін оны орындау сатысы келеді.
Шешімнің іс жүзінде жүзеге асырылуы жоспарланғаннан баскаша болуы мүмкін,
мысалы, сыртқы жағдай өзгергендіктен. Мысалы, жәбірленуші қатты қарсылық
көрсетсе тонау қарақшылықпен тонауға ұласуы мүмкін немесе керісінше,
қылмыстық пиғылды аяғына дейін жеткізуден бастартылады.
Адамның күйі де, сыртқы орта жағдайы да қылмыстық іс-қимылдың
әртүрлі кезеңінде тұрақты болып қалмайды.
Мынаны анықтау керек:
а) негізінен ненің ыкпалымен сылтау мен шешім пайда болды: адамның,
жеке басының тұрақты сипаттамасы ма, әлде күрделі, өзгеше жағдай ма?
ә) іс-қимылдың сол қылмыстық нұсқасын таңдау туралы не себепті шешім
қабылданды;
б) дәл сол қылмыстық іс-қимыл туралы шешім қабылдауға қандай мән-жай
әсер етті: ол дауды шешудің сол адам үшін дағдылы тәсілінен туындаған ба,
әлде, ол үшін өзгеше жағдайдан, баска мән-жағдайлардан, атап айтқанда,
бұзылған құқықты заңды жолмен тез және тиімді қорғаудың мүмкін екендігіне
сенбеушіліктен, ол жолдарды білмеушіліктен және т.б. туындаған ба?
в) қылмыс жасау туралы шешім тиісті нысанда неге іске асты, қылмысты
аяғына жеткізуден бас тартудың себебі неде?
Қылмыстан кейінгі іс-қимыл кезеңінде, қылмыскер, болған оқиғаны,
салдарды талдайды, қылмыстық жолмен тапқан мүлікке иелік жасайды, қылмыстың
ізін жасырады, өзінің әшкереленбеуі және қылмыстық жауапқа тартылмауы үшін
тиісті шара қолданады. Бұл кезеңде қылмыстық табысты жуып шаю немесе
зандастыру әрекеті жасалады.
Қылмыстан кейінгі іс-қимыл ұғымы, бұл жерде, қылмыс жасау туралы
шешім орындалғаннан кейін тікелей жалғасатын және жасалған қылмыспен
байланысты іс-қимылды білдіреді. Қылмыстық әрекетті және оның салдарларын
талдағанда қол жеткенді ойластырылғанмен салыстыру болады. Мұның бәрі
мораль нормаларымен, құқықпен, қоғамдық пікірмен, топтың берген бағасымен
кайтадан салыстырылады. Адам істеген кылмысына өкінеді (тіптен, айыбын
мойындап тиісті орынға өзі барады), не әшкереленбеу үшін корғаныс жүйесін
ойластырады. Адам бұл ретте қылмыстың ізін жасыру, куәлерден арылу және
т.б. (бұл әрекеттер, кейде шешім қабылданғанда жоспарланады, олар шешімді
орындаудың ажырамас бөлігі болып табылады) сияқты нақты қорғануды ғана
емес, психологиялық қорғаныс жүйесін және қорғану сылтауларын ойластыру
жағын да қарастырады.
Сұрақ алған кезде айыпталушы кейде осы қорғану сылтауларын алға
тартады, ол бірінші кезеңге тән сылтаулардан едәуір өзгеше болуы мүмкін.
Кейде қорғаныс сылтауы сол адам үшін астыртын пайда болады, ал оның өзі
қандай да бір орынды дәлелдерді басшылыққа алғандығына сене бастайды.
Әдебиетте психологиялық өзін-өзі қорғау тетіктерінің кешені баяндалған.
Олардың ішінде айыпталушының қылмыс жағдайын, ондағы өз іс-қимылын өте
субъективті түсіндіргенін бейнелейтіндер маңызды рөл атқарады. Қылмыскер
өзін қүрбан ретінде көрсетуі мүмкін (басқа түскен қиыншылық және т.б.).
Кейде ол өзінің ниетіне және мақсатына игілікті рең береді, мұндай
істейтін жалғыз мен емеспін (кім ұрламайды), қалай өмір сүрем,
басқаларға қарағанда ашык кеттім (басқалар да осылай істер еді, бірақ
қорқады), менің келтірген залалыма қарағанда мен тартқан зиян әлдеқайда
көп деп те айтады. Мысалы, пайдақорлық пиғылмен адамды қасақана өлтіру үшін
оған қастандық жасаған сотталушы: Жәбірленуші тірі қалды, тіптен жұмысқа
шықты, ал мен болсам бас бостандығымнан айырылып түрмеде әлі отырмын
деген.
Қорғаныс сылтауы мен түрткі болған сылтаудың түбірлері бір: олар
адамның жеке басының сипаттамасына тамыр жайған.[10] Криминологиялық
талдауда қылмыс сыртқы орта контексінде және адам сипаттамасымен қоса
зерттеледі. Қылмыскер мен жәбірленушінің ара-қатынасының сипатын анықтаудың
маңызы зор, ол тек қылмыс жасалған жағдаймен ғана шектелмейді. Олардың
арасында ұзақ уақыт дау-дамай болған жағдайлар да кездеседі. Қылмыс
құрбанының да іс-қимылы едәуір маңыздылыққа не, соңғы жиырма жылдан аса
уақыт виктимология проблемасына - қылмыстың құрбаны туралы ілімге баса
назар аударылуы бекерден бекер емес.
Криминологиялық зерттеулерге сүйенсек, көбіне, іс-қимылы қылмыскердің
іс-қимылына ұксас адамдар қылмыс құрбаны болады екен (бұрын сотталғандар,
маскүнемдер және т.б.). Бұл ретте виктимдік проблемасы қылмыстық немесе
азғындаған топ ішіндегі дау тұрғысынан қаралуға тиіс. Бірақ, басқа да
құрбандар бар ғой: олар дұрыс адамдар, қылмыскерге тап боламын деп
ойламайды, қамсыз жүреді (қылмыскерге мүлкін сеніп тапсырып кетеді, бірге
қонаққа баруға келіседі және т.б.). Бұл мәселелердің бәрі жан-жақты
зерттеуді қажет етеді. Қылмыстық іс-қимылды тек қылмыскер мен нақты
жәбірленуші арасындағы қатынастар шегінде ғана емес, қылмыскер мен opтa
арасындағы ауқымды қақтығыстың қорытындысы деп те қарау керек. Кейде
қылмыскермен бұрын қақтығыспаған, тіптен оны танымайтын адам да соққыға
жығылуы мүмкін. Мысалы, бұрыннан бойына жинақталған ашу-ызаны қылмыскер
осылай сыртқа шығарады.
Қылмысты криминологиялық талдаудың шеңбері, әдетте, қылмыстық-
құқықтыққа қарағанда кең. Біріншіден, сылтау және шешім қабылдау кезеңдері
қылмыстық заңда қылмысты жасауға дайындық ретінде бағаланбайтын әрекеттерді
қамтуы мүмкін. Мысалы, ірі ұрлық жасауды жоспарлаған адам алдын ала қолайлы
объект іздестіреді, сол жерге жұмысқа орналасады, күзет және бақылау
жүйесін зерттейді.[11] Тек біршама уакыт өткеннен кейін ғана ұрлықты
жеңілдететін косымша жағдайлар тудырады. Екіншіден, криминологиялық
зерттеуде іс-әрекеттің сол айыпты үшін де, орта үшін де қандай әлеуметтік
салдары болғандығы зерттеледі. Сонымен қатар, қоғамға қайшы бағдардың
орнығуы, қылмыстық дағдыға үйрену, қандай да ұйымның қалыпты жұмысын бұзу,
қылмыстық әрекетін жалғастыру үшін жағдай тудыру сияқты тұстар да
ескеріледі. Криминология турғысынан алғанда қылмыстан кейінгі іс-қимыл да
қылмыстык, іс-қимыл кезеңіне жатады. Ал, бұл ретте, қылмыстық іс-қимыл
қылмыстық-құқықтық түсінікке қарағанда кеңірек ұғым ретінде қаралады.
Сонымен, мамандар, қылмысты қарағанда қылмыстық іс-қимыл жайында
айтады. Онымен қатар қылмыскерлік әлеуметтік құбылыс деген басқа термин
де қолданылады, ол төмендегі бөлімде кеңірек қаралады.
І. 2 Қылмыскерлік және қылмыскерді криминалогиялық зерделеудің
объектісі ретінде қарастыру
Криминологиялық зерделеудің объектілері мыналар:
1)қылмыс жасаушы жекелеген адамдар (мысалы, оларды монографиялық
зерттегенде);
2)қылмыскерлердің әр түрлі контингенттері: кәмелетке толмағандар,
рецидивистер, т.б.
3) қылмыскерлердің әртүрлі криминологиялық типтері.
Бақылау тобы әдісін қолдану және қылмыскерлер сипаттамасының онымен
бірдей жағдайда өмір сүріп, әрекет етуші нақты адамдардан айырмашылығын
айқындау үшін, қылмыскерлермен қатар, қылмыс жасамайтын адамдар да
зерделенеді. Психологиялық белгілерді айқындау маман-психологтердің
міндеті, олардан арнайы білім талап етіледі, ал психофизиологиялық
белгілерді медиктер мен биологтер айқындайды. Қылмысқа жақын себептік
тізбектер мен кешендерді талдағанда социологиялық, әлеуметтік-психологиялық
және этико-құқықтық, зерттеулермен шектелуге болады. Қылмыскерлердің жеке
басын криминологтер екі аспектіде бір уақытта зерделейді: бір жағынан,
әлеуметтік байланыстар мен әсерлердің объектісі ретінде, екінші жағынан -
максатты бағыты бар, өзгертетін белсенді әрекетке қабілетті субъект
ретінде. Мынадай жеке бастық сипаттамалар криминологиялық зерделеу заттары
болып табылады:
1) объективтік немесе әлеуметтік позициялар мен рөлдер; жеке бастың
әрекеті;
2) субъективтік: мұқтаждық-сылтаулық өріс; сананың құндылық-
нормативтік сипаттамасы. Сонымен, қылмыскерлік - біршама дербес, тұтас,
қоғамға едәуір қауіпті құбылыс. Ол қоғамның әр түрлі салаларына, әр түрлі
қоғамдық қатынастарға тараған. Бұл тұрғыдан алғанда ол әлеуметтік сөзінің
кең мағынасындағы әлеуметтік құбылыс (қоғам — социум). [12]
Мынаны ұмытпау керек: қылмыскерлік - қоғам ағзасындағы жат дене емес,
ол оның сипаттамаларының, ондағы бар қатынастардың өзінше өзгеруінің
нәтижесі, тірі ағзадағы рак ісігі сияқты оның қайта пайда болуы.
Ракпен ауырған бауырды алып тастау — адамды өмірден айыру.
Қылмыскерлік қанша етек жайса да қоғам адамдардың өмірлік маңызы бар
мүдделерін қамтамасыз етуге тиіс. Қылмыскерлік — жай әлеуметтік қана емес,
әлеуметтік-психологиялық құбылыс, себебі ол адамдардан және олардың іс-
қимылынан, әрекетінен тысқарыда болмайды. Ол адамдардың жалпы қоғамға
қауіпті іс-қимылын көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық
тыйымды бұзу лажсыздық емес, ал ситуация шешімнің басқа варианттарына жол
беретін жағдайлардағы айыпты іс-қимылды да көрсетеді.
Қылмыскерліктің әлеуметтік мәні қандай? Мұндай сұраққа Ф.Энгельс
өзінің Жұмысшы табының Англиядағы жағдайы деген еңбегінде жауап берген.
[13] Ол әр түрлі қылмыстардың объективтік ұқсастығын бөліп алған, сонан соң
қылмыскерліктің теориялық ұғымың қалыптастырған: Мұнда ұрлық жайында, поли-
цияға шабуыл жайында, ата-анасы тастап кеткен некесіз балаға алимент
төлеуге әкесін мәжбурлеу жайында, күйеуін әйелінің уландырғаны жайында
жариялайды. Осы тектес оқиғаларды ағылшынның барлық газеттері хабарлайды.
Англияда әлеуметтік соғыс жаппай жүріп жатыр. Әркім өзі үшін және өзі үшін
басқалардың бәрімен күресуде, ал басқаларға зиян келтіру керек пе, оны ол
тек менмендік тұрғыдан шешеді: қай жағы өзіне тиімді. Бір сөзбен айтқанда,
әркім басқаның бәрін жау көреді, жолында тұрғанды қағып кеткісі келеді,
немесе өз мақсаттарында пайдаланады. Сонымен, әрбір қылмыстың объективтік
ұқсастығы — не пайдалы деген менмендік есеппен әркімнің қалған басқаларға
қарсы күресі. Мұндай көріністердің көптігі туралы мәліметтер негізінде
Ф.Энгельс әлеуметтік соғыс жайында сөз етеді. Ал, әлеуметтік соғыстың
бұл түрін ол бөліп алады, оны тәртіпті сыйламаудың ең соңғы көрінісі деп
атай отырып, оның негізінде таза менмендік есеп жатқандығын көрсетеді.[14]
Бірінші нышан (тәртіпті сыйламаудың ең соңғы көрінісі) қылмыскерлікті теріс
ауытқушы іс-қимылдың өзге нысандарынан, екіншісі (таза менменшіл есеп) —
қылмыскерлікті, идеалы халыктың әлеуметтік өмір жағдайын жақсарту болып
табылатын революциялық күрестен бөлектейді.
Тәртіпті бұлай жаппай өте сыйламау, коғамда таза менмендік есеппен
және еш нәрсенің алдында тоқтамайтын сипатпен қалыптасады. Ал, бұл
процестің қоғамда қалай жүретіндігі, ол - қылмыскерліктің себептері туралы
мәселеге жатады.
Сонымен, қылмыскерлік қоғамның жемісі болып табылады, ол оның әр
түрлі салаларына және қоғамдық қатынастарға тарайды. Сонымен қатар онда
біршама дербес, бүтіндей құбылыс ретінде дамудың өзіне тән ерекше
сипаттамалары мен заңдылықтары бар. Оның сипаттамалары, біріншіден -
қоғамда болып жатқан өзгерістермен бірге өзгермейді, екіншіден — оларды сол
қалпы қайталамайды. Қылмыскерліктің жаңа сипаттамалары, әркашан-да, оның
коғаммен өзара әрекеттестігінің нәтижесі.
Қылмыскерлікке сипаттамалардың екі тобы тән:
1) сыртқы сипаттамалар, олар қылмыскерліктің қоғамда қалай әрекет
ететінін, оның қандай да бір құрылымдарына таралатындығын: жалпы таралуын,
сылтауын, әлеуметтік бағыттылығын, қоғамға қауіптілігін, әлеуметтік-
аумақтық, әлеуметтік- топтық, әлеуметтік-салалық көптаралғандығын
көрсететін;
2) ішкі: ұйымшылдығын, белсенділігін, тұрақтылығын көрсететін
сипаттамалар.
Қылмыскерлікті әлеуметтік зерделеу барысында криминологиялық
зерттеулер әдістемесінің арнайы жүйесіне негізделеді. Ал олардын жиынтығы
зерттеудің пәніне, объектісіне және мақсатына байланысты.
Мысалы, жеке адамның өмірі мен денсаулығына қарсы нақты жасалған
қылмыстар туралы мәліметтерді ресми қылмыстық статистика қаншалықты толық
көрсететіндігін зерттегенде әдістердің мынадай жиынтығы пайдаланылады:
статистикалық мәліметтерді зерттеу; сот-медициналық сараптаманың
Республикалық орталығының тірі адамдарды куәлендіру және мәйіттер
сараптамасының нәтижелері туралы материалдарын зерттеу; азаматтарға сауал
қою; ауруханалардың, травматология пунктерінің материалдарын зерттеу;
денсаулық сактау, құкық қорғау органдарының қызметкерлерінен сұрау;
сақтандыру компанияларының материалдарын зерттеу және олардың
қызметкерлерінен сұрау.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың жеке басының ерекшеліктерін
зерттегенде және олардың көзқарастары мен нанымдары өз құрбыларының
көзқарастары мен нанымдарынан өзгеше ме деген мәселені анықтағанда
анкетамен сұрау әдісі, ал олардың нәтижелерін әндегенде - бейнелерді тану
әдісі пайдаланылады. Атап айтқанда, ЭЕМ жадына сұралғандардың қандай да бір
құқықтық жағдайды қалай бағалайтындығы, өмірде жетістік деп нені
санайтындығы, ол жетістікке жетудің қандай маңызды жолдары бар екендігі
туралы мәліметтер енгізілген болатын. Анкетадағы сұрақтарға берілген
жауаптар негізінде ғана ЭЕМ жібі түзу кұрбылары арасынан кәмелетке толмаған
қылмыскерлерді 80% жағдайда дұрыс анықтады. Сонан соң зорлық-зомбылық
қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардан 86% жағдайда бас пайдасы үшін
қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарды дұрыс ажыратты.
Жас өспірімге теріс ыкпал жасаған не? деген сұрағына мынадай жауап
алынған: туыстарымның жасаған қылмысы - 7,5%, отбасы мүшелерінің ішімдікке
салынуы — 14,1%, үйдегі жанжал, көзге шөпсалу — 2,3%, көшенің ықпалы —
73,6%. Сұралғандардың үштен бірі ғана әке-шешесінің беделін сыйлаған.
Мұғалімнің, ұстаздың беделін - 2,3%, жаттықтырушының, үйірме жетекшісінің
беделін — 4,0%, жұмыс істеген не оқыған ұжымның беделін 3,7%-ы сыйлаған.
Ата-аналардың — 37,5%-ы жасөспірімдер ен алдымен құрбыларының беделін
сыйлайды деп, ал 7,5%-ы қылмысты ұйымдастырушы немесе оған әзәзіл болған
ересек адамдардың беделін сыйлайды деп пайымдайды. [15]
Әлі қалыптасып жетілмеген жасөспірім өз әке-шешесінің мінез-
құлқындағы жақсы-жаман қасиеттерді тез қабылдап алады. Әсіресе, теріс өнеге
тезірек қабылданады . Криминалогияда бақылау тобы әдісі қолданылады. Қылмыс
жасамаған, өзін тиянақты ұстайтын адамдар зерттеледі. Бұл қылмыскерлер
сипаттамасының басқа адамдар сипаттамасынан айырмашылығын білу үшін
жасалады. Санадағы немесе періште адамның емес, нақты сол ортада
қалыптасқан және әрекет етуші адамдардың сипаттамасының көмегі арқасында
мәлімет алынатын әдістемелер ғана емес, қорытып жинақтау, сондай
мәліметтерге баға беру әдістемесі де маңызды.
Жинақтап қорыту, әдетте, мына схема бойынша жүзеге асырылады:
Статистикалық мәліметтерді немесе сауалнаманы зерттеу нәтижесінде алынған
деректер өнделеді.
Алынған мәліметтер негізінде эмпириялық факт бөлініп алынады. Біріншіден,
эмпириялық факт әртүрлі әдістерді қолданудың нәтижелерін жинақтайды. Олар
сенімділік және шындық тұрғысынан бағалануға жатады: бұл эмпириялық фактіні
басқа да зерттеушілер анықтай алады деген он, жауап алынуы тиіс. Бөлек-
бөлек мәліметтерден эмпириялық фактіге көшу, салыстыру. топтастыру және
типологизация жолымен жүзеге асырылады. Екіншіден, алынған нәтижелер
ғылымның теориялық қағидаларымен, бұрынғы зерттеулердің нәтижелерімен
салыстырылады.
Эмпириялық факт — кез келген хабар емес, ол сол ғылымның немесе
теорияның контексімен үйлесетін факт.
3.Эмпириялық фактіден кейін теориялық факт келеді. Мысалы, азаматтар
мен ұйымдардың өкілдеріне сауал қойғанда олардын едәуір бөлігінің
пайдакүнемдік қылмыстық әрекеттерден зардап шеккендігі анықталды. Қылмыстық
статистиканың цифрлары көрсетіп отырғандай, азаматтар айтқан сол кезенде
тіркелген пайдакүнемдік қылмыстардың саны азайған. Азаматтар мен заңды
тұлға өкілдеріне қойған соңғы сауалнаманың мәліметтерін алдыңғы
сауалнаманың нәтижелерімен салыстыру жәбірленушілер санының өскендігін
көрсетіп отыр. Сақтандыру компанияларының мәліметтері ұрлыққа байланысты
сақтандыру сомасын төлеудің ұлғайғандығын көрсетіп отыр. Азаматтардың
арыздарын қарау туралы материалдардың талдамасы бұл арыздардың көпшілігінің
дұрыс шешімін таппағандығын көрсетеді. Пайдақорлық қылмыстарды туындататын
мәнжайларды зерттеу ешкандай жақсы өзгерістің жоқ екендігін көрсетті, ал,
бұл – ұрлықтың азаюына ешқандай әлеуметтік алғышарт болмады деген сөз,
Көрсетілген мәліметтердің жиынтығы негізінде мына эмпириялық фактілер
анықталады: пайдақорлық қастандықтар саны ұлғайған, бірақ олардың бір
бөлігі қылмыстық статистикада көрініс таппаған. Сонымен, бұл ретте
эмпириялық факті деп қылмыстық статистиканың тікелей мәліметтерін емес,
жоғарыда көрсетілгенді санау керек. Криминологтер қылмыскерліктің өзгеруіне
берген бағаларын ұдайы жариялап тұрады. Қандай да бір объектінің жүйелік-
құрылымдық сипаты туралы мәселе сол объектінің өзі бөлігі болып табылатын
неғұрлым жалпы бүтіннің өзгеруімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz