Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және олардың жауаптылық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен сипаттамсы
1.1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және олардың жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризм қылмысының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардағы ұйымдасқан қылмыстық
топтардың жасайтын қылмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты қылмыстар сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 Қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар арасындағы жауаптылық ерекшеліктері
3.1 Бұзақылық қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Бұзақылық, тағылық, жаппай тәртіпсіздік қылмыс құрамдарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен сипаттамсы
1.1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және олардың жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризм қылмысының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардағы ұйымдасқан қылмыстық
топтардың жасайтын қылмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты қылмыстар сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3 Қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар арасындағы жауаптылық ерекшеліктері
3.1 Бұзақылық қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Бұзақылық, тағылық, жаппай тәртіпсіздік қылмыс құрамдарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Еліміздің тәуелсіз, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына 20 жылдан асты. Осы жылдар ішінде көптеген заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер қабылданғаны мәлім, бірақ бұл заңдардың қаншалықты қоғамға пайдалы екенің тек уақыт өте көре аламыз.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық және жеке басқа қолсұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең үлкен зиян тигізеді.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі – қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық-құқықтық ережелерді қайта қарастырумен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды қалыптастыру үшін елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді шешуді талап етеді. Олардың бірі – қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі кейбір нақты нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі.
Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті болып табылады. Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 9-шы тарауында бекітілген қоғамдық қауісіздікке қарсы қылмыстарының құрамына заңдық талдау жүргізу, бұл нормаларды қолданудың тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Берілген мақсатқа сүйене отырып келесі міндеттер қойылған:
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік орнататын заңдардың бұрынғы кездегі және қазіргі заңнамада даму тарихын талдау;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беру түрлерін көрсету;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс құрамдарының элементтері (объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы) бойынша талдау жүргізу.
1997 жылы шілде айының 16-шы жұлдызында Қазақстан Республикасының Парламенті жаңа Қылмыстық кодексті қабылдады, ол 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі – адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық және жеке басқа қолсұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең үлкен зиян тигізеді.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі – қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық-құқықтық ережелерді қайта қарастырумен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды қалыптастыру үшін елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді шешуді талап етеді. Олардың бірі – қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі кейбір нақты нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі.
Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті болып табылады. Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 9-шы тарауында бекітілген қоғамдық қауісіздікке қарсы қылмыстарының құрамына заңдық талдау жүргізу, бұл нормаларды қолданудың тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Берілген мақсатқа сүйене отырып келесі міндеттер қойылған:
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік орнататын заңдардың бұрынғы кездегі және қазіргі заңнамада даму тарихын талдау;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беру түрлерін көрсету;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс құрамдарының элементтері (объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы) бойынша талдау жүргізу.
1997 жылы шілде айының 16-шы жұлдызында Қазақстан Республикасының Парламенті жаңа Қылмыстық кодексті қабылдады, ол 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі – адам, қоғам, мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
1. ҚР Конституция 30.08.1995 ж. (21.05.2007 ж. толықтырулармен және өзгертулермен).
2. ҚР Қылмыстық кодексi 16.07.1997 ж. (18.01.2011 ж. толықтырулармен және өзгертулермен).
3. ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық кодексі 30.01.2001 ж. (22.11.2007 ж. толықтырулармен және өзгертулермен).
4. "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы" ҚР Заңы 30.12.1998 ж.
5. "Соттардың бандитизм және қылмысқа қатыса отырып, басқа қылмыстар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 21.06.2001 ж. N 2
6. "Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы" ҚР Жоғарғы соты Пленумының қаулысы 21.06.1995 ж. № 5
7. Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық кодексіне түсінік. 2010 ж. 16-186 бб.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Ерекше бөлім: Оқулық. Өнделген, толықтырылған 4-басылымы. 2011 ж. 252-298 бб.
9. Яценко С.С. Ответственность за преступления против общественного порядка. 1976 г. 17-21 бб.
10. Заң газеті. 2001 ж. № 5
11. ҚР Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. "Денекер", 2001 ж.
12. "Заң және заман" журналы, № 1 2000 ж. 16-17 6б.
13. "Заң және заман" № 3 2000 ж. 75-76 бб.
14. "Заң газеті" 2001 ж. № 3.
15. Данилин И.Н. «Уголовно-правовая охрана общественного порядка». М.: «Юридическая литература», 1973, 200 б.
16. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для ВУЗов. Отв. ред. И.Я.Азаченко, З.А.Незнамова, Г.П.Новоселов. М.: Издательская группа Инфра. М.-Норма, 1997, 768 б.
17. Егоров В.С. Уголовная ответственность за преступление против общественной безопасности и общественного порядка. М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Издательство МПО «Модек», 2000, 64 б.
18. Российское уголовное право. Особенная часть: Учебник/Под ред.М.П.Журавлева и С.И.Никулина. М.: Издательство «Спарк», 1998, 495 б.
19. Российское уголовное право. Особенная часть./Под ред. В.Н.Кудрявцева, А.В.Наумова.-М.: Юрист, 1997, 496 б.
20. Ткаченко В.И. Преступление против общественной безопасности. М.: 1984.
21. Расследование отдельных видов преступлении. Уч.пос./Отв. ред. О.Баев. Воронеж, 1986.
22. Досмамбетов Б.Ы. О совершенствовании уголовного законодательства об ответственности за захват заложника (В свете норм международного права и законодательства зарубежных стран)./Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия «Международные отношения и международное право», 2003 № 3 (11).
23. Досмамбетов Б. Расплата за заложника./Мир закона, 2002 № 10.
24. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. М.: Проспект, 1997, 760 б.
25. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов./Под ред. д.ю.н., профессора И.И.Рогова и к.ю.н., профессора С.М.Рахметова. Алматы, ТОО «Баспа», 2001. – 536 б.
26. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов./Под ред.профессора В.Н.Нетрашева. М.: Издательство , 1999, 608 б.
27. Ляхов Е.Г. Терроризм и международное отношения. М., 1991. 78-бет.
28. Устинова Т. Д. Уголовная ответственность за бандитизм, Москва, 1997 г.
29. Уголовное право РК (Особенная часть). Алматы. Учебник / Под редакцией И. Ш. Борчишвили и С. М. Рахметова. Институт “Данекер”. 2000 г.
30. Гаухман Л.Д. Оpганизованная пpеступность: понятие, виды, тенденции, проблемы уголовно-пpавовой боpьбы. М., 1993.
2. ҚР Қылмыстық кодексi 16.07.1997 ж. (18.01.2011 ж. толықтырулармен және өзгертулермен).
3. ҚР Әкімшілік құқықбұзушылық кодексі 30.01.2001 ж. (22.11.2007 ж. толықтырулармен және өзгертулермен).
4. "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы" ҚР Заңы 30.12.1998 ж.
5. "Соттардың бандитизм және қылмысқа қатыса отырып, басқа қылмыстар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 21.06.2001 ж. N 2
6. "Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы" ҚР Жоғарғы соты Пленумының қаулысы 21.06.1995 ж. № 5
7. Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық кодексіне түсінік. 2010 ж. 16-186 бб.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Ерекше бөлім: Оқулық. Өнделген, толықтырылған 4-басылымы. 2011 ж. 252-298 бб.
9. Яценко С.С. Ответственность за преступления против общественного порядка. 1976 г. 17-21 бб.
10. Заң газеті. 2001 ж. № 5
11. ҚР Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. "Денекер", 2001 ж.
12. "Заң және заман" журналы, № 1 2000 ж. 16-17 6б.
13. "Заң және заман" № 3 2000 ж. 75-76 бб.
14. "Заң газеті" 2001 ж. № 3.
15. Данилин И.Н. «Уголовно-правовая охрана общественного порядка». М.: «Юридическая литература», 1973, 200 б.
16. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для ВУЗов. Отв. ред. И.Я.Азаченко, З.А.Незнамова, Г.П.Новоселов. М.: Издательская группа Инфра. М.-Норма, 1997, 768 б.
17. Егоров В.С. Уголовная ответственность за преступление против общественной безопасности и общественного порядка. М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Издательство МПО «Модек», 2000, 64 б.
18. Российское уголовное право. Особенная часть: Учебник/Под ред.М.П.Журавлева и С.И.Никулина. М.: Издательство «Спарк», 1998, 495 б.
19. Российское уголовное право. Особенная часть./Под ред. В.Н.Кудрявцева, А.В.Наумова.-М.: Юрист, 1997, 496 б.
20. Ткаченко В.И. Преступление против общественной безопасности. М.: 1984.
21. Расследование отдельных видов преступлении. Уч.пос./Отв. ред. О.Баев. Воронеж, 1986.
22. Досмамбетов Б.Ы. О совершенствовании уголовного законодательства об ответственности за захват заложника (В свете норм международного права и законодательства зарубежных стран)./Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия «Международные отношения и международное право», 2003 № 3 (11).
23. Досмамбетов Б. Расплата за заложника./Мир закона, 2002 № 10.
24. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. М.: Проспект, 1997, 760 б.
25. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов./Под ред. д.ю.н., профессора И.И.Рогова и к.ю.н., профессора С.М.Рахметова. Алматы, ТОО «Баспа», 2001. – 536 б.
26. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов./Под ред.профессора В.Н.Нетрашева. М.: Издательство , 1999, 608 б.
27. Ляхов Е.Г. Терроризм и международное отношения. М., 1991. 78-бет.
28. Устинова Т. Д. Уголовная ответственность за бандитизм, Москва, 1997 г.
29. Уголовное право РК (Особенная часть). Алматы. Учебник / Под редакцией И. Ш. Борчишвили и С. М. Рахметова. Институт “Данекер”. 2000 г.
30. Гаухман Л.Д. Оpганизованная пpеступность: понятие, виды, тенденции, проблемы уголовно-пpавовой боpьбы. М., 1993.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен сипаттамсы
1.1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . .10
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және олардың
жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризм қылмысының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24
2.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардағы ұйымдасқан қылмыстық
топтардың жасайтын
қылмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...29
2.3 Жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..41
3 Қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар арасындағы жауаптылық ерекшеліктері
3.1 Бұзақылық қылмысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
3.2 Бұзақылық, тағылық, жаппай тәртіпсіздік қылмыс құрамдарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...73
КІРІСПЕ
Еліміздің тәуелсіз, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына 20 жылдан асты. Осы жылдар ішінде көптеген заңдар мен
нормативтік-құқықтық актілер қабылданғаны мәлім, бірақ бұл заңдардың
қаншалықты қоғамға пайдалы екенің тек уақыт өте көре аламыз.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары
әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық
және жеке басқа қолсұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды
қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың
конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең
үлкен зиян тигізеді.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі –
қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық-
құқықтық ережелерді қайта қарастырумен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қалыптастыру үшін елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді
шешуді талап етеді. Олардың бірі – қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі
кейбір нақты нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі.
Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің 9-шы тарауында бекітілген қоғамдық қауісіздікке
қарсы қылмыстарының құрамына заңдық талдау жүргізу, бұл нормаларды
қолданудың тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Берілген мақсатқа сүйене отырып келесі міндеттер қойылған:
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік орнататын
заңдардың бұрынғы кездегі және қазіргі заңнамада даму тарихын талдау;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беру
түрлерін көрсету;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс құрамдарының элементтері
(объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы) бойынша талдау
жүргізу.
1997 жылы шілде айының 16-шы жұлдызында Қазақстан Республикасының
Парламенті жаңа Қылмыстық кодексті қабылдады, ол 1998 жылдың 1-ші
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі – адам, қоғам,
мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің
бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына
мемлекет кепілдік береді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-ші
бөлімі осыған тікелей арналған. Конституцияның 1-ші бабында "Ең қымбат
қазына – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп
жарияланған.[1]
Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары соның
ішінде Қылмыстық кодексте адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-ші бабында адам және
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасында барлық заңдар жеке
бостандықтарды қорғауға әр уақытта артықшылық береді.
Күнделікті өмірде қылмыс жасады, қоғамдық тәртіпті бұзды деген сөзді
жиі-жиі естуге болады. Демек, мұндай әрекет жасаушылар білмей немесе
қасақана заңдылықты, құқық тәртібін бұзады. Соның нәтижиесінде құқық
бұзушылық пайда болады. Құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы, қоғамға
қайшы, тұлғаға зиянды, қауіпті кінәлі деп танылып жазылынатын әрекет немесе
әрекетсіздік.
Қылмыс – бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зардаптың мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатынды тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың
әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай
салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың
маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық
мүмкіндік туғызады.
Жаңа Қылмыстық заңда қылмысқа бірлігіп қатысудың ұғымы, оған
қатысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар) жекелеген іс-әрекеттерін
сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары,
сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының анықтамасы берілген (ҚР ҚК-тің 21-31
баптары).
Қылмыстық кодексте жазалау катерімен тыйым салынған айыпты коғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді.
Көптеген Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың
формальдық анықтамаларына түсінік беруі орын алған, отанымыздың қылмыстық
құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімен тыйым салынған
материалдық-формалдық анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы
белгілі.
Егер қылмыстың түсінігі формальды анықтамаға түсінік бере отырып қол
сұғушылықтың құқыққа қарсы формальды белгілеріне сілтеме жасаса, ал
материалды анықтамада формальды белгілерімен міндетті түрде материалды
қоғамға қауіптілік әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-ші
бабында берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен
сипатталынады. Бұл – қоғамға қауіптілік, оның құқыққа қайшылығы, кінәлік
және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен
ғана байланысты қолсұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі – оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік – қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қарым-қатынасқа нақты
қауіптілік тудыратын немесе зиянын тигізетін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздік).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң атқарушы тек осы қоғамға қауіптіліктің белгілерін
анықтаумен ғана байланысты әрекет немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жатқызуға болатындығын көрсетеді. Қоғамға қауіптілік іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен
сипатталады. Заң атқарушы, егер қолсұғушылыққа тыйым салуды міндетті түрде
таба отырса, қауып туғызған нақты әрекет немесе әрекетсіздікті әрқашан да
қылмыс қатарына жатқыза бермейді.
Қоғамға қауіптілік – тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық мысалы, қоғамға немесе мемлекетке жеке адамға зиян
тигізеді. Бірақ олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.
Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
қолсұғушылықтың нәтижесінде болатын зардаптардың белгілерін сипатайтын
белгілерді ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында көрсеткен.
Өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзғаны (ҚР ҚК 256-шы бабы), сапасыз құрылыс
(ҚР ҚК 245-1 бабы), атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін
бұзғаны (244-ші бабы) үшін қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс.
Мемлекет қоғамдық қауіпсіздікті сақтауға, адамдардың тыныштығын,
олардың заңды мүдделері мен құқықтарының бұзылмауына ерекше мән береді.
Осыған орай ҚР қылмыстық кодексінің жекелеген тарауы мемлекеттің қоғамдық
қауіпсіздігімен бірге қоғамдық тәртіпті реттеуге, қорғауға арналған.
Берілген дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қазақстандық және
ресейлік авторлардың еңбектері, Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы, мерзімдік басылымдардан алынған материалдар құрады.
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен
сипаттамасы
1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму тарихы
Қазіргі әрекет етуші ҚР Қылмыстық кодексі қоғамдық қауіпсіздікке қол
сұғушылық ретінде қарастырған іс-әрекеттер ең алғаш рет қылмыстық және
түзеу жазалары туралы Заңдар жинағында жеке топ ретінде ажыратылды. Бұл
Заңдар жинағының Қоғамдық жайластырушылыққа және қоғамдық орындардың
бекіткен тәртіп ережелеріне қарсы қылмыстар және теріс қылықтар туралы
бөлімінде Қоғамдық тыныштықты, тәртіпті және оларды қорғайтын ережелерді
бұзу туралы деп аталатын тарау болды. Жазаланатындығы І Петр заманынан
белгілі кейбір әрекеттерді, (Ғажайыптарды, ырымшылдықты немесе надандықты
пайдалана отырып зиян келтіру) криминализациялауда мирасқорлықты сақтай
және бұл тараудың баптарын бөлімдер бойынша топтай отырып, заң шығарушы
сиқырлаушылық, жаман ойлы топтар құру және притондар ұстау, зиянды
хабарлар тарату, куәнің жалған жауап беруі және халықты тұрғылықты жерінен
көшуге көндіру түріндегі әрекеттер қоғамдық тыныштықты бұзумен тікелей
байланысты екендігін басшылыққа алғаны анық. Ал, қоғамдық тәртіпке келсек,
оған қарсы әрекеттер ретінде қаңғыбастықпен, қайыр сұраумен айналысатын,
белгілі бір елді мекендерде тұруға рұқсаты жоқ тұлғалар тарапынан жасалатын
құқық бұзушылықтар ғана емес, сонымен қатар қаруды, оқ-дәрілерді және т.б.
заңсыз дайындау, сақтау және өткізу, адамға итті немесе қандай да бір
жануарды айдап салу танылды.[15]
Мұндай қол сұғушылықтардың кеңірек шеңбері 1903 жылғы Қылмыстық Заңдар
жинағында бекітілді. Екі негізгі түрге тоқтала отырып, оларға ерекше
бөлімнің жеке тараулары арналды: бірі Қоғамдық және жеке қауіпсіздікті
қорғайтын ережелерді бұзу туралы, екіншісі Қоғамдық тыныштықты қорғайтын
ережелерді бұзу туралы деп аталады. Бірінші тарауға қаруды, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттарды заңсыз жасау, сатып алу, сақтау немесе өткізу; адамға
жануарды айдап салу; қауіпсіздік ережелерінің жекелеген түрлерін сақтамау:
ацетиленді және кальций – карбидті ұстау, жарылғыш құрылғыларды (бу
қазандарын) пайдалану, көлік құралын жүргізу (мысалы, абайсыз немесе шектен
тыс жылдамдықты асыру, ат тізгінін көрінеу қабілетсіз немесе мас адамға
ұстату), жабайы аңды ұстау, спирт ішімдіктерін сату.
Бұл тарауда өртке қарсы қауіпсіздік ережелерін сақтамау туралы да
айтылды: темекі тартуға заңмен, немесе, міндетті ережемен тыйым салынған
жерде темекі тарту үшін және темекі тартуға тыйым салынатындығы туралы
ескертуге қарамастан өрт немесе жарылыс қауіпін тудыратын жерде темекі
тарту үшін жеке санкциялар көзделді.
Екінші тарау негізінен өзге іс-әрекеттердің белгілерін қамтыды
(қылмыстық қауымдастықтар құру, притондар ұстау, зиянды хабарлар тарату,
қаңғыбастық және т.б.). Бірақ бұл тарауға да бірнеше жаңа құрам енгізілді,
оның ішінде, сотқарлық: қоғамдық орында немесе қоғамдық жиында, немесе
олардан тыс, бірақ қоғамдық тыныштықты немесе тәртіпті бұза отырып айқай,
шу көтеру немесе өзге де жүгенсіздік жасау, кейіннен бұл әрекеттер
бұзақылық терминімен белгілене бастады.
1922 жылғы алғашқы Кеңестік Қылмыстық кодекс ерекше бөлімнің баптарын
жалпылама топтауға негізделді. Осыған байланысты бір тарауға қылмыстық –
құқықтық қорғалуға жататын үш объектіге қол сұғушылықтар біріктірілді:
халықтың саулығы, қоғамдық қауіпсіздік және көпшілік тәртіп. Заң шығарушы
жоғарыда аталған бірқатар іс-әрекеттердің жазаланатындығын жоққа шығарып
жекелеген қылмыстарды қылмыстық-құқықтық бағалаудың бағытын қайта қарап
оларды берілген тараудан алып тастау мүмкін деп есептеді. Мысалы, сәйкес
рұқсатсыз жарылғыш заттарды немесе оқ-дәрілерді жасау, сатып алу, сақтау
немесе өткізу жағдайлары қылмыстық жауапкершіліктің дербес негізі ретінде
ажыратылып басқару тәртібіне қарсы қылмыстармен тікелей байланыстырылды.
Атыс қаруын заңсыз сақтау бұрыңғысынша қоғамдық қауіпсіздік мүдделерін
қылмыстық жазаланатын бұзушылық ретінде қарастырылғанын атап өту қажет.
Қоғамдық қауіпсіздік мүдделерін қорғау Ерекше бөлімнің тағы да екі бабын
қалыптастыру кезінде көзделді: олардың бірінде темір жол және су жолдарында
жүру тәртібі мен қауіпсіздігін қорғау үшін арналған ережелерді сақтамау
туралы, екіншісінде құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде заңмен немесе
міндетті ережемен белгіленген құрылыс, санитариялық және өртке қарсы
ережелерді орындамау немесе бұзу туралы айтылды. Мұндай нысанда
қалыптастырылған құрамдар ол кезеңде көпшілік тәртіп түсінігі өзінің
мазмұнымен халықтың денсаулығын қорғауға арналған ережелерді қамтығанының
дәлелі бола алады. 1922 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасы бойынша көпшілік
тәртіпке көптеген өзге ережелерді (тұрғылықты жері бойынша тіркелу және
есепке тұру, баспа туындыларды шығару, баспаханалар ашу, жеке
кәсіпорындардың қызметі туралы есеп беру, механикалық қозғалтқыштарды
орнату және т.б.) сақтамау нәтижесінде зиян келеді.[16]
Заң шығарушының қылмыстық – құқықтық қорғаудың дербес объектісі
ретіндегі көпшілік тәртіпке көзқарасын сипаттау үшін бұзақылықтың
бағыттылығы туралы сұрақтың шешілуі ең көрнекті болып табылады. Бұл
терминді білмегенімен, 1903 жылғы Қылмыстық заңдар жинағы сәйкес
әрекеттерді қоғамдық тыныштыққа және тәртіпке қолсұғушылық деп есептеді:
сотқар, мақсатсыз, жекелеген азаматтарды немесе тұтастай қоғамды
құрметтемеуді анық білдірумен ұштасқан әрекеттер, ал 1922 жылғы Қылмыстық
кодекс оларды жеке тұлғаға қарсы қылмыстарға жатқызды. Кейіннен 1926 жылғы
Қылмыстық кодексте оларға біршама өзгеше баға берілді. Бұл әрекеттердің
сараланған түрлері (сотқарлық немесе жүгенсіздіктің көрініс табуы,
қайталануы, қасақанашылық, айрықша цинизм, өрескелдік) ажыратылып бұзақылық
құрамымен сотқар, қоғамды айқын құрметтемеумен ұштасқан әрекеттер қамтылды
және заң шығарушы бұзақылықты жазалайтын бапты Басқару тәртібіне қарсы
қылмыстар тарауына енгізген негізді деп есептеді. 1940 жылы бұл құрамның
белгілері жаңа редакцияда берілді (кәсіпорындардағы, мекемелердегі және
қоғамдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің
бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы
Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі
құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық
әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық
бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен
азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу,
жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билік орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте орден1
жасалды. Сәйкес құрамдар тікелей қоғам мүшелеріне ғана емес, сонымен қатар
табиғатқа зиян келтіру қауіпін тудыратын іс-әрекеттерді қамтуды көздейтін
жүйеге қалыптастырылды. Экологиялық сипаттағы қолсұғушылықтардың
сипаттамасына тоқталмай – ақ заң шығарушы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың арасында бірінші орынға көлік қозғалысы мен пайдалану
қауіпсіздігі ережелерін бұзуды қойғанын атап өткен жөн. Бұлардан кейін
жұмыстардың жекелеген түрлерін (тау-кен, құрылыс) жүргізу немесе жарылыс
қауіпі бар кәсіпорындарда және жарылыс қауіпі бар цехтарда қауіпсіздік
ережелерін сақтамаумен байланысты іс-әрекеттер көрсетілді. Тез тұтатанатын
және улы заттарды, пиротехникалық бұйымдарды, қаруларды және оқ – дәрілерді
ұстау ережелерін бұзу дербес қылмыс құралдары ретінде қарастырылды. 1959
жылғы Қылмыстық кодекстің әрекет етуі кезінде бұл жүйе бірнеше рет жаңа
құрамдармен толықтырылды (өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу, жарылғыш немесе
тез тұтатанатын заттарды әуе көлігімен заңсыз алып өту, атыс қаруын ұрлау
және т.б.), бірақ олар әрқашанда әрекет етуші қылмыстық – құқықтық
нормалармен үйлестірілген жоқ (мысалы, улы заттарды заңсыз дайындау, сатып
алу, сақтау, тасымалдау немесе өткізу үшін қылмыстық жауаптылық енгізгенде
тез тұтанатын немесе улы заттарды заңсыз тасымалдау құралының болуына
қарамастан жаңа норманы есірткі заттарды тұтыну үшін притондар ұйымдастыру
немесе ұстау үшін жауапкершілік көздейтін баппен байланыстырды). Дегенмен,
алғашқы кеңестік қылмыстық кодекстермен салыстырғанда 1959 жылғы қылмыстық
кодекс қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі болып табылатын қоғамдық
қауіпсіздік туралы белгілі көзқарастарға негізделді. Қоғамдық қауіпсіздікке
қол сұғатын іс-әрекеттерге анықтама бере отырып әдебиеттерде олардың жалпы
белгілері туралы (кінәлінің белгілі бір ережелерді бұзуы, бұл ережелердің
белгілі бір қауіптілігі жоғары қайнар көзді пайдаланумен байланыстылығы,
тұлғалардың белгісіз шеңберіне зиян келтіру қауіпінің болуы және т.б.)
айтыла бастауы кездейсоқ емес.[17]
Авторлардың арасында 1959 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасында
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық тәртіп деп түсінілетінді сипаттауда
ауызбірлік болған жоқ: біреулері оларды әлеуметтік (құқықтық, адамгершілік
және т.б.) нормалармен реттелген базистік емес қатынастар деп атаса,
екіншілері – қоғамдық органдарда бекітілген тәртіп ережелері, үшіншілері
оларды азаматтардың, ұйымдардың және кәсіпорындардың еңбек етуінің,
демалуының және қызмет етуінің қалыпты жағдайын қамтамасыз ететін
қатынастар деп атады. Қоғамдық тәртіпте жалпы сипаттама беру кезінде
қылмыстық құқық теориясында туындаған қиыншылықтар бұл ұғымның
күрделілігімен емес, әдетте бұл ұғыммен заң шығарушы қоғамдық тәртіпке
қолсұғушыларға жатқызған барлық іс-әрекеттердің бағыттылығын қамтуға
тырысуымен түсіндіріледі. Бұл тұрғыдан 1959 жылғы Қылмыстық кодекс бұрын
әрекет еткен кеңестік қылмыстық заңдылықтан жақсырақ болды.[18] Ал, 1903
жылғы Қылмыстық заңдар жинағымен салыстырсақ, Қылмыстық кодекс қоғамдық
тәртіпке қол сұғушылықтарға өлтірумен, денеге ауыр жарақаттар келтірумен
немесе мүлкіті жоюмен қорқыту (Қылмыстық заңдар жинағында ол жеке
бостандыққа қарсы қылмыстарға жатқызылған болатын); кәмелетке толмағандарды
қайыршылыққа немесе өзге де адамгершілікке жатпайтын істермен айналысуға
тарту (ХХ ғасырдың басында бұл әрекеттер адамгершілікке қарсы қол
сұғушылықтар болып танылған); көрінеу ұрланған мүлікті сатып алу және
өткізу (Қылмыстық заңдар жинағында бұл әрекет мүлік бойынша жазаланатын
адал болмаушылықпен байланыстырылған болатын) сияқты әрекеттерді жатқызды.
1959 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасы бойынша притондар ұстау және
жеңгетайлық порнографиялық материалдарды жасау және өткізу, мәйіттер
жерленген жерлерді қорлау, мәдениет ескерткіштерін бұзу, жою немесе бүлдіру
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жатуы тиіс деген әдебиеттерде айтылған
пікірлер де жағдайды анықтаған жоқ. Мұндай пікірлерді шындыққа сәйкес
келеді деп есептеуге болмайды, алайда олардың пайда болуы қоғамдық тәртіп
термині ол кезде бір мағыналы және нақты қолданбағанымен дәлелі бола алады.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданды.
Қазіргі жағдайда бұрынғы қоғамдық қауіптілігін жоғалтқан бірқатар қылмыстар
декриминализацияланды. Мысалы, құмар ойындарды ұйымдастыру, егінді қасақана
таптау, есірткі заттарды аз мөлшерде заңсыз сатып алу немесе сақтау, сатып
алу, айырбастау және т.б бұрын оларды жасау үшін қылмыстық жауапкершілік
көзделмеген немесе Қылмыстық кодекстің өзге жалпы нормалары бойынша
көзделген бірқатар әрекеттер криминализацияланды. Қоғамның жаңа іс-
әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілік белгілеу қажеттілігі ұйымдасқан
қылмыстылықпен күресудің құқықтық негіздерін қалыптастыру, адамдардың өмірі
мен денсаулығын қолайсыз экологиялық ахуалдан қорғауды күшейту
қажеттілігімен негізделді.
Қылмыстық кодекстің 9-шы тарауына бұрын Қылмыстық кодекстің өзге
тарауларында көзделген бірқатар нормалар ауыстырылды (бандитизм, адамды
кепілге алу, жаппай тәртіпсіздіктер және т.б.). Бұл берілген қылмыстар қол
сұғатын объектінің нақтылануынан және Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
жүйелілігінен туындады.
Жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстардың негізгі және сараланған
түрлерінің белгілері нақтыланып және жүйелендіріліп мазмұндалды (терроризм,
адамды кепілге беру, бандитизм, қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
және жарылғы ұрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау
немесе алып жүру, бұзақылық және т.б.).
Көптеген баптардың санкциялары да елеулі өзгерістерге ұшыратылды.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар тікелей адамның өміріне қарсы
бағытталмағандықтан терроризм (233), бандитизм (237), әуе немесе су көлігін
не жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей қолға түсіру
(239) сияқты баптардың санкцияларынан өлім жазасы алынып тасталды.
Соңғы кезде құқық қорғау органдары біздің қоғам үшін жаңа қылмыс болып
табылатын адамды кепілге алумен кездесе бастады. Қылмыстық заңдылықта
адамды кепілге алу дербес қылмыс құрамы ретінде Қылмыстық кодексінің 234
бабында бекітілген. Бұрын берілген қылмыс құрамы 17 желтоқсан 1979 жылы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында қабылданған Адамдарды кепілге
алумен күресу туралы халықаралық конвенцияға сәйкес 19 тамыз 1987 жылғы
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінің 115-1 бабында бекітілді. Заңның бұл бабы Қылмыстық кодекс КСРО
Жоғарғы Кеңес Президиуымының КСРО-ның Адамдарды кепілге алумен күресу
туралы Халықаралық конвенцияға қосылу туралы 7 мамыр 1987 жылғы және адамды
кепілге алу үшін қылмыстық жауапкершілік орнату туралы 10 шілде 1987 жылғы
жарлықтарының негізінде енгізілді.
Адамды кепілге алу Халықаралық сипаттағы қылмыстар еңбегінде профессор
И.И.Карпец берген халықаралық сипаттағы қылмыстар анықтамасына сәйкес
келеді: Халықаралық сипаттағы қылмыстар дегеніміз адамдарға қарсы
қылмыстарға жатпайтын, бірақ мемлекеттер арасындағы қалыпты қатынастарға
қол сұғатын, қарым-қатынастардың әр түрлі салаларындағы (экономикалық,
әлеуметтік – мәдени, мүліктік және т.б.) бейбіт ынтымақтастыққа, сонымен
қатар, ұйымдар мен азаматтарға зиян келтіретін белгіленген тәртіпте
ратификацияланған халықаралық келісімдерде (конвенцияларда) бекітілген
нормаларға немесе осы келісімдерге сәйкес ұлттық қылмыстық заңдылықтың
нормаларына сәйкес жазаланатын халықаралық келісімдермен (конвенциялармен)
көзделген іс-әрекеттер.
Адамды кепілге алу сипаты бірнеше мемлекеттердің мүдделеріне нұсқан
келтіретін халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде жалпықылмыстық мемлекеттің
ішкі қылмысы ретінде де орын алуы мүмкін.
Адамды кепілге алу халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде 17 желтоқсан 1979
жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданған адамдарды кепілге алумен күресу
туралы Конвенцияға сәйкес сараланады. Бұл Конвенцияның қабылдануынан екі
жыл бұрын адамдарды кепілге алу фактілерінің жиіленуіне байланысты БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХХІ сессиясында аталған Конвенцияның жобасын дайындау
жөніндегі БҰҰ арнайы комитеті құрылды. Бұл Конвенциядан басқа
мемлекеттердің адамдарды кепілге алумен күресу сферасындағы ынтымақтастығы
бірқатар регионалдық келісімдермен реттеледі. Олар шетелдердің
дипломатиялық агенттері мен олардың отбасы мүшелерін кепілге алудан бірінші
болып жапа шеккен мемлекеттерде Америка континентінде пайда болды. 1970
жылы американдық мемлекеттер ұйымының тұрақты комитетіт қорқыту мақсатында
адамдарды ұрлауды айыптайтын резолюция қабылдады. Мұндай әрекеттер
адамгершілікке қарсы қылмыстар ретінде сараланды. 1971 жылы Вашингтонда
американдық мемлекеттер ұйымының Бас Ассамблеясымен мақұлданған халықаралық
қорғауды пайдаланатын тұлғаларды ұрлау, өлтіру, қорқытып алу және тағы да
басқа күш көрсету аспектілерімен күресетін заңдылықты унификациялауды
көздеген американаралық конвенцияға қол қойылды. Жоғарыда аталған әрекеттер
олардың жасалу себептеріне қарамастан халықаралық маңызы бар қылмыстар
ретінде сараланды. [19]
Бұл Конвенцияның 9-шы бабы оны американдық мемлекеттер ұйымына мүше
болып табылмайтын барлық мемлекеттердің қол қоюына және қосылуына ашық деп
жариялады.
Адамдарды кепілге алумен күресу жөніндегі келісімдерді жасасу
Еуропалық Кеңес шеңберінде де жүргізілді. 1973 жылы Еуропалық Кеңестің
Консультативті Ассамблеясы өзінің № 703 рекомендациясында мемлекеттерге
кінәсіз адамдарды ұрлауды немесе Олардың өміріне қауіп төндіруді ауыр
қылмыстар деп санауды ұсынды. 1977 жылы Страсбургте Еуропалық Кеңес
органдарында ұзақ мерзім талқыланғаннан кейін терроризммен күресу туралы
конвенция қабылданды. Халықаралық терроризмнің өзге актілерінің қатарында
адамдарды ұрлау, кепілге алу немесе заңсыз бостандығынан айыру аталды.
Адамдарды кепілге алу үшін қылмыстық жауапкершілік халықаралық терроризммен
күресу туралы өзге де халықаралық құқықтық актілерде, сонымен қатар,
азаматтық тұрғындарды соғыс кезінде қорғау туралы 1949 жылғы Женева
конвенциясында және 1977 жылғы Қосымша хаттамаларда көзделді.
1979 жылғы Конвенцияның 1 – бабына сәйкес кепілге алушылық дегеніміз
үшінші тарапты (мемлекет, өзге тұлғалар немесе ұйымдар) кепілге алынған
адамдарды босату шарты ретінде белгілі бір әрекеттерді (әрекетсіздікті)
мәжбүрлеп орындату мақсатында тұлғаны заңсыз бостандығынан айыра отырып алу
немесе ұстау. Кепілге алушылықтың объектілері болып тек қана халықаралық
қорғауды пайдаланатын тұлғалар ғана емес, сонымен қатар бас бостандығынан
айыру орындары әкімшілігінің өкілдері (қамаудағы адамдарды босату
мақсатында), ірі өнеркәсіпшілер және бизнесмендер, олардың отбасы мүшелері
(төлем алу мақсатында) болуы мүмкін. Қарулы тонаулар кезінде олар қашу
жолдарын қамтамасыз ету және т.б. үшін алынады. Кепілге алынған адамдарды
мемлекеттің жүргізіп отырған саясаты үшін кек алу құралы ретінде пайдалану
фактілері жиі кездеседі. Мысалы, 1980-ші жылдары ислам фундаменталистері
Америка Құрама Штаттарынан және Таяу Шығыстағы Израильдің саясатын
қолданатын өзге де елдерден кек алу мақсатында Бейрутта және өзге де
қалаларда біршама адамдарды кепілге алып, бірнеше жылдары бойы қамауда
ұстады. Адамдарды кепілге алу туралы халықаралық – құқықтық нормаларды
ұлттық заңдылыққа трансформациялау бұл қылмыстармен Қазақстан
Респуликасының территориясында күресу ісіне қосылған маңызды үлес болып
табылады.
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Әрекет етуші Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптыық көздейді. Бұл тарауға заң шығарушы қылмыстардың 26 құрамын
енгізген. Әрекет етуші қылмыстық кодексте қоғамдық қауіпсіздіктің
анықтамасы берілмеген.
Қауіпсіздік ұғымы әлдекімге әлденеден қауіп төнбейтін жағдай,
қауіптіліктің болмауы, амандық, сенімділік дегенді білдіреді1. Сәйкесінше
қауіпсіздік адамдармен біршама сипаттама, қажеттілік, адамға арналған
игілік ретінде жасалған құнды және қол жетерлік әлдене болып табылады.
Мұның барлығы заңмен сенімді қорғалуы тиіс екеніне күмән жоқ. Осы
қорғалатын объектінің маңыздылығын басшылыққа ала отырып Қазақстан
Республикасында заң шығарушы кең мағынадағы қоғамдық қауіпсіздік ұғымын
берген арнайы нормативтік акт – Ұлттық қауіпсіздік туралы Заң қабылдады.
Қоғамдық қауіпсіздік – Қазақстан азаматтары өмірінің, денсаулығы мен
берекетінің, сондай-ақ Қазақстан қоғамы құндылықтарының оларға залал
келтіре алатын, ықтимал қауіп-қатерден қорғалуының жай-күйі. Қоғамдық
қауіпсіздік ұғымы, атап айтқанда, экология, өндіріс, көлікті пайдалану
сферасындағы қауіпсіздікті қамтиды және, сондытан, оның түрлерін қылмыс
құрамдарын біріктірудің жеке негіздері ретінде ажырату қылмыстық – құқықтық
қорғаудың берілген объектісі ұғымының көлемі мен мазмұнын қайта қарауға
әкеп соқпауы тиіс. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ерекше
бөлімінде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп аталған іс-
әрекеттерге іс жүзінде бір-бірімен объектілері және қауіптің қайнар көзі
бойынша ажыратылатын қоғамдық қауіпсіздіктің белгілі түрлеріне қол
сұғатындары ғана жататынын белгілеп өту қажет.
Егер қауіптің қайнар көздерін олардың ішкі энергиясының нысандарының
ерекшеліктері бойынша жалпылама түрде жіктесек, келесілерді ажыратуға
болады: а) әлеуметтік (бір немесе бірнеше адамның мақсатты бағытталған,
қоғама қауіпті іс-әрекеті);
ә) физикалық (жылу, электр, т.б. энергиялар), химиялық (мысалы,
жарылғыш, уландыратын заттар), физика-химиялық (атап айтқанда, атом
қондырғылары);
б) биологиялық (жабайы аңдардың, микроағзалардың ықпал етуі) қайнар
көздер.
Қылмыстық кодекстің Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке
қарсы қылмыстар тарауы тұрғысынан қауіптің әлеуметтік қайнар көздерін
терроризм, адамды кепілге алу, терроризм актісі туралы көрінеу жалған
хабарлау, әртүрлі қылмыстық құрамаларды ұйымдастыру, жаппай
тәртіпсіздіктер, теңіз қарақшылығы, т.б. сияқты жазалайтын іс-әрекеттер
жатқызылуы тиіс.
Әрине, негізінен тұлғаның кез-келген қоғамға қауіпті мінез-құлқы
әлеуметке қарсы сипатта болады. Алайда, берілген жағдайда тұлғалардың
анықталмаған шеңберіне зиян келтіруге қабілетті және өздігімен жоғары
қауіптің қайнар көзі болып табылмайтын заттарды пайдалану ережелерін
бұзумен байланысты емес қылмыстық мінез-құлық туралы ғана айтылып отыр. Бұл
мағынада Қылмыстық кодекс қоғамдық қауіпсіздікке қолсұғушылықтардың қандай
топтарын көрсетіп отыр?
Бірінші топқа азаматтар, қандайда бір ұйымдардың немесе мемлекетің
өкілдерінің санасына ықпал ету құралы ретіндегі нақты әрекеттермен
нығайтылған қорқытуды пайдалана отырып жасалған іс-әрекеттерді жатқызуға
болады. Бұрын әрекет еткен қылмыстық заңдылыққа мұндай құрамдар ұзақ уақыт
ойы мүлдем белгісіз болды және 1990-шы жылдардың басында ғана терроризмнің,
терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлаудың, адамды кепілге алудың
жазаланатындығы көзделді. Қолсұғушылықтардың бұл түрін құрайтын кез-келген
іс-әрекетті жасау зиян келтіру қауіпін туындатады және мемлекетті,
ұйымдарды немесе азаматтарды үрейлендіруге бағытталады. Қолсұғушылықтардың
бұл түрін шартты түрде айналадағыларға психикалық ықпал ету мақсатында
жасалатын қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп атауға болады.
Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық
ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу, заңсыз
әскерилендірілген құраманы ұйымдастыру да белгілі бір тұлғалар шеңберіне
қатысты күш қолдану қауіпімен байланысты. Оның ерекшелігі берілген жағдайда
қорқыту келістірілген күштеу іс-әрекеттерін жасауға қабілетті мемлекетпен
бақыланбайтын ұйымның әрекет ету фактісімен байланысты екендігінде.
Айналадағылар үшін қауіптің әлеуметтік қайнар көзі болып табылатын іс-
әрекеттер тобы қоамдық тәртіпке қарсы қылмыстар деп аталады. Жоғарыда
аталып өткендей, бұрын олардың қатарына едәуір көп қылмыстар жатқызылған.
Алайда, олардың бір бөлігі 1990-шы жылдардың басында декриминализацияланды.
Жаңа қылмыстық заңдылық қоғамдық қауіпсіздікке қарсы бағытталған деп
есептеген бірқатар қылмыс құрамдарын (өлтірумен, денсаулыққа ауыр зиян
келтірумен немесе мүлікті жоюмен қорқыту, көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске
тарту және т.б.) ерекше бөлімнің өзге тарауларында көздеді. Нәтижесінде
көптеген авторлар, қоғамдық тәртіпті бұзумен тек қана бұзақылық пен
тағылықты байланыстыра бастады. Сұрақтың осылайша шешілуін қолдай отырып
мінез-құлық ережелерін өрескел бұзумен ұштасқан қоғамды анық құрметтемеу
жаппай тәртіпсіздіктер үшін жауапкершілік белгілейтін бапта де көзделгенін
атап өту қажет.
Сонымен қатар, теңіз қарақшылығы мен әуе немесе су көлігін не
жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей, қолға түсіру
белгілері бар құрамдарды ерекше топқа ажыратуға болады. Жаңа Қылмыстық
кодекс жоғары қауіптің қайнар көздерінің екінші түрін (физикалық, физико-
химиялық, химиялық) пайдаланумен байланысты қылмыстардың жазаланатындығын
белгілейтін баптарға өзгерістерді едәуір аз енгізді. Қауіпсіздік ережелерін
бұзатын қолсұғушылықтардың дербес тобы ретінде келесі ережелерді сақтамауды
атап өту қажет: а) жұмыстар жүргізу (құрылыс, тау-кен, жарылыс қауіпі бар
объектілерде және т.б.);
ә) тез тұтанатын, аралас қаупі бар заттарды, пиротехникалық бұйымдарды
және радиоактивті материалдарды ұстау;
б) қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды
сатып алу, өткізу, сақтау, тасымалдау және алып жүру.
Қылмыстық кодекстің 9 тарауының атауы бұл қылмыстардың топтық
объектілері қоғамдық қауіпсіздік (ҚР ҚК-нің 233-256 баптары) және қоғамдық
тәртіп (ҚР ҚК 257-258 баптары) болатынын көрсетеді. Қоғамдық қауіпсіздік
дегеніміз тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерін
қауіптің мүмкін қайнар көздерінен қорғалған жай-күйін қамтамасыз ететін
механизм болып табылатын экономикалық, саяси, ұйымдастырушылық және
құқықтық сипаттағы шаралар жүйесі. Қоғамдық тәртіп дегеніміз қоғамдық
тыныштықтың жай-күйін, азаматтардың қоғамдық орындардағы лайықты мінез-
құлқын, ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық және жеке
көліктің қалыпты жұмысын, жеке басқа қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
объективті жағы әдетте әрекет жолымен жүзеге асырылады. Мысалы, бандитизм
(ҚК 237 б), жапай тәртіпсіздіктер (ҚК 241 б.), бұзақылық (ҚК 257 б.).
кейбір қылмыстар тек қана әрекетсіздік жолымен жүзеге асырылады. Мысалы,
атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК 253 б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш
заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды күзету жөніндегі міндеттерді
тиісінше атқармау (ҚК 254 б.). кейбір қылмыстар әрекет жолымен де,
әрекетсіздік жолымен де жасалуы мүмкін. Мысалы, жарылыс қаупі бар
объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚК 246 б.), радиоактивті
материалдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (ҚК 249 б.). Бұл тараудағы
қылмыстардың бірқатары құрамы бойынша формальді болып келеді. Мысалы,
заңсыз әскерилендірілген құрамына ұйымдастыру (ҚК 236 б.), бандитизм (ҚК
237 б.), бұзақылық (ҚК 257 б.) және т.б. Бірқатар қылмыстар құрамдары
бойынша материалдық болып келеді. Мысалы, радиоактивті материалдарды ұрлау
немесе қорқытып алу (ҚК 248 б.), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу
кезінде қауіпсіздік ережелерін бзу (ҚК 245 б.), атыс қаруын ұқыпсыз сақтау
(ҚК 253 б.), өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (ҚК 256 б.) және т.б.
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі
кінәнің қасақана түрімен сипатталады. Жекелеген қылмыстар абайсыздықпен
жасалуы мүмкін. Мысалы, атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК 253-б.).
Бұл қылмыстардың субъектілері болып 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
жеке тұлғалар танылады. ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабына сәйкес кейбір
қылмыс құрамдарының субъектілері болып 14 жасқа толған тұлғалар танылады,
бұл ҚК-тің 233, 234, 242, 255, 257 б. 2,3 бөл., 258 баптар. Кейбір
жағдайларда тұлғаны қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың субъектісі деп тану үшін ол арнайы белгілерге ие болуы керек.
Мысалы, ҚК-тің 254, 256 баптары және т.б.
Қол сұғушылықтың тікелей объектісіне байланысты ҚР Қылмыстық
кодексінің 9 тарауына кіретін барлық қылмыстарды келесі түрде жіктеуге
болады:
1) қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар: терроризм (233 б.), адамды
кепілге алу (234 б.), ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық
қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық
қоғамдастыққа қатысу (235 б.), заңсыз әскерилендірілген құраманы
ұйымдастыру (236 б.), бандитизм (257 б.), үйлерді, құрылыстарды, қатынас
және байланыс құралдарын басып алу (238 б.), әуе немесе су көлігін не
жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей қолға түсіру (239
б.), теңіз қарақшылығы (240 б.), терроризм актісі туралы көрінеу жалған
хабарлау (242 б.), жаппай зақымдау қаруын, қару-жарақ және әскери техника
жасау кезінде пайдаланылатын технологияларды, ғылыми-техникалық ақпаратты
және қызметтерді заңсыз экспорттау (243 б.);
2) жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар: атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу
(244 б.), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (245 б.), жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (246 б);
3) жалпы қауіпті заттарды ұстау ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар: радиоактивті материалдармен заңсыз жұмыс істу (247 б.),
радиоактивті материалдарды ұрлау немесе қорқытып алу (248 б.), радиоактивті
материалдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (249 б.), айналыстан алынған
заттардың контрабандасы (250 б.), қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
және жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау,
тасымалдау немесе алып жүру (251 б.), қаруды заңсыз жасау (252 б.), атыс
қаруын ұқыпсыз сақтау (253 б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе
жарылғыш қондырғыларды күзету жөніндегі міндеттерді тиісінше атқармау (254
б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын ұрлау не
қорқытып алу (255 б.), өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (256 б.);
4) қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар: жаппай тәртіпсіздіктер (241 б.),
бұзақылық (257 б.), тағылық (258 б.).
Соңғы бірнеше жылда адамдарды кепілдікке алумен байланысты
қылмыстардың өсуі байқалуда. Босатудың шарты ретінде ақша және қандай да
бір іс-әрекеттерді орындауды талап ету мақсатында балаларды ұрлау сияқты
адамгершілікке жатпайтын қылмыстар санының өсуі байқалғаны туралы баспасөз
беттерінде аталып өткен болатын. 1998 жылы төрт қазақстандық кепілге
алынды. 1999 жылы 14 қазақстандық кепілге алынып, 59 адам ұрланды. Адамдар
заттар сияқты сауда пәніне айналды.[20]
Адамды кепілге алуды жалпыға қауіпті қылмыстардың қатарына жатқызу
субъективті негізделген, себебі кінәлілер олардың іс-әрекеттерінің мақсаты
болып өздігімен адамды кепілге алу емес, мемлекет, ұйым немесе азамат
тарапынан белгілі бір іс-әрекеттерді орындау немесе орындамау табылатынын
сезінеді. Кепілге алынған адамның тұлғасы кінәлілерді өздігінен емес,
белгілі адресатқа ықпал ету құралы ретінде қызықтырады. Сәйкесінше қылмыс
жасалған жерде қандай да бір себептермен болған кез-келген адамдар кепілге
алынуы мүмкін.
Заң шығарушы адамды кепілге алудың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесін ескере отырып оны ауыр қылмыстар қатарына, ал саралаушы мән-
жайлар болғанда (ҚР ҚК-нің 234 бап. 3 б.) ерекше ауыр қылмыстар қатарына
жатқызуды және 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны
көздеді.
Көпшілік Батыс елдерінің заңдылықтары адамдарды кепілге алу үшін
жоғарылатылған қылмыстық жауаптылықты көздейді. Мысалы, Америка Құрама
Штаттарында ұшақ бортында орын алуы мүмкін құқыққа қарсы іс-әрекеттерді
толық қарастырған Монреаль Конвенциясының негізінде қабылданған әуе
кемелеріндегі диверсиялар туралы федералдық заң әрекет етеді. АҚШ-та,
орташа есеппен, әуе терроризмі және адамды кепілге алу үшін үкімдер 28жылға
жазаны көздейді. Германияның Қылмыстық кодексі адамды кепілге алу үшін
кемінде 5 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті
көздейді. Францияда 1971 жылы адамды кепілге алуға кінәлі деп танылған
тұлғаларды өмір бойға бас бостандығынан айыру туралы заң қабылданды. Атап
өтуіміз қажет, кінәліліредің әрекет ету тәсілдері, кез-келген қоғам
мүшесінің кепілге алынған адам ролінде болу мүмкіндігі, келтірілетін
зиянның әр түрлі болуы – мұның барлығы қоғамдық тыныштық атмосферасына
ықпал етеді, азаматтарда өздерінің қауіпсіздігіне сенімсіздік сезімін
туғызады. Басқаша сөзбен айтқанда, адамды кепілге алу кезінде қоғам
өмірінің қауіпсіз жай-күйін қамтамасыз ететін қатынастарға зиян
келтіріледі. Берілген қылмыс қоғамдық қауіпсіздікті бұзады, көп жағдайда
көптеген адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді, жеке
бостандықты шектейді және Қазақстан Республикасы Конституциясының 16, 17
баптарымен кепілдік берілген жеке басқа қол сұғушылықты бұзады.
Қоғамдық қауіпсіздік адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты
қызметін, радиоактивті материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні,
жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз
пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді
реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Бұлардың барлығы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық
объектісі болып табылады. Ал қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
тікелей объектісі қоғамдық қауіпсіздіктің жекелеген салалары (адам өмірінің
және оның қызметінің қауіпсіздік шарттары: өліммен аяқталатын зардап
туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және т.б.) болып табылады. Осы топқа
жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның өмірі мен
денсаулығы болуы мүмкін. Объективтік жағынан алғанда, қоғамдық
қауіпсіздікке жататын қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы, ал біршамалары
әрекет немесе әрекетсіздік күйде (ҚР ҚК-тің 245, 246 баптары) жүзеге
асырылады.
Көптеген қылмыстар кұрамы жағынан формальдық (ҚР ҚК-тің 233, 234, 237
баптары), ал кейбіреулері материалдық құрамға (ҚР ҚК-тің 245, 244 баптары)
жатады. Адамның, оның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы әлеуметтік
құндылық деп тану адмдардың қауіпсіз тіршілігін, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ете алатын, тиісті
әлеуметтік жағдайлар құрылуына байланысты. Азаматтардың еңбек етуімен
демалуы, мемлекеттік тәртіпті қорғау үшін қажетті жағдайлар құруға
бағытталған құқықтық шаралар жүйесі адамдардың, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін маңызды фактор болып
табылады. Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке бағытталған
қолсұғушылық үшін жауаптылық көздейтін ҚР ҚК 9-шы тарауының нормалары
осындай шаралардың қатарына жатады.
Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
ерекшелігі олардың қоғамдық қатынастардың қалың тобы үшін зиянды екендігіне
(жеке бастың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және басқа
әлеуметтік құрылымдардың қалыпты жұмыс атқаруының қауіпсіздігі үшін). Бұл
санаттағы қылмыстарды жасау кезінде тек жеке бір адамның мүддесіне ғана
емес, қоғам өмірінің қауіпсіз жағдайларына тұтасынан, яғни қоғамдық маңызды
мүдделерге зиян келтіріледі. Осыған байланысты, түгел қоғам қалыпты және
қауіпсіз жағдайларын, қоғамдық тәртіпті сақтау, түрлі жұмыстар жүргізу және
жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану кезіндегі қауіпсіздік сияқты
әлеуметтік құндылықтар тікелей қылмыстық ықпалға ұшырауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінің жалпыға бірдей
қауіпсіздікті қоғамдық қауіптілікті оның тар мағанасыда ғана емес, сол
сияқты қоғамдық адамгершілікті, т.б. қамтамасыз етуші қоғамдық
қатынастардың үлкен тобының құрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Бұл
қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы Қылмыстық кодексте қоғамдық
қауіпсіздік (кең мағанасында) және қоғамдық тәртіп деп аталып, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 9-шы тарауына кіретін қылмыстардың
текті объектісін құрайды.
Заңға сәйкес, Қылмыстық кодексінің 9-шы тарауының нормалары мен
қарастырылған қылмыстардың объектісі – қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіп болып табылады, яғни, қоғамның әр мүшесінің өмір сүру жағдайының
қауіпсіздігін, әр түрлі жұмыстар жүргізу кезінде және жалпыға бірдей
қауіпті заттарды қолдану барысында жеке бастың, қоғамның немесе мемлекеттің
мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей қоғамдық қатынастардың
жиынтығы.
Объективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы жасалынады, мысалы,
терроризм (ҚР ҚК-нің 233-ші бабы), бұзақылық (ҚР ҚК-нің 257-ші бабы) және
басқалары.
Жекелеген қылмыстар тек әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы:
атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 244-
ші бабы), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 245, 245-1 баптары және т.б.). Қоғамдық
қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі формальды
құрамдас қылмыстар қатарына жатады: заңсыз әскериліндірілген құраманы
ұйымдастыру (ҚР ҚК-нің 236-шы бабы), қаруды заңсыз жасау (ҚР ҚК-нің 252-ші
бабы) және тағы басқа кейбір қылмыстардың құрамы материалды болып
құрастырылған, мысалы, өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 256-
бабы).
Субъективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі кінәнің қасақана түрінің болуымен
сипатталады. Бірқатар қылмыстар тек абайсызда жасалады, мысалы, атыс қаруын
үқыпсыз сақтау (ҚР ҚК-нің 253-бабы).
Қылмыстық кодексінің 233, 234 баптардың 2-ші бөліктері, 235, 237-240
баптарында көзделген қылмыстарда мақсат міндетті белгі болып табылады.
Қарастырылыушы қылмыстардың субъектілері – 16 жасқа толған есі дұрыс
тұлғалар. АЛ ҚР Қылмыстық кодексінің 233, 234, 242, 255-1 баптарының 2-ші
бөліктерімен, 257-258 баптарымен көзделген қылмыстардың субъектілері 14
жасқа толған есі дұрыс тұлғалар болып табылады. Көп жағдайларда бұл
қылмыстардың субъектілері жеке тұлғалар болса, жекелеген жағдайларда арнайы
белгілері бар тұлғалар болуы мүмкін.
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және
олардың жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризмнің қылмысының түсінігі
Заң террорлық әрекетке – адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян
келтіру не қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қауіпін төндіретін
жарылыс жасауды, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты
қорқыту не мемлекеттік ықпал ету мақсатында жасап, сондай-ақ аталған іс-
әрекеттерді дәл осы мақсатта жасаумен қорқытуды іске асыру идеясы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 233-ші бабы осыңдай анықтама береді.
Терроризм – қазіргі дәуірдегі ең кауіпті қылмыс түрі болып табылады.
Мұндай қылмыстар көп жағдайларда үлттық шектен шығып халықаралық сипат
алуда. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен сипаттамсы
1.1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . .10
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және олардың
жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризм қылмысының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24
2.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардағы ұйымдасқан қылмыстық
топтардың жасайтын
қылмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...29
2.3 Жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..41
3 Қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар арасындағы жауаптылық ерекшеліктері
3.1 Бұзақылық қылмысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
55
3.2 Бұзақылық, тағылық, жаппай тәртіпсіздік қылмыс құрамдарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...73
КІРІСПЕ
Еліміздің тәуелсіз, зайырлы, демократиялық, құқықтық мемлекет болып
жарияланғанына 20 жылдан асты. Осы жылдар ішінде көптеген заңдар мен
нормативтік-құқықтық актілер қабылданғаны мәлім, бірақ бұл заңдардың
қаншалықты қоғамға пайдалы екенің тек уақыт өте көре аламыз.
Қазақстан халқын толғандыратын мәселелердің қатарында соңғы жылдары
әрбір азаматтың өмір сүруіне қауіпсіз жағдайлар қалыптастыру, бостандық
және жеке басқа қолсұғушылық конституциялық құқығын сенімді қорғауды
қамтамасыз ету мәселелері де алдыңғы қатарға шыға бастады. Азаматтардың
конституциялық құқықтарына қылмыстардың ауыр және ерекше ауыр санаттары ең
үлкен зиян тигізеді.
Қылмыстылықпен тиімді күресуге ықпал ететін бағыттардың бірі –
қылмыстық заңнаманы жетілдіру, атап айтқанда қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті бекітетін бөлігінде. Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасын жетілдіру бірқатар бастапқы қылмыстық-
құқықтық ережелерді қайта қарастырумен қатар, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қалыптастыру үшін елеулі маңызы бар салыстырмалы түрде жеке мәселелерді
шешуді талап етеді. Олардың бірі – қылмыстық кодекстің ерекеше бөліміндегі
кейбір нақты нормалардың құрылымдарын нақтылап анықтау қажеттілігі.
Сондықтан да берілген тақырып қазіргі таңда өзекті болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімінің 9-шы тарауында бекітілген қоғамдық қауісіздікке
қарсы қылмыстарының құрамына заңдық талдау жүргізу, бұл нормаларды
қолданудың тиімділігін арттыру жолдарын қарастыру.
Берілген мақсатқа сүйене отырып келесі міндеттер қойылған:
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік орнататын
заңдардың бұрынғы кездегі және қазіргі заңнамада даму тарихын талдау;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарға жалпы сипаттама беру
түрлерін көрсету;
• қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс құрамдарының элементтері
(объект, объективті жағы, субъект, субъективті жағы) бойынша талдау
жүргізу.
1997 жылы шілде айының 16-шы жұлдызында Қазақстан Республикасының
Парламенті жаңа Қылмыстық кодексті қабылдады, ол 1998 жылдың 1-ші
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі – адам, қоғам,
мемлекет мүдделерін қорғау болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.
Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің
бірі болып табылады.
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуына
мемлекет кепілдік береді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-ші
бөлімі осыған тікелей арналған. Конституцияның 1-ші бабында "Ең қымбат
қазына – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары", - деп
жарияланған.[1]
Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары соның
ішінде Қылмыстық кодексте адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-ші бабында адам және
азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасында барлық заңдар жеке
бостандықтарды қорғауға әр уақытта артықшылық береді.
Күнделікті өмірде қылмыс жасады, қоғамдық тәртіпті бұзды деген сөзді
жиі-жиі естуге болады. Демек, мұндай әрекет жасаушылар білмей немесе
қасақана заңдылықты, құқық тәртібін бұзады. Соның нәтижиесінде құқық
бұзушылық пайда болады. Құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы, қоғамға
қайшы, тұлғаға зиянды, қауіпті кінәлі деп танылып жазылынатын әрекет немесе
әрекетсіздік.
Қылмыс – бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зардаптың мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты
болатынды тура анықтау қажеттілігі туындайды.
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың
әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай
салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың
маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық
мүмкіндік туғызады.
Жаңа Қылмыстық заңда қылмысқа бірлігіп қатысудың ұғымы, оған
қатысушылардың (орындаушылар, ұйымдастырушылар) жекелеген іс-әрекеттерін
сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары,
сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының анықтамасы берілген (ҚР ҚК-тің 21-31
баптары).
Қылмыстық кодексте жазалау катерімен тыйым салынған айыпты коғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді.
Көптеген Батыс Еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың
формальдық анықтамаларына түсінік беруі орын алған, отанымыздың қылмыстық
құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімен тыйым салынған
материалдық-формалдық анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы
белгілі.
Егер қылмыстың түсінігі формальды анықтамаға түсінік бере отырып қол
сұғушылықтың құқыққа қарсы формальды белгілеріне сілтеме жасаса, ал
материалды анықтамада формальды белгілерімен міндетті түрде материалды
қоғамға қауіптілік әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-ші
бабында берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен
сипатталынады. Бұл – қоғамға қауіптілік, оның құқыққа қайшылығы, кінәлік
және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен
ғана байланысты қолсұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі – оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік – қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қарым-қатынасқа нақты
қауіптілік тудыратын немесе зиянын тигізетін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздік).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң атқарушы тек осы қоғамға қауіптіліктің белгілерін
анықтаумен ғана байланысты әрекет немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жатқызуға болатындығын көрсетеді. Қоғамға қауіптілік іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен
сипатталады. Заң атқарушы, егер қолсұғушылыққа тыйым салуды міндетті түрде
таба отырса, қауып туғызған нақты әрекет немесе әрекетсіздікті әрқашан да
қылмыс қатарына жатқыза бермейді.
Қоғамға қауіптілік – тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық мысалы, қоғамға немесе мемлекетке жеке адамға зиян
тигізеді. Бірақ олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.
Заң шығарушы қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
қолсұғушылықтың нәтижесінде болатын зардаптардың белгілерін сипатайтын
белгілерді ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында көрсеткен.
Өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзғаны (ҚР ҚК 256-шы бабы), сапасыз құрылыс
(ҚР ҚК 245-1 бабы), атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін
бұзғаны (244-ші бабы) үшін қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс.
Мемлекет қоғамдық қауіпсіздікті сақтауға, адамдардың тыныштығын,
олардың заңды мүдделері мен құқықтарының бұзылмауына ерекше мән береді.
Осыған орай ҚР қылмыстық кодексінің жекелеген тарауы мемлекеттің қоғамдық
қауіпсіздігімен бірге қоғамдық тәртіпті реттеуге, қорғауға арналған.
Берілген дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қазақстандық және
ресейлік авторлардың еңбектері, Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы, мерзімдік басылымдардан алынған материалдар құрады.
1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы түсінігі мен
сипаттамасы
1 Қоғамдық қауіпсіздікке арналған заңнаманың даму тарихы
Қазіргі әрекет етуші ҚР Қылмыстық кодексі қоғамдық қауіпсіздікке қол
сұғушылық ретінде қарастырған іс-әрекеттер ең алғаш рет қылмыстық және
түзеу жазалары туралы Заңдар жинағында жеке топ ретінде ажыратылды. Бұл
Заңдар жинағының Қоғамдық жайластырушылыққа және қоғамдық орындардың
бекіткен тәртіп ережелеріне қарсы қылмыстар және теріс қылықтар туралы
бөлімінде Қоғамдық тыныштықты, тәртіпті және оларды қорғайтын ережелерді
бұзу туралы деп аталатын тарау болды. Жазаланатындығы І Петр заманынан
белгілі кейбір әрекеттерді, (Ғажайыптарды, ырымшылдықты немесе надандықты
пайдалана отырып зиян келтіру) криминализациялауда мирасқорлықты сақтай
және бұл тараудың баптарын бөлімдер бойынша топтай отырып, заң шығарушы
сиқырлаушылық, жаман ойлы топтар құру және притондар ұстау, зиянды
хабарлар тарату, куәнің жалған жауап беруі және халықты тұрғылықты жерінен
көшуге көндіру түріндегі әрекеттер қоғамдық тыныштықты бұзумен тікелей
байланысты екендігін басшылыққа алғаны анық. Ал, қоғамдық тәртіпке келсек,
оған қарсы әрекеттер ретінде қаңғыбастықпен, қайыр сұраумен айналысатын,
белгілі бір елді мекендерде тұруға рұқсаты жоқ тұлғалар тарапынан жасалатын
құқық бұзушылықтар ғана емес, сонымен қатар қаруды, оқ-дәрілерді және т.б.
заңсыз дайындау, сақтау және өткізу, адамға итті немесе қандай да бір
жануарды айдап салу танылды.[15]
Мұндай қол сұғушылықтардың кеңірек шеңбері 1903 жылғы Қылмыстық Заңдар
жинағында бекітілді. Екі негізгі түрге тоқтала отырып, оларға ерекше
бөлімнің жеке тараулары арналды: бірі Қоғамдық және жеке қауіпсіздікті
қорғайтын ережелерді бұзу туралы, екіншісі Қоғамдық тыныштықты қорғайтын
ережелерді бұзу туралы деп аталады. Бірінші тарауға қаруды, оқ-дәрілерді,
жарылғыш заттарды заңсыз жасау, сатып алу, сақтау немесе өткізу; адамға
жануарды айдап салу; қауіпсіздік ережелерінің жекелеген түрлерін сақтамау:
ацетиленді және кальций – карбидті ұстау, жарылғыш құрылғыларды (бу
қазандарын) пайдалану, көлік құралын жүргізу (мысалы, абайсыз немесе шектен
тыс жылдамдықты асыру, ат тізгінін көрінеу қабілетсіз немесе мас адамға
ұстату), жабайы аңды ұстау, спирт ішімдіктерін сату.
Бұл тарауда өртке қарсы қауіпсіздік ережелерін сақтамау туралы да
айтылды: темекі тартуға заңмен, немесе, міндетті ережемен тыйым салынған
жерде темекі тарту үшін және темекі тартуға тыйым салынатындығы туралы
ескертуге қарамастан өрт немесе жарылыс қауіпін тудыратын жерде темекі
тарту үшін жеке санкциялар көзделді.
Екінші тарау негізінен өзге іс-әрекеттердің белгілерін қамтыды
(қылмыстық қауымдастықтар құру, притондар ұстау, зиянды хабарлар тарату,
қаңғыбастық және т.б.). Бірақ бұл тарауға да бірнеше жаңа құрам енгізілді,
оның ішінде, сотқарлық: қоғамдық орында немесе қоғамдық жиында, немесе
олардан тыс, бірақ қоғамдық тыныштықты немесе тәртіпті бұза отырып айқай,
шу көтеру немесе өзге де жүгенсіздік жасау, кейіннен бұл әрекеттер
бұзақылық терминімен белгілене бастады.
1922 жылғы алғашқы Кеңестік Қылмыстық кодекс ерекше бөлімнің баптарын
жалпылама топтауға негізделді. Осыған байланысты бір тарауға қылмыстық –
құқықтық қорғалуға жататын үш объектіге қол сұғушылықтар біріктірілді:
халықтың саулығы, қоғамдық қауіпсіздік және көпшілік тәртіп. Заң шығарушы
жоғарыда аталған бірқатар іс-әрекеттердің жазаланатындығын жоққа шығарып
жекелеген қылмыстарды қылмыстық-құқықтық бағалаудың бағытын қайта қарап
оларды берілген тараудан алып тастау мүмкін деп есептеді. Мысалы, сәйкес
рұқсатсыз жарылғыш заттарды немесе оқ-дәрілерді жасау, сатып алу, сақтау
немесе өткізу жағдайлары қылмыстық жауапкершіліктің дербес негізі ретінде
ажыратылып басқару тәртібіне қарсы қылмыстармен тікелей байланыстырылды.
Атыс қаруын заңсыз сақтау бұрыңғысынша қоғамдық қауіпсіздік мүдделерін
қылмыстық жазаланатын бұзушылық ретінде қарастырылғанын атап өту қажет.
Қоғамдық қауіпсіздік мүдделерін қорғау Ерекше бөлімнің тағы да екі бабын
қалыптастыру кезінде көзделді: олардың бірінде темір жол және су жолдарында
жүру тәртібі мен қауіпсіздігін қорғау үшін арналған ережелерді сақтамау
туралы, екіншісінде құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде заңмен немесе
міндетті ережемен белгіленген құрылыс, санитариялық және өртке қарсы
ережелерді орындамау немесе бұзу туралы айтылды. Мұндай нысанда
қалыптастырылған құрамдар ол кезеңде көпшілік тәртіп түсінігі өзінің
мазмұнымен халықтың денсаулығын қорғауға арналған ережелерді қамтығанының
дәлелі бола алады. 1922 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасы бойынша көпшілік
тәртіпке көптеген өзге ережелерді (тұрғылықты жері бойынша тіркелу және
есепке тұру, баспа туындыларды шығару, баспаханалар ашу, жеке
кәсіпорындардың қызметі туралы есеп беру, механикалық қозғалтқыштарды
орнату және т.б.) сақтамау нәтижесінде зиян келеді.[16]
Заң шығарушының қылмыстық – құқықтық қорғаудың дербес объектісі
ретіндегі көпшілік тәртіпке көзқарасын сипаттау үшін бұзақылықтың
бағыттылығы туралы сұрақтың шешілуі ең көрнекті болып табылады. Бұл
терминді білмегенімен, 1903 жылғы Қылмыстық заңдар жинағы сәйкес
әрекеттерді қоғамдық тыныштыққа және тәртіпке қолсұғушылық деп есептеді:
сотқар, мақсатсыз, жекелеген азаматтарды немесе тұтастай қоғамды
құрметтемеуді анық білдірумен ұштасқан әрекеттер, ал 1922 жылғы Қылмыстық
кодекс оларды жеке тұлғаға қарсы қылмыстарға жатқызды. Кейіннен 1926 жылғы
Қылмыстық кодексте оларға біршама өзгеше баға берілді. Бұл әрекеттердің
сараланған түрлері (сотқарлық немесе жүгенсіздіктің көрініс табуы,
қайталануы, қасақанашылық, айрықша цинизм, өрескелдік) ажыратылып бұзақылық
құрамымен сотқар, қоғамды айқын құрметтемеумен ұштасқан әрекеттер қамтылды
және заң шығарушы бұзақылықты жазалайтын бапты Басқару тәртібіне қарсы
қылмыстар тарауына енгізген негізді деп есептеді. 1940 жылы бұл құрамның
белгілері жаңа редакцияда берілді (кәсіпорындардағы, мекемелердегі және
қоғамдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің
бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы
Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі
құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық
әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық
бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен
азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу,
жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билік орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте ордендер
мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр түрлі құжаттарды сақтау тәртібін
бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-
әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926
жылғы Қылмыстық кодексте ордендер мен азаттық белгілерін заңсыз тағу, әр
түрлі құжаттарды сақтау тәртібін бұзу, жергілікті билікмдық орындардағы
бұзақылық әрекеттер), алайда бұл іс-әрекеттің бағыттылығын қылмыстық-
құқықтық бағалау өзгерген жоқ. Егер 1926 жылғы Қылмыстық кодексте орден1
жасалды. Сәйкес құрамдар тікелей қоғам мүшелеріне ғана емес, сонымен қатар
табиғатқа зиян келтіру қауіпін тудыратын іс-әрекеттерді қамтуды көздейтін
жүйеге қалыптастырылды. Экологиялық сипаттағы қолсұғушылықтардың
сипаттамасына тоқталмай – ақ заң шығарушы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы
қылмыстардың арасында бірінші орынға көлік қозғалысы мен пайдалану
қауіпсіздігі ережелерін бұзуды қойғанын атап өткен жөн. Бұлардан кейін
жұмыстардың жекелеген түрлерін (тау-кен, құрылыс) жүргізу немесе жарылыс
қауіпі бар кәсіпорындарда және жарылыс қауіпі бар цехтарда қауіпсіздік
ережелерін сақтамаумен байланысты іс-әрекеттер көрсетілді. Тез тұтатанатын
және улы заттарды, пиротехникалық бұйымдарды, қаруларды және оқ – дәрілерді
ұстау ережелерін бұзу дербес қылмыс құралдары ретінде қарастырылды. 1959
жылғы Қылмыстық кодекстің әрекет етуі кезінде бұл жүйе бірнеше рет жаңа
құрамдармен толықтырылды (өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу, жарылғыш немесе
тез тұтатанатын заттарды әуе көлігімен заңсыз алып өту, атыс қаруын ұрлау
және т.б.), бірақ олар әрқашанда әрекет етуші қылмыстық – құқықтық
нормалармен үйлестірілген жоқ (мысалы, улы заттарды заңсыз дайындау, сатып
алу, сақтау, тасымалдау немесе өткізу үшін қылмыстық жауаптылық енгізгенде
тез тұтанатын немесе улы заттарды заңсыз тасымалдау құралының болуына
қарамастан жаңа норманы есірткі заттарды тұтыну үшін притондар ұйымдастыру
немесе ұстау үшін жауапкершілік көздейтін баппен байланыстырды). Дегенмен,
алғашқы кеңестік қылмыстық кодекстермен салыстырғанда 1959 жылғы қылмыстық
кодекс қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі болып табылатын қоғамдық
қауіпсіздік туралы белгілі көзқарастарға негізделді. Қоғамдық қауіпсіздікке
қол сұғатын іс-әрекеттерге анықтама бере отырып әдебиеттерде олардың жалпы
белгілері туралы (кінәлінің белгілі бір ережелерді бұзуы, бұл ережелердің
белгілі бір қауіптілігі жоғары қайнар көзді пайдаланумен байланыстылығы,
тұлғалардың белгісіз шеңберіне зиян келтіру қауіпінің болуы және т.б.)
айтыла бастауы кездейсоқ емес.[17]
Авторлардың арасында 1959 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасында
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық тәртіп деп түсінілетінді сипаттауда
ауызбірлік болған жоқ: біреулері оларды әлеуметтік (құқықтық, адамгершілік
және т.б.) нормалармен реттелген базистік емес қатынастар деп атаса,
екіншілері – қоғамдық органдарда бекітілген тәртіп ережелері, үшіншілері
оларды азаматтардың, ұйымдардың және кәсіпорындардың еңбек етуінің,
демалуының және қызмет етуінің қалыпты жағдайын қамтамасыз ететін
қатынастар деп атады. Қоғамдық тәртіпте жалпы сипаттама беру кезінде
қылмыстық құқық теориясында туындаған қиыншылықтар бұл ұғымның
күрделілігімен емес, әдетте бұл ұғыммен заң шығарушы қоғамдық тәртіпке
қолсұғушыларға жатқызған барлық іс-әрекеттердің бағыттылығын қамтуға
тырысуымен түсіндіріледі. Бұл тұрғыдан 1959 жылғы Қылмыстық кодекс бұрын
әрекет еткен кеңестік қылмыстық заңдылықтан жақсырақ болды.[18] Ал, 1903
жылғы Қылмыстық заңдар жинағымен салыстырсақ, Қылмыстық кодекс қоғамдық
тәртіпке қол сұғушылықтарға өлтірумен, денеге ауыр жарақаттар келтірумен
немесе мүлкіті жоюмен қорқыту (Қылмыстық заңдар жинағында ол жеке
бостандыққа қарсы қылмыстарға жатқызылған болатын); кәмелетке толмағандарды
қайыршылыққа немесе өзге де адамгершілікке жатпайтын істермен айналысуға
тарту (ХХ ғасырдың басында бұл әрекеттер адамгершілікке қарсы қол
сұғушылықтар болып танылған); көрінеу ұрланған мүлікті сатып алу және
өткізу (Қылмыстық заңдар жинағында бұл әрекет мүлік бойынша жазаланатын
адал болмаушылықпен байланыстырылған болатын) сияқты әрекеттерді жатқызды.
1959 жылғы Қылмыстық кодекстің мағынасы бойынша притондар ұстау және
жеңгетайлық порнографиялық материалдарды жасау және өткізу, мәйіттер
жерленген жерлерді қорлау, мәдениет ескерткіштерін бұзу, жою немесе бүлдіру
қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жатуы тиіс деген әдебиеттерде айтылған
пікірлер де жағдайды анықтаған жоқ. Мұндай пікірлерді шындыққа сәйкес
келеді деп есептеуге болмайды, алайда олардың пайда болуы қоғамдық тәртіп
термині ол кезде бір мағыналы және нақты қолданбағанымен дәлелі бола алады.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданды.
Қазіргі жағдайда бұрынғы қоғамдық қауіптілігін жоғалтқан бірқатар қылмыстар
декриминализацияланды. Мысалы, құмар ойындарды ұйымдастыру, егінді қасақана
таптау, есірткі заттарды аз мөлшерде заңсыз сатып алу немесе сақтау, сатып
алу, айырбастау және т.б бұрын оларды жасау үшін қылмыстық жауапкершілік
көзделмеген немесе Қылмыстық кодекстің өзге жалпы нормалары бойынша
көзделген бірқатар әрекеттер криминализацияланды. Қоғамның жаңа іс-
әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілік белгілеу қажеттілігі ұйымдасқан
қылмыстылықпен күресудің құқықтық негіздерін қалыптастыру, адамдардың өмірі
мен денсаулығын қолайсыз экологиялық ахуалдан қорғауды күшейту
қажеттілігімен негізделді.
Қылмыстық кодекстің 9-шы тарауына бұрын Қылмыстық кодекстің өзге
тарауларында көзделген бірқатар нормалар ауыстырылды (бандитизм, адамды
кепілге алу, жаппай тәртіпсіздіктер және т.б.). Бұл берілген қылмыстар қол
сұғатын объектінің нақтылануынан және Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің
жүйелілігінен туындады.
Жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстардың негізгі және сараланған
түрлерінің белгілері нақтыланып және жүйелендіріліп мазмұндалды (терроризм,
адамды кепілге беру, бандитизм, қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
және жарылғы ұрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау
немесе алып жүру, бұзақылық және т.б.).
Көптеген баптардың санкциялары да елеулі өзгерістерге ұшыратылды.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар тікелей адамның өміріне қарсы
бағытталмағандықтан терроризм (233), бандитизм (237), әуе немесе су көлігін
не жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей қолға түсіру
(239) сияқты баптардың санкцияларынан өлім жазасы алынып тасталды.
Соңғы кезде құқық қорғау органдары біздің қоғам үшін жаңа қылмыс болып
табылатын адамды кепілге алумен кездесе бастады. Қылмыстық заңдылықта
адамды кепілге алу дербес қылмыс құрамы ретінде Қылмыстық кодексінің 234
бабында бекітілген. Бұрын берілген қылмыс құрамы 17 желтоқсан 1979 жылы
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында қабылданған Адамдарды кепілге
алумен күресу туралы халықаралық конвенцияға сәйкес 19 тамыз 1987 жылғы
Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығымен Қазақ ССР Қылмыстық
кодексінің 115-1 бабында бекітілді. Заңның бұл бабы Қылмыстық кодекс КСРО
Жоғарғы Кеңес Президиуымының КСРО-ның Адамдарды кепілге алумен күресу
туралы Халықаралық конвенцияға қосылу туралы 7 мамыр 1987 жылғы және адамды
кепілге алу үшін қылмыстық жауапкершілік орнату туралы 10 шілде 1987 жылғы
жарлықтарының негізінде енгізілді.
Адамды кепілге алу Халықаралық сипаттағы қылмыстар еңбегінде профессор
И.И.Карпец берген халықаралық сипаттағы қылмыстар анықтамасына сәйкес
келеді: Халықаралық сипаттағы қылмыстар дегеніміз адамдарға қарсы
қылмыстарға жатпайтын, бірақ мемлекеттер арасындағы қалыпты қатынастарға
қол сұғатын, қарым-қатынастардың әр түрлі салаларындағы (экономикалық,
әлеуметтік – мәдени, мүліктік және т.б.) бейбіт ынтымақтастыққа, сонымен
қатар, ұйымдар мен азаматтарға зиян келтіретін белгіленген тәртіпте
ратификацияланған халықаралық келісімдерде (конвенцияларда) бекітілген
нормаларға немесе осы келісімдерге сәйкес ұлттық қылмыстық заңдылықтың
нормаларына сәйкес жазаланатын халықаралық келісімдермен (конвенциялармен)
көзделген іс-әрекеттер.
Адамды кепілге алу сипаты бірнеше мемлекеттердің мүдделеріне нұсқан
келтіретін халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде жалпықылмыстық мемлекеттің
ішкі қылмысы ретінде де орын алуы мүмкін.
Адамды кепілге алу халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде 17 желтоқсан 1979
жылы БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданған адамдарды кепілге алумен күресу
туралы Конвенцияға сәйкес сараланады. Бұл Конвенцияның қабылдануынан екі
жыл бұрын адамдарды кепілге алу фактілерінің жиіленуіне байланысты БҰҰ Бас
Ассамблеясының ХХХІ сессиясында аталған Конвенцияның жобасын дайындау
жөніндегі БҰҰ арнайы комитеті құрылды. Бұл Конвенциядан басқа
мемлекеттердің адамдарды кепілге алумен күресу сферасындағы ынтымақтастығы
бірқатар регионалдық келісімдермен реттеледі. Олар шетелдердің
дипломатиялық агенттері мен олардың отбасы мүшелерін кепілге алудан бірінші
болып жапа шеккен мемлекеттерде Америка континентінде пайда болды. 1970
жылы американдық мемлекеттер ұйымының тұрақты комитетіт қорқыту мақсатында
адамдарды ұрлауды айыптайтын резолюция қабылдады. Мұндай әрекеттер
адамгершілікке қарсы қылмыстар ретінде сараланды. 1971 жылы Вашингтонда
американдық мемлекеттер ұйымының Бас Ассамблеясымен мақұлданған халықаралық
қорғауды пайдаланатын тұлғаларды ұрлау, өлтіру, қорқытып алу және тағы да
басқа күш көрсету аспектілерімен күресетін заңдылықты унификациялауды
көздеген американаралық конвенцияға қол қойылды. Жоғарыда аталған әрекеттер
олардың жасалу себептеріне қарамастан халықаралық маңызы бар қылмыстар
ретінде сараланды. [19]
Бұл Конвенцияның 9-шы бабы оны американдық мемлекеттер ұйымына мүше
болып табылмайтын барлық мемлекеттердің қол қоюына және қосылуына ашық деп
жариялады.
Адамдарды кепілге алумен күресу жөніндегі келісімдерді жасасу
Еуропалық Кеңес шеңберінде де жүргізілді. 1973 жылы Еуропалық Кеңестің
Консультативті Ассамблеясы өзінің № 703 рекомендациясында мемлекеттерге
кінәсіз адамдарды ұрлауды немесе Олардың өміріне қауіп төндіруді ауыр
қылмыстар деп санауды ұсынды. 1977 жылы Страсбургте Еуропалық Кеңес
органдарында ұзақ мерзім талқыланғаннан кейін терроризммен күресу туралы
конвенция қабылданды. Халықаралық терроризмнің өзге актілерінің қатарында
адамдарды ұрлау, кепілге алу немесе заңсыз бостандығынан айыру аталды.
Адамдарды кепілге алу үшін қылмыстық жауапкершілік халықаралық терроризммен
күресу туралы өзге де халықаралық құқықтық актілерде, сонымен қатар,
азаматтық тұрғындарды соғыс кезінде қорғау туралы 1949 жылғы Женева
конвенциясында және 1977 жылғы Қосымша хаттамаларда көзделді.
1979 жылғы Конвенцияның 1 – бабына сәйкес кепілге алушылық дегеніміз
үшінші тарапты (мемлекет, өзге тұлғалар немесе ұйымдар) кепілге алынған
адамдарды босату шарты ретінде белгілі бір әрекеттерді (әрекетсіздікті)
мәжбүрлеп орындату мақсатында тұлғаны заңсыз бостандығынан айыра отырып алу
немесе ұстау. Кепілге алушылықтың объектілері болып тек қана халықаралық
қорғауды пайдаланатын тұлғалар ғана емес, сонымен қатар бас бостандығынан
айыру орындары әкімшілігінің өкілдері (қамаудағы адамдарды босату
мақсатында), ірі өнеркәсіпшілер және бизнесмендер, олардың отбасы мүшелері
(төлем алу мақсатында) болуы мүмкін. Қарулы тонаулар кезінде олар қашу
жолдарын қамтамасыз ету және т.б. үшін алынады. Кепілге алынған адамдарды
мемлекеттің жүргізіп отырған саясаты үшін кек алу құралы ретінде пайдалану
фактілері жиі кездеседі. Мысалы, 1980-ші жылдары ислам фундаменталистері
Америка Құрама Штаттарынан және Таяу Шығыстағы Израильдің саясатын
қолданатын өзге де елдерден кек алу мақсатында Бейрутта және өзге де
қалаларда біршама адамдарды кепілге алып, бірнеше жылдары бойы қамауда
ұстады. Адамдарды кепілге алу туралы халықаралық – құқықтық нормаларды
ұлттық заңдылыққа трансформациялау бұл қылмыстармен Қазақстан
Респуликасының территориясында күресу ісіне қосылған маңызды үлес болып
табылады.
1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Әрекет етуші Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптыық көздейді. Бұл тарауға заң шығарушы қылмыстардың 26 құрамын
енгізген. Әрекет етуші қылмыстық кодексте қоғамдық қауіпсіздіктің
анықтамасы берілмеген.
Қауіпсіздік ұғымы әлдекімге әлденеден қауіп төнбейтін жағдай,
қауіптіліктің болмауы, амандық, сенімділік дегенді білдіреді1. Сәйкесінше
қауіпсіздік адамдармен біршама сипаттама, қажеттілік, адамға арналған
игілік ретінде жасалған құнды және қол жетерлік әлдене болып табылады.
Мұның барлығы заңмен сенімді қорғалуы тиіс екеніне күмән жоқ. Осы
қорғалатын объектінің маңыздылығын басшылыққа ала отырып Қазақстан
Республикасында заң шығарушы кең мағынадағы қоғамдық қауіпсіздік ұғымын
берген арнайы нормативтік акт – Ұлттық қауіпсіздік туралы Заң қабылдады.
Қоғамдық қауіпсіздік – Қазақстан азаматтары өмірінің, денсаулығы мен
берекетінің, сондай-ақ Қазақстан қоғамы құндылықтарының оларға залал
келтіре алатын, ықтимал қауіп-қатерден қорғалуының жай-күйі. Қоғамдық
қауіпсіздік ұғымы, атап айтқанда, экология, өндіріс, көлікті пайдалану
сферасындағы қауіпсіздікті қамтиды және, сондытан, оның түрлерін қылмыс
құрамдарын біріктірудің жеке негіздері ретінде ажырату қылмыстық – құқықтық
қорғаудың берілген объектісі ұғымының көлемі мен мазмұнын қайта қарауға
әкеп соқпауы тиіс. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ерекше
бөлімінде қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп аталған іс-
әрекеттерге іс жүзінде бір-бірімен объектілері және қауіптің қайнар көзі
бойынша ажыратылатын қоғамдық қауіпсіздіктің белгілі түрлеріне қол
сұғатындары ғана жататынын белгілеп өту қажет.
Егер қауіптің қайнар көздерін олардың ішкі энергиясының нысандарының
ерекшеліктері бойынша жалпылама түрде жіктесек, келесілерді ажыратуға
болады: а) әлеуметтік (бір немесе бірнеше адамның мақсатты бағытталған,
қоғама қауіпті іс-әрекеті);
ә) физикалық (жылу, электр, т.б. энергиялар), химиялық (мысалы,
жарылғыш, уландыратын заттар), физика-химиялық (атап айтқанда, атом
қондырғылары);
б) биологиялық (жабайы аңдардың, микроағзалардың ықпал етуі) қайнар
көздер.
Қылмыстық кодекстің Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке
қарсы қылмыстар тарауы тұрғысынан қауіптің әлеуметтік қайнар көздерін
терроризм, адамды кепілге алу, терроризм актісі туралы көрінеу жалған
хабарлау, әртүрлі қылмыстық құрамаларды ұйымдастыру, жаппай
тәртіпсіздіктер, теңіз қарақшылығы, т.б. сияқты жазалайтын іс-әрекеттер
жатқызылуы тиіс.
Әрине, негізінен тұлғаның кез-келген қоғамға қауіпті мінез-құлқы
әлеуметке қарсы сипатта болады. Алайда, берілген жағдайда тұлғалардың
анықталмаған шеңберіне зиян келтіруге қабілетті және өздігімен жоғары
қауіптің қайнар көзі болып табылмайтын заттарды пайдалану ережелерін
бұзумен байланысты емес қылмыстық мінез-құлық туралы ғана айтылып отыр. Бұл
мағынада Қылмыстық кодекс қоғамдық қауіпсіздікке қолсұғушылықтардың қандай
топтарын көрсетіп отыр?
Бірінші топқа азаматтар, қандайда бір ұйымдардың немесе мемлекетің
өкілдерінің санасына ықпал ету құралы ретіндегі нақты әрекеттермен
нығайтылған қорқытуды пайдалана отырып жасалған іс-әрекеттерді жатқызуға
болады. Бұрын әрекет еткен қылмыстық заңдылыққа мұндай құрамдар ұзақ уақыт
ойы мүлдем белгісіз болды және 1990-шы жылдардың басында ғана терроризмнің,
терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлаудың, адамды кепілге алудың
жазаланатындығы көзделді. Қолсұғушылықтардың бұл түрін құрайтын кез-келген
іс-әрекетті жасау зиян келтіру қауіпін туындатады және мемлекетті,
ұйымдарды немесе азаматтарды үрейлендіруге бағытталады. Қолсұғушылықтардың
бұл түрін шартты түрде айналадағыларға психикалық ықпал ету мақсатында
жасалатын қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп атауға болады.
Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық
ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу, заңсыз
әскерилендірілген құраманы ұйымдастыру да белгілі бір тұлғалар шеңберіне
қатысты күш қолдану қауіпімен байланысты. Оның ерекшелігі берілген жағдайда
қорқыту келістірілген күштеу іс-әрекеттерін жасауға қабілетті мемлекетпен
бақыланбайтын ұйымның әрекет ету фактісімен байланысты екендігінде.
Айналадағылар үшін қауіптің әлеуметтік қайнар көзі болып табылатын іс-
әрекеттер тобы қоамдық тәртіпке қарсы қылмыстар деп аталады. Жоғарыда
аталып өткендей, бұрын олардың қатарына едәуір көп қылмыстар жатқызылған.
Алайда, олардың бір бөлігі 1990-шы жылдардың басында декриминализацияланды.
Жаңа қылмыстық заңдылық қоғамдық қауіпсіздікке қарсы бағытталған деп
есептеген бірқатар қылмыс құрамдарын (өлтірумен, денсаулыққа ауыр зиян
келтірумен немесе мүлікті жоюмен қорқыту, көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске
тарту және т.б.) ерекше бөлімнің өзге тарауларында көздеді. Нәтижесінде
көптеген авторлар, қоғамдық тәртіпті бұзумен тек қана бұзақылық пен
тағылықты байланыстыра бастады. Сұрақтың осылайша шешілуін қолдай отырып
мінез-құлық ережелерін өрескел бұзумен ұштасқан қоғамды анық құрметтемеу
жаппай тәртіпсіздіктер үшін жауапкершілік белгілейтін бапта де көзделгенін
атап өту қажет.
Сонымен қатар, теңіз қарақшылығы мен әуе немесе су көлігін не
жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей, қолға түсіру
белгілері бар құрамдарды ерекше топқа ажыратуға болады. Жаңа Қылмыстық
кодекс жоғары қауіптің қайнар көздерінің екінші түрін (физикалық, физико-
химиялық, химиялық) пайдаланумен байланысты қылмыстардың жазаланатындығын
белгілейтін баптарға өзгерістерді едәуір аз енгізді. Қауіпсіздік ережелерін
бұзатын қолсұғушылықтардың дербес тобы ретінде келесі ережелерді сақтамауды
атап өту қажет: а) жұмыстар жүргізу (құрылыс, тау-кен, жарылыс қауіпі бар
объектілерде және т.б.);
ә) тез тұтанатын, аралас қаупі бар заттарды, пиротехникалық бұйымдарды
және радиоактивті материалдарды ұстау;
б) қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды
сатып алу, өткізу, сақтау, тасымалдау және алып жүру.
Қылмыстық кодекстің 9 тарауының атауы бұл қылмыстардың топтық
объектілері қоғамдық қауіпсіздік (ҚР ҚК-нің 233-256 баптары) және қоғамдық
тәртіп (ҚР ҚК 257-258 баптары) болатынын көрсетеді. Қоғамдық қауіпсіздік
дегеніміз тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерін
қауіптің мүмкін қайнар көздерінен қорғалған жай-күйін қамтамасыз ететін
механизм болып табылатын экономикалық, саяси, ұйымдастырушылық және
құқықтық сипаттағы шаралар жүйесі. Қоғамдық тәртіп дегеніміз қоғамдық
тыныштықтың жай-күйін, азаматтардың қоғамдық орындардағы лайықты мінез-
құлқын, ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық және жеке
көліктің қалыпты жұмысын, жеке басқа қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
объективті жағы әдетте әрекет жолымен жүзеге асырылады. Мысалы, бандитизм
(ҚК 237 б), жапай тәртіпсіздіктер (ҚК 241 б.), бұзақылық (ҚК 257 б.).
кейбір қылмыстар тек қана әрекетсіздік жолымен жүзеге асырылады. Мысалы,
атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК 253 б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш
заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды күзету жөніндегі міндеттерді
тиісінше атқармау (ҚК 254 б.). кейбір қылмыстар әрекет жолымен де,
әрекетсіздік жолымен де жасалуы мүмкін. Мысалы, жарылыс қаупі бар
объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚК 246 б.), радиоактивті
материалдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (ҚК 249 б.). Бұл тараудағы
қылмыстардың бірқатары құрамы бойынша формальді болып келеді. Мысалы,
заңсыз әскерилендірілген құрамына ұйымдастыру (ҚК 236 б.), бандитизм (ҚК
237 б.), бұзақылық (ҚК 257 б.) және т.б. Бірқатар қылмыстар құрамдары
бойынша материалдық болып келеді. Мысалы, радиоактивті материалдарды ұрлау
немесе қорқытып алу (ҚК 248 б.), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу
кезінде қауіпсіздік ережелерін бзу (ҚК 245 б.), атыс қаруын ұқыпсыз сақтау
(ҚК 253 б.), өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (ҚК 256 б.) және т.б.
Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі
кінәнің қасақана түрімен сипатталады. Жекелеген қылмыстар абайсыздықпен
жасалуы мүмкін. Мысалы, атыс қаруын ұқыпсыз сақтау (ҚК 253-б.).
Бұл қылмыстардың субъектілері болып 16 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс
жеке тұлғалар танылады. ҚР Қылмыстық кодексінің 15 бабына сәйкес кейбір
қылмыс құрамдарының субъектілері болып 14 жасқа толған тұлғалар танылады,
бұл ҚК-тің 233, 234, 242, 255, 257 б. 2,3 бөл., 258 баптар. Кейбір
жағдайларда тұлғаны қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстардың субъектісі деп тану үшін ол арнайы белгілерге ие болуы керек.
Мысалы, ҚК-тің 254, 256 баптары және т.б.
Қол сұғушылықтың тікелей объектісіне байланысты ҚР Қылмыстық
кодексінің 9 тарауына кіретін барлық қылмыстарды келесі түрде жіктеуге
болады:
1) қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар: терроризм (233 б.), адамды
кепілге алу (234 б.), ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық
қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) құру және оны басқару, қылмыстық
қоғамдастыққа қатысу (235 б.), заңсыз әскерилендірілген құраманы
ұйымдастыру (236 б.), бандитизм (257 б.), үйлерді, құрылыстарды, қатынас
және байланыс құралдарын басып алу (238 б.), әуе немесе су көлігін не
жылжымалы темір жол составын айдап әкету, сонымен бірдей қолға түсіру (239
б.), теңіз қарақшылығы (240 б.), терроризм актісі туралы көрінеу жалған
хабарлау (242 б.), жаппай зақымдау қаруын, қару-жарақ және әскери техника
жасау кезінде пайдаланылатын технологияларды, ғылыми-техникалық ақпаратты
және қызметтерді заңсыз экспорттау (243 б.);
2) жұмыстар жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар: атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу
(244 б.), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (245 б.), жарылыс қауіпі бар объектілерде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (246 б);
3) жалпы қауіпті заттарды ұстау ережелерін бұзумен байланысты
қылмыстар: радиоактивті материалдармен заңсыз жұмыс істу (247 б.),
радиоактивті материалдарды ұрлау немесе қорқытып алу (248 б.), радиоактивті
материалдармен жұмыс істеу ережелерін бұзу (249 б.), айналыстан алынған
заттардың контрабандасы (250 б.), қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
және жарылғыш құрылғыларды заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау,
тасымалдау немесе алып жүру (251 б.), қаруды заңсыз жасау (252 б.), атыс
қаруын ұқыпсыз сақтау (253 б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе
жарылғыш қондырғыларды күзету жөніндегі міндеттерді тиісінше атқармау (254
б.), қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын ұрлау не
қорқытып алу (255 б.), өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (256 б.);
4) қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар: жаппай тәртіпсіздіктер (241 б.),
бұзақылық (257 б.), тағылық (258 б.).
Соңғы бірнеше жылда адамдарды кепілдікке алумен байланысты
қылмыстардың өсуі байқалуда. Босатудың шарты ретінде ақша және қандай да
бір іс-әрекеттерді орындауды талап ету мақсатында балаларды ұрлау сияқты
адамгершілікке жатпайтын қылмыстар санының өсуі байқалғаны туралы баспасөз
беттерінде аталып өткен болатын. 1998 жылы төрт қазақстандық кепілге
алынды. 1999 жылы 14 қазақстандық кепілге алынып, 59 адам ұрланды. Адамдар
заттар сияқты сауда пәніне айналды.[20]
Адамды кепілге алуды жалпыға қауіпті қылмыстардың қатарына жатқызу
субъективті негізделген, себебі кінәлілер олардың іс-әрекеттерінің мақсаты
болып өздігімен адамды кепілге алу емес, мемлекет, ұйым немесе азамат
тарапынан белгілі бір іс-әрекеттерді орындау немесе орындамау табылатынын
сезінеді. Кепілге алынған адамның тұлғасы кінәлілерді өздігінен емес,
белгілі адресатқа ықпал ету құралы ретінде қызықтырады. Сәйкесінше қылмыс
жасалған жерде қандай да бір себептермен болған кез-келген адамдар кепілге
алынуы мүмкін.
Заң шығарушы адамды кепілге алудың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесін ескере отырып оны ауыр қылмыстар қатарына, ал саралаушы мән-
жайлар болғанда (ҚР ҚК-нің 234 бап. 3 б.) ерекше ауыр қылмыстар қатарына
жатқызуды және 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны
көздеді.
Көпшілік Батыс елдерінің заңдылықтары адамдарды кепілге алу үшін
жоғарылатылған қылмыстық жауаптылықты көздейді. Мысалы, Америка Құрама
Штаттарында ұшақ бортында орын алуы мүмкін құқыққа қарсы іс-әрекеттерді
толық қарастырған Монреаль Конвенциясының негізінде қабылданған әуе
кемелеріндегі диверсиялар туралы федералдық заң әрекет етеді. АҚШ-та,
орташа есеппен, әуе терроризмі және адамды кепілге алу үшін үкімдер 28жылға
жазаны көздейді. Германияның Қылмыстық кодексі адамды кепілге алу үшін
кемінде 5 жыл мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті
көздейді. Францияда 1971 жылы адамды кепілге алуға кінәлі деп танылған
тұлғаларды өмір бойға бас бостандығынан айыру туралы заң қабылданды. Атап
өтуіміз қажет, кінәліліредің әрекет ету тәсілдері, кез-келген қоғам
мүшесінің кепілге алынған адам ролінде болу мүмкіндігі, келтірілетін
зиянның әр түрлі болуы – мұның барлығы қоғамдық тыныштық атмосферасына
ықпал етеді, азаматтарда өздерінің қауіпсіздігіне сенімсіздік сезімін
туғызады. Басқаша сөзбен айтқанда, адамды кепілге алу кезінде қоғам
өмірінің қауіпсіз жай-күйін қамтамасыз ететін қатынастарға зиян
келтіріледі. Берілген қылмыс қоғамдық қауіпсіздікті бұзады, көп жағдайда
көптеген адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді, жеке
бостандықты шектейді және Қазақстан Республикасы Конституциясының 16, 17
баптарымен кепілдік берілген жеке басқа қол сұғушылықты бұзады.
Қоғамдық қауіпсіздік адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты
қызметін, радиоактивті материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні,
жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз
пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді
реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Бұлардың барлығы қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық
объектісі болып табылады. Ал қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың
тікелей объектісі қоғамдық қауіпсіздіктің жекелеген салалары (адам өмірінің
және оның қызметінің қауіпсіздік шарттары: өліммен аяқталатын зардап
туғызуы мүмкін жұмыстарды жүргізу және т.б.) болып табылады. Осы топқа
жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей объектісі адамның өмірі мен
денсаулығы болуы мүмкін. Объективтік жағынан алғанда, қоғамдық
қауіпсіздікке жататын қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы, ал біршамалары
әрекет немесе әрекетсіздік күйде (ҚР ҚК-тің 245, 246 баптары) жүзеге
асырылады.
Көптеген қылмыстар кұрамы жағынан формальдық (ҚР ҚК-тің 233, 234, 237
баптары), ал кейбіреулері материалдық құрамға (ҚР ҚК-тің 245, 244 баптары)
жатады. Адамның, оның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы әлеуметтік
құндылық деп тану адмдардың қауіпсіз тіршілігін, қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ете алатын, тиісті
әлеуметтік жағдайлар құрылуына байланысты. Азаматтардың еңбек етуімен
демалуы, мемлекеттік тәртіпті қорғау үшін қажетті жағдайлар құруға
бағытталған құқықтық шаралар жүйесі адамдардың, қоғамдық және мемлекеттік
мүдделердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ететін маңызды фактор болып
табылады. Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке бағытталған
қолсұғушылық үшін жауаптылық көздейтін ҚР ҚК 9-шы тарауының нормалары
осындай шаралардың қатарына жатады.
Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың
ерекшелігі олардың қоғамдық қатынастардың қалың тобы үшін зиянды екендігіне
(жеке бастың, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың және басқа
әлеуметтік құрылымдардың қалыпты жұмыс атқаруының қауіпсіздігі үшін). Бұл
санаттағы қылмыстарды жасау кезінде тек жеке бір адамның мүддесіне ғана
емес, қоғам өмірінің қауіпсіз жағдайларына тұтасынан, яғни қоғамдық маңызды
мүдделерге зиян келтіріледі. Осыған байланысты, түгел қоғам қалыпты және
қауіпсіз жағдайларын, қоғамдық тәртіпті сақтау, түрлі жұмыстар жүргізу және
жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану кезіндегі қауіпсіздік сияқты
әлеуметтік құндылықтар тікелей қылмыстық ықпалға ұшырауы мүмкін.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінің жалпыға бірдей
қауіпсіздікті қоғамдық қауіптілікті оның тар мағанасыда ғана емес, сол
сияқты қоғамдық адамгершілікті, т.б. қамтамасыз етуші қоғамдық
қатынастардың үлкен тобының құрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Бұл
қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы Қылмыстық кодексте қоғамдық
қауіпсіздік (кең мағанасында) және қоғамдық тәртіп деп аталып, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 9-шы тарауына кіретін қылмыстардың
текті объектісін құрайды.
Заңға сәйкес, Қылмыстық кодексінің 9-шы тарауының нормалары мен
қарастырылған қылмыстардың объектісі – қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіп болып табылады, яғни, қоғамның әр мүшесінің өмір сүру жағдайының
қауіпсіздігін, әр түрлі жұмыстар жүргізу кезінде және жалпыға бірдей
қауіпті заттарды қолдану барысында жеке бастың, қоғамның немесе мемлекеттің
мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей қоғамдық қатынастардың
жиынтығы.
Объективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы жасалынады, мысалы,
терроризм (ҚР ҚК-нің 233-ші бабы), бұзақылық (ҚР ҚК-нің 257-ші бабы) және
басқалары.
Жекелеген қылмыстар тек әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы:
атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 244-
ші бабы), тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік
ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 245, 245-1 баптары және т.б.). Қоғамдық
қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі формальды
құрамдас қылмыстар қатарына жатады: заңсыз әскериліндірілген құраманы
ұйымдастыру (ҚР ҚК-нің 236-шы бабы), қаруды заңсыз жасау (ҚР ҚК-нің 252-ші
бабы) және тағы басқа кейбір қылмыстардың құрамы материалды болып
құрастырылған, мысалы, өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу (ҚР ҚК-нің 256-
бабы).
Субъективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі кінәнің қасақана түрінің болуымен
сипатталады. Бірқатар қылмыстар тек абайсызда жасалады, мысалы, атыс қаруын
үқыпсыз сақтау (ҚР ҚК-нің 253-бабы).
Қылмыстық кодексінің 233, 234 баптардың 2-ші бөліктері, 235, 237-240
баптарында көзделген қылмыстарда мақсат міндетті белгі болып табылады.
Қарастырылыушы қылмыстардың субъектілері – 16 жасқа толған есі дұрыс
тұлғалар. АЛ ҚР Қылмыстық кодексінің 233, 234, 242, 255-1 баптарының 2-ші
бөліктерімен, 257-258 баптарымен көзделген қылмыстардың субъектілері 14
жасқа толған есі дұрыс тұлғалар болып табылады. Көп жағдайларда бұл
қылмыстардың субъектілері жеке тұлғалар болса, жекелеген жағдайларда арнайы
белгілері бар тұлғалар болуы мүмкін.
2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жекелеген түрлері және
олардың жауаптылық ерекшеліктері
2.1 Терроризмнің қылмысының түсінігі
Заң террорлық әрекетке – адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян
келтіру не қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қауіпін төндіретін
жарылыс жасауды, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты
қорқыту не мемлекеттік ықпал ету мақсатында жасап, сондай-ақ аталған іс-
әрекеттерді дәл осы мақсатта жасаумен қорқытуды іске асыру идеясы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 233-ші бабы осыңдай анықтама береді.
Терроризм – қазіргі дәуірдегі ең кауіпті қылмыс түрі болып табылады.
Мұндай қылмыстар көп жағдайларда үлттық шектен шығып халықаралық сипат
алуда. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz