Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау.
1.1. Еңбек ақының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен
тәжірибешілердің еңбектеріне шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 бөлім. «Жиенбай» ЖШС.ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
2.1. «Жиенбай» ЖШС.на экономикалық сипаттама беру ... ... ... ... ... ... 13
2.2. «Жиенбай» ЖШС.ң есеп қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.бөлім. «Жиенбай» ЖШС.ң еңбек және оған ақы төлеудің есебі мен аудиті
3.1 Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
3.2 Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
3.3 Еңбек және ақы төлеудің аналитикалық және синтетикалық есебі.
3.4 Еңбек және оған ақы төлеудің аудиті
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1.бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау.
1.1. Еңбек ақының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен
тәжірибешілердің еңбектеріне шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 бөлім. «Жиенбай» ЖШС.ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
2.1. «Жиенбай» ЖШС.на экономикалық сипаттама беру ... ... ... ... ... ... 13
2.2. «Жиенбай» ЖШС.ң есеп қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.бөлім. «Жиенбай» ЖШС.ң еңбек және оған ақы төлеудің есебі мен аудиті
3.1 Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
3.2 Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
3.3 Еңбек және ақы төлеудің аналитикалық және синтетикалық есебі.
3.4 Еңбек және оған ақы төлеудің аудиті
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Экономикасы дамыған елдерде табыстардың қосындысында еңбек ақы көп үлес алады, яғни әртүрлі еңбектерге төленген еңбек ақы ретінде. Бұл жағдайды 2 үлкен макроэкономикалық көрсеткіштің 1) ұлттық табыстың, 2) тұрғындардың ақшалай табыстарының жалпы сомасын тапқан кезде еңбек ақының алатын үлес салмағынан көруге болады.
Батыстың экономикалық теориясына байланысты ұлттық табыстың құрамында өндіріске әсер етуші факторлардың ( еңбек, капитал, нарықтық қатынастар жағдайында өндірісті дұрыс басқара білу) нәтиежесімен болған ақшалай табыстың барлық көлемі көрсетілуі тиіс. Ұлттық табыстың құрамына экономикадағы бөлінген процестердің негізінде алынған табыстар яғни трансферттер кіргізілмейді. Трансферттердің ең маңыздысы болып әлеуметтік қамтамасыздандыру жағынан алынған түрлі зейнетақылар, жәрдемақылар, степендиялар және мемлекеттік құнды қағаздардан алынған пайыздар саналады. Ал басқа макроэкономикалық көрсеткіш тұрғындардың ақшалай табыстарының ұлттық табыстан айырмашылығы оның құрамына акционерлік қоғамның бөлінбеген пайдасын кіргізбейді ал кіргізілетіні әлеуметтік трансферттер мен мемлекеттік құнды қағаздар бойынша тұрғындарға төленетін пайыздық төлемдер .
Тақырыптың маңыздылығын ескере отырын еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мазмұнын экономикалық теориясы және бухгалтерлік есеп тұрғысынан талдау жасау өте маңызды да қызықты деп есептеймін.
Еңбек және оған ақы төлеу бухгалтерлік есептің ең қиын бөлімі болып табылады. Бұл бөлім өте нақты жедел есепті талап етіп шаруашылықта жұмыс жасайтын жұмысшылардың қозғалысын, өзгерістерін, жұмыс уақытының шығындалуын, жұмысшылардың категорияларын, өндірістік шығындарды дер уақытында есепке ала отырып, талдап отырады. Осы менің диплом жұмысы тақырыбымның маңызды екендігін түсіндіреді.
Еңбек және оған ақы төлеудің тақырыбына жазудағы алдына қойған міндеттеріне мыналар жатады:
1. Еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мәнін ашу
2. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтауды ұйымдастыру
3. Еңбек және оған ақы төлеудің есебін жетілдіру мақсатындв ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу;
4. Еңбек және оған ақы төлеудің синтетикалық және аеалитикалық есебін жүргізу;
5. Еңбек және оған ақы төлеудің формаларымен нысандарын ашу;
6. Еңбек және оған ақы төлеудің аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі болып «Жиенбай» ЖШС табылады. Жұмысты орындау кезінде Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп туралы заңы”, “Қазақстан Респуликасының қаржылық есеп стандарттары”, «Жиенбай» ЖШС жылдық есеп мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық және әдістмелік негізі болған ғалымдардың және тәжірибиешілердің еңбектері, инструкивтік және нормативтік құжаттар, іс жүзіндегі заңдар мен заңнамалар
Тақырып бойынша диплом жұмысында келесі әдістер қолданылды: салыстыру, талдау әдістері, теоретикалық және нақты материалды тұжырымдау, статистикалық топтастыру, баланстық тұжырым, екі жақты жазу, түгелдеу, бағалау.
Дипломдық жұмыс 66 бетте жазылған: кіріспе бөлімнен, ғалымдар мен тәжірибиешілердің еңбегіне шолу бөлімінен, кәсіпорынның ұйымдық - экономикалық сипаттамасы негізгі бөлімнен және қортындыдан, сонымен бірге 5 кестеден тұрады.
Күтілетін нәтижие болып еңбек және оған ақы төлеудің есебімен мен аудитін кәсіпорындарда тиімді ұйымдастыру жолдарын және жетілдіру бағыттарын қарастыру болып табылады.
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау
Батыстың экономикалық теориясына байланысты ұлттық табыстың құрамында өндіріске әсер етуші факторлардың ( еңбек, капитал, нарықтық қатынастар жағдайында өндірісті дұрыс басқара білу) нәтиежесімен болған ақшалай табыстың барлық көлемі көрсетілуі тиіс. Ұлттық табыстың құрамына экономикадағы бөлінген процестердің негізінде алынған табыстар яғни трансферттер кіргізілмейді. Трансферттердің ең маңыздысы болып әлеуметтік қамтамасыздандыру жағынан алынған түрлі зейнетақылар, жәрдемақылар, степендиялар және мемлекеттік құнды қағаздардан алынған пайыздар саналады. Ал басқа макроэкономикалық көрсеткіш тұрғындардың ақшалай табыстарының ұлттық табыстан айырмашылығы оның құрамына акционерлік қоғамның бөлінбеген пайдасын кіргізбейді ал кіргізілетіні әлеуметтік трансферттер мен мемлекеттік құнды қағаздар бойынша тұрғындарға төленетін пайыздық төлемдер .
Тақырыптың маңыздылығын ескере отырын еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мазмұнын экономикалық теориясы және бухгалтерлік есеп тұрғысынан талдау жасау өте маңызды да қызықты деп есептеймін.
Еңбек және оған ақы төлеу бухгалтерлік есептің ең қиын бөлімі болып табылады. Бұл бөлім өте нақты жедел есепті талап етіп шаруашылықта жұмыс жасайтын жұмысшылардың қозғалысын, өзгерістерін, жұмыс уақытының шығындалуын, жұмысшылардың категорияларын, өндірістік шығындарды дер уақытында есепке ала отырып, талдап отырады. Осы менің диплом жұмысы тақырыбымның маңызды екендігін түсіндіреді.
Еңбек және оған ақы төлеудің тақырыбына жазудағы алдына қойған міндеттеріне мыналар жатады:
1. Еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мәнін ашу
2. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтауды ұйымдастыру
3. Еңбек және оған ақы төлеудің есебін жетілдіру мақсатындв ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу;
4. Еңбек және оған ақы төлеудің синтетикалық және аеалитикалық есебін жүргізу;
5. Еңбек және оған ақы төлеудің формаларымен нысандарын ашу;
6. Еңбек және оған ақы төлеудің аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі болып «Жиенбай» ЖШС табылады. Жұмысты орындау кезінде Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп туралы заңы”, “Қазақстан Респуликасының қаржылық есеп стандарттары”, «Жиенбай» ЖШС жылдық есеп мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық және әдістмелік негізі болған ғалымдардың және тәжірибиешілердің еңбектері, инструкивтік және нормативтік құжаттар, іс жүзіндегі заңдар мен заңнамалар
Тақырып бойынша диплом жұмысында келесі әдістер қолданылды: салыстыру, талдау әдістері, теоретикалық және нақты материалды тұжырымдау, статистикалық топтастыру, баланстық тұжырым, екі жақты жазу, түгелдеу, бағалау.
Дипломдық жұмыс 66 бетте жазылған: кіріспе бөлімнен, ғалымдар мен тәжірибиешілердің еңбегіне шолу бөлімінен, кәсіпорынның ұйымдық - экономикалық сипаттамасы негізгі бөлімнен және қортындыдан, сонымен бірге 5 кестеден тұрады.
Күтілетін нәтижие болып еңбек және оған ақы төлеудің есебімен мен аудитін кәсіпорындарда тиімді ұйымдастыру жолдарын және жетілдіру бағыттарын қарастыру болып табылады.
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. ҚР –ң « Еңбек туралы заңы » 10.12.1999жылғы .
2. ҚР –ң « Тұрғындарды еңбекпен қамту заңы » 23.01.2001жылғы
3. “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” заң, 26.12.95, 2002ж. өзгертулер мен толықтырулар № 2732.
4. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң 28.02.2007 жыл №234-III.
5. Қаржылық есеп берудің Ұлттық стандарттары № 2 - Алматы : ЛЕМ, 2007 ж. Май №20-21; «Налоговый вестник»
6. Қаржылық есеп берудің Ұлттық стандарттары бойынша типтік шоттар жоспары № 2 - Алматы : ЛЕМ, 2007 ж. Май №20-21; «Налоговый вестник»
7. Қазақстан Республикасының Салықтық Кодексі ( өзгертулер мен толықтырулар) – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2008ж.
8. Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030жыл.
9. Маркс К. Капитал.// Маркс К., Энгельс Ф. Соч.-Т.25-ЧП.
10. Нұсқау ( орыс тілінде) Организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством РК // Бухгалтер Бюллетені 1999жылғы , № 22, .2-5беттер // Еңбек сұрақтары – 1999 жылғы, № 1, 5-9 беттер
11. Адамчук В.В. және басқалары. Еңбек экономикасы : Оқулық. 1999 жылғы.-431 беттер
12. Ашитов З.Д. «Қазақстанның хұқы»: Оқулық .2003 жыл- Алматы.:995.-310 беттер.
13. Булатов А. С. «Өтпелі экономика кезеңінде еңбек ақыны реттеу» //Қазақстандағы еңбек //. -2004 жылғы .-01. 7-10 беттер
14. Байтурсынова А. «Нақты еңбекті суреттеу» // Деловая неделя. -2003жылғы . -11. апр. (№14 ). 3 беттер
15. Бенке И. «Қызметтер көрсету нарығында еңбек ақы ынталандыру көзі ретінде» // АЛЬПАРИ. – 2002жылғы . №2-3. - 53-55беттер
16. Берешев С. «Еңбекпен қамтудың ерекшеліктері » // Қазақстандағы еңбек .-2004 жыл. - 9 . 4-8 беттер
17. Бизнес Софт Трейдинг Экономика предприятия: Курс лекции. - М.: Инфра- М,2002жыл.-288беттер
18. Дурановская Г. « Демалысқа шығу уақыты және демалыс уақытына төлемақы есептеу тәртібі» // БУХГАЛТЕР БЮЛЛЕТЕНІ.-2001жылғы . –№23. - 3-4 беттер
19. Добрынин А.И. « Еңбек ақы төлеу тәртібі» //БУХГАЛТЕРЛЕРДІҢ СЫРТҚЫ МЕКТЕБІ//. – 2000 ЖЫЛҒЫ . - 9-10. 17-35 беттер.
20. Искаков Н.А. «Жұмыссыздық және онымен күрес» //Саяхат. -2002 жылғы. №3-4. 41-44 беттер.
21. Катарбаева А. «Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу туралы»
22. //Экономика и статистика.// -2004. -4.. 76-80 беттер. – 2сурет.,5кесте .
23. Кондраков Н.П.Дондраков И.Н., Бухгалтерский учет в бюджетных организациях /Н.П. Кондраков, И.Н Кондраков. -2-е изд., перераб и доп. -М.Проспект,2000жылғы. – 224беттер.
24. Курасова А. « Еңбек ақыжүйесін автоматтандыру» //Бухгалтер+компьютер. – 2000 жылғы.-9..20-24 беттер.
25. Каржова Н. ҚР-да еңбекті нормалау. // Финансы Казахстана. -1999жылғы.-10-11.беттер.58-62.
26. Методические рекомендации по вопросам оплаты труда работников //Труд в Казахстане. Орыс тілінде -2000жыл.-7,.7-14 беттер.
27. Молдажанов Р. «О концептуальных подходах Федерации профсоюзов РКк реформированию организаций заработной платы» // труд в Казахстане . -2000.-7.-c.5-10.
28. Мулдагалиева А. Расходы по оплате труда: Учет труда // Бюллетень бухгалтера. - 2001.-10.-с.9-10
29. Назарова В.Л. Об уровне оплаты труда в РК в 2002 году // Труд в Казахстане .-2007.- №2.-С.32-34 Официальная газета. -2001.- 1-2. - С. 11-12.
30. Еңбек ақы қорына кіргізілетін төлемдер туралы //Бухгалтер.// -2007жылғы .-6 беттер.
31. Радостовец В.К. И. др. Бухгалтерский учет на предприятии. -3-е изд.,доп. И перераб. -А.6:Центраудит - Казахстан. 2002жыл. -728 беттер.
32. Радостовец В.К. Бухгалтерский учет на предприятии Алматы. 1998
33. Сатанов И. «Жекешелендіру кезіндегі төленетін еңбек ақылар» //транзитттік экономика.-2001жылғы . - 1. 84-89 беттер .
34. Ситникова Е. «ACCESS жобасындағы еңбек ақы есептеу тәртібі " // Бухгалтер және компьютер//. – 2007 жылғы .- 2.3.4.5.беттер
35. Тейлор Ф.У. « Әлемдік еңбек ақы есептеу ерекшеліктері » // Қазақстандағы еңбек . -2002жылғы . -№12.-11-13 беттер.
36. Шеденов У. «Қазақстандағы еңбек қатынастарын реттеу »// Қазақстандағы еңбек.-2003. жылғы -11. 4-8 беттер .
37. Эмарсон Г. // Еңбек және оған ақы төлеу жөнінде бухгалтердің үстелдік кітапшасы: Оқулық, -2-басылым., :Фирма «1С» ,1999.-560,00. беттер
38. Фойль О « Шет елдердің экономикалық теориясы»; 1999 жылғы 45-56 беттер
39. “Бюллетень бухгалтера” журнал 2007-2008 (№1-5).
1. ҚР –ң « Еңбек туралы заңы » 10.12.1999жылғы .
2. ҚР –ң « Тұрғындарды еңбекпен қамту заңы » 23.01.2001жылғы
3. “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” заң, 26.12.95, 2002ж. өзгертулер мен толықтырулар № 2732.
4. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң 28.02.2007 жыл №234-III.
5. Қаржылық есеп берудің Ұлттық стандарттары № 2 - Алматы : ЛЕМ, 2007 ж. Май №20-21; «Налоговый вестник»
6. Қаржылық есеп берудің Ұлттық стандарттары бойынша типтік шоттар жоспары № 2 - Алматы : ЛЕМ, 2007 ж. Май №20-21; «Налоговый вестник»
7. Қазақстан Республикасының Салықтық Кодексі ( өзгертулер мен толықтырулар) – Алматы: Центральный дом бухгалтера, 2008ж.
8. Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030жыл.
9. Маркс К. Капитал.// Маркс К., Энгельс Ф. Соч.-Т.25-ЧП.
10. Нұсқау ( орыс тілінде) Организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством РК // Бухгалтер Бюллетені 1999жылғы , № 22, .2-5беттер // Еңбек сұрақтары – 1999 жылғы, № 1, 5-9 беттер
11. Адамчук В.В. және басқалары. Еңбек экономикасы : Оқулық. 1999 жылғы.-431 беттер
12. Ашитов З.Д. «Қазақстанның хұқы»: Оқулық .2003 жыл- Алматы.:995.-310 беттер.
13. Булатов А. С. «Өтпелі экономика кезеңінде еңбек ақыны реттеу» //Қазақстандағы еңбек //. -2004 жылғы .-01. 7-10 беттер
14. Байтурсынова А. «Нақты еңбекті суреттеу» // Деловая неделя. -2003жылғы . -11. апр. (№14 ). 3 беттер
15. Бенке И. «Қызметтер көрсету нарығында еңбек ақы ынталандыру көзі ретінде» // АЛЬПАРИ. – 2002жылғы . №2-3. - 53-55беттер
16. Берешев С. «Еңбекпен қамтудың ерекшеліктері » // Қазақстандағы еңбек .-2004 жыл. - 9 . 4-8 беттер
17. Бизнес Софт Трейдинг Экономика предприятия: Курс лекции. - М.: Инфра- М,2002жыл.-288беттер
18. Дурановская Г. « Демалысқа шығу уақыты және демалыс уақытына төлемақы есептеу тәртібі» // БУХГАЛТЕР БЮЛЛЕТЕНІ.-2001жылғы . –№23. - 3-4 беттер
19. Добрынин А.И. « Еңбек ақы төлеу тәртібі» //БУХГАЛТЕРЛЕРДІҢ СЫРТҚЫ МЕКТЕБІ//. – 2000 ЖЫЛҒЫ . - 9-10. 17-35 беттер.
20. Искаков Н.А. «Жұмыссыздық және онымен күрес» //Саяхат. -2002 жылғы. №3-4. 41-44 беттер.
21. Катарбаева А. «Қазақстан Республикасында еңбекке ақы төлеу туралы»
22. //Экономика и статистика.// -2004. -4.. 76-80 беттер. – 2сурет.,5кесте .
23. Кондраков Н.П.Дондраков И.Н., Бухгалтерский учет в бюджетных организациях /Н.П. Кондраков, И.Н Кондраков. -2-е изд., перераб и доп. -М.Проспект,2000жылғы. – 224беттер.
24. Курасова А. « Еңбек ақыжүйесін автоматтандыру» //Бухгалтер+компьютер. – 2000 жылғы.-9..20-24 беттер.
25. Каржова Н. ҚР-да еңбекті нормалау. // Финансы Казахстана. -1999жылғы.-10-11.беттер.58-62.
26. Методические рекомендации по вопросам оплаты труда работников //Труд в Казахстане. Орыс тілінде -2000жыл.-7,.7-14 беттер.
27. Молдажанов Р. «О концептуальных подходах Федерации профсоюзов РКк реформированию организаций заработной платы» // труд в Казахстане . -2000.-7.-c.5-10.
28. Мулдагалиева А. Расходы по оплате труда: Учет труда // Бюллетень бухгалтера. - 2001.-10.-с.9-10
29. Назарова В.Л. Об уровне оплаты труда в РК в 2002 году // Труд в Казахстане .-2007.- №2.-С.32-34 Официальная газета. -2001.- 1-2. - С. 11-12.
30. Еңбек ақы қорына кіргізілетін төлемдер туралы //Бухгалтер.// -2007жылғы .-6 беттер.
31. Радостовец В.К. И. др. Бухгалтерский учет на предприятии. -3-е изд.,доп. И перераб. -А.6:Центраудит - Казахстан. 2002жыл. -728 беттер.
32. Радостовец В.К. Бухгалтерский учет на предприятии Алматы. 1998
33. Сатанов И. «Жекешелендіру кезіндегі төленетін еңбек ақылар» //транзитттік экономика.-2001жылғы . - 1. 84-89 беттер .
34. Ситникова Е. «ACCESS жобасындағы еңбек ақы есептеу тәртібі " // Бухгалтер және компьютер//. – 2007 жылғы .- 2.3.4.5.беттер
35. Тейлор Ф.У. « Әлемдік еңбек ақы есептеу ерекшеліктері » // Қазақстандағы еңбек . -2002жылғы . -№12.-11-13 беттер.
36. Шеденов У. «Қазақстандағы еңбек қатынастарын реттеу »// Қазақстандағы еңбек.-2003. жылғы -11. 4-8 беттер .
37. Эмарсон Г. // Еңбек және оған ақы төлеу жөнінде бухгалтердің үстелдік кітапшасы: Оқулық, -2-басылым., :Фирма «1С» ,1999.-560,00. беттер
38. Фойль О « Шет елдердің экономикалық теориясы»; 1999 жылғы 45-56 беттер
39. “Бюллетень бухгалтера” журнал 2007-2008 (№1-5).
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын
қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау.
1.1. Еңбек ақының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен
тәжірибешілердің еңбектеріне шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 бөлім. Жиенбай ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық
жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
2.1. Жиенбай ЖШС-на экономикалық сипаттама
беру ... ... ... ... ... ... 13
2. Жиенбай ЖШС-ң есеп қаржы жұмысының
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3-бөлім. Жиенбай ЖШС-ң еңбек және оған ақы төлеудің есебі мен аудиті
1. Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
2. Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
3. Еңбек және ақы төлеудің аналитикалық және синтетикалық есебі.
4. Еңбек және оған ақы төлеудің аудиті
Қорытынды және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...63
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Кіріспе
Экономикасы дамыған елдерде табыстардың қосындысында еңбек ақы көп
үлес алады, яғни әртүрлі еңбектерге төленген еңбек ақы ретінде. Бұл
жағдайды 2 үлкен макроэкономикалық көрсеткіштің 1) ұлттық табыстың, 2)
тұрғындардың ақшалай табыстарының жалпы сомасын тапқан кезде еңбек ақының
алатын үлес салмағынан көруге болады.
Батыстың экономикалық теориясына байланысты ұлттық табыстың құрамында
өндіріске әсер етуші факторлардың ( еңбек, капитал, нарықтық қатынастар
жағдайында өндірісті дұрыс басқара білу) нәтиежесімен болған ақшалай
табыстың барлық көлемі көрсетілуі тиіс. Ұлттық табыстың құрамына
экономикадағы бөлінген процестердің негізінде алынған табыстар яғни
трансферттер кіргізілмейді. Трансферттердің ең маңыздысы болып әлеуметтік
қамтамасыздандыру жағынан алынған түрлі зейнетақылар, жәрдемақылар,
степендиялар және мемлекеттік құнды қағаздардан алынған пайыздар саналады.
Ал басқа макроэкономикалық көрсеткіш тұрғындардың ақшалай табыстарының
ұлттық табыстан айырмашылығы оның құрамына акционерлік қоғамның бөлінбеген
пайдасын кіргізбейді ал кіргізілетіні әлеуметтік трансферттер мен
мемлекеттік құнды қағаздар бойынша тұрғындарға төленетін пайыздық төлемдер
.
Тақырыптың маңыздылығын ескере отырын еңбек және оған ақы төлеудің
экономикалық мазмұнын экономикалық теориясы және бухгалтерлік есеп
тұрғысынан талдау жасау өте маңызды да қызықты деп есептеймін.
Еңбек және оған ақы төлеу бухгалтерлік есептің ең қиын бөлімі болып
табылады. Бұл бөлім өте нақты жедел есепті талап етіп шаруашылықта жұмыс
жасайтын жұмысшылардың қозғалысын, өзгерістерін, жұмыс уақытының
шығындалуын, жұмысшылардың категорияларын, өндірістік шығындарды дер
уақытында есепке ала отырып, талдап отырады. Осы менің диплом жұмысы
тақырыбымның маңызды екендігін түсіндіреді.
Еңбек және оған ақы төлеудің тақырыбына жазудағы алдына қойған
міндеттеріне мыналар жатады:
1. Еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мәнін ашу
2. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтауды ұйымдастыру
3. Еңбек және оған ақы төлеудің есебін жетілдіру мақсатындв
ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу;
4. Еңбек және оған ақы төлеудің синтетикалық және аеалитикалық
есебін жүргізу;
5. Еңбек және оған ақы төлеудің формаларымен нысандарын ашу;
6. Еңбек және оған ақы төлеудің аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі болып Жиенбай ЖШС табылады.
Жұмысты орындау кезінде Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп туралы
заңы”, “Қазақстан Респуликасының қаржылық есеп стандарттары”, Жиенбай ЖШС
жылдық есеп мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық және әдістмелік негізі болған
ғалымдардың және тәжірибиешілердің еңбектері, инструкивтік және нормативтік
құжаттар, іс жүзіндегі заңдар мен заңнамалар
Тақырып бойынша диплом жұмысында келесі әдістер қолданылды: салыстыру,
талдау әдістері, теоретикалық және нақты материалды тұжырымдау,
статистикалық топтастыру, баланстық тұжырым, екі жақты жазу, түгелдеу,
бағалау.
Дипломдық жұмыс 66 бетте жазылған: кіріспе бөлімнен, ғалымдар мен
тәжірибиешілердің еңбегіне шолу бөлімінен, кәсіпорынның ұйымдық -
экономикалық сипаттамасы негізгі бөлімнен және қортындыдан, сонымен бірге 5
кестеден тұрады.
Күтілетін нәтижие болып еңбек және оған ақы төлеудің есебімен мен
аудитін кәсіпорындарда тиімді ұйымдастыру жолдарын және жетілдіру
бағыттарын қарастыру болып табылады.
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын
қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау
1. Еңбек ақының экономикалық мәні
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі. Еңбектің көмегімен адам өз
қажетін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді.Адамның
тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен деп
айтудың өзі де жайдан-жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дуниесінен
бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз муддесіне пайдаланды,
еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу өнер,
ғылымды игерді.
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек қарқындылығы
деген ұғымдарда да тоқталған дұрыс болар. Еңбек қарқындылығы –белгілі бір
уақыт ішінде жұмсалған еңбектің мөлшері мен еңбек пәрменділігі. Конвейерлі
(тізбекті) жұмыс әдісін шапшандатқанда, бір мезгілде жұмыс істейтін
жабдықтарды көбейткенде, уақыт ұтып еңбек қарқындылығын арттыруға болады.
Ғылыми-техникалық революция жағдайында, өндірісті кешенді механизациялау
және автоматттандырумен байланысты жұмысшының дене күшін жұмсауы
азаяды,есесіне ой- ми энергиясын жұмсауы ұлғаяды.Жұмыс күнінің ұзақтығы
қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады, керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы
артатын болса, еңбек қарқындылығы төмендеуі мумкін. Ғылыми-техникалық
революция еңбек сипатын өзгертті. Еңбектің мамандық дәрежесі өсті,
кадрларды кәсіптік жағынан даярлауға кететін уақыт көбейді, өндірісте
күрделі машиналар мен механизмдерді пайдаланумен байланысты адамдардың дене
еңбегінің үлесі барған сайын азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мәнін
ұғынып, қымбат та күрделі жабдықтармен жұмыс істей алатын, өздігінен
бастама көрсететін дәрежеге көтерілді. Жұмыс куні бойынша еңбек қажетті
және қосымша болып бөлінеді. Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін
қажетті өнімдерді өндіруге жұмсайды. Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек
болып табылады. Алайда жұмысшы тек осындай көлемде өнім өндірумен шектелсе,
қоғам одан әрі дами алмаған болар еді. Өндіріс көлемін ұлғайту және барған
сайын жетілдіру, ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз
адамдарға көмек көрсету, материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің
қажеттіліктерін өтеу қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс
уақытынан тыс еңбек етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған
еңбек-қосымша еңбек деп аталады. Бір ескеретін жәйт еңбектің қажетті және
қосымша болып бөлінуі маркстік әдебиеттерге ғана тән, ал қазіргі батыстық
экономикалық әдебиеттерде бұл жоқ.
Шаруашылық үрдістері жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы
тауарларда айтып өткен болсақ, осы өнім өндңіру үшін қажеттілер еңбек
заттары, еңбек құралдары, сондай – ақ жұмысшы күші екендігі белгілі.
Тауарлық – материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек заттарының,
негізгі құралдардың есебін қарастырғанда еңбек құралдарының есебі қалай
жүргізілетіндігіне тоқталып өткен болатынбыз. Ал кез келген кәсіпорындар
мен ұйымдардағы жүмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың
еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу
қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі. Міне, сондықтан да
ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қызметкерлер мен еңбекақы
бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері :
7. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау.
8. Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау.
9. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
10. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау.
11. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу.
12. Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
13. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік
қорытынды есепті беру.
Сонымен қатар еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі жетілдіру
үшін мынадай жағдайлар қажет:
1. Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
2. Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
3. Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
4. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Жалақы-еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемі. Қазақстан
Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған наықтық экономикаға көшу
кезінде минимальды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және
жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Бұл еңбекті материалды
ынталандырудың және еңбек өнімділігін арттырудың басты құралы ьолып,
қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал етеді.
Жалақыны дифференциялау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейі
халық шаруашылығы саласына қарай өзіндік ерекшелігімен айқындалып, ол бес
прнципке негізделген.
Бірінші принцип – еңбектін күрделігі. Күрделі, біліктілікті
(квалификацияланған) еңбек жай еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және
оған еңбек ақы жоғары болуы тиіс.
Екінші принцип, еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы жеңіл
және ауыр; қалыпты және зиянды болуы мүмкін. Сондықтан қалыпты жағдайда
еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істейтіндер жалақыны көп
алуы қажет.
Үшінші принцип, еліміздің дамуын байқайтын экономиканың ең қажетті
салаларында басқаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелігімен байланысты. Еңбек ақыға әртүрлі экономикалық
аймақтарда аудандық коэффицент белгіленіп, жалақыға қосымша түрінде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффицент 1,15 –ті құрайды. Демек,
елімізде барлық салаларда жұмыс істейтіндер жалақысына 15 пайыз қосымша
қосып алады.
Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-қаңтардағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбек ақы төлеу туралы
қаулысына сай, жалақыны есептегенде қолданып жүрген салалық, аудандық
коэффиценттер мөлшері сақталады. Таулы , құмды және сусыз жерлердегі жұмыс
үшін, экономикалық келеңсіз аймақтарда тұратындарға коэффиценттер
сақталады.
Бесінші принцип, жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және жалпы ұжымның
еңбек нәтиежесімен байланысты.
Жалақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде
бейнеленген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалығын есепке ала отырып,
тарифтік жүйе жалақыны ұйымдастырады және реттейді
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен тәжірибешілердің
еңбектеріне шолу.
Енбекті жетілдіру, жабдықтау жүйісін және еңбек жөніндегі
шараларды орнықтыру әдістерін зорделемейтін экономиқалық инженерлік
әліметтеуге ғылым. Енбекті жетілдерудің негізгі жабдықтары
орталықтандылыған аудит нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек
процесстерін талдау компьютерлік техника болып есептеледі. Еңбек тұралы XX
ғасырдың екінші жартсында ғылымдар ашық жарламай бастаған. Оның
бастауыштардың бірі Ф.У Тейлор(29) көп жылдғы зертеулерінің басты
проблемалары өндірістік процестереңбек және басқару.
1. Енбек процестерін тәсілге қозғалысқа операцияларға болу арқылы
жетілдіру.
2. Әр жұмысшыларға қарсетті нақтылы тапсырма белгілу
3. Жұмысшыларды тиімді жұмыс орындау тәсілдеріне әдістеріне
үйрету.
4. Еңбек процестерін зерделеу үшін алдыңғы катарын жұмысшыларды
тандау т.б.
Тейлердің еңбегін басқа да ғылымдар толықтары түсті. Мысалы француз ғылыми
А .Фойль Тейлар (32) принцептерін толықтырып әрі қарай дамытты.
Ағылшын ғылыми Г. Эмарсон (31) бір ғана жұмысшының еңбегін емес, барлық
жұмысын тобының еңбегін тиімді ұйымдастыруды ұсынды.
Мәдиниет негізгі еңбек. Еңбек неғурлым кұрдым болған сайын мәдиниетте жаңа
қалып алып отырады. Сондықтан алып отырған тақырыбын болашақ еңбек мазмұнын
жанаша түрде оқыту, оны байыту женетілдіру мен тығыз байланысты. білім
беруден ен негізгі кепілдік меселесі адамды жан жақ етіп тұнғанмандыру мен
жетілдіре өсіріп өркендірету.
№ 122 Еңбекпен қамту саясаты Конвенциясына Қазақстан 1998
жылдан бастап кірген болатын. Соған байланысты әр мемлекет өз елінде
жұмыссыздық болдырмау үшін беделді жұмыс жүргізу керек. Жергілікті
тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету мідеті түрде жұмысберушілермен жұмысты
мына бағытта жүргізу керек:
1. Жұмысқа орналасуға көмек көрсету;
2. Жұмыс персоналдарын ішкіөндірістік оқыту жүйесін дамыту;
3. Мекемелерді құрылымды қайта құруда квалификациялы жұмысшыларды
сақтап, үнемді пайдалана білу;
Жұмыс күшініңмаңызы туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Кейбір экономистер жұмыс
күшін жекеден тыс деп есептейді . Факт ретінде жұмыс күшінің товар емес
екендігін келтіреді.
Алматы қаласының тұрғындарды әлеуметтік қорғау және еңбек Департаментінің
бастығының орынбасары А. Курасованың (18) пікірі бойынша жұмысберушілерді
ынталандыру ұсыныстары бойынша тиімді болып мыналар саналады:
- әр жұмысқа орналасқан адам үшін жұмысберушіге ең төменгі еңбек ақы
көлемінде қосымша еңбек ақы төлеу;
- қосымша жұмыс орындарын беруде беделді жұмысберушілерге әлеуметтік
салыққа жеңілдіктер беру;
Осы айтылған пікірлер болашақта қолдау табады деген ойдамыз. Баршамызға
белгілі қоғамдағы жұмыссыздықтың саны әр қоғам үшін келеңсіз жағдай екені
белгілі. Сол себептен мемлекет жұмыссызарды қолдап, тұрақтандру
бағдармаларын жасайды. Экомист-бухгалтер Добрынин А.И. (14) мынындай
жағдайларды ұсынады:
- Жұмыссыздықтарға жәрдемақы төлеу кәсіпорындардың төлейтін бюджеттің
дотациясынан төленуін;
-Жұмыссыздарға коммуналдық төлемдерді төлеуде жеңілдіктер көрсетілуін;
- Еңбекпен қамту институттары арқылы кадрлардың квалификациясын қайтадан
дайындауды ұйымдастыру;
Осы жерде осы шараларды кешенді түрде қолданған кезде ғана тиімді
болатынын айта кету керек
Экономика ғылымдар кандидаты, доцент А.С.Булатов (8) мырзаның
пікірінше нарықтың ең маңызды элементі болып фирмадағы кадр мәселесі
табылады.Ол жұмыс жұмысшыны жұмысқа алған күннен бастап, оның ынталандыруы,
еңбек ақының төленуі, оның профессионалдық өсуі бәрі кәсіпорынның басшысына
байланысты екендігі рас.Сол себептен Болатов А.С. мырза Батыста
қолданылатын типтік формаларды қолдануды ұсынады:
- еңбек ақыны төлеуге еңбек ақының тұрақсыз элементтерін қосуға (
бонус, премия)
- еңбек ақыға дифференциалды баллдар әсер етуші факторлар: жұмысшының
квалификациясы, жұмыстың көлемі, оның сапасы , компанияның қаржылық
нәтиежесі есепке алынуы тиіс.
- Жұмыс күшінің кәсіпорынның пайдасына қатыушылығы ескерілінуі қажет
БизнесСофтТрейдинг фирмасының мамандары еңбек ақы есептеудің
соңынан кері деп аталатын есептеу алгоритмін ұсынады. Бірақ бұл әдісті
қолданбас бұрын бұрынғы қолданып жүрген тікелей әдісті толығымен түсініп
білу қажет және бұрыннан қолданып келе жатқан жеке табысқа салықты есептеу
принципі толығымен өзгереді.
Экомика ғылымдар кандидаты Назарова В.Л ханым еңбек ақы есебін жетілдіру
мақсатында , әсіресе депонентті еңбек ақы есептеу мақсатында 681 шотқа
депонентті еңбек ақы деп субшот енгізуді ұсынады . Бірақ қазіргі заманда
барлық жұмысшылар толығымен пластикалық карточкамен қызмет көрсету жүйесіне
көшкендіктен бұл ұсынысты тиімсіз деп ойлаймын
2 бөлім. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның есеп қаржы
жұмысының ұйымдастырылуы.
2.1. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттама беру.
“Жиенбай ” ЖШС 2002 жылы 29 қараша айында құрылды. Бұл қоғамның мекен
жайы: Батыс Қазақстан облысы, Жалпақтал ауылы, Егоров көшесі. Мемлекеттік
лицензия 10-МҚЛ № 000013
1. ЖШС-ң заңды мәртебесі:
1. “Жиенбай ” ЖШС аталынған қоғам мұнан бұлай мүлік жөніндегі
Батыс Қазақстан территориялық комитеті мен еңбек ұжымында
құрылады.
2. Қоғам жекменшік болып табылады.
3. Қоғамның өзінің атауы жазылған елтаңба мөрі бар.
4. Қоғам өзінің қызметін осы жарғы және Қазақстан Республикасының
қолданып жүрген заңдылықтары негізінде жүзеге асырады.
2. “Жиенбай ” ЖШС қызметінің мақсаты мен бағыттары:
2.1. Құрылыс-монтаж жұмыстары;
2.2. Жер жұмыстары;
2.3. Ғимараттармен құрылыстардың күрделілігі 2 және 3
деңгейдегі тіреуіш
және қоршау құрастырмаларын тұрғызу;
2.4. жылу желілерімен жабдықтау;
2.5. электр желілерімен жабдықтау:
2.6. Сумен жабдықтау;
2.7.Құрастырмалар мен жабдықтарды қорғау жөніндегі жұмыстар;
2.8. Майлау және сырлау жұмыстары
“Жиенбай ” ЖШС экономикалық жағдайын сипаттау үшін келесі кестелерді
қарастыруға болады.
Кесте 1
“Жиенбай ” ЖШС өндіріс көлемі
жылдар 20072005 ,
№ Көрсеткіштер (%)
2005 2006 2007
Тауарды сатудан кіріс, 46543000 44866739 68145135 146
мың тенге
Негізгі құралдар құны, - 18098913 17905516 -
мың тенге
Жұмысшылар саны 21 22 25 119
Таза кіріс, мың тенге 361548 350273 485682 134
Дебеторлық борыштар, мың 9934673 425494 2185040 21,9
тенге
Кредиторлық борыштар, мың8415740 6487655 3187511 37,8
тенге
1 кесетеден көріп отырғанымыздай “Жиенбай ” ЖШС -ның өндіріс көлемі
жылдан жылға ұлғайып отыр. Тауарды сатудан кіріс 2007 жылы 2005 жылға
қарағанда 46 пайызға өсіп отыр. 2007 жылы кәсіпорынның өткізген тауар
құны 68145135 тенгені құрайды. Негізінен кәсіпорын 2007 жылды пайдамен
аяқтады, оның себебі болып кредиторлық және дебеторлық борыштардың көп
болмауына байланысты. Ал кәсіпорынның негізігі құралдары тек
кәсіпорынның балансында 2006 жылы пайда болды, ал оның құнының жылма жыл
азайып отырғаны оған есептелетін тозуға байланысты, оның құны 2007 жылы
17905516 тенгеге тең болса, 2006 жылы 18098913 теңгеге дейін азайған.
Ал жұмысшылар санының көбеюі кәсіпорынның қызмет өрісінің өсуіне
байланысты болып отыр 19 пайызға көбейген. Соған байланысты жұмысшылардың
жылдық еңбек ақы қоры өсіп отыр. Дебеторлық борыштар 2007 жылы 2005-ші
жылға қарағанда 78 пайызға азайған, ал кредиторлық борыштың көлемі де
есепті жылы 62 пайызға азайған.
2.2. кесте
“Жиенбай ” ЖШС негізгі қорлары құрамы
жылдар 20072005
Көрсеткіштер қатынасы,
(%)
2006 2007
1.Негізгі өндірістік қор, 18098913 17905516 98,9
барлығы, мың тенге
Соның ішінде:
Ғимараттар 1340713 1319620 98,4
Машина және жабдықтар 176661 171247 96,9
Басқадай құрылғылар 16590372 16515764 99,5
Жоғырыда келтіріген кесетеден көріп отырғанымыздай қоғамның негізгі
өндіріс қорларының құны онша үлкен емес 2 пайызға кеміген.
Оның себебі, қолданылыстағы негізгі қорларға есептелген тозуға
байланысты.
Соның ішінде: ғимараттар 2 пайызға, машиналар 4 пайызға, басқадай
құрылғалар 1 пайызға азайған.
Бұл жағдайларға қоғамның жыл сайын жаңа өндіріс қорларымен
толықтырылмауы себеп болып отыр.
3 кесте
“Жиенбай ” ЖШС -ның қаржылық нәтижие есебі
жылдар 20072005
№ қатынасы,
Көрсеткіштер (%)
2005 2006 2007
Өнімді өткізуден табыс, мың 46543000 44866739 68145135 146
тенге
Өткізілген өнімнің өзіндік 46026503 44366349 67451303 146
құны, мың тенге
Жалпы табыс, мың тенге 516497 500390 693832 134
Табыс салығы, мың тенге 154949 150117 208150 134
Салық салынғаннан кейінгі 361548 350273 485682 134
табыс, мың тенге
Таза табыс, мың тенге 361548 350273 485682 134
Жиенбай ЖШС –ң қаржылық нәтижесін талдайтын болсақ , өткізілген
өнімнің өзіндік құнын 2007 жылы 2005 жылға қарағанда – 46 пайызға өсскен ,
ал негізгі қызметтен 2,9 пайызды құрайды. Өткізілген өнімнің өзіндік құны
да 46 пайызға өскен. Жалпы табыс 34 пайызға өссе , осындай қарқынмен табыс
салығы да, салық салынғаннан кейінгі табыс, таза табыс өскен. Жалпы
кәсіпорынның қаржылық нәтиежесін талдаған кезде мынандай қорытынды жасауға
болады: Кәсіпорын жылдан жылға өсіп келе жатыр. Кәсіпорын осындай
нәтиежемен алға қарай жұмыс жасай берсе, болашақта оған банктерден кредит
алауға және тағы да басқа жеңілдіктерге қол жеткізуге мүмкіндігі бар.
2.2. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық
жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
“Жиенбай ” ЖШС-ң өзінің есеп жұмысын Қазақстан Республикасы
президентінің заң күші “Бухгалтерлік есеп туралы” жарлығына сәйкес
жүргізіледі. Оның өзінің есеп шоты бар. Оған Темірбанк қызмет етеді.
Сонымен бірге негізгі нормативтік құжаттар ретінде бухгалтерлік есеп
стандарты және оларға методикалық нұсқаулар, сонымен қоса кәсіпорынның
жұмыс шоттары жасалған негізгі шоттар жоспары пайдаланылады.
Кәсіпорында журналды - ордерлі форма қолданылады. Кәсіпорында
журналды - ордерлі формаға жазу алғашқы құжаттар, есеп регистрлерінен
түсіріледі.
Кәсіпорының бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттері болып:
- Субъектіні, тағыда басқа қызығушы тұлғаларды кәсіпорынның
шаруалық қызметі туралы толық ақпараттармен қамтамасыз ету;
- Субъектілердің шаруашылық қызметтерін Қазақстан
Республикасының заңдылықтарына сай жүргізілуін бақылау үшін
мемелкеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету;
- Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп - есептеу, үздіксіздік,
түсініліктілік, маңыздылық, шындық, тәуелсіздік, жан -
жақтылық, толықтылық, салыстырылымдылық, кезектілік
ұстамдарына негіздделе отырып жүзеге асырылады.
Бухгалтерлік есептің қызметін ұйымдастыру өткізетін шаруашылық
операцияларға ішкі және алдын-ала бақылауды бас бухгалтердің міндетіне
алудан басталады.
Бұл үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу мақсатында
бухгалтірлік қызметшілердің міндеттері бөлінген. Бас бухгалтерлердің
міндеттеріне жалпы бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру қаржылық және
статистикалық есептемелерді құру, регистлердегі жазуларды салыстыра отыра
аванстық есеп берулерді тексеру, бас кітапты жүргізу, салықтардың бюджетке
уақытылы төлеуін бақылау және қаржылық қызметке талдау жасау кіреді.
Бас бухгалтердің орынбасарының міндеттері: бухгалтерлік операцияларды
нормативтік құжаттар мен шоттар корреспонденциясына сәйкес уақытында және
дұрыс берілуін тексеру. Бухгалтерлік есеп шоттары бойынша ведомостілерді
топтастыру, синтетикалық шоттар бойынша айналым ведомостісін, бухгалтерлік
баланс жасау тиісті есеп регистрлері бойынша негізгі құралдардың,
материалдық емес активтердің есебін жүргізу қызметтері болып табылады.
Материалдық стол бухгалтері келесідей қызметті атқарады: Орталық қойма
шоттарын өңдеу, жабдықтаушылармен есеп айырысу есептерін дебеторлар және
кредиторлар мен есеп айырысу есептерін жүргізу., дебеторлық және
кредиторлық міндеттемелердің талдауын жүргізу. Өндірістік стол
бухгалтерінің қызметіне келесілер кіреді: өндірістік және көмекші цехтардың
есебін жасау өнім өндірісіне шығындар есебін жүргізу, есеп регистрлеріне
сәйкес өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Есеп айырысу столының бухгалтері еңбекақы есебін, сатып алушы және
жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларын жүзеге асырады.
Кассир кассаға нақты ақшаны қабылдау, беру, есеп айырысу шотына нақты
ақшаны аудару, кіріс және шығыс құжатарын толтыру, касса кітабын және
есебін жүргізумен айналысады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысынң негізгі бөлімдері мыналар:
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық
жоспары, кіріс пен шығыс жоспары ақша қозғалысы жоспары сияқты
құжаттары жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бұл жерде жабдықтаушылармен
келісім шарт жасалып, олармен есеп айырысуды жүргізу
барысындағы қажетті құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдарымен есептесу. Бұл жерде бюджеттен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәмілемелер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану
тиімділігі мен айналымдылығын үдейтуді көтеру бойынша шаралар
жасақталып жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты
есептеулер жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалық операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс- әрекетінің
ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу кәсіпорынның есеп
саласында көрнуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру - бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір
тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдарын кәсіпорынның есеп
саясатында іске асырған кезде мыналарды есепке алады:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
- кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
- есеп саясатын жүргізген кезде шаруашылық операциясын
көрсетудің қабылданған әдісінің мүлік бағасының және
міндеттемелердің есепті жыл ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылық қызметін жоғары деңгейін
көрсету, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шаруашылық жөніндегі толық
объективті ақпартты қалыптастыру.
“Жиенбай ” ЖШС-ң қаржылық қызметінің алдындағы тұрған басты
тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
- кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жолдарын
іздестіру;
- кәсіпорын органдарымен кредиторлардың алдындағы
міндеттемелерді толық және уақытында орындау.
- қаржыландыру, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды
мақсатты пайдалану.
- айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
3 –Бөлім. Жиенбай ЖШС-ң еңбек және оған ақы төлеудің
есебі мен аудиті
3.1. Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі
емес қызмет атқаратындар деп екі топқа бөледі.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен
қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, ректор, директор, меңгеруші, тағы басқалар
жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және тағы
басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және бақылау
жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер, тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет атқаратын
адамдардың жалпы саны олардың “тізімдегі саны ” деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен ұйымдарға
қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға
байланысты өзгеріп отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс
уақыты да есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі:
- кәсіпорындар мен ұйымдардың мамандар бөлімінде (кадрлар бөлімі)
жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттары
пайдаланады:
- жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т – 1;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т – 5;
- демалыс берілуі жайлы бұйрық үлгілі Т – 6;
- жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі Т – 8;
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның
мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай – ақ ескертулері, және тағы басқа да деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және үлгілі түрі Т –
2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты – жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және жылы, мекен – жайы, тағы басқа керекті мәліметтер толтырылады.
Кәсіпорындағы әрбір қызметке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір – еңбекақы бойынша есеп
айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгңлң бір кезеңдегі яғни, уақыттағы
ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол
үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын
жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу
бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде
табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы ұйымның
жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы күнтізбенің әрбір
күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен
30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында 1-нен 28-не дейін
немесе 1-нен 29-на дейін) мейрам және қызмет істемейтін, демалыс күндерін
қоса алғандағы қосынды санды сандық күндізбенің күніне бөлу арқылы табады.
Демалыс немесе мейрам күні, сондай – ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері
екі немесе одан да көп қатар болса, жұмыскерлердің тізімдегі саны ол
күндердің, әрқасысына демалыс немесе мейрам күндерінің сондай – ақ жұмыс
істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс күніндегі тізімдегі санына теңеліп
алынады.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылған ұйымдарда, сондай – ақ маусым мен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса
есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы
күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Ескерту:
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша орташа еңбекақысын, еңбек
өнімділігін және басқа да орташа шамаларын анықтау үшін “орташа еңбекақы”
және басқа да орташа шамаларды есептеп шығаруға қолданатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің саны деген көрсеткіш қолданылады. Бұл көрсеткішті табу үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық тізімдік санынан жұмысшылар мен
қызметкерлердің кейбір санаттарына жататын адамдардың санын алып тастау
керек. Ондай жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
- жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай – ақ бала асырап алған әйелдер
- заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар)
- оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, сондай – ақ жоғары және
арнаулы оқу орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы
сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер
- әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа
кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
Кәсіпорындағы орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс істегеніне қарай
үйлесімді (пропорционалды) түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтін жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген
адамкүні табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барлық жұмыс
істеген сағатына, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан
кейін барлық жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық күнтізбелік күнге бөлу
арқылы жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлердің саны табылады.
Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы –
қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда негізгі қызметті
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы орташа еңбекақысына
бөлу арқылы анықталады.
Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгіленген мөлшерін орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс
істегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын
жасауға қолданады. Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және де жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің санаттары
бойынша табельде алфавит бойынша реттік нөмірі санына қарай жүргізіледі.
Жалпы табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын есептеуге арналған.
Табельдерде кәсіпорынның әр құрымының өкілдері бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалңанына байланысты
белгіленген шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің уақытша жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы
табельге қосымша тіркеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іссапарда болуы, жұмысқа
себепсіз кешігуі, тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген белгімен
көрсетіледі.Ол үшін әріптік, мысалы:
- іс – сапарындағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – і
- демалыстағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – д
- жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін – с тағы да басқа
белгілер қолданылады.
Табельдер мен оларға негіз болған алғашқы құжаттар еңбекақы есептеуге және
жұмысшы қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеу үшін пайдаланады.
Сонымен қатар цехтар мен бөлімшелер бойынша жинақталған деректер жұмыс
уақытының балансын жасауға, нақтылы жұмыс істелген уақыты жайлы
статистикалық есеп беруге пайдаланады. Бұл көрсеткіштер еңбектің
өнімділігін анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтау үшін де қажет болып табылады.
Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
Жалақы- бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере отырып, “Еңбек ақы төлеу туралы” ережесін дербес әзірлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
“Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім-шартын жасау ғана емес, сондай-
ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке және
ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі
және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болатын уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбек ақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбек ақы
2. Сыйлықтар мен сый ақылар
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбек ақыға – еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген,
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына
төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына:
1) Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер;
2) Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер;
3) Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер;
4) Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер;
5) Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
6) Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны;
7) Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері;
8) әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері
кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар
жатады.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай-
мерзімділік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген) тарифтік
мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы
есептейді. Енді осы жүйеге сандық және сапалық көрсеткіштері үшін қосымша
еңбек ақы сыйақылы-мерзімділік төлем болып табылады.
Кесімді еңбек ақы деп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға
ынталандыру мақсатына қолданылады.Еңбек ақы есептеудің және төлеудің
кесімді түрін қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбек ақы,
олардың өндірген өнімнің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген
өлшем бірлігіне қарастырылған, яғнибелгіленген кесімді бағаға көбейту
арқылы табылады. Кесімді баға белніленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті
өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты
орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде
көрсетілген уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімнің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар: тікелей кесімді, кесімді
сыйлықты, үдемелі кесімді, аккордтық, жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немес бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері – бұл құжатта көрсетілген, өндірілген
өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сый ақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбек ақысына қосымша сый
ақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге сый ақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбек ақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сый ақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да – күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбек ақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбек ақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбек ақының бұл
жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына,
көлеміне қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе
бойынша еңбек ақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен
сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбек ақының аккордтық жүйесі бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы есептеу көбіне құрылыс салушы
ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп
түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша
еңбек ақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып
еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбек ақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбек ақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жүмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбек ақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың тағы да басқа құралдардың
тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін
слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын
басқа да жұмысшылдарға төленеді.
Мерзімді еңбек ақыны есептеу.
Мерзімді еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
арқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге
төленетін мерзімдік еңбек ақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы
қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік
(календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбек ақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс
істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе кәсіпорынның
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай
сайын тұрақты мөлшерде еңбек ақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер еспеті
айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда
оларға төленуге тиісті еңбек ақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық
ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің
санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбек ақы
сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің
санына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбек ақыны есептеу.
Кәсіпорындарда кесімді еңбек ақы төлеу жүесі бойынша – жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбек ақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбек
ақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір
данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
брига бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстардың саны мен көлемін,
олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбек ақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкея тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбек ақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына
көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф
бойынша есептелетін еңбек ақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар
бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбек ақы сомасының жоғарыда
көрсетілген тариф есептелген еңбек ақының жалпы сомаларының қосындысына
қатнасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейі тариф
бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбек ақы
сомасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын
қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау.
1.1. Еңбек ақының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен
тәжірибешілердің еңбектеріне шолу. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 бөлім. Жиенбай ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық
жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
2.1. Жиенбай ЖШС-на экономикалық сипаттама
беру ... ... ... ... ... ... 13
2. Жиенбай ЖШС-ң есеп қаржы жұмысының
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3-бөлім. Жиенбай ЖШС-ң еңбек және оған ақы төлеудің есебі мен аудиті
1. Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
2. Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
3. Еңбек және ақы төлеудің аналитикалық және синтетикалық есебі.
4. Еңбек және оған ақы төлеудің аудиті
Қорытынды және
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...63
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..66
Кіріспе
Экономикасы дамыған елдерде табыстардың қосындысында еңбек ақы көп
үлес алады, яғни әртүрлі еңбектерге төленген еңбек ақы ретінде. Бұл
жағдайды 2 үлкен макроэкономикалық көрсеткіштің 1) ұлттық табыстың, 2)
тұрғындардың ақшалай табыстарының жалпы сомасын тапқан кезде еңбек ақының
алатын үлес салмағынан көруге болады.
Батыстың экономикалық теориясына байланысты ұлттық табыстың құрамында
өндіріске әсер етуші факторлардың ( еңбек, капитал, нарықтық қатынастар
жағдайында өндірісті дұрыс басқара білу) нәтиежесімен болған ақшалай
табыстың барлық көлемі көрсетілуі тиіс. Ұлттық табыстың құрамына
экономикадағы бөлінген процестердің негізінде алынған табыстар яғни
трансферттер кіргізілмейді. Трансферттердің ең маңыздысы болып әлеуметтік
қамтамасыздандыру жағынан алынған түрлі зейнетақылар, жәрдемақылар,
степендиялар және мемлекеттік құнды қағаздардан алынған пайыздар саналады.
Ал басқа макроэкономикалық көрсеткіш тұрғындардың ақшалай табыстарының
ұлттық табыстан айырмашылығы оның құрамына акционерлік қоғамның бөлінбеген
пайдасын кіргізбейді ал кіргізілетіні әлеуметтік трансферттер мен
мемлекеттік құнды қағаздар бойынша тұрғындарға төленетін пайыздық төлемдер
.
Тақырыптың маңыздылығын ескере отырын еңбек және оған ақы төлеудің
экономикалық мазмұнын экономикалық теориясы және бухгалтерлік есеп
тұрғысынан талдау жасау өте маңызды да қызықты деп есептеймін.
Еңбек және оған ақы төлеу бухгалтерлік есептің ең қиын бөлімі болып
табылады. Бұл бөлім өте нақты жедел есепті талап етіп шаруашылықта жұмыс
жасайтын жұмысшылардың қозғалысын, өзгерістерін, жұмыс уақытының
шығындалуын, жұмысшылардың категорияларын, өндірістік шығындарды дер
уақытында есепке ала отырып, талдап отырады. Осы менің диплом жұмысы
тақырыбымның маңызды екендігін түсіндіреді.
Еңбек және оған ақы төлеудің тақырыбына жазудағы алдына қойған
міндеттеріне мыналар жатады:
1. Еңбек және оған ақы төлеудің экономикалық мәнін ашу
2. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтауды ұйымдастыру
3. Еңбек және оған ақы төлеудің есебін жетілдіру мақсатындв
ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу;
4. Еңбек және оған ақы төлеудің синтетикалық және аеалитикалық
есебін жүргізу;
5. Еңбек және оған ақы төлеудің формаларымен нысандарын ашу;
6. Еңбек және оған ақы төлеудің аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
Осы диплом жұмысының зерттеу объектісі болып Жиенбай ЖШС табылады.
Жұмысты орындау кезінде Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп туралы
заңы”, “Қазақстан Респуликасының қаржылық есеп стандарттары”, Жиенбай ЖШС
жылдық есеп мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық және әдістмелік негізі болған
ғалымдардың және тәжірибиешілердің еңбектері, инструкивтік және нормативтік
құжаттар, іс жүзіндегі заңдар мен заңнамалар
Тақырып бойынша диплом жұмысында келесі әдістер қолданылды: салыстыру,
талдау әдістері, теоретикалық және нақты материалды тұжырымдау,
статистикалық топтастыру, баланстық тұжырым, екі жақты жазу, түгелдеу,
бағалау.
Дипломдық жұмыс 66 бетте жазылған: кіріспе бөлімнен, ғалымдар мен
тәжірибиешілердің еңбегіне шолу бөлімінен, кәсіпорынның ұйымдық -
экономикалық сипаттамасы негізгі бөлімнен және қортындыдан, сонымен бірге 5
кестеден тұрады.
Күтілетін нәтижие болып еңбек және оған ақы төлеудің есебімен мен
аудитін кәсіпорындарда тиімді ұйымдастыру жолдарын және жетілдіру
бағыттарын қарастыру болып табылады.
1-бөлім. Еңбек ақының экономикалық мәні және оны жетілдірудің жолдарын
қазіргі заманғы ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектеріне шолу жасау
1. Еңбек ақының экономикалық мәні
Еңбек адамның мақсатқа сай қызметі. Еңбектің көмегімен адам өз
қажетін өтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді.Адамның
тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. Адамды адам еткен деп
айтудың өзі де жайдан-жай емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дуниесінен
бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз муддесіне пайдаланды,
еңбек құралдарын жасауды игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу өнер,
ғылымды игерді.
Еңбек туралы айта отырып, еңбек өнімділігі мен еңбек қарқындылығы
деген ұғымдарда да тоқталған дұрыс болар. Еңбек қарқындылығы –белгілі бір
уақыт ішінде жұмсалған еңбектің мөлшері мен еңбек пәрменділігі. Конвейерлі
(тізбекті) жұмыс әдісін шапшандатқанда, бір мезгілде жұмыс істейтін
жабдықтарды көбейткенде, уақыт ұтып еңбек қарқындылығын арттыруға болады.
Ғылыми-техникалық революция жағдайында, өндірісті кешенді механизациялау
және автоматттандырумен байланысты жұмысшының дене күшін жұмсауы
азаяды,есесіне ой- ми энергиясын жұмсауы ұлғаяды.Жұмыс күнінің ұзақтығы
қысқартылса, еңбек қарқындылығы артады, керісінше, жұмыс күнінің ұзақтығы
артатын болса, еңбек қарқындылығы төмендеуі мумкін. Ғылыми-техникалық
революция еңбек сипатын өзгертті. Еңбектің мамандық дәрежесі өсті,
кадрларды кәсіптік жағынан даярлауға кететін уақыт көбейді, өндірісте
күрделі машиналар мен механизмдерді пайдаланумен байланысты адамдардың дене
еңбегінің үлесі барған сайын азаюда, жұмысшы технологиялық процестің мәнін
ұғынып, қымбат та күрделі жабдықтармен жұмыс істей алатын, өздігінен
бастама көрсететін дәрежеге көтерілді. Жұмыс куні бойынша еңбек қажетті
және қосымша болып бөлінеді. Жұмысшы жұмыс уақытының бір бөлігін өзін
қажетті өнімдерді өндіруге жұмсайды. Бұл уақыт ішінде жұмсалған еңбек
болып табылады. Алайда жұмысшы тек осындай көлемде өнім өндірумен шектелсе,
қоғам одан әрі дами алмаған болар еді. Өндіріс көлемін ұлғайту және барған
сайын жетілдіру, ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету, еңбекке жарамсыз
адамдарға көмек көрсету, материалдық емес өндіріс салалары қызметкерлерінің
қажеттіліктерін өтеу қоғамның міндеті. Сондықтан жұмысшыға қажетті жұмыс
уақытынан тыс еңбек етуге де тура келеді. Мұндай уақыт ішінде жұмсалған
еңбек-қосымша еңбек деп аталады. Бір ескеретін жәйт еңбектің қажетті және
қосымша болып бөлінуі маркстік әдебиеттерге ғана тән, ал қазіргі батыстық
экономикалық әдебиеттерде бұл жоқ.
Шаруашылық үрдістері жабдықтау, өндіру және сату деп алдыңғы
тауарларда айтып өткен болсақ, осы өнім өндңіру үшін қажеттілер еңбек
заттары, еңбек құралдары, сондай – ақ жұмысшы күші екендігі белгілі.
Тауарлық – материалдық қорлардың есебін қарастырғанда еңбек заттарының,
негізгі құралдардың есебін қарастырғанда еңбек құралдарының есебі қалай
жүргізілетіндігіне тоқталып өткен болатынбыз. Ал кез келген кәсіпорындар
мен ұйымдардағы жүмыстарды орындап, қызметтерді атқарып жүрген адамдардың
еңбегін дұрыс бағалап, олардың сіңірген еңбегіне қарай әділ еңбекақы төлеу
қай кәсіпорынның болмасын күрделі мәселелерінің бірі. Міне, сондықтан да
ұйымның міндеттемелерінің бірі болып табылатын қызметкерлер мен еңбекақы
бойынша есеп айырысу тақырыбы өз алдына бөлек тарау болып
қарастырылатындығы осыдан.
Еңбек пен еңбекақы есебінің негізгі міндеттері :
7. Өндірілетін өнімдер мен істелетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған
төленетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау.
8. Еңбек өнімділігінің өсімін бақылау.
9. Жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау.
10. Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы
қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан
бөлінетін қаржыларды бақылау.
11. Жұмысшы және қызметкерлермен уақтылы дұрыс есеп айырысу.
12. Өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу.
13. Еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік
қорытынды есепті беру.
Сонымен қатар еңбек пен еңбекақы есебін ұйымдастыруды одан әрі жетілдіру
үшін мынадай жағдайлар қажет:
1. Еңбектің өнімділігі мен орындалған жұмыстың көлемін ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиімді түрлерін кеңінен қолдану.
2. Еңбек пен өндірісті басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестік құрылымын қолдану.
3. Еңбекақы төлеудің сыйлық беру жүйесімен басқа да түрлерін жұмыстағы
жетістіктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану.
4. Еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгі талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесін жетілдіру мен
жеңілдету.
Жалақы-еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемі. Қазақстан
Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған наықтық экономикаға көшу
кезінде минимальды деңгейдегі еңбек ақыны мемлекет кепілдендіреді және
жоғарғы деңгейдегі еңбек ақыға шек қойылмайды. Бұл еңбекті материалды
ынталандырудың және еңбек өнімділігін арттырудың басты құралы ьолып,
қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал етеді.
Жалақыны дифференциялау және оның принциптері. Еңбек ақы деңгейі
халық шаруашылығы саласына қарай өзіндік ерекшелігімен айқындалып, ол бес
прнципке негізделген.
Бірінші принцип – еңбектін күрделігі. Күрделі, біліктілікті
(квалификацияланған) еңбек жай еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және
оған еңбек ақы жоғары болуы тиіс.
Екінші принцип, еңбек жағдайына қарай жіктеу. Еңбек жағдайы жеңіл
және ауыр; қалыпты және зиянды болуы мүмкін. Сондықтан қалыпты жағдайда
еңбек еткендерге қарағанда, ауыр әрі зиянды жұмыс істейтіндер жалақыны көп
алуы қажет.
Үшінші принцип, еліміздің дамуын байқайтын экономиканың ең қажетті
салаларында басқаларына қарағанда өсім мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртінші принцип, экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелігімен байланысты. Еңбек ақыға әртүрлі экономикалық
аймақтарда аудандық коэффицент белгіленіп, жалақыға қосымша түрінде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффицент 1,15 –ті құрайды. Демек,
елімізде барлық салаларда жұмыс істейтіндер жалақысына 15 пайыз қосымша
қосып алады.
Қазақстан Республикасы 1996 жылғы 9-қаңтардағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбек ақы төлеу туралы
қаулысына сай, жалақыны есептегенде қолданып жүрген салалық, аудандық
коэффиценттер мөлшері сақталады. Таулы , құмды және сусыз жерлердегі жұмыс
үшін, экономикалық келеңсіз аймақтарда тұратындарға коэффиценттер
сақталады.
Бесінші принцип, жұмыскер өзі еңбек ететін жердегі және жалпы ұжымның
еңбек нәтиежесімен байланысты.
Жалақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде
бейнеленген. Еңбек сыйпатының сандық және сапалығын есепке ала отырып,
тарифтік жүйе жалақыны ұйымдастырады және реттейді
1.2. Еңбек ақы есебін жетілдіру бойынша ғалымдармен тәжірибешілердің
еңбектеріне шолу.
Енбекті жетілдіру, жабдықтау жүйісін және еңбек жөніндегі
шараларды орнықтыру әдістерін зорделемейтін экономиқалық инженерлік
әліметтеуге ғылым. Енбекті жетілдерудің негізгі жабдықтары
орталықтандылыған аудит нормативті материалдар, өлшем құралдары, еңбек
процесстерін талдау компьютерлік техника болып есептеледі. Еңбек тұралы XX
ғасырдың екінші жартсында ғылымдар ашық жарламай бастаған. Оның
бастауыштардың бірі Ф.У Тейлор(29) көп жылдғы зертеулерінің басты
проблемалары өндірістік процестереңбек және басқару.
1. Енбек процестерін тәсілге қозғалысқа операцияларға болу арқылы
жетілдіру.
2. Әр жұмысшыларға қарсетті нақтылы тапсырма белгілу
3. Жұмысшыларды тиімді жұмыс орындау тәсілдеріне әдістеріне
үйрету.
4. Еңбек процестерін зерделеу үшін алдыңғы катарын жұмысшыларды
тандау т.б.
Тейлердің еңбегін басқа да ғылымдар толықтары түсті. Мысалы француз ғылыми
А .Фойль Тейлар (32) принцептерін толықтырып әрі қарай дамытты.
Ағылшын ғылыми Г. Эмарсон (31) бір ғана жұмысшының еңбегін емес, барлық
жұмысын тобының еңбегін тиімді ұйымдастыруды ұсынды.
Мәдиниет негізгі еңбек. Еңбек неғурлым кұрдым болған сайын мәдиниетте жаңа
қалып алып отырады. Сондықтан алып отырған тақырыбын болашақ еңбек мазмұнын
жанаша түрде оқыту, оны байыту женетілдіру мен тығыз байланысты. білім
беруден ен негізгі кепілдік меселесі адамды жан жақ етіп тұнғанмандыру мен
жетілдіре өсіріп өркендірету.
№ 122 Еңбекпен қамту саясаты Конвенциясына Қазақстан 1998
жылдан бастап кірген болатын. Соған байланысты әр мемлекет өз елінде
жұмыссыздық болдырмау үшін беделді жұмыс жүргізу керек. Жергілікті
тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету мідеті түрде жұмысберушілермен жұмысты
мына бағытта жүргізу керек:
1. Жұмысқа орналасуға көмек көрсету;
2. Жұмыс персоналдарын ішкіөндірістік оқыту жүйесін дамыту;
3. Мекемелерді құрылымды қайта құруда квалификациялы жұмысшыларды
сақтап, үнемді пайдалана білу;
Жұмыс күшініңмаңызы туралы бірыңғай көзқарас жоқ. Кейбір экономистер жұмыс
күшін жекеден тыс деп есептейді . Факт ретінде жұмыс күшінің товар емес
екендігін келтіреді.
Алматы қаласының тұрғындарды әлеуметтік қорғау және еңбек Департаментінің
бастығының орынбасары А. Курасованың (18) пікірі бойынша жұмысберушілерді
ынталандыру ұсыныстары бойынша тиімді болып мыналар саналады:
- әр жұмысқа орналасқан адам үшін жұмысберушіге ең төменгі еңбек ақы
көлемінде қосымша еңбек ақы төлеу;
- қосымша жұмыс орындарын беруде беделді жұмысберушілерге әлеуметтік
салыққа жеңілдіктер беру;
Осы айтылған пікірлер болашақта қолдау табады деген ойдамыз. Баршамызға
белгілі қоғамдағы жұмыссыздықтың саны әр қоғам үшін келеңсіз жағдай екені
белгілі. Сол себептен мемлекет жұмыссызарды қолдап, тұрақтандру
бағдармаларын жасайды. Экомист-бухгалтер Добрынин А.И. (14) мынындай
жағдайларды ұсынады:
- Жұмыссыздықтарға жәрдемақы төлеу кәсіпорындардың төлейтін бюджеттің
дотациясынан төленуін;
-Жұмыссыздарға коммуналдық төлемдерді төлеуде жеңілдіктер көрсетілуін;
- Еңбекпен қамту институттары арқылы кадрлардың квалификациясын қайтадан
дайындауды ұйымдастыру;
Осы жерде осы шараларды кешенді түрде қолданған кезде ғана тиімді
болатынын айта кету керек
Экономика ғылымдар кандидаты, доцент А.С.Булатов (8) мырзаның
пікірінше нарықтың ең маңызды элементі болып фирмадағы кадр мәселесі
табылады.Ол жұмыс жұмысшыны жұмысқа алған күннен бастап, оның ынталандыруы,
еңбек ақының төленуі, оның профессионалдық өсуі бәрі кәсіпорынның басшысына
байланысты екендігі рас.Сол себептен Болатов А.С. мырза Батыста
қолданылатын типтік формаларды қолдануды ұсынады:
- еңбек ақыны төлеуге еңбек ақының тұрақсыз элементтерін қосуға (
бонус, премия)
- еңбек ақыға дифференциалды баллдар әсер етуші факторлар: жұмысшының
квалификациясы, жұмыстың көлемі, оның сапасы , компанияның қаржылық
нәтиежесі есепке алынуы тиіс.
- Жұмыс күшінің кәсіпорынның пайдасына қатыушылығы ескерілінуі қажет
БизнесСофтТрейдинг фирмасының мамандары еңбек ақы есептеудің
соңынан кері деп аталатын есептеу алгоритмін ұсынады. Бірақ бұл әдісті
қолданбас бұрын бұрынғы қолданып жүрген тікелей әдісті толығымен түсініп
білу қажет және бұрыннан қолданып келе жатқан жеке табысқа салықты есептеу
принципі толығымен өзгереді.
Экомика ғылымдар кандидаты Назарова В.Л ханым еңбек ақы есебін жетілдіру
мақсатында , әсіресе депонентті еңбек ақы есептеу мақсатында 681 шотқа
депонентті еңбек ақы деп субшот енгізуді ұсынады . Бірақ қазіргі заманда
барлық жұмысшылар толығымен пластикалық карточкамен қызмет көрсету жүйесіне
көшкендіктен бұл ұсынысты тиімсіз деп ойлаймын
2 бөлім. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның есеп қаржы
жұмысының ұйымдастырылуы.
2.1. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттама беру.
“Жиенбай ” ЖШС 2002 жылы 29 қараша айында құрылды. Бұл қоғамның мекен
жайы: Батыс Қазақстан облысы, Жалпақтал ауылы, Егоров көшесі. Мемлекеттік
лицензия 10-МҚЛ № 000013
1. ЖШС-ң заңды мәртебесі:
1. “Жиенбай ” ЖШС аталынған қоғам мұнан бұлай мүлік жөніндегі
Батыс Қазақстан территориялық комитеті мен еңбек ұжымында
құрылады.
2. Қоғам жекменшік болып табылады.
3. Қоғамның өзінің атауы жазылған елтаңба мөрі бар.
4. Қоғам өзінің қызметін осы жарғы және Қазақстан Республикасының
қолданып жүрген заңдылықтары негізінде жүзеге асырады.
2. “Жиенбай ” ЖШС қызметінің мақсаты мен бағыттары:
2.1. Құрылыс-монтаж жұмыстары;
2.2. Жер жұмыстары;
2.3. Ғимараттармен құрылыстардың күрделілігі 2 және 3
деңгейдегі тіреуіш
және қоршау құрастырмаларын тұрғызу;
2.4. жылу желілерімен жабдықтау;
2.5. электр желілерімен жабдықтау:
2.6. Сумен жабдықтау;
2.7.Құрастырмалар мен жабдықтарды қорғау жөніндегі жұмыстар;
2.8. Майлау және сырлау жұмыстары
“Жиенбай ” ЖШС экономикалық жағдайын сипаттау үшін келесі кестелерді
қарастыруға болады.
Кесте 1
“Жиенбай ” ЖШС өндіріс көлемі
жылдар 20072005 ,
№ Көрсеткіштер (%)
2005 2006 2007
Тауарды сатудан кіріс, 46543000 44866739 68145135 146
мың тенге
Негізгі құралдар құны, - 18098913 17905516 -
мың тенге
Жұмысшылар саны 21 22 25 119
Таза кіріс, мың тенге 361548 350273 485682 134
Дебеторлық борыштар, мың 9934673 425494 2185040 21,9
тенге
Кредиторлық борыштар, мың8415740 6487655 3187511 37,8
тенге
1 кесетеден көріп отырғанымыздай “Жиенбай ” ЖШС -ның өндіріс көлемі
жылдан жылға ұлғайып отыр. Тауарды сатудан кіріс 2007 жылы 2005 жылға
қарағанда 46 пайызға өсіп отыр. 2007 жылы кәсіпорынның өткізген тауар
құны 68145135 тенгені құрайды. Негізінен кәсіпорын 2007 жылды пайдамен
аяқтады, оның себебі болып кредиторлық және дебеторлық борыштардың көп
болмауына байланысты. Ал кәсіпорынның негізігі құралдары тек
кәсіпорынның балансында 2006 жылы пайда болды, ал оның құнының жылма жыл
азайып отырғаны оған есептелетін тозуға байланысты, оның құны 2007 жылы
17905516 тенгеге тең болса, 2006 жылы 18098913 теңгеге дейін азайған.
Ал жұмысшылар санының көбеюі кәсіпорынның қызмет өрісінің өсуіне
байланысты болып отыр 19 пайызға көбейген. Соған байланысты жұмысшылардың
жылдық еңбек ақы қоры өсіп отыр. Дебеторлық борыштар 2007 жылы 2005-ші
жылға қарағанда 78 пайызға азайған, ал кредиторлық борыштың көлемі де
есепті жылы 62 пайызға азайған.
2.2. кесте
“Жиенбай ” ЖШС негізгі қорлары құрамы
жылдар 20072005
Көрсеткіштер қатынасы,
(%)
2006 2007
1.Негізгі өндірістік қор, 18098913 17905516 98,9
барлығы, мың тенге
Соның ішінде:
Ғимараттар 1340713 1319620 98,4
Машина және жабдықтар 176661 171247 96,9
Басқадай құрылғылар 16590372 16515764 99,5
Жоғырыда келтіріген кесетеден көріп отырғанымыздай қоғамның негізгі
өндіріс қорларының құны онша үлкен емес 2 пайызға кеміген.
Оның себебі, қолданылыстағы негізгі қорларға есептелген тозуға
байланысты.
Соның ішінде: ғимараттар 2 пайызға, машиналар 4 пайызға, басқадай
құрылғалар 1 пайызға азайған.
Бұл жағдайларға қоғамның жыл сайын жаңа өндіріс қорларымен
толықтырылмауы себеп болып отыр.
3 кесте
“Жиенбай ” ЖШС -ның қаржылық нәтижие есебі
жылдар 20072005
№ қатынасы,
Көрсеткіштер (%)
2005 2006 2007
Өнімді өткізуден табыс, мың 46543000 44866739 68145135 146
тенге
Өткізілген өнімнің өзіндік 46026503 44366349 67451303 146
құны, мың тенге
Жалпы табыс, мың тенге 516497 500390 693832 134
Табыс салығы, мың тенге 154949 150117 208150 134
Салық салынғаннан кейінгі 361548 350273 485682 134
табыс, мың тенге
Таза табыс, мың тенге 361548 350273 485682 134
Жиенбай ЖШС –ң қаржылық нәтижесін талдайтын болсақ , өткізілген
өнімнің өзіндік құнын 2007 жылы 2005 жылға қарағанда – 46 пайызға өсскен ,
ал негізгі қызметтен 2,9 пайызды құрайды. Өткізілген өнімнің өзіндік құны
да 46 пайызға өскен. Жалпы табыс 34 пайызға өссе , осындай қарқынмен табыс
салығы да, салық салынғаннан кейінгі табыс, таза табыс өскен. Жалпы
кәсіпорынның қаржылық нәтиежесін талдаған кезде мынандай қорытынды жасауға
болады: Кәсіпорын жылдан жылға өсіп келе жатыр. Кәсіпорын осындай
нәтиежемен алға қарай жұмыс жасай берсе, болашақта оған банктерден кредит
алауға және тағы да басқа жеңілдіктерге қол жеткізуге мүмкіндігі бар.
2.2. “Жиенбай ” ЖШС-ң экономикалық сипаттамасы және оның қаржылық
жұмысы мен есебінің ұйымдастырылуы.
“Жиенбай ” ЖШС-ң өзінің есеп жұмысын Қазақстан Республикасы
президентінің заң күші “Бухгалтерлік есеп туралы” жарлығына сәйкес
жүргізіледі. Оның өзінің есеп шоты бар. Оған Темірбанк қызмет етеді.
Сонымен бірге негізгі нормативтік құжаттар ретінде бухгалтерлік есеп
стандарты және оларға методикалық нұсқаулар, сонымен қоса кәсіпорынның
жұмыс шоттары жасалған негізгі шоттар жоспары пайдаланылады.
Кәсіпорында журналды - ордерлі форма қолданылады. Кәсіпорында
журналды - ордерлі формаға жазу алғашқы құжаттар, есеп регистрлерінен
түсіріледі.
Кәсіпорының бухгалтерлік есебінің негізгі міндеттері болып:
- Субъектіні, тағыда басқа қызығушы тұлғаларды кәсіпорынның
шаруалық қызметі туралы толық ақпараттармен қамтамасыз ету;
- Субъектілердің шаруашылық қызметтерін Қазақстан
Республикасының заңдылықтарына сай жүргізілуін бақылау үшін
мемелкеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету;
- Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп - есептеу, үздіксіздік,
түсініліктілік, маңыздылық, шындық, тәуелсіздік, жан -
жақтылық, толықтылық, салыстырылымдылық, кезектілік
ұстамдарына негіздделе отырып жүзеге асырылады.
Бухгалтерлік есептің қызметін ұйымдастыру өткізетін шаруашылық
операцияларға ішкі және алдын-ала бақылауды бас бухгалтердің міндетіне
алудан басталады.
Бұл үшін бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу мақсатында
бухгалтірлік қызметшілердің міндеттері бөлінген. Бас бухгалтерлердің
міндеттеріне жалпы бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру қаржылық және
статистикалық есептемелерді құру, регистлердегі жазуларды салыстыра отыра
аванстық есеп берулерді тексеру, бас кітапты жүргізу, салықтардың бюджетке
уақытылы төлеуін бақылау және қаржылық қызметке талдау жасау кіреді.
Бас бухгалтердің орынбасарының міндеттері: бухгалтерлік операцияларды
нормативтік құжаттар мен шоттар корреспонденциясына сәйкес уақытында және
дұрыс берілуін тексеру. Бухгалтерлік есеп шоттары бойынша ведомостілерді
топтастыру, синтетикалық шоттар бойынша айналым ведомостісін, бухгалтерлік
баланс жасау тиісті есеп регистрлері бойынша негізгі құралдардың,
материалдық емес активтердің есебін жүргізу қызметтері болып табылады.
Материалдық стол бухгалтері келесідей қызметті атқарады: Орталық қойма
шоттарын өңдеу, жабдықтаушылармен есеп айырысу есептерін дебеторлар және
кредиторлар мен есеп айырысу есептерін жүргізу., дебеторлық және
кредиторлық міндеттемелердің талдауын жүргізу. Өндірістік стол
бухгалтерінің қызметіне келесілер кіреді: өндірістік және көмекші цехтардың
есебін жасау өнім өндірісіне шығындар есебін жүргізу, есеп регистрлеріне
сәйкес өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру.
Есеп айырысу столының бухгалтері еңбекақы есебін, сатып алушы және
жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларын жүзеге асырады.
Кассир кассаға нақты ақшаны қабылдау, беру, есеп айырысу шотына нақты
ақшаны аудару, кіріс және шығыс құжатарын толтыру, касса кітабын және
есебін жүргізумен айналысады.
Кәсіпорынның қаржы жұмысынң негізгі бөлімдері мыналар:
1. Қаржылық жоспарлау. Бұл жерде қаржылық жоспардың баланстық
жоспары, кіріс пен шығыс жоспары ақша қозғалысы жоспары сияқты
құжаттары жасақталады.
2. Жабдықтаушылармен есеп айырысу. Бұл жерде жабдықтаушылармен
келісім шарт жасалып, олармен есеп айырысуды жүргізу
барысындағы қажетті құжаттар толтырылады.
3. Қаржы органдарымен есептесу. Бұл жерде бюджеттен есеп айырысу
бойынша, сақтандыру операциялары бойынша мәмілемелер
жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану
тиімділігі мен айналымдылығын үдейтуді көтеру бойынша шаралар
жасақталып жүргізіледі.
5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу және қайтаруға байланысты
есептеулер жүргізіліп, құжаттар толтырылады.
6. Кассалық операциялар. Кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс
ұйымдастырылуына оның қаржылық жағдайына байланысты болады.
Кәсіпорынның таңдаған бухгалтерлік есептегі шаруашылық іс- әрекетінің
ағымдағы топтастырылуы мен жалпылама қызметін жүргізу кәсіпорынның есеп
саласында көрнуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру - бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір
тәсілін нақты бір шаруашылық жағдайында пайдаланудың тәртібін белгілеу.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің жалпы ұстамдарын кәсіпорынның есеп
саясатында іске асырған кезде мыналарды есепке алады:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайы;
- кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі;
- есеп саясатын жүргізген кезде шаруашылық операциясын
көрсетудің қабылданған әдісінің мүлік бағасының және
міндеттемелердің есепті жыл ішінде өзгермеуі.
Есеп саясатының басты тапсырмасы – шаруашылық қызметін жоғары деңгейін
көрсету, бұл әрекетті тиімді реттеу мақсаты үшін шаруашылық жөніндегі толық
объективті ақпартты қалыптастыру.
“Жиенбай ” ЖШС-ң қаржылық қызметінің алдындағы тұрған басты
тапсырмалары болып төмендегілер табылады:
- кірісті өсірумен рентабельділікті көтерудің жолдарын
іздестіру;
- кәсіпорын органдарымен кредиторлардың алдындағы
міндеттемелерді толық және уақытында орындау.
- қаржыландыру, несиелендіру мақсатында алынған қаражаттарды
мақсатты пайдалану.
- айналым қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету.
3 –Бөлім. Жиенбай ЖШС-ң еңбек және оған ақы төлеудің
есебі мен аудиті
3.1. Еңбек және оған ақы төлеудің құжатталуы
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын кәсіпорынның
жұмысшылары мен қызметкерлерін негізгі қызмет атқаратындар және негізгі
емес қызмет атқаратындар деп екі топқа бөледі.
Атқаратын қызметтеріне қарай кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен
қызметкерлері жұмысшылар мен қызметкерлер болып екіге бөлінеді.
Қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы басқа да топтарға бөлінеді.
Басшылар қатарына – президент, ректор, директор, меңгеруші, тағы басқалар
жатады.
Мамандар қатарына – инженерлер, техникалық қызметтегі адамдар және тағы
басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына – құжаттарды дайындайтын, есеп және бақылау
жұмысын жүргізетін, шаруашылық қызметтерін атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер, тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлік есепте жұмысшылар мен қызметкерлердің саны мен олардың жұмыс
істеген уақытын есепке алуға тура келеді. Кәсіпорындардағы қызмет атқаратын
адамдардың жалпы саны олардың “тізімдегі саны ” деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны – кәсіпорындар мен ұйымдарға
қызметке жаңа адамды алуға немесе кейбір қызметкерлерді жұмыстан босатуға
байланысты өзгеріп отырады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және олардың жұмыс
уақыты да есептеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамының есебі:
- кәсіпорындар мен ұйымдардың мамандар бөлімінде (кадрлар бөлімі)
жүргізіледі. Мамандар бөлімінде мынадай алғашқы құжаттары
пайдаланады:
- жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т – 1;
- басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгілі түрі Т – 5;
- демалыс берілуі жайлы бұйрық үлгілі Т – 6;
- жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгілі Т – 8;
Бірінші рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге ұйымның
мамандар бөлімі еңбек кітапшасын толтырады.
Еңбек кітапшасы мамандар бөлімінде сақталып оған жұмысшылар мен
қызметкерлердің қызмет орнының өзгеруі, алған мақтаулары мен сыйлықтары,
сондай – ақ ескертулері, және тағы басқа да деректер жазылады.
Жұмысқа алу жайлы хат негізінде жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
кітапшасына төл құжаттарындағы тиісті жазулар жазылып және үлгілі түрі Т –
2 жеке карточкасы ашылады. Ол карточкада жұмысшылар мен қызметкерлердің
білімі, жұмыс орны, аты – жөні, ұлты, еңбек стажы, дүниеге келген күні, айы
және жылы, мекен – жайы, тағы басқа керекті мәліметтер толтырылады.
Кәсіпорындағы әрбір қызметке алынған адамға, яғни жұмысшылар мен
қызметкерлерге табельдік нөмір беріледі. Бұл нөмір – еңбекақы бойынша есеп
айырысу құжаттарында көрсетіледі. Белгңлң бір кезеңдегі яғни, уақыттағы
ұйымның жұмысшылар мен қызметкерлерінің тізімдегі орташа санын анықтау үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің күнделікті сандық есебін жүргізу қажет. Ол
үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі саны әрбір жұмыс күні сайын
жұмысшылар мен қызметкерлердің, жұмысқа алу, басқа қызметке ауысу
бұйрықтары негізінде анықталып отырады. Жұмысшылар мен қызметкерлердің
күнделікті тізімдегі саны қызметкерлердің жұмыс уақытын пайдалану есебінде
табелінің деректеріне сәйкес келуі тиіс. Есеп беретін айдағы ұйымның
жұмысшылар мен қызметкерлердің орташа саны сол айдағы күнтізбенің әрбір
күніндегі жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімдегі санын қосып, яғни 1-нен
30-на дейін немесе 1-нен 31-не дейін (ақпан айында 1-нен 28-не дейін
немесе 1-нен 29-на дейін) мейрам және қызмет істемейтін, демалыс күндерін
қоса алғандағы қосынды санды сандық күндізбенің күніне бөлу арқылы табады.
Демалыс немесе мейрам күні, сондай – ақ басқа да жұмыс істемейтін күндері
екі немесе одан да көп қатар болса, жұмыскерлердің тізімдегі саны ол
күндердің, әрқасысына демалыс немесе мейрам күндерінің сондай – ақ жұмыс
істемейтін күндерінің алдыңғы жұмыс күніндегі тізімдегі санына теңеліп
алынады.
Толық ай жұмыс істемеген ұйымдарда (құрылыс ұйымдарында, жаңадан іске
қосылған ұйымдарда, сондай – ақ маусым мен жұмыс істейтін ұйымдарда)
жұмысшылар мен қызметкерлердің ай бойы орташа саны есеп беретін айдағы
кәсіпорынның жұмыс істеген күндеріндегі (демалыс және мейрам күндерін қоса
есептегенде) жұмысшылар мен қызметкерлердің санының қосындысын сол айдағы
күнтізбелік күн санына бөлу арқылы алынады.
Ескерту:
Жұмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорын бойынша орташа еңбекақысын, еңбек
өнімділігін және басқа да орташа шамаларын анықтау үшін “орташа еңбекақы”
және басқа да орташа шамаларды есептеп шығаруға қолданатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің саны деген көрсеткіш қолданылады. Бұл көрсеткішті табу үшін
жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамдық тізімдік санынан жұмысшылар мен
қызметкерлердің кейбір санаттарына жататын адамдардың санын алып тастау
керек. Ондай жұмысшылар мен қызметкерлердің қатарына жататындар:
- жүкті (екі қабат) және босануға байланысты демалыстағы әйелдер,
сондай – ақ бала асырап алған әйелдер
- заңда қаралған жасқа дейін баланы қарауға демалыс алған әйелдер
(ер адамдар)
- оқу демалысындағы еңбекақылары түгел, жартылай сақталған, немесе
сақталмаған жұмысшылар мен қызметкерлер, сондай – ақ жоғары және
арнаулы оқу орындарына түсуге емтихан тапсыру үшін еңбекақысы
сақталмай жіберілген жұмысшылар мен қызметкерлер
- әкімшіліктің ұйғарымы бойынша еңбекақысы сақталмай демалысқа
кеткен жұмысшылар мен қызметкерлер және басқалар.
Кәсіпорындағы орташа еңбекақыны табу үшін есепке алынатын жұмысшылар
мен қызметкерлер санын анықтау барысында нақтылы жұмыс істегеніне қарай
үйлесімді (пропорционалды) түрде күніне немесе аптасына толық жұмыс
істемейтін жұмысшылар мен қызметкерлер кіргізіледі. Алдымен жұмыс істеген
адамкүні табылады. Ол үшін жұмысшылар мен қызметкерлердің барлық жұмыс
істеген сағатына, белгіленген жұмыс күнінің ұзақтығына бөлінеді. Содан
кейін барлық жұмыс істеген сағатын, күнін, айлық күнтізбелік күнге бөлу
арқылы жұмыс істейтін жұмысшылар мен қызметкерлердің саны табылады.
Орташа еңбекақы есептеу үшін есепке алынатын жұмысшылар мен
қызметкерлердің құрамына (қатарына) үйде отырып жұмыс істейтін жұмысшы –
қызметкерлер де кіреді. Олардың саны ұйымдағы жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген айлық еңбекақы қорының сомасын сол ұйымда негізгі қызметті
атқаратын жұмысшылар мен қызметкерлердің есепті айдағы орташа еңбекақысына
бөлу арқылы анықталады.
Жұмыс істелген уақыт көрсеткіші, жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын жұмыс істеген уақытына қарай есептеуге, оларға өндірілген
өнімнің өнімділігін есептеуге және жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгіленген мөлшерін орындау барысын анықтауға, сонымен қатар жұмыс
істегені жайлы статистикалық көрсеткіштерді алуға, жұмыс күнінің балансын
жасауға қолданады. Жұмыс істелген уақыт есебі жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келуі, олардың жұмыс істегені, жұмыстың тоқтап
қалуы және де жұмысқа келмеген жұмысшылар мен қызметкерлердің санаттары
бойынша табельде алфавит бойынша реттік нөмірі санына қарай жүргізіледі.
Жалпы табельдер жұмыс істеген уақыты бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің
еңбекақысын есептеуге арналған.
Табельдерде кәсіпорынның әр құрымының өкілдері бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалңанына байланысты
белгіленген шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің уақытша жұмысқа жарамай қалғаны туралы құжаттары осы
табельге қосымша тіркеледі.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің демалысқа шығуы, іссапарда болуы, жұмысқа
себепсіз кешігуі, тағы басқа жағдайлар табельде тиісті белгіленген белгімен
көрсетіледі.Ол үшін әріптік, мысалы:
- іс – сапарындағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – і
- демалыстағы жұмысшы – қызметкерлер үшін – д
- жұмыстан себепсіз кешіккен жұмысшылар үшін – с тағы да басқа
белгілер қолданылады.
Табельдер мен оларға негіз болған алғашқы құжаттар еңбекақы есептеуге және
жұмысшы қызметкерлердің жұмыс істеген уақытын есептеу үшін пайдаланады.
Сонымен қатар цехтар мен бөлімшелер бойынша жинақталған деректер жұмыс
уақытының балансын жасауға, нақтылы жұмыс істелген уақыты жайлы
статистикалық есеп беруге пайдаланады. Бұл көрсеткіштер еңбектің
өнімділігін анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтау үшін де қажет болып табылады.
Еңбек ақы төлеудің түрлері мен жүйелері
Жалақы- бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере отырып, “Еңбек ақы төлеу туралы” ережесін дербес әзірлей алады,
сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
“Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім-шартын жасау ғана емес, сондай-
ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке және
ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақысының деңгейі заңда
белгіленген ең төменгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі
және қосымша деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақы – жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болатын уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбек ақыға мына төмендегі аталғандар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбек ақы
2. Сыйлықтар мен сый ақылар
3. Үстеме сыйлықтар.
Қосымша еңбек ақыға – еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген,
жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет атқармаған уақытына
төленетін төлемдер жатады. Бұндай төлемдер қатарына:
1) Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер;
2) Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер;
3) Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер;
4) Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер;
5) Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
6) Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны;
7) Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру
курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері;
8) әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері
кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар
жатады.
Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу).
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай-
мерзімділік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген) тарифтік
мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы
есептейді. Енді осы жүйеге сандық және сапалық көрсеткіштері үшін қосымша
еңбек ақы сыйақылы-мерзімділік төлем болып табылады.
Кесімді еңбек ақы деп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек
өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға
ынталандыру мақсатына қолданылады.Еңбек ақы есептеудің және төлеудің
кесімді түрін қолданғанда жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті еңбек ақы,
олардың өндірген өнімнің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген
өлшем бірлігіне қарастырылған, яғнибелгіленген кесімді бағаға көбейту
арқылы табылады. Кесімді баға белніленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті
өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты
орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде
көрсетілген уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімнің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар: тікелей кесімді, кесімді
сыйлықты, үдемелі кесімді, аккордтық, жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немес бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері – бұл құжатта көрсетілген, өндірілген
өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сый ақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбек ақысына қосымша сый
ақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен
қызметкерлерге сый ақы төлеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбек ақыны
есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем - өнім өндіруге белгілі бір
мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері үшін қосымша сый ақы ретінде
төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да – күрделі, ауыр болып саналатын
операциялар мен жұмыстарды орындағандары үшін және еңбек өнімділігін
белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбек ақының аккордтық жүйесі – ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбек ақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбек ақының бұл
жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына,
көлеміне қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе
бойынша еңбек ақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен
сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбек ақының аккордтық жүйесі бойынша
жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы есептеу көбіне құрылыс салушы
ұйымдарда, жөндеу жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп
түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша
еңбек ақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып
еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбек ақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша еңбек ақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жүмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбек ақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың тағы да басқа құралдардың
тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін
слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайындайтын
басқа да жұмысшылдарға төленеді.
Мерзімді еңбек ақыны есептеу.
Мерзімді еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
арқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда қызметкерлерге
төленетін мерзімдік еңбек ақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойғы
қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде
мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне күнтізбелік
(календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбек ақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс
істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе кәсіпорынның
басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай
сайын тұрақты мөлшерде еңбек ақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер еспеті
айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда
оларға төленуге тиісті еңбек ақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық
ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің
санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбек ақы
сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс істеген күндерінің
санына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбек ақыны есептеу.
Кәсіпорындарда кесімді еңбек ақы төлеу жүесі бойынша – жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбек ақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбек
ақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына
төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы мен
қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада болып
өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және олардың бір
данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы
брига бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстардың саны мен көлемін,
олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға)
белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбек ақысы
есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы ондағы жұмысшылар мен
қызметкерлердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген
уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің
жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшылар мен
қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкея тариф бойынша бір сағатқа
белгіленген еңбек ақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаттарының санына
көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф
бойынша есептелетін еңбек ақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар
бойынша есептелген бригада мүшелеріне тиісті еңбек ақы сомасының жоғарыда
көрсетілген тариф есептелген еңбек ақының жалпы сомаларының қосындысына
қатнасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Осыдан кейі тариф
бойынша жұмысшылар мен қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбек ақы
сомасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz