Қазақы ырым-тыйымдардың лингвомәдени мәні

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Оспанова Балтагүл Оспанқызы

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Филология факультеті Қазақ тілі кафедрасы

Қазақы ырым-тыйымдардың лингвомәдени мәні

Қазіргі таңда «тіл мен мәдениет», «адам және тіл» байланысын лингвомәдени тұрғыдан қарастыру - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі дамуы антропоцентристік бағытпен сипатталатын лингвомәдени зерттеулердің тереңдеуімен ерекшеленеді.

Тіл мен мәдениеттің байланысына қатысты ғылыми тұжырымдар, зерттеу нысанына қатысты ғылыми пікірлер орыс ғалымдары Н:Д: Арутюнова, Ю. С. Степанов, В. Н. Телия, В. Шаклеин, В. Воробьев, В. А. Маслованың еңбектерінде көрсетілген.

Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану ғылымы әлі де жан-жақты қарастыруды қажет ететін тың сала болғанымен, ғалымдар әр қырынан зерттеп келеді. Осы бағытқа байланысты біраз еңбектер мен зерттеулер бар. Әсіресе, өріс мәселелері, халықтың тәжірибесі мен танымы А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, І. Кеңесбаев, А. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев зерттеулерінде көрініс тапса лексика- фразеологиялық, семантикалық тұрғыда академик Ә. Т. Қайдардың, Е. . Жанпейісов, Р. Сыздықова, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова т. б. ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған.

Тіл мен мәдениеттің сабақтастығы жөнінде академик Ә. Т. Қайдар: «Мәдениет жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым. Ана тіліміздің атқаратын барша қоғамдық-әлеуметтік қызметтерінің ішінде шоқтығы биік тұрған, аса елеулі тағы бір қызметі - оның ұлттық мәдениетіміздің негізі, ұйтқысы болу қызметі»-деп көрсетеді [1] .

Тілде алдыңғы ұрпақтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани және материалдық мәдениетінің жетістіктері мен тәжірибесі, ұлт өркениетіне қатысты белгілер шоғырланған. Сондықтан да тілді, мәдениет пен өркениетті бір-бірінен ажырағысыз тұтас дүние ретінде қарастыру - бүгінгі таңның өзекті мәселелерінің бірі ретінде саналады.

Адамзаттың рухани дамуының әр түрлі сатыларында қалыптасқан наным-сенімдерден, бүкіл әлем халықтарының ырым-тыйым сөздері лингвомәдени және этномәдени құбылыс ретінде ғылыми әлемнің назарын өзіне ертеден-ақ аударып келген. Ырым-тыйымдар кез-келген халықтың тілінен орын алған ауқымды дүние. Ырымдар мен тыйымдарда халықтың ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесі негізінде сақталған, оның бойында ұлттық байлықтың рухани көздері көрініс тапқан. Олардың шығуын, таралуын және түрлерін ғалымдар бүкіләлемдік деңгейде зерттеген.

Түркі халықтарының ырым - тыйымдарының зерттелуіне С. П. Толстов, Д. Е. Хайтун, Н. А. Алексеев, Г. Н. Потанин, Л. П. Потапов т. б ғалымдардың зерттеу еңбектері дәлел бола алады.

Қазақ халқының ырым-тыйымдары жөнінде Г. Н. Потанин, В. В. Радлов, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев, Н. И. Ильминский, И. Ибрагимов, Ә. Марғұлан, Ә. Т. Қайдар, Х. А. Арғынбаев, Ә. Ахметов сияқты ірі ғалымдардың зерттеу еңбектері бар

Белгілі ғалым Ә. Ахметовтің еңбегінен адамзаттың рухани дамуының әр түрлі сатыларында қалыптасқан наным-сенім, діндерден, бүкіл әлем халықтарының әдет-ғұрыптарынан және тілдерінен орын алған сан алуан ырым-тыйымдардың этнолингвистикалық құбылыс ретінде әлем назарын өзіне аударып келгендігін көруге болады [2] .

Тыйым атаулы түгелдей «табу» деген терминге сыйып тұрғанмен, ол терминнің мағыналық аясына сан қилы әлеуметтік себептерден туындайтын тыйым салынған іс-әрекеттер де, адамдар да, заттар да, сөздер де кіретіні және ол тыйымдар қай мәдениеттің негізінде қалыптасатыны бір-біріне ұқсайтынымен қатар әр мәдениеттің тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленетіндігі.

Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар дәстүрлерге айналып, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен жоралғылар, рәміздер, ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі толысып, дамып, жаңарып отырады.

Ырымдар мен тыйымдар сан алуан және олардың мәдениеттегі көріністері де ерекше болып келеді. Қазақ арасында қалыптасқан әр түрлі ырымдар мен тыйымдардың біразын көрнекті ғалым, фольклоршы, әрі этнограф Ә. Диваев халық аузынан жинақтап, қағазға түсірумен қатар, оларға түсініктеме де жазып қалдырған. Ол қазақ ырымдарын әр түрлі жағдайдағы ырымдар және жол жүргендегі ырымдар деп екіге бөліп қарастырады [3] .

Әр түрлі жағдайлардағы ырымдар:

Ит пысқырса, жаман көреді, мұрныңа иіс, мұрныңа иіс, -дейді. Неге десеңіз, сол күні сол үйдің бір малы өлсе керек, мал өлгенде иттер қанға тояды, соны біліп пысқырып жатыр деп ойлайды. Ит пысқырғанды жаман көргені содан.

Ит аспанға қарап ұлыса, иесіне қатер төнер деген оймен, өз басыңа болсын, бәле көрсең, - деп ырымдаған.

Атты сыйлағанда немесе сатқанда ноқта, жүген берілмейді.

Асқа немесе тойға толтырып қымыз әкелген сабаны біржола сарқып босатпайды, түбінде міндетті түрде қымыз қалуы керек.

Үй ішіне қазан асса есікке қаратып аспайды, Есікке қаратып асса, келген несібе сыртқа қашады, сыртқа төгіледі деген ырымнан туған.

Қыз бала босағаға отырмайды. Әдетте, қазақтың төрі - сыйлы қонақтың, тіпті «ақсүйек», «сұлтан» тегінен шыққан аса қадірлі адамдардың құрметті орны деп есептелген, қызды сыйлап жоғары отырғызуда үлкен мән барын халқымыз ерте кезеңнен-ақ түсінген. т. б.

Жол жүргендегі ырымдар мен тыйымдар:

Жолда иір-иір із болса, әлгі ізден аттап өтпейді.

Әйелге жолаушының алдын кесіп өтуге болмайды.

Жолда кездескен адамнан «қайда барасың» деп сұрамайды, «жол оң болсын» деп айтуы керек т. б.

Қазақ арасында жол, жорықпен байланысты қалыптасқан ырымдар мен тыйымдар жөнінде Ш. Уәлихановтың келтірген деректері этнографиялық және лингвистикалық тұрғыдан өте құнды мағлұмат болғаны белгілі.

Халқымызда «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады»деген аталы сөз бар,

Бұдан сөз сиқырына сенуді, магиялық наным-сенімді аңғаруға болады. Ш. Уәлиханов бұл туралы былай дейді: «Язык человека через слово имел, по мнению киргизов (казахов) разрушительное влияние . . . Если у киргиза (казаха) умрет красивый ребенок, пропадет хороший конь, улетит жороший сокол, испортится ружье - все приписывается человеческому языку» - деп түйіндейді. [4] .

Демек, қазақ баласы шетінесе де, аты жоғалып, кыран құсы оралмай ұшып кетсе де, мылтығы нысанаға тимей қалса да басқалардың көзі мен сұсты тілінен деп ырымдаған. Шоқан Уәлихановтың бұл пікірін дамыта отырып, академик Ә. Т. Қайдар өзінің осы тақырыпқа арнап жазған бір еңбегінде сөз магиясына, яғни сөздің сиқырлы қуатына сенуді жалпы түркілік сипаты бар наным ретінде қарастырады. [5] .

Магиялық наным бойынша өтірік ант ішуге (от соқсын, нан ұрсын, дәм-тұз ұрсын ) немесе серт беруге болмайды, олай істеуге тыйым салынады. Өйткені бұл тыйым бұзылса, өтірік ант ішкен адамды табан астында ант атады деген

үрейлі нанымнан туған тыйым бар. Сондықтан бұл тыйымды бұзудан әркім сескенетін болған.

Қазақтар бала-шағасының нешеу екенін, малының санының қанша екенін ешкімге айтпауға тырысқан, бұл құдайдың қарғысына ұшырамаудан, тіл-көзден іштей сақтанудан туған ырым.

Қалыптасқан ескі салт бойынша, түйесі көп адамдар әрбір жүзінші түйенің бір көзін ағызып отырған. Түйе санын сұрағандарға бір соқыр, екі соқыр немесе түйе атын қолданбау үшін оның мойын терісінің атауымен «мойнақ» деген. Ғылыми тілдегі метонимиялық, эвфемистік атауды пайдаланған.

Демек, бес-алты түйем бар деудің орнына «бес-алты мойнағым бар» деп бүркемелеп білдіретін болған. [6] .

ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ жерін аралап, оның әдет-ғұрып, салт-санасымен жетік танысып, қазақтар туралы еңбек жазған неміс ғалымы Р. Крауцтың: « . . . қазақтар балаларға қасқырдың атын атауға тыйым салады, өйткені «егер атын атаса малға қасқыр шабады» деген жаман ырымға балаған. [7] .

Ғылыми мәліметтерге сүйенсек, тотемизммен байланысты тыйым түрлері түркі халықтарына да ортақ екенін байқауға болады. Ғалым Рашид-ад Диннің зерттеуі бойынша түркі халықтары, соның ішіндегі жиырма төрт оғыз тайпасының әр тобы қаршыға, бүркіт, сұңқар, лашын т. б тотемдерінің бірімен аталатындығын, құт -береке әкелетін тотемдерді аулауға қатаң тыйым салынғанын, тіпті Саян-Алтай түріктерінің арғы тегін «белгілі бір жануардан тарайды» деп сенетіндіктен, тотемнің атын атауға қатаң тыйым салынған.

«Ақ жол»-қазақ халқы ырымының бір түрі. Көрнекті жазушы Ілияс Есенберлиннің « Қахар» романында халқымыздың осындай ырымы туралы былай жазылады:: «Ақ жол» емі - жаралы адамдардан гөрі төре тұқымынан шыққан қатындарға үлкен сын. Бұл ырым бойынша, «егер күйеуінің көзіне шөп салмаған әйел, жаралы немесе ауырған адамның үстінен аттап өтсе, ауруынан тез жазылып кетеді. Егер аттаған әйел күнәлі болса, ауру адам табанда өледі деген ырым бар»-деп жазады жазушы. .

Кейбір зерттеуші ғалымдар «Ақ жол» ырымы, емнен гөрі әйелдің пәктігін сынауға арналган деген пікірді ұстанады. .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.