Қайта тәрбиелеу педагогикасы пәнінің оқу әдістемелік нұсқауы лекция тезистері
Лекция 1. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу педагогикасы пәніне кіріспе, пәннің мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері.
Лекция 2. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу туралы отандық, шетел, орыс ғалымдарының ой.пікірлері
Лекция 3. Тақырыбы: «Қиын бала» ұғымына түсінік беру және олардың пайда болу себептері
Лекция 4. Тақырыбы: Қиын балаларға диагностика қою және қиын баланы педагогикалық тұрғыдан анықтау
Лекция 5. Тақырыбы: Қиын балаларды жеке және топтап қайта тәрбиелеу мәселелері.
Лекция 6. Тақырыбы: Мектептегі қиын балаларды қайта тәрбиелеу іс.әрекеттері.
Лекция 7 Тақырыбы: Отбасы тәрбиесі және қиын баланы отбасында қайта тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Лекция 8 Тақырыбы: Қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістері мен технологиялары.
Лекция 2. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу туралы отандық, шетел, орыс ғалымдарының ой.пікірлері
Лекция 3. Тақырыбы: «Қиын бала» ұғымына түсінік беру және олардың пайда болу себептері
Лекция 4. Тақырыбы: Қиын балаларға диагностика қою және қиын баланы педагогикалық тұрғыдан анықтау
Лекция 5. Тақырыбы: Қиын балаларды жеке және топтап қайта тәрбиелеу мәселелері.
Лекция 6. Тақырыбы: Мектептегі қиын балаларды қайта тәрбиелеу іс.әрекеттері.
Лекция 7 Тақырыбы: Отбасы тәрбиесі және қиын баланы отбасында қайта тәрбиелеуді ұйымдастыру.
Лекция 8 Тақырыбы: Қиын балаларды қайта тәрбиелеу әдістері мен технологиялары.
Еліміздегі келешек жас ұрпақты тәрбиелеуде, олардың рухани-адамгершілік, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда ауқымды тәрбиелеу үдерісіндегі қайта тәрбиелеу педагогикасының алатын орны ерекше. Осыған орай жеткіншек жастағы қиын балаларға қайта тәрбие беру талабы да өсіп отыр. Қазіргі заман талабына сәйкес болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен тәртібін жетілдіру қажеттілігі басым. Халқымыздың ғасырлар бойы өз ұрпағын ар-ұжданы таза, адамгершілігі мол азамат тәрбиелеуде ұлттық тәрбие көздері де маңызды орын алған. Тәртіп бұзушылық, зорлық-зомбылық, дөрекілік, қатыгездік т.б. теріс әрекеттер қоғамымызда жеткіншек оқушылар арасында азаймай, керісінше, көбеюде. Отбасы тәрбиесінің бәсеңдеуі, мектеп пен отбасы тәрбиесіндегі сабақтастық пен бірліктің ішінара бұзылуы қиын бала проблемасын үдетіп отыр. Қайта тәрбиелеу педагогикасы қиын балаларға тәрбие беруде, олардың пайда болу, шығу себептерін анықтауда теориялық мәселелерді, сонымен бірге, қайта тәрбиелеу тәжірибелерімен танысуды, қиын баланы қайта тәрбиелеу әдіс-тәсілдерін қарастырады.
Пәннің мақсаты: Орта және кәсіптік орта білім беру мекемелеріндегі болашақ оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, оны жүргізуші педагог-психологтарды даярлауда студенттердің кәсіби дайындығын, ұстаздық шеберлігін, мәдениетін көтеру және жеткіншек, жасөспірім жастағы қиын балаларды қайта тәрбиелеу құралдары арқылы оқыту мен тәрбиелеудің әдістеріне үйрету. Болашақ педагог-психологты мектепте ұстаздық қызмет жасай отырып, қиын балалар мен оқушыларды анықтай білуге үйретіп, оқу процесінде, отбасында кездесетін олардың мінез-құлқын, жеке ерекшеліктерін есепке алу жолдарын меңгереді. Тиісті бағытта қиын балалармен қайта тәрбиелеу жұмыстарын істеу әдістеріне үйренеді. Сонымен қатар қиын балалардың пайда болуының алдын-алудағы теориялық білімдер жүйесін меңгереді.
Пәннің мақсаты: Орта және кәсіптік орта білім беру мекемелеріндегі болашақ оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, оны жүргізуші педагог-психологтарды даярлауда студенттердің кәсіби дайындығын, ұстаздық шеберлігін, мәдениетін көтеру және жеткіншек, жасөспірім жастағы қиын балаларды қайта тәрбиелеу құралдары арқылы оқыту мен тәрбиелеудің әдістеріне үйрету. Болашақ педагог-психологты мектепте ұстаздық қызмет жасай отырып, қиын балалар мен оқушыларды анықтай білуге үйретіп, оқу процесінде, отбасында кездесетін олардың мінез-құлқын, жеке ерекшеліктерін есепке алу жолдарын меңгереді. Тиісті бағытта қиын балалармен қайта тәрбиелеу жұмыстарын істеу әдістеріне үйренеді. Сонымен қатар қиын балалардың пайда болуының алдын-алудағы теориялық білімдер жүйесін меңгереді.
1.ҚР "Білім туралы" Заңы, Алматы, 1999.
2.С.Әбенбаев. Сынып жетекшісі. — Алматы, Дарын, 2001.
3.Шеръязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. - Алматы, Мектеп, 1996.
4.Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу.-Алматы. Мектеп,1990.
5.Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев Педагогика» Алматы 2000ж.
6.Арғынбаев Х.А. “қазақ отбасы” Алматы Қайнар 1996ж.
7.Шәлекенов У.Х. “Шаңырақ” шырайы “Егемен Қазақстан” 1993ж
Қосымша:
1.Педагогичсская диагностика в школе под.ред.А.И.Констова)- Минск, 1981.
2.Шабалина З.П. Учебно-воспитательная работа в первом класссе четырех летней школы. - М., Просвещение, 1998.
3.Богданова О.С., Петрова В. И. М етодика воспитательной работы в начальных школах. — М., Просвещение, 1986.
4.Ілиясова А.Н. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. —Алматы, Мектеп, 1991.
5.Капралова Р. Класс жетекшісінің жұмысы. —Алматы, Мектеп, 1983.
6.Болдырев Н.И. Мектегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, Мектеп, 1981.
7.Омаров Б. Класс сабағы. - Алматы, Мектеп, 1985.
2.С.Әбенбаев. Сынып жетекшісі. — Алматы, Дарын, 2001.
3.Шеръязданова Х.Т., Суркова Т.И. Педагогу о стиле общения с детьми. - Алматы, Мектеп, 1996.
4.Керімов Л. Қиын бала және оны қайта тәрбиелеу.-Алматы. Мектеп,1990.
5.Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев Педагогика» Алматы 2000ж.
6.Арғынбаев Х.А. “қазақ отбасы” Алматы Қайнар 1996ж.
7.Шәлекенов У.Х. “Шаңырақ” шырайы “Егемен Қазақстан” 1993ж
Қосымша:
1.Педагогичсская диагностика в школе под.ред.А.И.Констова)- Минск, 1981.
2.Шабалина З.П. Учебно-воспитательная работа в первом класссе четырех летней школы. - М., Просвещение, 1998.
3.Богданова О.С., Петрова В. И. М етодика воспитательной работы в начальных школах. — М., Просвещение, 1986.
4.Ілиясова А.Н. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының жүйесі. —Алматы, Мектеп, 1991.
5.Капралова Р. Класс жетекшісінің жұмысы. —Алматы, Мектеп, 1983.
6.Болдырев Н.И. Мектегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы, Мектеп, 1981.
7.Омаров Б. Класс сабағы. - Алматы, Мектеп, 1985.
ҚАЙТА ТӘРБИЕЛЕУ ПЕДАГОГИКАСЫ пәнінің ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ ЛЕКЦИЯ
ТЕЗИСТЕРІ
Лекция 1. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу педагогикасы пәніне кіріспе, пәннің
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері.
Жоспары:
1. Пәннің обьектісі, басқа пәндермен байланысы.
2. Қайта тәрбиелеу педагогикасының зерттеу әдістері
3. Қиын балаларды психологиялық-педагогикалық талдау
Лекция мәтіні: 1.Пәннің обьектісі, басқа пәндермен байланысы. Еліміздегі
келешек жас ұрпақты тәрбиелеуде, олардың рухани-адамгершілік, тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруда ауқымды тәрбиелеу үдерісіндегі қайта тәрбиелеу
педагогикасының алатын орны ерекше. Осыған орай жеткіншек жастағы қиын
балаларға қайта тәрбие беру талабы да өсіп отыр. Қазіргі заман талабына
сәйкес болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен тәртібін жетілдіру қажеттілігі басым.
Халқымыздың ғасырлар бойы өз ұрпағын ар-ұжданы таза, адамгершілігі мол
азамат тәрбиелеуде ұлттық тәрбие көздері де маңызды орын алған. Тәртіп
бұзушылық, зорлық-зомбылық, дөрекілік, қатыгездік т.б. теріс әрекеттер
қоғамымызда жеткіншек оқушылар арасында азаймай, керісінше, көбеюде. Отбасы
тәрбиесінің бәсеңдеуі, мектеп пен отбасы тәрбиесіндегі сабақтастық пен
бірліктің ішінара бұзылуы қиын бала проблемасын үдетіп отыр. Қайта
тәрбиелеу педагогикасы қиын балаларға тәрбие беруде, олардың пайда болу,
шығу себептерін анықтауда теориялық мәселелерді, сонымен бірге, қайта
тәрбиелеу тәжірибелерімен танысуды, қиын баланы қайта тәрбиелеу әдіс-
тәсілдерін қарастырады.
Пәннің мақсаты: Орта және кәсіптік орта білім беру мекемелеріндегі болашақ
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, оны жүргізуші педагог-психологтарды
даярлауда студенттердің кәсіби дайындығын, ұстаздық шеберлігін, мәдениетін
көтеру және жеткіншек, жасөспірім жастағы қиын балаларды қайта тәрбиелеу
құралдары арқылы оқыту мен тәрбиелеудің әдістеріне үйрету. Болашақ педагог-
психологты мектепте ұстаздық қызмет жасай отырып, қиын балалар мен
оқушыларды анықтай білуге үйретіп, оқу процесінде, отбасында кездесетін
олардың мінез-құлқын, жеке ерекшеліктерін есепке алу жолдарын меңгереді.
Тиісті бағытта қиын балалармен қайта тәрбиелеу жұмыстарын істеу әдістеріне
үйренеді. Сонымен қатар қиын балалардың пайда болуының алдын-алудағы
теориялық білімдер жүйесін меңгереді.
Пәнді оқыту міндеттері:
- болашақ педагог-психологтарды қайта тәрбиелеу педагогикасының тарихы мен
теориясына, әдістеріне үйрету;
- қиын балаларды қайта тәрбиелеу құралдарын пайдалану дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру;
- көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар жасау, оларды тәрбиелеу іс-
әрекетінде, шараларында пайдалануға үйрету;
- педагогикалық және әдістемелік әрекеттерге дайындау. Қиын балалармен
жұмыс істеуде отандық, орыс ғалымдарының тәжірибесін, шетел ғалымдарының
пікірлерімен таныстыру. Қиын балалардың туындау себептерін, оқу
процесінде, мектеп, класс ұжымында оларды басшылыққа алу қағидалары, оқу-
тәрбие процесінде олармен жұмыс істеудің, қайта тәрбиелеудің
педагогикалық-психологиялық негізін, ондағы мұғалім қызметін анықтау.
Мына пәндермен байланысты: философия, эстетика, этика, құқықтану,
мәдениеттану, қайта тәрбиелеу психологиясы, педагогика тарихы, тәрбие
теориясы, этнопедагогика, Психология (жеке тұлға), қайта тәрбиелеу
психологиясы, іс-әрекет, психологиялық үрдіс, қарым-қатынас педагогикасы,
Мамандыққа кіріспе (кәсіби іс-әрекет, маманның жеке тұлғасы, кәсіби іс-
әрекеттің обьектісі, маман іс-әрекетінің функциясы, өзіндік білім алу).
2.Қайта тәрбиелеу педагогикасының зерттеу әдістері. Тәрбие кез келген
қоғамның маңызды функциясын құрайды. Дамыған демократиялық қоғамда
дүниетанымы жоғары, адамгершілік қасиеті мол, терең идеялы, сенімді,
қоғамдық белсенді, болмысқа шығармашылық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке айналып, қарым-
қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.
Бұл міндетті шешу қазіргі психология-педагогикалық білім жүйесінде
талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық
жағынан дамытып отыруды көздейді.
Тәрбие психологиясын зерттеудің маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды
онтегенезде қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді,
шарттарды,механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орын алады.Бұл
мәселелер даму үрдісіндегі адамның іс-әрекеттерінің түбегейлі
проблеммеларын,оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан
зерттеледі.
Жеке адамның моральдік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, адамгершілік
түсініктерін, ұғымы мен принциптерін, сенімдерін, қылығын, адамгершілік
негіздерін,адамгершілік сезімдерін, басқа адамдарға, қоғамға деген қарым-
қатынасын білдіретін мінез-құлық тәсілдері мен әдеттерін қалыптастырудағы
психологиялық механизмдерді аша отырып, тәрбие психологиясы даму
үрдісіндегі жеке адамды белсенді жобалауды, қазіргі балалық шақтың түрлі
кезеңдеріндегі тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың принциптері,шарттары мен
ерекшелігінің жалпы заңдарын табады.
Тәрбие психологиясы оқушылардың тәрбие ықпалы жағдайындағы психикалық іс-
әрекеттері заңдылықтарын шәкірттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық
негізін аша отырып,осы механизмдердің жеке адам қасиетін қалыптастырудағы
ықпалын зерттейді.
Әрбір жас кезеңдерінің өзгешелігін ескеру-тәрбие процесін ұйымдастырудағы
қажетті шарт.Алайда ескеру-тәрбие жұмысының мазмұны мен формаларын белгілі
бір жастағы балалардың психикалық дамуының межесіне бағындыру деген сөз
емес. Баланың жеке басының нақ осы кезеңде бастарқы даму жағдайында
тұрған,бірақ болашақ соған тиесілі сапаларын қалыптастыруды қамтамасыз ете
отырып,дамыру перспективаларын ескеру маңызды. Нақ осы жағдайда жеке адамды
жобалау процесі ұйымдастырылады, мұны құру, әлбетте, жеке адамның
адамгершілік сфераларын қалыптастыруға сөзсіз ықпал жасайтын жеке адамның
толып жатқан жеке-дара қажеттерін ескеруді де талап етеді.
Бала дамуының қайнар көздері мен жағдайларының,оның жеке басының
қалыптасуын түсініп алмайынша, тәрбиенің психологиялық механизмдерін ашып
беру мүмкін емес. Адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі тіршілік
етуінің, дамуының, адам қажеттерін іске асырудың айқындаушы шарты,яғни
адамның жеке адам ретіндегі даму шарты – адам араласатын көп қырлы іс-
әрекеттер жиынтығы. Іс-әрекеттің даму, күрделену баланың психикасының
дамуын айқындайды. Сондықтан тәрбие міндеттерін шешу адам іс-әрекеттерінің
өзара бағыныңқылығының психологиялық заңдылықтарына,олардың динамикасына
сүйенуге тиіс. Тәрбиелік ықпал жасау жүйесін құру кезінде бала араласатын
іс әрекеттің алуан түрлерінің сипаты мен ерекшеліктерін, олардың
маңызын,көлемі мен мазмұнын ескеру қажет.
Қоғамның моральдік нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған.
Қиын аталатын балалар-педагогикалық назардан тыс қалған балалар.
Қиындеген термин қазіргі практикада жеке басын тәртіпке салу қажет
балалардың кең ордасын білдіреді.Бұған ересектердің талабына,кеңесіне
қарсылық көрсететін тілазар, ерке, қыңыр балалар да жатады.Мұндай ауытқудың
іс-жүзіндегі себебін анықтау оларға қатаң талап қоя және іс-әрекеттің
қжымдық формаларына енгізе отырып, балалардың қажеттілігі мен ынтасына
назар аудару-еркелік, тілазарлық болдырмау мен оны жеңудің негізгі жолы.
Балалардың белгілі бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен,
дөрекілігімен ерекшеленеді. Баллардың ерекше тобын мінез-құлқына еңбекке
құштар ықыласы мен әдеті жоқ, жалқау балалар құрайды. Тәрбиешілерге мұндай
баланың ұмтылысын,күш-жігер көрсетуін аңғарту және мадақтау, оның бойында
еңбекке деген қажетсінуін ояту,сан алуан іс-әрекеттен қуаныш табуды үйрету
өте қажет.
Ең теріс қасиет – жалған айту болып табылады. Ондай балалар да бар.
Мұндай кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды
ажырату қажет. Жалған айту жаза алудан қорқудың да, жағымсыз қылықтарын
жасыруға ұмтылудың да, өзін таныту, айналасындағылардың назарын өзіне
аударудың да салдары болуы мүмкін. Балалардың жолдастықты өзінше бір
түсінуі, жолдасының теріс қылығын жасыру амалы ретінде де өтірік айту жиі
кездеседі.
Қиын балалармен жұмыс істеу:
1.Балаға ілтипатпен,ізгі тілектестікпен қарау.
2.Оның жағымсыз қасиеттеріне сүйену; оның адамгершілік күшіне,
потенциял-
-ды мүмкіндіктеріне сену сияты өте биязылық дара қатынас қажет.
Тәртіп бұзушы жеткіншектерде оқуға деген ынта жойылды.
Қиын мектеп оқушысының жеке басының қалыпты адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін тәрбие ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы кезеңдерінің
бірі-тиісті жағдай және сөзсіз талаптылықты сақтай отырып, ересектердің
ойластырылған қатынасын құру.
Әртүрлі балаларда берілген көп салалы іс-әрекет жүйе,жеткіншектердің
жолдастарымен педагогтармен қарым-қптынасы ерекше болады.Оларды осы іс-
әрекетіне қарап бірнеше топтарға бөлуге болады: Бірінші топ. Бұл топтың
балаларына жолдастық, батырлық туралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялу
сезімі өте нашар дамыған.Олар арсыз, дөрекі, төбелесқор болып келеді.
Екінші топ. Бұл топтың өкілдері артықшылық жағдайға ұмтылып, әлсіздерді,
кішілерді қыспаққа алады.Олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топ.Бұл топтың балалары өздері жасаған тәртіп бұзушылықтардың
лайықсыздығын түсінеді. Алайда балалар бойындағы дұрыс адамгершілік
көзқарастар нанымға айналмаған, сондықтан қанағаталуға деген эгоистік
ұмтылыстар немесе тап болған жағдайға қарсы тұра білмеу қоғамға қарсы теріс
қылықтар туғызып, моральға жат тәжірбиенің жинақталуына алып келеді.
Төртінші топ. Нашар деформацияланған қажеттіліктері бар оқушылар
құрайды.Балалар өз күштеріне сенбеумен,жігерлі жолдастарының алдында
жағынумен сипатталады.
Бесінші топ.Бұған тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп балалары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға иілгіш келеді.
Қиын балаларды осылай типке бөлу тәрбие ықалы жүйесін тұтасымен мүм
-кіндік беріп қоймай,сонымен бірге,қиын қақтығыс жағдайында тұрған әрбір
балаға жеке дара қатынас жасауды жүзеге асыруға жол ашады. Мұнда Қиын
мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамдық пайдалы іске тарту жұмысының жүйесі
өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырғанда олардың ерекшеліктерін ескереді,
оны көп салалы ұжымның тарам-тарам жүйесі іске асырады. Дәл осындай
мақсатқа сәйкес құрылған жүйе балалардың әлкуметтік жат мінез-құлықтарын
бірте-бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән жағымсыз қасиеттерді түзеп
қана қоймай, олардың бойында жеке адамның тұрақты моральдік жігер сапасын
қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Қиын балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін ұйымдастыру
мәні,негізгі мағынасы,принциптерімен тәсілдері қалыпты балалармен бірдей.
Олар әдетте қиын бала болып көрінуі мүмкін.Бірақ кейбір кездерде
басқаларға деген жақсы қасиеттері және басқаларға деген көмегімен көзге
көрінерлік жұмыстар атқаруы мүмкін. Қиын балалар өмірде қатты адасқандар.
Ия, әркім адасуы мүмкін,бірақ оларда дұрыс түсінік пайда болуы
керек.Олардың өмірде жіберген қателіктерін жөндеп,өмірге жаңа көзқарас
қалыптастыру қажет.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу барысында олардың оқуға деген жағымсыз
қатынасын өзгерту мәселесі бастауыш сыныпта негізгі проблема болып
табылады.Өйткені мұндай оқушыларды оқу үлгерімінің төмен болып келуі жиі
кездеседі.Үлгермеушілік негізін құрайтын психологиялық себептер ретінде
танымдық іс-әрекеттің жеткіліксіздігі мен балалардың мотивациялық аймағының
дамуындағы кемшіліктерді атауға болады:
Қиын оқушылардың танымдық іс-әрекетпен жеткілікті деңгейде айналыспауы
мынадай себептерге байланысты:
- оқу іс-әрекеті тәсілдерінің қалыптаспауы;
- психикалық процестер дамуындағы артта қалушылық,әсіресе баланың
ойлау аймағының дамуындағы кемістіктер;
- баланың танымдық іс-әрекетінде көрінетін өзінің дербес-типологиялық
ерекшеліктерін дұрыс пайдалана алмау.
Оқудағы қиындықтар баланың жеке тұлғасына әсер етіп, оның адамгершілік
тұрғыдан дамуына кері әсер ететіні белгілі. Сондықтан қиын оқушылардың
табысты қол жеткізуіне дер кезінде көмек жасалмаса, мұндау оқушыларда өзіне
дегенсенімсіздік пайда болып, оның тұлғалық сипаты ретінде қалыптасуы
мүмкін.
Табысты іс-әрекет индивиттің оң нәтижеге қол жеткізуін көрсететін
педагогикалық категория болып табылады. Табысты іс-әрекеттің белгілері
ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
-жаңа білімді іздеуге талпынады;
-бұрынғы білімді жаңадан байланыстыра отырып,жаңғырта алады.
- ұғымдардың белгілері жүйесі мен ұғымдар жүйесін түсінеді.
-оларға таныс және жаңа жағдаяттарда сүйенуге дайын.
-әрекеттер тәсілдері туралы білімді ашық және жабық күйінде,күрделі іс-
әрекет құрамын пайдаланалады
-жағдаят немесе тақырыпқа байланысты өз ойын жинақтай алады.
-ойын дамытады,өзінің ойымен байланысты тіл құралдырын жинақтайалады
-шығармашылық сипаттағы қажетті операциялардың минимумын меңгереді.
-шығармашылық іс-әрекетке белсенді.
- өзінің жетістіктерін бағалауға тырысады.
- ережеге және әрекеттер жүйесі бойынша іс-әрекеттерді орындай алады.
Осы аталған белгілерге сәйкес қиын балалар табысты іс-әрекетіне қол
жеткізу олардың бойында адамгершілік қасиеттерді, құлғалық сапаларды
қалыптас -тыруға мүмкіндік береді.
Қиын оқушылардыңоқуға үлгермеуін ерте бастан,яғни бастауыш мектепте
алғашқы күндерден бастап қолға алмаса,кейіннен оларды болдырмау қиынға
соғады.
Белгілі дидактик-ғалым Ю.К.Бабанский ғылыми – педагогикалық әдебиеттерге
талдау жасай отырып,оқушылардың оқуға үлгермеуінің негізгі себептерін бөліп
көрсетті:
` Жағымсыз тұрмыстық жағдайлар немесе олардың әсері;
` Cанаткерлік дамуының төмендігі;
` Денсаулықтың әлсіздігі
` Жұмыс істеу қабілетінің төмендігі;
` Тәрбиесіздігі;
` Оқу еңбегі дағдыларының болмауы;
` Ұқыпсыздық,
` Білімдегі проблемалар;
` Оқуға қызығушылықтың болмауы;
` Оқытудағы кемшіліктер;
` Мектепті ауыстыру;
` Мектеп пен жанұяда талаптар бірлігінің болмауы;
` Сезім мүшелерінің кемшіліктері;
Ең алдымен, оқуға үлгермеудің негізгі себептерінің бірі болып табылатын
мотивациялық аймақтың ерекшеліктерін қарастыру қажет. Өйткені оқуші табысты
іс-әрекетке қол жеткізу үшін оның оқуға дұрыс қатынасы, қызығушылығы және
оқудың қажеттілігін түсіну маңызды шарт болып табылады. Олардың
мотивациялық аймағы күрделі құрылымға ие бола отырып, оқушылардың дербес
және жас ерекшеліктеріне сәйкес өзгеріп отырады. Мектепке келген алғашқы
күндерден бастап оқушыларды табысқатұра мотивациясын қалыптастыруға және
оқуға қызығушылықтарын дамытуға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Қиын оқушылардың өзіне сенімсіздігін жою үшін сабақта және сабақтан тыс
уақытта олардың өздері орындай алатын тапсырмаларды беру керек. Іс-
әрекеттердің табысты аймақтарын бөліп алу олардың өзіне деген сенімдерін
арттырып, өзінің мүмкіндіктерін көруге,өзін-өзі бағалауға мүмкіндік береді
және оған деген мұғалімдердің, ата-аналардың және оқушылардың көзқарасын
өзгертеді.
Қиын оқушылардың өздерінің жетістіктері мен табыстарын саналы түсінуін
қамтамасыз ету жағын ойластырудың маңызы ерекше. Оларға келесі оқу
тпасырмаларын бұрынғы сәтсіздіктерін есіне алмай,жаңа жағдайда қабылдауға
үнемі көмектесіп отыру қажет.
Қиын оқушылардың оқу іс-әрекетіндеқол жеткізген қандай болмасын
табыстарын мадақтап отыру ерекше мәнге ие. Табысты іс-әрекетке қол
жеткізуде бағаның да атқаратын ролі зор.
Баға қиын оқушылардың табысты іс-әрекетін ынталандыру құралы бола
отырып,мынадай қызметтерді атқарады:
1.тұлғаның үйлесімді дамуына бағдар жасайды;
2.Ойлау іс-әрекетін белсендіреді.
3.Оқыту үрдісінде психологиялық қолайлы жағдайды сезінеді;
4.Жұмысі істеу қабілетін арттырады.
5.Дербес және ұжымдық іс-әрекеттің шыңармашылығын ынталандырады;
6.Шағын ортады қайырымды қарым-қатынастың орнығуына әсер етеді.
Сондықтан бастауыш сынптарды қиын оқушыларды білімін бағалауда бағаны
әділ қоюға мұғалім тарапынан ерекше жауапкершілікті талап етеді.
Қиын оқушылардың табысты іс-әрекетіне қол жеткізудің тағы бір жолы-
олардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру.
Белгілі материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады. Баланың даму
дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке адам
ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарын даму игеру
механизмдерінің өзгерісін туғызады.
Бастауыш мектеп жасында жаңаны игеру оқу әректінің маңыздылығымен,сондай-
ақ танымдық ынталарының артуымен тығыз байланысты. Баланы оқу әрекетіне
қалыптастырғанда ол оқуға, өзін қадағалау,өз жетістіктерін бағалай білуғе
бағдарын қамтитындай етіп ұйымдастыру маңызды. Оқу процесінде бала үшін
жаңаны танып білу мәнді,қызықты болуы тиіс.
Жалпы оқу санаткерлік біліктерін қалыптастыруда ойын технологияларын
пайдаланудың екі педагогикалық тиімділігі бар.
Бірінші, ойын барысында балалардың орындайтын ақыл –ой әрекеттерінің
сипаты мен ойын формаларында қалыптасытын біліктер жиынтығы маңызды болып
табылады; екіншіден, дидактикалық ойындардың ережесі бар ойынның түрі
ретінде құрылуының өзі ерекше мәнге ие болады. Ойында дайындық, ұйымдастыру
кезеңдерінің міндетті түрде болуы баланы табиғи және заңды түрде іс-
әрекетке баулиды.Ойынның тәртіп ,ережесі болуы анық. Сондықтан ойын
технологиялары бастауыш сыныпта қиын оқушыларды өз бетімен білім алу және
саналы ойлау,сонымен бірге тұтас алғанда оқу әрекетін қалыптастыруға ықпал
етті. Ойын бағдарламасының негізгі мынадай тапсырмалар түрлері құрайды.
1.Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; 2.Хабарламаны тыңдау.
3.Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; 4.Хабарламаны
тыңдау;олардағы танымдық жағынан мәнді мәліметтерді жинақтау. 5.Мәтінді оқу
және ондағы басты,оқу танымдық жағынан мәнді мәліметтерді жинақтау. Оқу
дидактикалық тапсырмалардың түрлеріне байланысты қиын оқушыларды оқу
үрдісінде табысты іс-әрекетке жетелейтін мынадай ойындарды бөліп көрсетуге
болады. -оқушылардың топтастыру біліктерін дамытуға бағытталған ойындар.
-оқушылардың талдау біліктерін дамытуға бағытталған ойындар. -оқушылардың
жіктеу және өзіндік бақылау біліктерін дамытуға баіытталған ойындар.
-оқушыларды көру арқылы берілген ақпаратты талдау және жекеден жалпыны
табу негізінде оны жинақтау,біріктіру. -оқушыларды заттардың,құбылыстардың
белгілерін жинақтау. -оқылған материалды жинақтау; Сонымен біз, қиын
оқушылардың табысты іс-әрекетке қол жеткізудің бірнеше жолдарын айқындауға
тырыстық.Кез-келген мұғалім әрбір қиын оқушының оқуға үлгермеуінің бір ғана
себебе емес,бірнеше себептерін іздестіріп оларды жоюға ат салысу
керек.Әрқашанда да дені сау балаға көмектесуге болатынын есте сақтау керек.
3. Қиын балаларды психологиялық-педагогикалық талдау. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында қиын мінезді оқушыларға мынадай
анықтама береді: балалар мен құқық бұзушыларды үнемі жасауы, оқудан,
жұмыстан үнемі жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту – тәрбиелеу
ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы.
Олардың әр кезеңге әртүрлі аталғаны бізге белгілі: - тәртібі нашар,
қиын, тәрбиесі қиын т.б.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, дәл осы балалардың оқуға қызығушылығының
жоқ екені, олар мектепте де симай, үйге де сыйлы болмай, мұғалімдердің
берекесін кетіріп, түптің түбінде олардың басым көпшілігінен қылмыскерлер
шығатыны дәлелденген.
Ата –аналарды өз балаларының тәрбиесімен айналысуын үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топ – баланы қалай тәрбиелеуді біледі және дәл солай
тәрбиелейді.Олар көп емес, алайда өздерінің саналы өмірімен және сапалы іс-
әрекетімен тек өз балаларына ғана тәрбие беріп қоймай мектептегі қоғамдық
жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Екінші топ - өз балаларына өнегелі тәрбие бергісі келеді, бірақ қалай
тәрбиелеу керек екенін білмейді. Мұндай ата-аналардың басым көпшілігі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Үшінші топ – балаларды тәрбиелеудің жолдарын білмейді, білгісі де
келмейді, педагогтарға қарсы тұратын төменгі әлеуметтік топ. Бұлар
соншалықты көп болғанымен қиын балаларды беретін отбасылар.
Енді осы факторларды таратып айтып көрейік. Халық даналығы: ұяда не
көрсең ұшқанда соны ілерсің ,әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер,не ексең соны орасың десе, ұлы Абай: тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа
нәрсемен оздым ғой демектің бәрі –ақымақшылық-деп түйіндейді.
Атақты физолог И.П.Павлов: әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады - дейді. Бала
отбасында және өмірдегі әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстаудың
адамгершілік әліппесін үйренуге кішіпейіл болу ,ізеттілік, сыйластық,
үлкендермен және кішілермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты тәжірибе
жинақтайды және оны меңгереді. Отбасында бірін-бірі сыйлау, қамқоршы болу,
бірлесіп еңбек ету сияқты игі дәстүрлер қалыптасқан болса, ол ортадан
қоғамға қарсы тұратын тәрбиесіз адам шығуы теориялық жағынан алғанда
мүмкін емес. Бұл әңгімеміз әрине бірінші топтағы ата-аналарға қатысты.
Моральдық жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаға жеткіліктікөңіл
бөлінбейді. Балалар ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі
сезінбегендіктен, олар ертеңгі күннің қуанышын жоғалта
бастайды.(А.С.Макаренко) Сондықтан олар өздеріне отбасында алмаған жылылық
пен қайырымдылықты сырттан, көшеден іздейді. Бірақ, көп жағдайда оларды
қоғамға жат элементтер өз қамқорлығына алады.Олар бұзақылар тобы,
нашақорлар, жезөкшелер т. б. әлеуметтік топтар болуы мүмкін.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазіргі кезде аса бай отбасылардың пайда болуы, оларда бала тәрбиесінің
дұрыс практикасы қалыптасты деген сөз емес.
Осындай отбасылардың кей бірінде баланың кез келген сұранысын сол
мезетте қанаттандыру, аламын деген нәрсенің бәрін сөзге келмей сатып әперу,
үй тірлігіне қатыстырмау баланың өзімшіл, тек қана тұтынушы, жалқау,
басқаның есебінен жақсы өмір сүргісі келетін арамтамақ болып қалыптасуына
әкеліп соқтыратынын кейбір ата-аналар ескере бермейді. Оның ақыры осылай
қалыптасқан баланың адамгершілік нормаларды аяққа таптап, заңды бұзып,
қылмысқа барғанын байқамай қалатын болады.
Дәл осыған қарама-қарсы әрекет істейтін ата-аналардың да түсінігі
балалардың тура жолдан шығаруға итермелейді.
Осындай ата-аналар өз балаларын аса қаталдықпен тәрбиелеймін деп әртүрлі
қысым мен тиымдарды қолдану, сәл нәрсеге бола қатаң жазалау, ар-
намысынқорлайтын әрекеттер жасау арқылы балаларын өздеріне қарсы қояды.
Мұндай жағдайда, әрине, балалар ата-анасын сыйламайды, олардың баласына
айтқан ақылы кері әсер етеді. Мұндай отбасында тәрбие алған баланың
тәрбиелі болуы әрине, екіталай. Үшінші топқа жататын ата-аналар өз
балаларының не істеп, немен айналысып жүргендерімен ісі жоқ, оны өзінің
міндеті деп те санамайтындар.
Олардың балалары қараусыз қалғандай әсер береді.Кіммен жүр? Қайда
жүр?Қай уақытта не істеп жүр? Деген сұрақтар оларды ойландырмайды да.Бұл ең
қауіпті ,әрі сөз жоқ қиын мінезді балалардың көпшілігін беретін
отбасылар.
Біз, отбасындағы теріс тәрбиенің баланың азамат болып қалыптасуына кері
әсерін тигізетін бірнеше ғана мысал келтірдік.
Мұндай жағдаяттарды көптеп келіруге болады.
Бала тәрбиесіне кері әсерін тигізетін мектептегі кемшіліктердің бірнеше
түрін көрсетіп көрелік:
1. Тәртіп бұзуға бейім тұратын оқушыларды дер кезінде анықтап, онымен
алдын-ала жұмыстар жүргізбеу
2. Мектеп ұжымының осы мәселеде алауыз болуы немесе жүйелі жұмыстың
болмауы.
3. Сыныптан, мектептен тыс өтілетін іс шаралардың сапасының төмен болуы.
4. Тәрбиесі қиын балалардың отбасымен қарым – қатынас орната білмеу немесе
мұғалімдердің кәсіби деңгейі төмен болуы.
5. Кейбір мұғалімдердің сабақ беру әдісінің төмен болуының әсерінен,
оқушылардың сабаққа қызықпауы, үлгерімнің төмендеуі, сөз жоқ
оқушылардың тәртібін нашарлатады. Ал, мұғалімнің оқушылар алдындағы
беделін төмендетеді.
6. Қиын мінезді оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орната білмеу немесе
мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіби деңгейінің төмен болуы.
7. Кейбір мұғалімдердің педагогикалық этиканы білмеуі немесе сақтамауы
оқушыларды өзіне қарсы қоюға әкеліп соғады да, ұзаққа созылған
шиеленісті туғызады.
Қазір көшелерді, аймақтарды белгілі бір топтардың бөліп алып, сол
жерлерде билік жүргізуі ешкімге де құпия емес. Жеткіншектер өз қатарларымен
тұрақты қарым-қатынаста болады. Көшедегі компанияларқиын балалармен бос
уақытын тек сол жерде өткізетін ортасы болып есептеледі.
Әрине, олар ол ортада өздерін өте ыңғайлы, жайлы сезінеді. Себебі,
отбасында, мектепте алмаған қамқорлық пен құрметті олар жерде
көреді.Олардың өз адамгершілік қағидалары мен адами құндылықтары
қалыптасқан. Қоғамдағы мораль мен нормалар олардың түсінігіне сай келмейді.
Сондықтан олар жағымсыз болып есептеледі.
Олардың еліктейтіндері түрмедегі авторитеттер зорлықшы, тонаушылардың
ерлік істері.
Сондықтан олар үшін құмар ойыны, ішкілік ішу, дөрекі сөйлеу,
нашақорлықпен, жезөкшелікпен айналысу күнделікті қатардағы тірліктер.
Олардың негізгі іс-әрекеті – бұзақылық, ұрлық жасау және басқа да заң
бұзушылықтар. Отбасындағы тәрбиенің нашарлығы мен мектептегі тәрбие беру
ісінің дұрыс жолға қойылмауының кесірінен қиын мінезді балалар тәртіп
бұзушылардан көше тәртібін алып болған соң, кәдімгі қылмыскерге айналады.
Қоғамның моральдік нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
потологиясына байланысты болатын балалардың аномал (кемісті) мінез-құлқынан
айырмашылығы, жат мінез-құлық әлеуметтік жағынан негізделген, жағымсыз
шағын ортаның теріс ықпалымен, отбасындағы дұрыс емес өзара қарым-
қатынастарымен, отбасымен мектеп тәрбиесінің олқылықтарымен, қателіктерімен
сабақтас. Қазіргі психология ғылымы жеке адамның адамгершілік өрісін
қалыптастырудың ерекшеліктерін терең зерттеу негізінде әлеуметтік жат мінез-
құлықтың құрамы да, өзіне тән ерекше қасиетінің фактісі де туа біткен
механизмдермен анықталмайтынын нанымды көрсетіп берді. Қиын аталатын
балалар педагогикалық назардан тыс қалатын балалар олардың жеке басының
адамгершілік жағынан өзгеруі –педагогикалық қателіктердің салдары (әңгіме
нерв жүйелері қажыған, ақыл-ойы жағынан артта қалған балалар туралы емес
психикалық дене жағынан сау балалар болып отыр). Қиын баланың типтік
ерекшелігі жеткіншек шақта неғұрлым айқын көрінеді; бұл кезде баланың
әлеуметтік позициясы өзгере отырып, оның іс-әрекетінің жаңа бағыттылығын
ғана емес ,сонымен бірге оған деген жаңа қатынасты, оның қоғам арқылы
белгіленуін тудырады. Психологиялық дамудың бұл кезеңіндегі күрделілік
мынада: бірінші жағынан ,жеткіншек шақ балалық шақтың типтік кезеңі, екінші
жағынан, біз ересектер өмір талабындағы тұрған дербестікке, өзін-өзі
бекітуге ересек адамдардың оның провасын потенциялдық мүмкіншіліктерін
мойындатуға ұмтылған өсу үстіндегі адамдармен істес боламыз. Қиын
жеткіншектің жеке басының құрылымының күрделілігі өмірдің ықпалына қарым-
қатынастар сипатына байланысты деп Л.С. Выготский өзі атап көрсеткен
болатын.
Балалардың белгілі бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен,
дөрекілігімен ерекшеленеді. Мұндай оқушыларға жеке жол табу әсіресе қажет,
алдымен олардың тәртіпсіздігінің түп тамырын анықтау керек. Бұл балалармен
жұмыс істеу олардың белсенділігін, инициативасын мақсатқа сәйкес
ұйымдастыруды, олардың адамгершілігін, белгілі дербестігін құрметтеуді
көздейді.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар ықыласы мен әдеті
жоқ, жалқау балалар құрады. Тәрбиешілерге мұндай баланың ұмтылысын, күш-
жігер көрсетуін аңғарту және мадақтау оның бойында еңбекке деген
қажетсінуін ояту, сан алуан іс-әрекеттен қуаныш табуды үйрету қажет.
Ең теріс қасиеті- жалған айту болып табылатын балаларда бар. Мұндай
кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды ажырату
қажет, жалған айту жаза алудан қорқудың да,жағымсыз қылықтарын жасырудың
да,өзін таныту айналасындағылардың назарын оған аудару тілегініңде салдары
болуы мүмкін.Балалардың жолдастықты өзінше бір түсінуі жолдасының бір
теріс қылығын жасыру кезінде өтірік айтуы жиі кездеседі. Біріншіден, бала
өтірігінің себебін нақты анықтау, екіншіден, өтіріктен барлық жағымсыз
көріністерін оның қорқақтықпен екі жүзділікпенөзара байланысын сыпайы
көрсете отырып шыншылдық сенім, өзара құрмет және талап қоюшылық жағдайын
туғызу үшінтәрбиешіге көп тер төгу қажет. Қиын балалармен жұмыс істеу: 1.
Балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау; 2.Оның жағымды қасиеттеріне
сүйену; 3.Оның адамгершілік күшіне, потенциялды мүмкіндіктеріне сену сияқты
өте биязылықпен жеке дара қатынасты қажет етеді.
Педагогикалық жақтан алып қараса бетімен жіберілген балалармен тәртіп
бұзушы жеткіншектермен тәрбие жұмысын жүргізу күрделі. Бұл жеткіншектерге
көбінесе ырықсыз мінез-құлық, жеке бас құрылымының бұзылуы айқын көрінген
әлеуметтік жат, оның ішінде жасқа лайық емес қажеттіліктердің бөлінуін,
достық, жолдастық, парыз, ар-намыс туралы теріс түсінікке алып келетін
қарым-қатынастағы қажеттіліктің бұрмаланған бағыттылығына тән. Тәртіп
бұзушы жеткіншектерге рухани танымдық, эстетикалық қажеттіліктер
деформацияланған. Атап айтқанда оқуға деген ынта жойылған, сонымен бірге
тәртіп бұзушы жеткіншектер зерттеулер көрсеткеніндей ,қалыпты
интелектуалдық мүмкіндіктерді игереді. Сондықтан көпсалалы іс-әрекеттің
берілген жүйесіне оларды мақсатты түрде тартып отыру интелектуалдық
жүгенсіздікпен енжарлықты жоюға көмектеседі. Қиын балалардың көпшілігінде
теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан, өзінің провасын жете түсінбеуден,
ересектердің оларды мойындауына жетуге ұмтылуының салдары болып табылады.
Жеке адамды адамгершілік жағынан бұзылуға әкеліп соқтыратын қақтығысты
ситуацияның түп тамыры отбасы кемшіліктерінде жатыр.
Отбасы тәрбиесіндегі кемшіліктер мектептің бағыттауын, түзеуін,
үйлестіруін қажет ететін тек қана белгілі бір ағымды тудырады.Өкінішке
орай мектепте мұғалімдер жүгіруге болмайды, шулауға болмайды т. б. деген
сияқты тиым салу педагогикасына жүгінген кезде бұл кемшіліктер күшейе
түседі. Тәртіп бұзушы мектеп оқушыларының әдетте сыныптағы жолдастарымен
әсіресе екінші жылға қалып қою салдарынан–жаңа ұжымға келуіне байланысты,
достаса алмауы мен педагогтарымен де қақтығысты қарым- қатынастар тереңдей
береді. Балаларға тән жолдастық қарым-қатынасқа, дербестікке, ересектер
тарапынан сыйластыққа ұмтылысына қарамастан қиын балалар 3-4 сыныптарға
қарай құрбылар ұжымынан тыс қалады.
Қалыпты қарым-қатынастың, яғни мүмкіншіліктер, мағыналылық, баланың
қоғамға қажеттілігі ұғынылатын қарым-қатынастың шет қалуы оны ұжымға,
қоғамға, оның мүшелерінің қызметіне алдымен қоғамдық пайданы іс-әрекетке
қарсы қарым-қатынас туғызады. Сондықтан қиын мектеп оқушысының жеке
басының қалыпты адамгершілік қасиеттерінің ,қалыптастыру үшін тәрбие
ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы кезеңінің бірі тиісті жағдай және
сөзсіз талаптылықты сақтай отырып, ересектердің ойластырылған көреген
тілектестік қатынасын құру болып табылады. Бірақ, бастысы балалардың
өздерінің тек қана көпсалалы іс-әрекеттерінде етек жая алатын қарым-
қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Қиын жеткіншектердің көпшілігі
ұжымда дербестік көрсетіп ,белгілі орын алатын еңбектің түріне дұрыс
көзбен қарайтын зерттеулер көрсетіп берді, әр түрлі балаларға берілген
көпсалалы іс-әрекет жүйесіне енудің ерекшеліктері түрліше. Олардың
жолдастарымен және педагогтармен қарым-қатынасы өзінше құрылады, тәрбиеге
қарсылығы да өзіне тән байқалады. Сондықтан да қиын мектеп оқушылардың
әсіресе жеткіншектерді типтерге бөлу пайдаланылды. Мұның өзі тәрбие жұмысы
тәсілдерінің типтерге бөлуді де белгілеуге мүмкіндік береді.
Бірінші топқа қоғамдық жағымсыз, аномальды моральға жат, қарадүрсін
қажеттіліктердің тұрақты клмплексі, ашыққан-ашық қоғамға қарсы көзқарастар
жүйесі қарым-қатынастардың, баға берудің деформацияланудың. Бұл топтың
балаларында жолдастық, батылдық тәралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялу
сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз, дөрекі, төбелескер болып келеді.
Эгоизм басқалардың күшіне-сүйеніштеріне селсоқтық, жасалған тәріп
бұзушылықты жете бұл топтың типтік ерекшелектері міне осы.
Екінші топты деформацияланған қажеттіліктерді, ұждансыз ұмтылыстары бар
мектепті оқушылары құрайды. Балалар моральға жат қажеттіліктерінің тұрақты
комплексі және қарым-қатынастардың, көзқарастардың ашықтан – ашық қоғамға
қарсы бағытталғандығы байқалатын жасы кәмелетке толмаған бұзушыларға
еліктеуге ұмтылады. Асқынған индивидуализммен, сиымсыздығымен ерекшелене
отырып, бұл топтың өкілдері артықшылықжағдайға ұмтылып, әлсіздерді,
кішілерді қыспаққа алады, олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топқа деформацияланған және жағымды жеткіліктердің, қарама-
қарсылықтардың мүдделерінің көзқарастардың арасындағы қақтығысқа тән. Бұл
топтың балалары өздері жасаған тәртіп бұзушылықтардың лайықсыздығын
түсінеді, алайда балалардың бойындағы дұрыс адамгершілік көзқарастар
нанымға айналмаған, сондықтан, қанағат алуға деген эгоистік ұмтылыстар
немесе тап болған жағдайға қарсы тұра білмеу қоғамға қарсы теріс қылықтар
туғызып, моральға жат тәжірибенің жинақталуына әкеледі.
Төртінші топты нашар деформацияланған қажеттілігі бар оқушылар құрайды,
балалар өз күштеріне сенбеуімен,жігерлі жолдастарының алдында жағынумен
сипатталады.
Бесінші топқа тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға берілгеш болып келеді.
Қиын балаларды осылай типке бөлу тәрбие ықпалы жүйесін тұтасымен
түзетуге мүмкіндік беріп қоймай сонымен бірге қиын қақтығыс жағдайында
тұрған әрбір балаға жеке дара қатынас жасаудың жүзеге асыруына жол ашады.
Бұндақиын мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамға пайдалы іске тарту
жұмысының жүйесі өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырған кезде олардың
ерекшеліктерін ескереді. Олардың көпсалалалы ұжымын тарам-тарам жүйесі
арқылы іске асырады.
Дәл осындай мақсатта сәйкес құрылған жүйеге балалардың әлеуметтік жат
мінез-құлықтарын бірте-бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән
жағымсыз қасиеттерді түзеп қана қоймай олардың бойында жеке адамның
тұрақты моральдық жігер сапасын қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Қиын
балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін ұйымдастыру мәні,
негізгі мағынасы, принциптері мен тәсілдері қалыпты балаларымен бірдей.
Лекция 2. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу туралы отандық, шетел, орыс
ғалымдарының ой-пікірлері.
Жоспары:
1.Қайта тәрбиелеу педагогикасымен шұғылданған педагогтар, психологтар,
социологтар еңбектері
2.Кеңестік кезеңдегі қиын балалардың шығу және даму ерекшеліктері,
оларды қайта тәрбиелеу туралы.
3.Қиын бала туралы отандық, ресей педагог-психологтардың шығармаларына
шолу жасау.
Лекция мәтіні: 1.Қайта тәрбиелеу педагогикасымен шұғылданған педагогтар,
психологтар, социологтар еңбектері
2.Кеңестік кезеңдегі қиын балалардың шығу және даму ерекшеліктері,
оларды қайта тәрбиелеу туралы.
3.Қиын бала туралы отандық, ресей педагог-психологтардың шығармаларына
шолу жасау.
Лекция 3. Тақырыбы: Қиын бала ұғымына түсінік беру және олардың пайда
болу себептері.
Жоспары:
1. Қиын бала және оның өзіне тән ерекшеліктері.
2. Қиын бала немесе тәрбиеленуі қиын балалар ұғымының түсінігі.
3. Қиын баланың дамуындағы ауытқушылықтар.
4. Қиын балалардың пайда болу себептері мен факторлары.
4. Лекция мәтіні: 1. Қиын бала және оның өзіне тән ерекшеліктері.
Талқыланған зерттеулерде анықталған тағы бір маңызды мәселе, ол
айтарлықтай жиі кездесетін бұзылулардың тек кейбір нақты
жағдайларындағысын есептемегенде жарым-жартылай немесе толығымен болса
да өзіне тән ерекшелігімен көзге түсетіндігі байқалады. Мысалы, түнде
ұйықтап жатқанда астына жіберіп қоятын әдеті тек өз үйінде болуы, ал
ата-анасынан алыстау бөтен үйге қонған кезде ол әдеті ешуақытта
болмауы мүмкін; немесе мектепте жүргенде көрсететін шалдуарлық,
сотқарлық қылығын үйіне келгенде ата-анасының алдында ешуақытта
көрсетпеуі мүмкін. Қандай жағдайдағысы болмасын баланың мінез-құлқы
туралы деректерді алудың қажеттілігіне қатысты келтірілген бұл
фактілер бізге іс жүзінде қорытынды жасауымызға және сондай-ақ балалық
жастағы психикалық дамудың табиғи бұзылуы жөнінде де біраз ой-пікір
айтуға мүмкіндік береді. Психикалық күйзелістердің симптомдарының
өздеріне тән ерекшелік жағдайларын терминдердегі әрекеттестіктермен
байланыстырып талдау қажет деген ұйғарымға келуге болады. Басқа сөзбен
айтқанда, симптомның пайда болу проблемасы, тек баланың өз басында
ғана емес, ең бастысы, баланың айналасын қоршаған ортасымен өзара
қарым-қатынастағы іс-әрекеттерден де болады. Көңіл аударарлық бұл
маңызды қорытынды диагностиканың нәтижесіне ықпалын қалай тигізсе, оны
емдеу әдісіне де солай жәрдемін тигізеді, алайда баланың тікелей өзіне
байланысты факторлардың атқапатын рөлі шамалы деп ойлау дұрыс болмаған
болар еді. Бұл оншалықты бұлай емес, сондықтан 3-тарауда осы мәселені
талқылаған кезде толығырақ тоқталатын боламыз.
Психикалық күйзелістің сырын ашып айқындау. Мәселенің бұлай
қойылуы күйзелістің ауырлығы айқындау психикалық дамудың бұзылуына
қойылатын диагностиканың ең маңызды бөлігі болатынын білдіреді. Тап осы
жағдайда ауырлықтың екі жақты ұғымын ескеру керек болып отыр: әдеттегі
қалыптан ауытқуының шамасына қарай бұзылуы және қиын жағдайдағы дамудың
дәрежесіне қарай бұзылуы. Бірінші жағдайдағы мәселенің мәнісі,
симптомдардың сыртқы көріністерінің түрлерін және шығу жиілігін есепке
алатын статистиканың көзқарасы бойынша баланың мінез-құлқының сау
болмайтындығын білдіреді. Екінші жағдайдағы мәселенің шешуі, баланың мінез-
құлқындағы қаншалықты орнығып қалған ауытқу оның әлеуметтік міндетті іс-
әрскетіне зиянын тигізеді немесе әлеуметтік дамуын бүтіндей қиындатады. Бұл
мәселелердің әрқайсысын жеке – жеке қарастырамыз.
Баланың мінез-құлқының әдеттегі қалпынан ауытқуы дегеніміз қандай
болады? Мінез-құлықтың қандайының болса да ауытқуы ықтимал
дегеніне баға беру үшін әр түрлі өлшемдердің бірнешеуі пайдаланылады.
Оларға жататындар: баланың жас ерекшеліктеріне және жыныстық бұйымдарына
тиісті нормативтері.
Мінез-құлықтың кейбір ерекшеліктері белгілі бір жастағы балалар үшін ғана
дұрыс деп саналады. Мысалы, нәрестенің жөргегі суланып қалғанда оған ата-
анасы мазасызданып, онша көп көңіл аудармайды және бұл әдетке дағдыланған
балалардың көбісі төрт немесе бес жасқа дейін астарына жібере береді. Ал,
он жасқа келген балалардың арасында мұндай әдет сирек кездеседі, сондықтан
да бұл жастағыларда болып қалатын бұл сияқты келеңсіз жағдайларды әдеттегі
қалыптан ауытқу деп қарастырады. Дәл осы сияқты жаңадан жүре бастаған жас
балақайдың жақын адамынаң кенет ажырасып қалып алаңдайтын кезде болып
тұратын әдеттегі дағдылы жағдай (мұның нағыз ерекшелікке тән әдетке
айналғандығы соншалықты ата-анасынан айырылысқанына немқұрайды қарайтын бұл
жастағы баланың мазасыздануы үшін қисынды дәлел. Алайда жасөспірім бала
жігіттің жақын адамнан ажырасып қалған кезде болатын қынжыла қайғыруы - өте
сирек кездесетін құбылыс, сондықтан да ондайды қалыпты жағдай деп айтуға
болмайды.
Жыныс ерекшеліктеріне қатысты мәселені әңгіме қылғанда, тіпті балалық
шақтың есейген кезіңде де ер және қыз балалардың мінез-құлықтарыңда көп
ұқсастықтары болады. Ер балалардың көбісіндс қыз мінезіне тән кейбір
қылықтардың белгілері байқалады, қыздардың да көбісінде еркектердің
мінезіне тән кейбір қылықтарының белгілері көрініп тұрады. Бұл - табиғи
ережеге сай келетін зандылық. Ер, баланың мінезінде әйел мінезіне тән
барлық ерекшеліктердің жиынтығы болатыны айтарлықтай сирек кездесетін
жағдай, сондықтан да статистиканың көзқарасында мұндай құбылыс кемістік
болып шығар еді. Қатты көңіл аударуды талап ететін бұл сияқты ауытқулардың
мәселесі тек басқа бір кемістіктердің өлшемдерінің есебінен, сондай-ақ
әлеуметтік дамудың бұзылуынан шешілуі мүмкін.
Күйзелістің сақталу ұзақтығы. Бұрыңғы айтылғандардай, кез келген
жастағы балаларды тексерген кезде олардың көпшілігінде үрей-қорқыныш және
ұстамалы-талмалы немесе тағы басқадай күйзелістердің болатындығы жиі
көрініп тұрады. Алайда мұндай жағдайлардың сақталу ұзақтығы көпке бармайды.
Сонымен, мысалы, балалардың көпшілігіне жуығы кезінде мектепке барғысы
келмей, кежегесі кейін тартқан кежірлік күйден өтеді. Бұл баланың
өміріндегі тек бір ғана күнде немесе бірнеше аптаға созылатын құбылыс болуы
мүмкін. Көптеген айлар бойына, тіпті жылдар бойына мектепке барғысы келмей
қашқақтайтын кежірлігі әрине, алаңдатушылық туғызбай қоймайды.
Тіршілікте бола беретін жағдайлар. Балалардың мінез-құлқындағы уақытша
қобалжулар және эмоционалдық жағдайлар - күнделікті тіршілікте бола беретін
дағдылы және әдеттегі бірқалыпты құбылыс. Психологиялық "энергетиканың"
шарықтап көтерілуі және құлдырап төмендеуі болатындығына байланысты
балалардың да бір кездері әлсіздіктен болбырап жүретіндіктері байқалса, ал
басқа бір кездерде керісінше қарсылыққа едәуір төзімді және бейімделуге тәп-
тәуір икемді болып кетулері мүмкін. Даму ешқашан да біркелкі жатық
жүрмейді, сондықтан да уақытша регрестік (шегініс) құбылыстар едәуір жиі
кездесіп тұрады.
Сөз болып отырған қобалжу құбылыстары бір жағдайлардағыдан гөрі
екіншісінде жиірек көрініп тұрады, сондықтан да баланың өмірінде болып
жататын әр түрлі өзгерістерге назар аударып отыру өте маңызды. Көп балалар,
мысалы, інісінің немесе қарындасының мінез-құлқында байқалатын регресті
(шегіністі) дер кезінде сезіп, оған ынталана көңіл аударады. Бұл уақытта
олар саусағын үздіксіз соруды, емізік шишасын дамылсыз сұрауды әдетке
айналдыра бастайды, айналасындағы ересектердің бар ынта-ықыласын тек өзіне
қаратуға тырысып, орынды-орынсыз қыңқылдап еркелейтінді шығарады. Мектепті
немесе сыныпты алмастыру - әдетте жан дүниесінің күйзелісін (шиеленісу
жағдайы) тудырады және мазасыздану мен кіріптарлыққа түсу сезімін
арттырады. Ата-аналарға көп балалардың күйзілісі эмоционалдық жәнс мінез-
құлықтық кінәратты күшейтетінін білулері қажет.
Әлеуметтік-мәдениеттік қоршаған орта. Түзу және бұзық мінез-құлықты
мүшелеп бөліп қарау мүлде мүмкін емес. Олай болса, баланың өзін қалай
ұстайтындығы оның тікелей әлеуметтік-мәдениеттік ортасындағы көзқараспен
бағалануы тиіс. Сондықтан сол қоғамның тіршілігіндегі мәдени өмірдің
көптеген өзгешеліктеріне түсінікпен қарау өте маңызды.
Бұзылудың дәрежесі. Бір мезгілде көрінетін толып жатқан симптомдарға
қарағанда жекелеген симптомдарға түсетін шағымдаранағұрлым жиі кездеседі.
Баланың мінез-құлқында бөлектеніп жеке дара байқалатын симптомдар
шындығыңда да көңіл аударуды аса қажет етеді. Көптеген эмоциялық немесе
мінез-құлық күйзелістері бар, әсіресе, егер олар психикалық өмірінің әр
жағынан бір мезгілде әсерін тигізетін болса, ондай балаларды жан-жақты
үңіліп тереңірек тексеру қажет.
Симптомның бейнесі. Симптомның мағынасы, сондай-ақ оның тура
мағынасындағы табиғатының кейбір шектеулерінен де айқындалады.
Зерттеулердің көрсеткеніндей, бір симптомдардың шығуына көбінесе баланың
дұрыс тәрбиеленуі, ал екіншілеріне психикалық күйзелістер себеп болады.
Шынында да, тырнағын тістелеу - дені сау балаларда да, сондай-ақ психикалық
жағынан ауру балаларда да жиі кездесетін кәдуілгі әдет болғандықтан, ол
психикалық аурудың нышанына жатпайды. Бұдан, алайда, диагностика үшін тап
осы симптомның ешқандай да маңызы жоқ деген қорытынды шықпау керек.
Керісінше, бала әсіресе ішкі жан дүниесі ширығып шиелсніскен кезде тырнағын
тістелейді. Алайда ширығып шиеленісу психика күйзелісінің синонимы бола
алмайды, себебі мұндай әдет адамдардың барлығында да оқта-текте болып
тұрады, мәселен, құрбы-құрдастардың ара-қатынастарының бұзылуы, шынында да,
психикалық күйзеліспен едәуір жиі байланысты екені байқалады, сондықтан
мұндай жағдай тереңірек үңіліп қарағанды талап етеді.
2. Қиын бала немесе тәрбиеленуі қиын балалар ұғымының түсінігі. Қиын
бала дегеніміз қандай бала? Қиын бала белгілі бір жұмысы жоқ, жағдайлары
төмен немесе жұмыстан қолы тимейтін, баласына қарауға уақыты жоқ үлкен
қызметтегі әке-шешенің отбасынан шығады. Тәрбиенің осалдығынан белгілі бір
себептермен үйлерінен қашатын балалар тобын,мінез ерекшеліктеріне
байланыста, қиын бала беп атау қалыптасқан. Қазір сол кеңестік кезден
келе жатқан ұғым ескіріп барады. Шетелдерде девянтое поведение деп те
жүр. Орыстарда отклоняющиесия поведение дейді, бірақ бұл көңілге
тиетіндей ауыр анықтама.Соңғы кездері группа риски деген атау ұсынылып
жүр,мұның дәл анықтамасы табылмай жүр. Қиын бала алқаштың баласы немесе
өте ауқатты адамның мәпелеген баласы болады.Ол анық нәрсе.
• Қиын баланың өзіндік ерекшеліктері.
Мектепте белгілі бір дәреже әсер етеді. Мысалы, бір нәрсе бүлінсе де,бір
терезе сынса да белгілі бір көзге түсіп жүрген баланы кінәлей беру баланың
мектепке деген өкпесін туғызады.Содан сабаққа бармай өзі типтес балаларға
қосылып кетеді.Ал ең басты кінәні отбасынан іздемеуіміз керек.Дер кезінде
көмек беру, байқап сөйлеу,және т.б. ескеру қажет. Милиция қызметкерлері
көшеден ұстап алса ғана қарайды, әйтпесе олар да артық бас ауыртқысы
келмейді.Ал мектеп бұзық баладан құтылу үшін басқа мектепке көшіреді.
Көшіру деген сылтаумен бір мектептен құжатын алып кетіп,екіншісіне
тапсырмай жүріп алады. Сөйтіп бос сенделген бала ақырында өзі сиақтылардың
шырмауына түседі. Қиын баланың бір ерекшелігі – олар қыдырымпаз.
Тұрақты мекені жоқ бала өз бетінше қаңғырып жүріп-жүріп бөтен облысқа
немесе қалаға кетеді.Ондағы балаларда оны таниды,содан соң бірігіп қылмысқа
кіріседі. Қиын баланың көбі қаңғып жүрген соң, балалар үйіне
тапсырылады.Балалар үйінде оларға күтім жасалынады,тамақ уақытымен
беріледі.Соған үйренген балалар кейін балалар үйінен кеткен соң өзіне-өзі
күтім жасай алмайды, олар тым өкпелегіш және қарым-қатынастары
шектеулі,мәдениеті төмен, тіл байлығы жұтаң. Сондықтан да олар жұмысқа
тұрса да қарым-қатынас жағы қиындық келтіргендіетен ақырында жұмыстан шығып
кетеді.
• Қиын баламен жұмыс барысында балардың 15 %-жөнге келмейтін, қалай
тәрбиелесеңде адам болмайтын балалар.Ал 10%-ті жақсы адам болғысы
келетіндер. Бұл балаларды ерекше бақылауға алып, айрықша қабілеттерін
байқап бір бағытқа тәрбиелей білсең жақсы адам қылуға болады. Қиын
балалардың бойындағы ерекшеліктерін дер кезінде байқап сол қабілетін
ашуға көмек көрсететін болсақ, сол балаға ерекше көңіл бөліп
тапсырмаларды өз қабілетіне сай ете отырып берсе сол тапсырмаларды
орындауына жағдай жасай отырса бойындағы қабілеті ашылып, өзі әрекет
ететін еді.
• Қиын бала тәрбиесіната-анаға немесе мектепке жеке тапсыруға
болмайды.Оларға қоса бақылау орындары қадағалауға алғаны жөн. Бұларды
дұрыс жолға салу үшін арнайы тәрбие керек. Қандай бір қиын бала
болса да оның бойында бір жақсы қасиет болады. Педагогтың міндеті сол
қасиетті көре білу және сол жақсы қасиетті дамыта білу.Үлгермеуші
балаларға басқаша түрде тапсырма беріп көру керек. Өзіне-өзі сенімді
болған бала басқа да жақсы нәрселермен шұғылдана бастайды. Есте
сақтайтын бір жай,бала өзін өзі тәрбиелеуге қатыспаса сырттан
берілген тәрбие оған қонбайды. Тәрбие нәтижелі болуы үшін баланың
жақсы қасиетін өзіне дәлдеп көрсету керек.Өмірде өзіне арналған орны
бар екенін сезінген бала құштарлана бастайды. Өзінің жаман қасиетін
өзіне қарсы қоя отырып,тәрбиелеу процесі өте нәтижелі болады. Тек
қадағалаумен ештеңе бітпейді,оған ақыл кеңес бере отырып,жақсы
қасиетін дәріптеу керек, еш қашан еш кімнің жамандығын бетіне баспау
керек. Ең бастысы бұл балалардың көшедегі бұзақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТЕЗИСТЕРІ
Лекция 1. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу педагогикасы пәніне кіріспе, пәннің
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері.
Жоспары:
1. Пәннің обьектісі, басқа пәндермен байланысы.
2. Қайта тәрбиелеу педагогикасының зерттеу әдістері
3. Қиын балаларды психологиялық-педагогикалық талдау
Лекция мәтіні: 1.Пәннің обьектісі, басқа пәндермен байланысы. Еліміздегі
келешек жас ұрпақты тәрбиелеуде, олардың рухани-адамгершілік, тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруда ауқымды тәрбиелеу үдерісіндегі қайта тәрбиелеу
педагогикасының алатын орны ерекше. Осыған орай жеткіншек жастағы қиын
балаларға қайта тәрбие беру талабы да өсіп отыр. Қазіргі заман талабына
сәйкес болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен тәртібін жетілдіру қажеттілігі басым.
Халқымыздың ғасырлар бойы өз ұрпағын ар-ұжданы таза, адамгершілігі мол
азамат тәрбиелеуде ұлттық тәрбие көздері де маңызды орын алған. Тәртіп
бұзушылық, зорлық-зомбылық, дөрекілік, қатыгездік т.б. теріс әрекеттер
қоғамымызда жеткіншек оқушылар арасында азаймай, керісінше, көбеюде. Отбасы
тәрбиесінің бәсеңдеуі, мектеп пен отбасы тәрбиесіндегі сабақтастық пен
бірліктің ішінара бұзылуы қиын бала проблемасын үдетіп отыр. Қайта
тәрбиелеу педагогикасы қиын балаларға тәрбие беруде, олардың пайда болу,
шығу себептерін анықтауда теориялық мәселелерді, сонымен бірге, қайта
тәрбиелеу тәжірибелерімен танысуды, қиын баланы қайта тәрбиелеу әдіс-
тәсілдерін қарастырады.
Пәннің мақсаты: Орта және кәсіптік орта білім беру мекемелеріндегі болашақ
оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, оны жүргізуші педагог-психологтарды
даярлауда студенттердің кәсіби дайындығын, ұстаздық шеберлігін, мәдениетін
көтеру және жеткіншек, жасөспірім жастағы қиын балаларды қайта тәрбиелеу
құралдары арқылы оқыту мен тәрбиелеудің әдістеріне үйрету. Болашақ педагог-
психологты мектепте ұстаздық қызмет жасай отырып, қиын балалар мен
оқушыларды анықтай білуге үйретіп, оқу процесінде, отбасында кездесетін
олардың мінез-құлқын, жеке ерекшеліктерін есепке алу жолдарын меңгереді.
Тиісті бағытта қиын балалармен қайта тәрбиелеу жұмыстарын істеу әдістеріне
үйренеді. Сонымен қатар қиын балалардың пайда болуының алдын-алудағы
теориялық білімдер жүйесін меңгереді.
Пәнді оқыту міндеттері:
- болашақ педагог-психологтарды қайта тәрбиелеу педагогикасының тарихы мен
теориясына, әдістеріне үйрету;
- қиын балаларды қайта тәрбиелеу құралдарын пайдалану дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру;
- көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар жасау, оларды тәрбиелеу іс-
әрекетінде, шараларында пайдалануға үйрету;
- педагогикалық және әдістемелік әрекеттерге дайындау. Қиын балалармен
жұмыс істеуде отандық, орыс ғалымдарының тәжірибесін, шетел ғалымдарының
пікірлерімен таныстыру. Қиын балалардың туындау себептерін, оқу
процесінде, мектеп, класс ұжымында оларды басшылыққа алу қағидалары, оқу-
тәрбие процесінде олармен жұмыс істеудің, қайта тәрбиелеудің
педагогикалық-психологиялық негізін, ондағы мұғалім қызметін анықтау.
Мына пәндермен байланысты: философия, эстетика, этика, құқықтану,
мәдениеттану, қайта тәрбиелеу психологиясы, педагогика тарихы, тәрбие
теориясы, этнопедагогика, Психология (жеке тұлға), қайта тәрбиелеу
психологиясы, іс-әрекет, психологиялық үрдіс, қарым-қатынас педагогикасы,
Мамандыққа кіріспе (кәсіби іс-әрекет, маманның жеке тұлғасы, кәсіби іс-
әрекеттің обьектісі, маман іс-әрекетінің функциясы, өзіндік білім алу).
2.Қайта тәрбиелеу педагогикасының зерттеу әдістері. Тәрбие кез келген
қоғамның маңызды функциясын құрайды. Дамыған демократиялық қоғамда
дүниетанымы жоғары, адамгершілік қасиеті мол, терең идеялы, сенімді,
қоғамдық белсенді, болмысқа шығармашылық көзқараспен қарайтын жаңа адамды
жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке айналып, қарым-
қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.
Бұл міндетті шешу қазіргі психология-педагогикалық білім жүйесінде
талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық
жағынан дамытып отыруды көздейді.
Тәрбие психологиясын зерттеудің маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды
онтегенезде қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді,
шарттарды,механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орын алады.Бұл
мәселелер даму үрдісіндегі адамның іс-әрекеттерінің түбегейлі
проблеммеларын,оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан
зерттеледі.
Жеке адамның моральдік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, адамгершілік
түсініктерін, ұғымы мен принциптерін, сенімдерін, қылығын, адамгершілік
негіздерін,адамгершілік сезімдерін, басқа адамдарға, қоғамға деген қарым-
қатынасын білдіретін мінез-құлық тәсілдері мен әдеттерін қалыптастырудағы
психологиялық механизмдерді аша отырып, тәрбие психологиясы даму
үрдісіндегі жеке адамды белсенді жобалауды, қазіргі балалық шақтың түрлі
кезеңдеріндегі тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың принциптері,шарттары мен
ерекшелігінің жалпы заңдарын табады.
Тәрбие психологиясы оқушылардың тәрбие ықпалы жағдайындағы психикалық іс-
әрекеттері заңдылықтарын шәкірттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің психологиялық
негізін аша отырып,осы механизмдердің жеке адам қасиетін қалыптастырудағы
ықпалын зерттейді.
Әрбір жас кезеңдерінің өзгешелігін ескеру-тәрбие процесін ұйымдастырудағы
қажетті шарт.Алайда ескеру-тәрбие жұмысының мазмұны мен формаларын белгілі
бір жастағы балалардың психикалық дамуының межесіне бағындыру деген сөз
емес. Баланың жеке басының нақ осы кезеңде бастарқы даму жағдайында
тұрған,бірақ болашақ соған тиесілі сапаларын қалыптастыруды қамтамасыз ете
отырып,дамыру перспективаларын ескеру маңызды. Нақ осы жағдайда жеке адамды
жобалау процесі ұйымдастырылады, мұны құру, әлбетте, жеке адамның
адамгершілік сфераларын қалыптастыруға сөзсіз ықпал жасайтын жеке адамның
толып жатқан жеке-дара қажеттерін ескеруді де талап етеді.
Бала дамуының қайнар көздері мен жағдайларының,оның жеке басының
қалыптасуын түсініп алмайынша, тәрбиенің психологиялық механизмдерін ашып
беру мүмкін емес. Адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі тіршілік
етуінің, дамуының, адам қажеттерін іске асырудың айқындаушы шарты,яғни
адамның жеке адам ретіндегі даму шарты – адам араласатын көп қырлы іс-
әрекеттер жиынтығы. Іс-әрекеттің даму, күрделену баланың психикасының
дамуын айқындайды. Сондықтан тәрбие міндеттерін шешу адам іс-әрекеттерінің
өзара бағыныңқылығының психологиялық заңдылықтарына,олардың динамикасына
сүйенуге тиіс. Тәрбиелік ықпал жасау жүйесін құру кезінде бала араласатын
іс әрекеттің алуан түрлерінің сипаты мен ерекшеліктерін, олардың
маңызын,көлемі мен мазмұнын ескеру қажет.
Қоғамның моральдік нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған.
Қиын аталатын балалар-педагогикалық назардан тыс қалған балалар.
Қиындеген термин қазіргі практикада жеке басын тәртіпке салу қажет
балалардың кең ордасын білдіреді.Бұған ересектердің талабына,кеңесіне
қарсылық көрсететін тілазар, ерке, қыңыр балалар да жатады.Мұндай ауытқудың
іс-жүзіндегі себебін анықтау оларға қатаң талап қоя және іс-әрекеттің
қжымдық формаларына енгізе отырып, балалардың қажеттілігі мен ынтасына
назар аудару-еркелік, тілазарлық болдырмау мен оны жеңудің негізгі жолы.
Балалардың белгілі бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен,
дөрекілігімен ерекшеленеді. Баллардың ерекше тобын мінез-құлқына еңбекке
құштар ықыласы мен әдеті жоқ, жалқау балалар құрайды. Тәрбиешілерге мұндай
баланың ұмтылысын,күш-жігер көрсетуін аңғарту және мадақтау, оның бойында
еңбекке деген қажетсінуін ояту,сан алуан іс-әрекеттен қуаныш табуды үйрету
өте қажет.
Ең теріс қасиет – жалған айту болып табылады. Ондай балалар да бар.
Мұндай кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды
ажырату қажет. Жалған айту жаза алудан қорқудың да, жағымсыз қылықтарын
жасыруға ұмтылудың да, өзін таныту, айналасындағылардың назарын өзіне
аударудың да салдары болуы мүмкін. Балалардың жолдастықты өзінше бір
түсінуі, жолдасының теріс қылығын жасыру амалы ретінде де өтірік айту жиі
кездеседі.
Қиын балалармен жұмыс істеу:
1.Балаға ілтипатпен,ізгі тілектестікпен қарау.
2.Оның жағымсыз қасиеттеріне сүйену; оның адамгершілік күшіне,
потенциял-
-ды мүмкіндіктеріне сену сияты өте биязылық дара қатынас қажет.
Тәртіп бұзушы жеткіншектерде оқуға деген ынта жойылды.
Қиын мектеп оқушысының жеке басының қалыпты адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыру үшін тәрбие ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы кезеңдерінің
бірі-тиісті жағдай және сөзсіз талаптылықты сақтай отырып, ересектердің
ойластырылған қатынасын құру.
Әртүрлі балаларда берілген көп салалы іс-әрекет жүйе,жеткіншектердің
жолдастарымен педагогтармен қарым-қптынасы ерекше болады.Оларды осы іс-
әрекетіне қарап бірнеше топтарға бөлуге болады: Бірінші топ. Бұл топтың
балаларына жолдастық, батырлық туралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялу
сезімі өте нашар дамыған.Олар арсыз, дөрекі, төбелесқор болып келеді.
Екінші топ. Бұл топтың өкілдері артықшылық жағдайға ұмтылып, әлсіздерді,
кішілерді қыспаққа алады.Олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топ.Бұл топтың балалары өздері жасаған тәртіп бұзушылықтардың
лайықсыздығын түсінеді. Алайда балалар бойындағы дұрыс адамгершілік
көзқарастар нанымға айналмаған, сондықтан қанағаталуға деген эгоистік
ұмтылыстар немесе тап болған жағдайға қарсы тұра білмеу қоғамға қарсы теріс
қылықтар туғызып, моральға жат тәжірбиенің жинақталуына алып келеді.
Төртінші топ. Нашар деформацияланған қажеттіліктері бар оқушылар
құрайды.Балалар өз күштеріне сенбеумен,жігерлі жолдастарының алдында
жағынумен сипатталады.
Бесінші топ.Бұған тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп балалары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға иілгіш келеді.
Қиын балаларды осылай типке бөлу тәрбие ықалы жүйесін тұтасымен мүм
-кіндік беріп қоймай,сонымен бірге,қиын қақтығыс жағдайында тұрған әрбір
балаға жеке дара қатынас жасауды жүзеге асыруға жол ашады. Мұнда Қиын
мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамдық пайдалы іске тарту жұмысының жүйесі
өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырғанда олардың ерекшеліктерін ескереді,
оны көп салалы ұжымның тарам-тарам жүйесі іске асырады. Дәл осындай
мақсатқа сәйкес құрылған жүйе балалардың әлкуметтік жат мінез-құлықтарын
бірте-бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән жағымсыз қасиеттерді түзеп
қана қоймай, олардың бойында жеке адамның тұрақты моральдік жігер сапасын
қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Қиын балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін ұйымдастыру
мәні,негізгі мағынасы,принциптерімен тәсілдері қалыпты балалармен бірдей.
Олар әдетте қиын бала болып көрінуі мүмкін.Бірақ кейбір кездерде
басқаларға деген жақсы қасиеттері және басқаларға деген көмегімен көзге
көрінерлік жұмыстар атқаруы мүмкін. Қиын балалар өмірде қатты адасқандар.
Ия, әркім адасуы мүмкін,бірақ оларда дұрыс түсінік пайда болуы
керек.Олардың өмірде жіберген қателіктерін жөндеп,өмірге жаңа көзқарас
қалыптастыру қажет.
Қиын оқушыларды тәрбиелеу барысында олардың оқуға деген жағымсыз
қатынасын өзгерту мәселесі бастауыш сыныпта негізгі проблема болып
табылады.Өйткені мұндай оқушыларды оқу үлгерімінің төмен болып келуі жиі
кездеседі.Үлгермеушілік негізін құрайтын психологиялық себептер ретінде
танымдық іс-әрекеттің жеткіліксіздігі мен балалардың мотивациялық аймағының
дамуындағы кемшіліктерді атауға болады:
Қиын оқушылардың танымдық іс-әрекетпен жеткілікті деңгейде айналыспауы
мынадай себептерге байланысты:
- оқу іс-әрекеті тәсілдерінің қалыптаспауы;
- психикалық процестер дамуындағы артта қалушылық,әсіресе баланың
ойлау аймағының дамуындағы кемістіктер;
- баланың танымдық іс-әрекетінде көрінетін өзінің дербес-типологиялық
ерекшеліктерін дұрыс пайдалана алмау.
Оқудағы қиындықтар баланың жеке тұлғасына әсер етіп, оның адамгершілік
тұрғыдан дамуына кері әсер ететіні белгілі. Сондықтан қиын оқушылардың
табысты қол жеткізуіне дер кезінде көмек жасалмаса, мұндау оқушыларда өзіне
дегенсенімсіздік пайда болып, оның тұлғалық сипаты ретінде қалыптасуы
мүмкін.
Табысты іс-әрекет индивиттің оң нәтижеге қол жеткізуін көрсететін
педагогикалық категория болып табылады. Табысты іс-әрекеттің белгілері
ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
-жаңа білімді іздеуге талпынады;
-бұрынғы білімді жаңадан байланыстыра отырып,жаңғырта алады.
- ұғымдардың белгілері жүйесі мен ұғымдар жүйесін түсінеді.
-оларға таныс және жаңа жағдаяттарда сүйенуге дайын.
-әрекеттер тәсілдері туралы білімді ашық және жабық күйінде,күрделі іс-
әрекет құрамын пайдаланалады
-жағдаят немесе тақырыпқа байланысты өз ойын жинақтай алады.
-ойын дамытады,өзінің ойымен байланысты тіл құралдырын жинақтайалады
-шығармашылық сипаттағы қажетті операциялардың минимумын меңгереді.
-шығармашылық іс-әрекетке белсенді.
- өзінің жетістіктерін бағалауға тырысады.
- ережеге және әрекеттер жүйесі бойынша іс-әрекеттерді орындай алады.
Осы аталған белгілерге сәйкес қиын балалар табысты іс-әрекетіне қол
жеткізу олардың бойында адамгершілік қасиеттерді, құлғалық сапаларды
қалыптас -тыруға мүмкіндік береді.
Қиын оқушылардыңоқуға үлгермеуін ерте бастан,яғни бастауыш мектепте
алғашқы күндерден бастап қолға алмаса,кейіннен оларды болдырмау қиынға
соғады.
Белгілі дидактик-ғалым Ю.К.Бабанский ғылыми – педагогикалық әдебиеттерге
талдау жасай отырып,оқушылардың оқуға үлгермеуінің негізгі себептерін бөліп
көрсетті:
` Жағымсыз тұрмыстық жағдайлар немесе олардың әсері;
` Cанаткерлік дамуының төмендігі;
` Денсаулықтың әлсіздігі
` Жұмыс істеу қабілетінің төмендігі;
` Тәрбиесіздігі;
` Оқу еңбегі дағдыларының болмауы;
` Ұқыпсыздық,
` Білімдегі проблемалар;
` Оқуға қызығушылықтың болмауы;
` Оқытудағы кемшіліктер;
` Мектепті ауыстыру;
` Мектеп пен жанұяда талаптар бірлігінің болмауы;
` Сезім мүшелерінің кемшіліктері;
Ең алдымен, оқуға үлгермеудің негізгі себептерінің бірі болып табылатын
мотивациялық аймақтың ерекшеліктерін қарастыру қажет. Өйткені оқуші табысты
іс-әрекетке қол жеткізу үшін оның оқуға дұрыс қатынасы, қызығушылығы және
оқудың қажеттілігін түсіну маңызды шарт болып табылады. Олардың
мотивациялық аймағы күрделі құрылымға ие бола отырып, оқушылардың дербес
және жас ерекшеліктеріне сәйкес өзгеріп отырады. Мектепке келген алғашқы
күндерден бастап оқушыларды табысқатұра мотивациясын қалыптастыруға және
оқуға қызығушылықтарын дамытуға ерекше көңіл бөлуі тиіс.
Қиын оқушылардың өзіне сенімсіздігін жою үшін сабақта және сабақтан тыс
уақытта олардың өздері орындай алатын тапсырмаларды беру керек. Іс-
әрекеттердің табысты аймақтарын бөліп алу олардың өзіне деген сенімдерін
арттырып, өзінің мүмкіндіктерін көруге,өзін-өзі бағалауға мүмкіндік береді
және оған деген мұғалімдердің, ата-аналардың және оқушылардың көзқарасын
өзгертеді.
Қиын оқушылардың өздерінің жетістіктері мен табыстарын саналы түсінуін
қамтамасыз ету жағын ойластырудың маңызы ерекше. Оларға келесі оқу
тпасырмаларын бұрынғы сәтсіздіктерін есіне алмай,жаңа жағдайда қабылдауға
үнемі көмектесіп отыру қажет.
Қиын оқушылардың оқу іс-әрекетіндеқол жеткізген қандай болмасын
табыстарын мадақтап отыру ерекше мәнге ие. Табысты іс-әрекетке қол
жеткізуде бағаның да атқаратын ролі зор.
Баға қиын оқушылардың табысты іс-әрекетін ынталандыру құралы бола
отырып,мынадай қызметтерді атқарады:
1.тұлғаның үйлесімді дамуына бағдар жасайды;
2.Ойлау іс-әрекетін белсендіреді.
3.Оқыту үрдісінде психологиялық қолайлы жағдайды сезінеді;
4.Жұмысі істеу қабілетін арттырады.
5.Дербес және ұжымдық іс-әрекеттің шыңармашылығын ынталандырады;
6.Шағын ортады қайырымды қарым-қатынастың орнығуына әсер етеді.
Сондықтан бастауыш сынптарды қиын оқушыларды білімін бағалауда бағаны
әділ қоюға мұғалім тарапынан ерекше жауапкершілікті талап етеді.
Қиын оқушылардың табысты іс-әрекетіне қол жеткізудің тағы бір жолы-
олардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру.
Белгілі материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады. Баланың даму
дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке адам
ретінде көрінеді. Баланың жеке басының негізгі жақтарын даму игеру
механизмдерінің өзгерісін туғызады.
Бастауыш мектеп жасында жаңаны игеру оқу әректінің маңыздылығымен,сондай-
ақ танымдық ынталарының артуымен тығыз байланысты. Баланы оқу әрекетіне
қалыптастырғанда ол оқуға, өзін қадағалау,өз жетістіктерін бағалай білуғе
бағдарын қамтитындай етіп ұйымдастыру маңызды. Оқу процесінде бала үшін
жаңаны танып білу мәнді,қызықты болуы тиіс.
Жалпы оқу санаткерлік біліктерін қалыптастыруда ойын технологияларын
пайдаланудың екі педагогикалық тиімділігі бар.
Бірінші, ойын барысында балалардың орындайтын ақыл –ой әрекеттерінің
сипаты мен ойын формаларында қалыптасытын біліктер жиынтығы маңызды болып
табылады; екіншіден, дидактикалық ойындардың ережесі бар ойынның түрі
ретінде құрылуының өзі ерекше мәнге ие болады. Ойында дайындық, ұйымдастыру
кезеңдерінің міндетті түрде болуы баланы табиғи және заңды түрде іс-
әрекетке баулиды.Ойынның тәртіп ,ережесі болуы анық. Сондықтан ойын
технологиялары бастауыш сыныпта қиын оқушыларды өз бетімен білім алу және
саналы ойлау,сонымен бірге тұтас алғанда оқу әрекетін қалыптастыруға ықпал
етті. Ойын бағдарламасының негізгі мынадай тапсырмалар түрлері құрайды.
1.Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; 2.Хабарламаны тыңдау.
3.Заттарды немесе олардың бейнеленуін қарап шығу; 4.Хабарламаны
тыңдау;олардағы танымдық жағынан мәнді мәліметтерді жинақтау. 5.Мәтінді оқу
және ондағы басты,оқу танымдық жағынан мәнді мәліметтерді жинақтау. Оқу
дидактикалық тапсырмалардың түрлеріне байланысты қиын оқушыларды оқу
үрдісінде табысты іс-әрекетке жетелейтін мынадай ойындарды бөліп көрсетуге
болады. -оқушылардың топтастыру біліктерін дамытуға бағытталған ойындар.
-оқушылардың талдау біліктерін дамытуға бағытталған ойындар. -оқушылардың
жіктеу және өзіндік бақылау біліктерін дамытуға баіытталған ойындар.
-оқушыларды көру арқылы берілген ақпаратты талдау және жекеден жалпыны
табу негізінде оны жинақтау,біріктіру. -оқушыларды заттардың,құбылыстардың
белгілерін жинақтау. -оқылған материалды жинақтау; Сонымен біз, қиын
оқушылардың табысты іс-әрекетке қол жеткізудің бірнеше жолдарын айқындауға
тырыстық.Кез-келген мұғалім әрбір қиын оқушының оқуға үлгермеуінің бір ғана
себебе емес,бірнеше себептерін іздестіріп оларды жоюға ат салысу
керек.Әрқашанда да дені сау балаға көмектесуге болатынын есте сақтау керек.
3. Қиын балаларды психологиялық-педагогикалық талдау. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында қиын мінезді оқушыларға мынадай
анықтама береді: балалар мен құқық бұзушыларды үнемі жасауы, оқудан,
жұмыстан үнемі жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту – тәрбиелеу
ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы.
Олардың әр кезеңге әртүрлі аталғаны бізге белгілі: - тәртібі нашар,
қиын, тәрбиесі қиын т.б.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, дәл осы балалардың оқуға қызығушылығының
жоқ екені, олар мектепте де симай, үйге де сыйлы болмай, мұғалімдердің
берекесін кетіріп, түптің түбінде олардың басым көпшілігінен қылмыскерлер
шығатыны дәлелденген.
Ата –аналарды өз балаларының тәрбиесімен айналысуын үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топ – баланы қалай тәрбиелеуді біледі және дәл солай
тәрбиелейді.Олар көп емес, алайда өздерінің саналы өмірімен және сапалы іс-
әрекетімен тек өз балаларына ғана тәрбие беріп қоймай мектептегі қоғамдық
жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Екінші топ - өз балаларына өнегелі тәрбие бергісі келеді, бірақ қалай
тәрбиелеу керек екенін білмейді. Мұндай ата-аналардың басым көпшілігі
қоғамдық жұмыстарға үлгі көрсетеді.
Үшінші топ – балаларды тәрбиелеудің жолдарын білмейді, білгісі де
келмейді, педагогтарға қарсы тұратын төменгі әлеуметтік топ. Бұлар
соншалықты көп болғанымен қиын балаларды беретін отбасылар.
Енді осы факторларды таратып айтып көрейік. Халық даналығы: ұяда не
көрсең ұшқанда соны ілерсің ,әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон
пішер,не ексең соны орасың десе, ұлы Абай: тегінде адам баласы адам
баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа
нәрсемен оздым ғой демектің бәрі –ақымақшылық-деп түйіндейді.
Атақты физолог И.П.Павлов: әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады - дейді. Бала
отбасында және өмірдегі әртүрлі жағдайларда өзін қалай ұстаудың
адамгершілік әліппесін үйренуге кішіпейіл болу ,ізеттілік, сыйластық,
үлкендермен және кішілермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты тәжірибе
жинақтайды және оны меңгереді. Отбасында бірін-бірі сыйлау, қамқоршы болу,
бірлесіп еңбек ету сияқты игі дәстүрлер қалыптасқан болса, ол ортадан
қоғамға қарсы тұратын тәрбиесіз адам шығуы теориялық жағынан алғанда
мүмкін емес. Бұл әңгімеміз әрине бірінші топтағы ата-аналарға қатысты.
Моральдық жағынан азғындаған отбасында, әдетте балаға жеткіліктікөңіл
бөлінбейді. Балалар ата-анасының қамқорлығы мен сүйіспеншілігі
сезінбегендіктен, олар ертеңгі күннің қуанышын жоғалта
бастайды.(А.С.Макаренко) Сондықтан олар өздеріне отбасында алмаған жылылық
пен қайырымдылықты сырттан, көшеден іздейді. Бірақ, көп жағдайда оларды
қоғамға жат элементтер өз қамқорлығына алады.Олар бұзақылар тобы,
нашақорлар, жезөкшелер т. б. әлеуметтік топтар болуы мүмкін.
Отбасы тәрбиесіндегі ең маңызды мәселенің бірі ата-аналардың
педагогикалық көзқарасының қалай қалыптасуында.
Қазіргі кезде аса бай отбасылардың пайда болуы, оларда бала тәрбиесінің
дұрыс практикасы қалыптасты деген сөз емес.
Осындай отбасылардың кей бірінде баланың кез келген сұранысын сол
мезетте қанаттандыру, аламын деген нәрсенің бәрін сөзге келмей сатып әперу,
үй тірлігіне қатыстырмау баланың өзімшіл, тек қана тұтынушы, жалқау,
басқаның есебінен жақсы өмір сүргісі келетін арамтамақ болып қалыптасуына
әкеліп соқтыратынын кейбір ата-аналар ескере бермейді. Оның ақыры осылай
қалыптасқан баланың адамгершілік нормаларды аяққа таптап, заңды бұзып,
қылмысқа барғанын байқамай қалатын болады.
Дәл осыған қарама-қарсы әрекет істейтін ата-аналардың да түсінігі
балалардың тура жолдан шығаруға итермелейді.
Осындай ата-аналар өз балаларын аса қаталдықпен тәрбиелеймін деп әртүрлі
қысым мен тиымдарды қолдану, сәл нәрсеге бола қатаң жазалау, ар-
намысынқорлайтын әрекеттер жасау арқылы балаларын өздеріне қарсы қояды.
Мұндай жағдайда, әрине, балалар ата-анасын сыйламайды, олардың баласына
айтқан ақылы кері әсер етеді. Мұндай отбасында тәрбие алған баланың
тәрбиелі болуы әрине, екіталай. Үшінші топқа жататын ата-аналар өз
балаларының не істеп, немен айналысып жүргендерімен ісі жоқ, оны өзінің
міндеті деп те санамайтындар.
Олардың балалары қараусыз қалғандай әсер береді.Кіммен жүр? Қайда
жүр?Қай уақытта не істеп жүр? Деген сұрақтар оларды ойландырмайды да.Бұл ең
қауіпті ,әрі сөз жоқ қиын мінезді балалардың көпшілігін беретін
отбасылар.
Біз, отбасындағы теріс тәрбиенің баланың азамат болып қалыптасуына кері
әсерін тигізетін бірнеше ғана мысал келтірдік.
Мұндай жағдаяттарды көптеп келіруге болады.
Бала тәрбиесіне кері әсерін тигізетін мектептегі кемшіліктердің бірнеше
түрін көрсетіп көрелік:
1. Тәртіп бұзуға бейім тұратын оқушыларды дер кезінде анықтап, онымен
алдын-ала жұмыстар жүргізбеу
2. Мектеп ұжымының осы мәселеде алауыз болуы немесе жүйелі жұмыстың
болмауы.
3. Сыныптан, мектептен тыс өтілетін іс шаралардың сапасының төмен болуы.
4. Тәрбиесі қиын балалардың отбасымен қарым – қатынас орната білмеу немесе
мұғалімдердің кәсіби деңгейі төмен болуы.
5. Кейбір мұғалімдердің сабақ беру әдісінің төмен болуының әсерінен,
оқушылардың сабаққа қызықпауы, үлгерімнің төмендеуі, сөз жоқ
оқушылардың тәртібін нашарлатады. Ал, мұғалімнің оқушылар алдындағы
беделін төмендетеді.
6. Қиын мінезді оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орната білмеу немесе
мұғалімдер мен тәрбиешілердің кәсіби деңгейінің төмен болуы.
7. Кейбір мұғалімдердің педагогикалық этиканы білмеуі немесе сақтамауы
оқушыларды өзіне қарсы қоюға әкеліп соғады да, ұзаққа созылған
шиеленісті туғызады.
Қазір көшелерді, аймақтарды белгілі бір топтардың бөліп алып, сол
жерлерде билік жүргізуі ешкімге де құпия емес. Жеткіншектер өз қатарларымен
тұрақты қарым-қатынаста болады. Көшедегі компанияларқиын балалармен бос
уақытын тек сол жерде өткізетін ортасы болып есептеледі.
Әрине, олар ол ортада өздерін өте ыңғайлы, жайлы сезінеді. Себебі,
отбасында, мектепте алмаған қамқорлық пен құрметті олар жерде
көреді.Олардың өз адамгершілік қағидалары мен адами құндылықтары
қалыптасқан. Қоғамдағы мораль мен нормалар олардың түсінігіне сай келмейді.
Сондықтан олар жағымсыз болып есептеледі.
Олардың еліктейтіндері түрмедегі авторитеттер зорлықшы, тонаушылардың
ерлік істері.
Сондықтан олар үшін құмар ойыны, ішкілік ішу, дөрекі сөйлеу,
нашақорлықпен, жезөкшелікпен айналысу күнделікті қатардағы тірліктер.
Олардың негізгі іс-әрекеті – бұзақылық, ұрлық жасау және басқа да заң
бұзушылықтар. Отбасындағы тәрбиенің нашарлығы мен мектептегі тәрбие беру
ісінің дұрыс жолға қойылмауының кесірінен қиын мінезді балалар тәртіп
бұзушылардан көше тәртібін алып болған соң, кәдімгі қылмыскерге айналады.
Қоғамның моральдік нормалары мен талаптарына сәйкес келмейтін мінез-
құлықты әдетте әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми
потологиясына байланысты болатын балалардың аномал (кемісті) мінез-құлқынан
айырмашылығы, жат мінез-құлық әлеуметтік жағынан негізделген, жағымсыз
шағын ортаның теріс ықпалымен, отбасындағы дұрыс емес өзара қарым-
қатынастарымен, отбасымен мектеп тәрбиесінің олқылықтарымен, қателіктерімен
сабақтас. Қазіргі психология ғылымы жеке адамның адамгершілік өрісін
қалыптастырудың ерекшеліктерін терең зерттеу негізінде әлеуметтік жат мінез-
құлықтың құрамы да, өзіне тән ерекше қасиетінің фактісі де туа біткен
механизмдермен анықталмайтынын нанымды көрсетіп берді. Қиын аталатын
балалар педагогикалық назардан тыс қалатын балалар олардың жеке басының
адамгершілік жағынан өзгеруі –педагогикалық қателіктердің салдары (әңгіме
нерв жүйелері қажыған, ақыл-ойы жағынан артта қалған балалар туралы емес
психикалық дене жағынан сау балалар болып отыр). Қиын баланың типтік
ерекшелігі жеткіншек шақта неғұрлым айқын көрінеді; бұл кезде баланың
әлеуметтік позициясы өзгере отырып, оның іс-әрекетінің жаңа бағыттылығын
ғана емес ,сонымен бірге оған деген жаңа қатынасты, оның қоғам арқылы
белгіленуін тудырады. Психологиялық дамудың бұл кезеңіндегі күрделілік
мынада: бірінші жағынан ,жеткіншек шақ балалық шақтың типтік кезеңі, екінші
жағынан, біз ересектер өмір талабындағы тұрған дербестікке, өзін-өзі
бекітуге ересек адамдардың оның провасын потенциялдық мүмкіншіліктерін
мойындатуға ұмтылған өсу үстіндегі адамдармен істес боламыз. Қиын
жеткіншектің жеке басының құрылымының күрделілігі өмірдің ықпалына қарым-
қатынастар сипатына байланысты деп Л.С. Выготский өзі атап көрсеткен
болатын.
Балалардың белгілі бір бөлігі сотқарлығымен, тәртіпсіздігімен,
дөрекілігімен ерекшеленеді. Мұндай оқушыларға жеке жол табу әсіресе қажет,
алдымен олардың тәртіпсіздігінің түп тамырын анықтау керек. Бұл балалармен
жұмыс істеу олардың белсенділігін, инициативасын мақсатқа сәйкес
ұйымдастыруды, олардың адамгершілігін, белгілі дербестігін құрметтеуді
көздейді.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар ықыласы мен әдеті
жоқ, жалқау балалар құрады. Тәрбиешілерге мұндай баланың ұмтылысын, күш-
жігер көрсетуін аңғарту және мадақтау оның бойында еңбекке деген
қажетсінуін ояту, сан алуан іс-әрекеттен қуаныш табуды үйрету қажет.
Ең теріс қасиеті- жалған айту болып табылатын балаларда бар. Мұндай
кемшілікпен күресе отырып, қиялдау мен шындықты әдейі бұрмалауды ажырату
қажет, жалған айту жаза алудан қорқудың да,жағымсыз қылықтарын жасырудың
да,өзін таныту айналасындағылардың назарын оған аудару тілегініңде салдары
болуы мүмкін.Балалардың жолдастықты өзінше бір түсінуі жолдасының бір
теріс қылығын жасыру кезінде өтірік айтуы жиі кездеседі. Біріншіден, бала
өтірігінің себебін нақты анықтау, екіншіден, өтіріктен барлық жағымсыз
көріністерін оның қорқақтықпен екі жүзділікпенөзара байланысын сыпайы
көрсете отырып шыншылдық сенім, өзара құрмет және талап қоюшылық жағдайын
туғызу үшінтәрбиешіге көп тер төгу қажет. Қиын балалармен жұмыс істеу: 1.
Балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау; 2.Оның жағымды қасиеттеріне
сүйену; 3.Оның адамгершілік күшіне, потенциялды мүмкіндіктеріне сену сияқты
өте биязылықпен жеке дара қатынасты қажет етеді.
Педагогикалық жақтан алып қараса бетімен жіберілген балалармен тәртіп
бұзушы жеткіншектермен тәрбие жұмысын жүргізу күрделі. Бұл жеткіншектерге
көбінесе ырықсыз мінез-құлық, жеке бас құрылымының бұзылуы айқын көрінген
әлеуметтік жат, оның ішінде жасқа лайық емес қажеттіліктердің бөлінуін,
достық, жолдастық, парыз, ар-намыс туралы теріс түсінікке алып келетін
қарым-қатынастағы қажеттіліктің бұрмаланған бағыттылығына тән. Тәртіп
бұзушы жеткіншектерге рухани танымдық, эстетикалық қажеттіліктер
деформацияланған. Атап айтқанда оқуға деген ынта жойылған, сонымен бірге
тәртіп бұзушы жеткіншектер зерттеулер көрсеткеніндей ,қалыпты
интелектуалдық мүмкіндіктерді игереді. Сондықтан көпсалалы іс-әрекеттің
берілген жүйесіне оларды мақсатты түрде тартып отыру интелектуалдық
жүгенсіздікпен енжарлықты жоюға көмектеседі. Қиын балалардың көпшілігінде
теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан, өзінің провасын жете түсінбеуден,
ересектердің оларды мойындауына жетуге ұмтылуының салдары болып табылады.
Жеке адамды адамгершілік жағынан бұзылуға әкеліп соқтыратын қақтығысты
ситуацияның түп тамыры отбасы кемшіліктерінде жатыр.
Отбасы тәрбиесіндегі кемшіліктер мектептің бағыттауын, түзеуін,
үйлестіруін қажет ететін тек қана белгілі бір ағымды тудырады.Өкінішке
орай мектепте мұғалімдер жүгіруге болмайды, шулауға болмайды т. б. деген
сияқты тиым салу педагогикасына жүгінген кезде бұл кемшіліктер күшейе
түседі. Тәртіп бұзушы мектеп оқушыларының әдетте сыныптағы жолдастарымен
әсіресе екінші жылға қалып қою салдарынан–жаңа ұжымға келуіне байланысты,
достаса алмауы мен педагогтарымен де қақтығысты қарым- қатынастар тереңдей
береді. Балаларға тән жолдастық қарым-қатынасқа, дербестікке, ересектер
тарапынан сыйластыққа ұмтылысына қарамастан қиын балалар 3-4 сыныптарға
қарай құрбылар ұжымынан тыс қалады.
Қалыпты қарым-қатынастың, яғни мүмкіншіліктер, мағыналылық, баланың
қоғамға қажеттілігі ұғынылатын қарым-қатынастың шет қалуы оны ұжымға,
қоғамға, оның мүшелерінің қызметіне алдымен қоғамдық пайданы іс-әрекетке
қарсы қарым-қатынас туғызады. Сондықтан қиын мектеп оқушысының жеке
басының қалыпты адамгершілік қасиеттерінің ,қалыптастыру үшін тәрбие
ықпалдарының жүйесін құрудың алғашқы кезеңінің бірі тиісті жағдай және
сөзсіз талаптылықты сақтай отырып, ересектердің ойластырылған көреген
тілектестік қатынасын құру болып табылады. Бірақ, бастысы балалардың
өздерінің тек қана көпсалалы іс-әрекеттерінде етек жая алатын қарым-
қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Қиын жеткіншектердің көпшілігі
ұжымда дербестік көрсетіп ,белгілі орын алатын еңбектің түріне дұрыс
көзбен қарайтын зерттеулер көрсетіп берді, әр түрлі балаларға берілген
көпсалалы іс-әрекет жүйесіне енудің ерекшеліктері түрліше. Олардың
жолдастарымен және педагогтармен қарым-қатынасы өзінше құрылады, тәрбиеге
қарсылығы да өзіне тән байқалады. Сондықтан да қиын мектеп оқушылардың
әсіресе жеткіншектерді типтерге бөлу пайдаланылды. Мұның өзі тәрбие жұмысы
тәсілдерінің типтерге бөлуді де белгілеуге мүмкіндік береді.
Бірінші топқа қоғамдық жағымсыз, аномальды моральға жат, қарадүрсін
қажеттіліктердің тұрақты клмплексі, ашыққан-ашық қоғамға қарсы көзқарастар
жүйесі қарым-қатынастардың, баға берудің деформацияланудың. Бұл топтың
балаларында жолдастық, батылдық тәралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялу
сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз, дөрекі, төбелескер болып келеді.
Эгоизм басқалардың күшіне-сүйеніштеріне селсоқтық, жасалған тәріп
бұзушылықты жете бұл топтың типтік ерекшелектері міне осы.
Екінші топты деформацияланған қажеттіліктерді, ұждансыз ұмтылыстары бар
мектепті оқушылары құрайды. Балалар моральға жат қажеттіліктерінің тұрақты
комплексі және қарым-қатынастардың, көзқарастардың ашықтан – ашық қоғамға
қарсы бағытталғандығы байқалатын жасы кәмелетке толмаған бұзушыларға
еліктеуге ұмтылады. Асқынған индивидуализммен, сиымсыздығымен ерекшелене
отырып, бұл топтың өкілдері артықшылықжағдайға ұмтылып, әлсіздерді,
кішілерді қыспаққа алады, олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топқа деформацияланған және жағымды жеткіліктердің, қарама-
қарсылықтардың мүдделерінің көзқарастардың арасындағы қақтығысқа тән. Бұл
топтың балалары өздері жасаған тәртіп бұзушылықтардың лайықсыздығын
түсінеді, алайда балалардың бойындағы дұрыс адамгершілік көзқарастар
нанымға айналмаған, сондықтан, қанағат алуға деген эгоистік ұмтылыстар
немесе тап болған жағдайға қарсы тұра білмеу қоғамға қарсы теріс қылықтар
туғызып, моральға жат тәжірибенің жинақталуына әкеледі.
Төртінші топты нашар деформацияланған қажеттілігі бар оқушылар құрайды,
балалар өз күштеріне сенбеуімен,жігерлі жолдастарының алдында жағынумен
сипатталады.
Бесінші топқа тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға берілгеш болып келеді.
Қиын балаларды осылай типке бөлу тәрбие ықпалы жүйесін тұтасымен
түзетуге мүмкіндік беріп қоймай сонымен бірге қиын қақтығыс жағдайында
тұрған әрбір балаға жеке дара қатынас жасаудың жүзеге асыруына жол ашады.
Бұндақиын мектеп оқушыларын жан-жақты қоғамға пайдалы іске тарту
жұмысының жүйесі өте маңызды. Бұл қызметті ұйымдастырған кезде олардың
ерекшеліктерін ескереді. Олардың көпсалалалы ұжымын тарам-тарам жүйесі
арқылы іске асырады.
Дәл осындай мақсатта сәйкес құрылған жүйеге балалардың әлеуметтік жат
мінез-құлықтарын бірте-бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән
жағымсыз қасиеттерді түзеп қана қоймай олардың бойында жеке адамның
тұрақты моральдық жігер сапасын қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Қиын
балалардың қоғамдық пайдалы іс-әрекетінің жүйесін ұйымдастыру мәні,
негізгі мағынасы, принциптері мен тәсілдері қалыпты балаларымен бірдей.
Лекция 2. Тақырыбы: Қайта тәрбиелеу туралы отандық, шетел, орыс
ғалымдарының ой-пікірлері.
Жоспары:
1.Қайта тәрбиелеу педагогикасымен шұғылданған педагогтар, психологтар,
социологтар еңбектері
2.Кеңестік кезеңдегі қиын балалардың шығу және даму ерекшеліктері,
оларды қайта тәрбиелеу туралы.
3.Қиын бала туралы отандық, ресей педагог-психологтардың шығармаларына
шолу жасау.
Лекция мәтіні: 1.Қайта тәрбиелеу педагогикасымен шұғылданған педагогтар,
психологтар, социологтар еңбектері
2.Кеңестік кезеңдегі қиын балалардың шығу және даму ерекшеліктері,
оларды қайта тәрбиелеу туралы.
3.Қиын бала туралы отандық, ресей педагог-психологтардың шығармаларына
шолу жасау.
Лекция 3. Тақырыбы: Қиын бала ұғымына түсінік беру және олардың пайда
болу себептері.
Жоспары:
1. Қиын бала және оның өзіне тән ерекшеліктері.
2. Қиын бала немесе тәрбиеленуі қиын балалар ұғымының түсінігі.
3. Қиын баланың дамуындағы ауытқушылықтар.
4. Қиын балалардың пайда болу себептері мен факторлары.
4. Лекция мәтіні: 1. Қиын бала және оның өзіне тән ерекшеліктері.
Талқыланған зерттеулерде анықталған тағы бір маңызды мәселе, ол
айтарлықтай жиі кездесетін бұзылулардың тек кейбір нақты
жағдайларындағысын есептемегенде жарым-жартылай немесе толығымен болса
да өзіне тән ерекшелігімен көзге түсетіндігі байқалады. Мысалы, түнде
ұйықтап жатқанда астына жіберіп қоятын әдеті тек өз үйінде болуы, ал
ата-анасынан алыстау бөтен үйге қонған кезде ол әдеті ешуақытта
болмауы мүмкін; немесе мектепте жүргенде көрсететін шалдуарлық,
сотқарлық қылығын үйіне келгенде ата-анасының алдында ешуақытта
көрсетпеуі мүмкін. Қандай жағдайдағысы болмасын баланың мінез-құлқы
туралы деректерді алудың қажеттілігіне қатысты келтірілген бұл
фактілер бізге іс жүзінде қорытынды жасауымызға және сондай-ақ балалық
жастағы психикалық дамудың табиғи бұзылуы жөнінде де біраз ой-пікір
айтуға мүмкіндік береді. Психикалық күйзелістердің симптомдарының
өздеріне тән ерекшелік жағдайларын терминдердегі әрекеттестіктермен
байланыстырып талдау қажет деген ұйғарымға келуге болады. Басқа сөзбен
айтқанда, симптомның пайда болу проблемасы, тек баланың өз басында
ғана емес, ең бастысы, баланың айналасын қоршаған ортасымен өзара
қарым-қатынастағы іс-әрекеттерден де болады. Көңіл аударарлық бұл
маңызды қорытынды диагностиканың нәтижесіне ықпалын қалай тигізсе, оны
емдеу әдісіне де солай жәрдемін тигізеді, алайда баланың тікелей өзіне
байланысты факторлардың атқапатын рөлі шамалы деп ойлау дұрыс болмаған
болар еді. Бұл оншалықты бұлай емес, сондықтан 3-тарауда осы мәселені
талқылаған кезде толығырақ тоқталатын боламыз.
Психикалық күйзелістің сырын ашып айқындау. Мәселенің бұлай
қойылуы күйзелістің ауырлығы айқындау психикалық дамудың бұзылуына
қойылатын диагностиканың ең маңызды бөлігі болатынын білдіреді. Тап осы
жағдайда ауырлықтың екі жақты ұғымын ескеру керек болып отыр: әдеттегі
қалыптан ауытқуының шамасына қарай бұзылуы және қиын жағдайдағы дамудың
дәрежесіне қарай бұзылуы. Бірінші жағдайдағы мәселенің мәнісі,
симптомдардың сыртқы көріністерінің түрлерін және шығу жиілігін есепке
алатын статистиканың көзқарасы бойынша баланың мінез-құлқының сау
болмайтындығын білдіреді. Екінші жағдайдағы мәселенің шешуі, баланың мінез-
құлқындағы қаншалықты орнығып қалған ауытқу оның әлеуметтік міндетті іс-
әрскетіне зиянын тигізеді немесе әлеуметтік дамуын бүтіндей қиындатады. Бұл
мәселелердің әрқайсысын жеке – жеке қарастырамыз.
Баланың мінез-құлқының әдеттегі қалпынан ауытқуы дегеніміз қандай
болады? Мінез-құлықтың қандайының болса да ауытқуы ықтимал
дегеніне баға беру үшін әр түрлі өлшемдердің бірнешеуі пайдаланылады.
Оларға жататындар: баланың жас ерекшеліктеріне және жыныстық бұйымдарына
тиісті нормативтері.
Мінез-құлықтың кейбір ерекшеліктері белгілі бір жастағы балалар үшін ғана
дұрыс деп саналады. Мысалы, нәрестенің жөргегі суланып қалғанда оған ата-
анасы мазасызданып, онша көп көңіл аудармайды және бұл әдетке дағдыланған
балалардың көбісі төрт немесе бес жасқа дейін астарына жібере береді. Ал,
он жасқа келген балалардың арасында мұндай әдет сирек кездеседі, сондықтан
да бұл жастағыларда болып қалатын бұл сияқты келеңсіз жағдайларды әдеттегі
қалыптан ауытқу деп қарастырады. Дәл осы сияқты жаңадан жүре бастаған жас
балақайдың жақын адамынаң кенет ажырасып қалып алаңдайтын кезде болып
тұратын әдеттегі дағдылы жағдай (мұның нағыз ерекшелікке тән әдетке
айналғандығы соншалықты ата-анасынан айырылысқанына немқұрайды қарайтын бұл
жастағы баланың мазасыздануы үшін қисынды дәлел. Алайда жасөспірім бала
жігіттің жақын адамнан ажырасып қалған кезде болатын қынжыла қайғыруы - өте
сирек кездесетін құбылыс, сондықтан да ондайды қалыпты жағдай деп айтуға
болмайды.
Жыныс ерекшеліктеріне қатысты мәселені әңгіме қылғанда, тіпті балалық
шақтың есейген кезіңде де ер және қыз балалардың мінез-құлықтарыңда көп
ұқсастықтары болады. Ер балалардың көбісіндс қыз мінезіне тән кейбір
қылықтардың белгілері байқалады, қыздардың да көбісінде еркектердің
мінезіне тән кейбір қылықтарының белгілері көрініп тұрады. Бұл - табиғи
ережеге сай келетін зандылық. Ер, баланың мінезінде әйел мінезіне тән
барлық ерекшеліктердің жиынтығы болатыны айтарлықтай сирек кездесетін
жағдай, сондықтан да статистиканың көзқарасында мұндай құбылыс кемістік
болып шығар еді. Қатты көңіл аударуды талап ететін бұл сияқты ауытқулардың
мәселесі тек басқа бір кемістіктердің өлшемдерінің есебінен, сондай-ақ
әлеуметтік дамудың бұзылуынан шешілуі мүмкін.
Күйзелістің сақталу ұзақтығы. Бұрыңғы айтылғандардай, кез келген
жастағы балаларды тексерген кезде олардың көпшілігінде үрей-қорқыныш және
ұстамалы-талмалы немесе тағы басқадай күйзелістердің болатындығы жиі
көрініп тұрады. Алайда мұндай жағдайлардың сақталу ұзақтығы көпке бармайды.
Сонымен, мысалы, балалардың көпшілігіне жуығы кезінде мектепке барғысы
келмей, кежегесі кейін тартқан кежірлік күйден өтеді. Бұл баланың
өміріндегі тек бір ғана күнде немесе бірнеше аптаға созылатын құбылыс болуы
мүмкін. Көптеген айлар бойына, тіпті жылдар бойына мектепке барғысы келмей
қашқақтайтын кежірлігі әрине, алаңдатушылық туғызбай қоймайды.
Тіршілікте бола беретін жағдайлар. Балалардың мінез-құлқындағы уақытша
қобалжулар және эмоционалдық жағдайлар - күнделікті тіршілікте бола беретін
дағдылы және әдеттегі бірқалыпты құбылыс. Психологиялық "энергетиканың"
шарықтап көтерілуі және құлдырап төмендеуі болатындығына байланысты
балалардың да бір кездері әлсіздіктен болбырап жүретіндіктері байқалса, ал
басқа бір кездерде керісінше қарсылыққа едәуір төзімді және бейімделуге тәп-
тәуір икемді болып кетулері мүмкін. Даму ешқашан да біркелкі жатық
жүрмейді, сондықтан да уақытша регрестік (шегініс) құбылыстар едәуір жиі
кездесіп тұрады.
Сөз болып отырған қобалжу құбылыстары бір жағдайлардағыдан гөрі
екіншісінде жиірек көрініп тұрады, сондықтан да баланың өмірінде болып
жататын әр түрлі өзгерістерге назар аударып отыру өте маңызды. Көп балалар,
мысалы, інісінің немесе қарындасының мінез-құлқында байқалатын регресті
(шегіністі) дер кезінде сезіп, оған ынталана көңіл аударады. Бұл уақытта
олар саусағын үздіксіз соруды, емізік шишасын дамылсыз сұрауды әдетке
айналдыра бастайды, айналасындағы ересектердің бар ынта-ықыласын тек өзіне
қаратуға тырысып, орынды-орынсыз қыңқылдап еркелейтінді шығарады. Мектепті
немесе сыныпты алмастыру - әдетте жан дүниесінің күйзелісін (шиеленісу
жағдайы) тудырады және мазасыздану мен кіріптарлыққа түсу сезімін
арттырады. Ата-аналарға көп балалардың күйзілісі эмоционалдық жәнс мінез-
құлықтық кінәратты күшейтетінін білулері қажет.
Әлеуметтік-мәдениеттік қоршаған орта. Түзу және бұзық мінез-құлықты
мүшелеп бөліп қарау мүлде мүмкін емес. Олай болса, баланың өзін қалай
ұстайтындығы оның тікелей әлеуметтік-мәдениеттік ортасындағы көзқараспен
бағалануы тиіс. Сондықтан сол қоғамның тіршілігіндегі мәдени өмірдің
көптеген өзгешеліктеріне түсінікпен қарау өте маңызды.
Бұзылудың дәрежесі. Бір мезгілде көрінетін толып жатқан симптомдарға
қарағанда жекелеген симптомдарға түсетін шағымдаранағұрлым жиі кездеседі.
Баланың мінез-құлқында бөлектеніп жеке дара байқалатын симптомдар
шындығыңда да көңіл аударуды аса қажет етеді. Көптеген эмоциялық немесе
мінез-құлық күйзелістері бар, әсіресе, егер олар психикалық өмірінің әр
жағынан бір мезгілде әсерін тигізетін болса, ондай балаларды жан-жақты
үңіліп тереңірек тексеру қажет.
Симптомның бейнесі. Симптомның мағынасы, сондай-ақ оның тура
мағынасындағы табиғатының кейбір шектеулерінен де айқындалады.
Зерттеулердің көрсеткеніндей, бір симптомдардың шығуына көбінесе баланың
дұрыс тәрбиеленуі, ал екіншілеріне психикалық күйзелістер себеп болады.
Шынында да, тырнағын тістелеу - дені сау балаларда да, сондай-ақ психикалық
жағынан ауру балаларда да жиі кездесетін кәдуілгі әдет болғандықтан, ол
психикалық аурудың нышанына жатпайды. Бұдан, алайда, диагностика үшін тап
осы симптомның ешқандай да маңызы жоқ деген қорытынды шықпау керек.
Керісінше, бала әсіресе ішкі жан дүниесі ширығып шиелсніскен кезде тырнағын
тістелейді. Алайда ширығып шиеленісу психика күйзелісінің синонимы бола
алмайды, себебі мұндай әдет адамдардың барлығында да оқта-текте болып
тұрады, мәселен, құрбы-құрдастардың ара-қатынастарының бұзылуы, шынында да,
психикалық күйзеліспен едәуір жиі байланысты екені байқалады, сондықтан
мұндай жағдай тереңірек үңіліп қарағанды талап етеді.
2. Қиын бала немесе тәрбиеленуі қиын балалар ұғымының түсінігі. Қиын
бала дегеніміз қандай бала? Қиын бала белгілі бір жұмысы жоқ, жағдайлары
төмен немесе жұмыстан қолы тимейтін, баласына қарауға уақыты жоқ үлкен
қызметтегі әке-шешенің отбасынан шығады. Тәрбиенің осалдығынан белгілі бір
себептермен үйлерінен қашатын балалар тобын,мінез ерекшеліктеріне
байланыста, қиын бала беп атау қалыптасқан. Қазір сол кеңестік кезден
келе жатқан ұғым ескіріп барады. Шетелдерде девянтое поведение деп те
жүр. Орыстарда отклоняющиесия поведение дейді, бірақ бұл көңілге
тиетіндей ауыр анықтама.Соңғы кездері группа риски деген атау ұсынылып
жүр,мұның дәл анықтамасы табылмай жүр. Қиын бала алқаштың баласы немесе
өте ауқатты адамның мәпелеген баласы болады.Ол анық нәрсе.
• Қиын баланың өзіндік ерекшеліктері.
Мектепте белгілі бір дәреже әсер етеді. Мысалы, бір нәрсе бүлінсе де,бір
терезе сынса да белгілі бір көзге түсіп жүрген баланы кінәлей беру баланың
мектепке деген өкпесін туғызады.Содан сабаққа бармай өзі типтес балаларға
қосылып кетеді.Ал ең басты кінәні отбасынан іздемеуіміз керек.Дер кезінде
көмек беру, байқап сөйлеу,және т.б. ескеру қажет. Милиция қызметкерлері
көшеден ұстап алса ғана қарайды, әйтпесе олар да артық бас ауыртқысы
келмейді.Ал мектеп бұзық баладан құтылу үшін басқа мектепке көшіреді.
Көшіру деген сылтаумен бір мектептен құжатын алып кетіп,екіншісіне
тапсырмай жүріп алады. Сөйтіп бос сенделген бала ақырында өзі сиақтылардың
шырмауына түседі. Қиын баланың бір ерекшелігі – олар қыдырымпаз.
Тұрақты мекені жоқ бала өз бетінше қаңғырып жүріп-жүріп бөтен облысқа
немесе қалаға кетеді.Ондағы балаларда оны таниды,содан соң бірігіп қылмысқа
кіріседі. Қиын баланың көбі қаңғып жүрген соң, балалар үйіне
тапсырылады.Балалар үйінде оларға күтім жасалынады,тамақ уақытымен
беріледі.Соған үйренген балалар кейін балалар үйінен кеткен соң өзіне-өзі
күтім жасай алмайды, олар тым өкпелегіш және қарым-қатынастары
шектеулі,мәдениеті төмен, тіл байлығы жұтаң. Сондықтан да олар жұмысқа
тұрса да қарым-қатынас жағы қиындық келтіргендіетен ақырында жұмыстан шығып
кетеді.
• Қиын баламен жұмыс барысында балардың 15 %-жөнге келмейтін, қалай
тәрбиелесеңде адам болмайтын балалар.Ал 10%-ті жақсы адам болғысы
келетіндер. Бұл балаларды ерекше бақылауға алып, айрықша қабілеттерін
байқап бір бағытқа тәрбиелей білсең жақсы адам қылуға болады. Қиын
балалардың бойындағы ерекшеліктерін дер кезінде байқап сол қабілетін
ашуға көмек көрсететін болсақ, сол балаға ерекше көңіл бөліп
тапсырмаларды өз қабілетіне сай ете отырып берсе сол тапсырмаларды
орындауына жағдай жасай отырса бойындағы қабілеті ашылып, өзі әрекет
ететін еді.
• Қиын бала тәрбиесіната-анаға немесе мектепке жеке тапсыруға
болмайды.Оларға қоса бақылау орындары қадағалауға алғаны жөн. Бұларды
дұрыс жолға салу үшін арнайы тәрбие керек. Қандай бір қиын бала
болса да оның бойында бір жақсы қасиет болады. Педагогтың міндеті сол
қасиетті көре білу және сол жақсы қасиетті дамыта білу.Үлгермеуші
балаларға басқаша түрде тапсырма беріп көру керек. Өзіне-өзі сенімді
болған бала басқа да жақсы нәрселермен шұғылдана бастайды. Есте
сақтайтын бір жай,бала өзін өзі тәрбиелеуге қатыспаса сырттан
берілген тәрбие оған қонбайды. Тәрбие нәтижелі болуы үшін баланың
жақсы қасиетін өзіне дәлдеп көрсету керек.Өмірде өзіне арналған орны
бар екенін сезінген бала құштарлана бастайды. Өзінің жаман қасиетін
өзіне қарсы қоя отырып,тәрбиелеу процесі өте нәтижелі болады. Тек
қадағалаумен ештеңе бітпейді,оған ақыл кеңес бере отырып,жақсы
қасиетін дәріптеу керек, еш қашан еш кімнің жамандығын бетіне баспау
керек. Ең бастысы бұл балалардың көшедегі бұзақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz