Қазақ философиясының қалыптасу барысы мен тереңде жатқан тамырларын зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..3
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары.
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой.талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы рөлі ... ... 7
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы ерекшелікте ... ... .15
2 Ұлт пен мәдениет жанашыры М.Әуезов еңбектерінің қазақ тарихындағы орны
2.1 М.Әуезов шығармашылығындағы ұлттық рең мен мәдени дүниетанымдық мәселелердегі жаңашылдық идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 М.Әуезовтың рухани философиялық мұрасының қазақ қоғамы шін маңызы ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... .62
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары.
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой.талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы рөлі ... ... 7
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы ерекшелікте ... ... .15
2 Ұлт пен мәдениет жанашыры М.Әуезов еңбектерінің қазақ тарихындағы орны
2.1 М.Әуезов шығармашылығындағы ұлттық рең мен мәдени дүниетанымдық мәселелердегі жаңашылдық идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 М.Әуезовтың рухани философиялық мұрасының қазақ қоғамы шін маңызы ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... .62
Қазіргі таңдағы діни-философиялық жаңаша бағыттырдың жетіліп дамуы, қазақ қоғамы үшін рухани діңгегінің бастауларынан әрқашан алыстап кетпеуге жол ашып көрсетеді. Қоғамның диалектикалык даму үрдісінде біршама филосфиялық аса жылдам қарқынмен даму үрдісі белең алып отыр. Кешегі кеңестік кезеңде философия бұл тек сырт әлемге жұмбақ, қоғамды барлық тұсынан тұмшалап алған бір идеологияның негізінде саясат шоқпарына айналған еді. Осы орайда ұлттық негіздердегі философиямыз апориялық жағдайды басынан өткеріп келген болатын. Ол апориялық процесстердің пердесін тек егемендік алған тұста ғана сырып тастап еркін ұлттық философияға ден қойған болатынбыз. Философияның мәңгілігінің себебі адамзаттың ақыл-ойының мәңгі жасайтынына сену, осы тұрғыда қаншама философиялық пікірлер негізделген болатын. Қазақ филосфиясының көркемдік стилінің көрінбей тұрған тұстарда, ұлттық негіздегі философиялық ойлар айтылмай қалды десек қателесеміз. Осы тұста ұлттық негіздерді басты назарына алып, қаншама апориялық кезеңде тіршілік етіп жатсада, адамзаттың игілігіне жұмыс атқарып, ұлтының рухының асқақтауына ықпал етіп, аншама туындыларды қалам күшімен, аққағазға түсірген дарындар әр халықта бар. Сондай дара әрі даналық кемеңгерлікке көтерілген қазақ ұлтының ардақты ұлы,салмақты шығармалар қалдырған мол мұраның иесі Мұхтар Омарханұлы Әуезов болатын. М.Әуезотың дүниетанымынының басты ерекшелігі ұлтының тыныс-тіршілігімен біте қайнасып жатқандығы еді. Кеінде қазақ даласында кемеңгер болған хакім Абайды әлемге танытуға ықпал еткен дарабоз дарын еді. Қазақстан 2011жылы «Ислам конференциясы» елдеріне басшылық жасау барысында, өзінің рухани құндылықтар әлемін басты назарға алып отырғандығын еліміз нақтыы іс-әрекеттерімен дәлелдеп келеді. Жағандану үрдісінің жағымсыз әрекеттеріне қарсы күрес мәелелері осы төңіректе күн тәртібіне қойылған шақтарда Әуезовтың еңбектері мен философиялық ойларынан аттап кете алмаймыз.
1.М.Әуезов 20-томдық шығармалар жинағы, «Жазушы» Алматы, 1979жыл 55-87-беттер
2. Н.Ә.Назарбаев. «Тарих толқынында» А, 1999,293б
3. Мұхтар мұрасы Алматы, «Қазақстан», 1997жыл,/3,44,100б/
4. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) [12, 51 ]
5. Н.Ә.Назарбаев. «Сындарлы он жыл» А, 2001,63б
6. С.Саттаров, «М.Әуезовтің ататегі» Алматы «Жібек жолы» 2010ж 11-22 беттер
7. М.Шаханов. «Құз басындағы аңшының зары» 2003ж 54 б
8. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер Алматы «Білім» 2004жыл,/267-б/
9. М.Әуезов әлемі әлемі, Алматы, «Жазушы» 1997жыл 45б
10. Аңыз адам №10 қараша 2010жыл 3б
11. «Ғылым» 1918 №2 16б
12. М.Әуезов, «Кінәмшіл бойжеткен», Алматы, «Жазушы» 1967жыл 18б
13. Мұхтар мұрасы Алматы, «Жазушы», 1997жыл,/3,44,100б/
14. Ахмет Әуезов, «Бала Мұхтар», Алматы, «Жазушы» 1967жыл 18-22беттер
15. М.Әуезов шығармаларының елу томдық толық жинағы, том 9, Алматы «Ғалым»,2003ж 127 б
16. Д.Байқадамова, «Мен білетін Әуезов».Алматы, «Өлке» 2006 жыл 53б
17. М.Әуезов «Қилы заман», Алматы, «Жазушы» 1979 жыл 14-47 беттер
18. М.Әуезов. «Абай жолы» роман-эпоейасы Алматы, «Жазушы», 1989 жыл,/І-том/
19. М.Әуезов шығармаларының елу томдық толық жинағы, том 17, Алматы «Ғалым»,2003ж 12-27 б
20. Т.Алтынбеков,«Реквием без музыки», Алматы,2009-2010 жылдар 14б
21. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. –А., Ғылым, 1997.-512б,
22. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. – А., Ана тілі, 1998.-256б;
23. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – А., Санат,
24. 1996.-336б;
25. З.Қабдолов, «Менің Әуезовым» Алматы «Санат» баспасы,2007ж
26. Қазақ әебиеті тарихының өзекті мәселелері, Алматы, «Қазақ университеті» 1993жыл 34б
27. «Алаш және Әуезов», «Жазушы» 2007ж 11б
28. М.Базарбаев. «Көрікті ойдан көркем сөз» «Рауан», 1994ж 18б
29. М.Әуезов және Алматы. Алматы, «Самара-Принт», 2008ж 44б
30. М.Әуезов «Абай журналы» 1918 жыл
31. В.Попов. «Әуезов жайлы естеліктер»1916ж.
32. Ш.Айтматов. «Аңыз адам» 4-бет
33. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) 2004ж
34. М.Әуезова, «Слово об отце», Алматы 1997ж 12б
35. Ә.Кекілбай. «Аңыз адам» 2010ж 5 б
36. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. А. , 1969, т.15 , 141-б.
37. Қабдолов З. Қазақ ақыны Абайдың философиясы және оған сын. «Советская степь», 1928, 2 тамыз.
38. «Өз жайымнан мағлұмат» 1928ж
39. «Шәмші» журналы №5 (06) мамыр 2009 6-бет
40. С.Мәуленов. «Аңыз адам» 2010ж 18б
41. «Ғылым» 1918 №3
42. «Ел әдебиеті» 1927ж. №3 12б
43. «Жеткіншек» 1930 жыл. №6 22б
44. «Қазақтың өзгеше мінездері» 1918 №1 2б
45. Қ.Аманжолов. «Аңыз адам» 2009
46. М.Әуезов жайлы естеліктер.2009ж 9б
47. «Правда» газеті. www.azattyg.org
48. М.Әуезов «Абай журналы» 1918 жыл 1918 №6 12б
49. М.Әуезов «Еңлік -Кебек» 1918ж
50. Нұрғалиев Р. Трагедия табиғаты. Мұхтар Әуезов – драматург. Монография. – Алматы: Жазушы, 1968. – 176 б.
51. «Адмдық негізі әйел» 1917ж 23б
52. «Сарыарқа» 1917ж №1 12б
53. Р.Әбіғұлов Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
54. «Аңыз адам» 2010 жыл №10
55. Әуезов хх-ғасырлар жайлы» 21-бет
56. Д.Байқадамова, «Мен білетін Әуезов».Алматы, «Өлке» 2006 жыл 63б
57. Б.Римова. «Әуезев жайлы бір сыр» 2003ж
58. Б.Атабаев. «Драматург құпиясы» 2009ж 3б
59. «Сарыарқа» 1917ж №6 18б
60. Ш.Құдайбердиев. «Жолсыз жаза»
61. Бердібай Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. - Алматы, 1970; Әбіғұлов Р. Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
62. Нұртазин Т. Байсалды зерттеу. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
63. Нұрғали Р. Арқау. І том. – Алматы: Жазушы, 1991. – 574 б.
64. Бердібай Р. Ел боламыз десек. Алматы, 2000. -177 б
65. Нұрпейісов Ә. Қазақ әдебиеттану ғылымында қосылған келесі үлес. Кітапта З.Қобдолов тағылымы А., 2007, 257 б.
66. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. – А., «Тоғанай Т» 2008. Т. 4.-392-24бет жапсырма;
67. Нұртазин Т. Байсалды зерттеу. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
68. Ордалиев С. Қазақ драматургиясы жайлы жазылған зерттеу еңбектер туралы. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
69. Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. Монография - Алматы: Жазушы, 1971. – 415 б.
70. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім.-А., Ғылым, 1991.-208б;
69. Р.Әбіғұлов Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
71. М.Әуезов. «Абай жолы» роман-эпоейасы Алматы, «Жазушы», 1989 жыл,/І-том/
72. З.Қабдолов. «Сөз өнер» 1998ж 5б
73. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16 том. – А: Жазушы, 1985. – 225б.
74. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер Алматы «Білім» 2003жыл,/265-б/
75. Мұхтар мұрасы Алматы, «Қазақстан», 1997жыл,/3,44,100б/
76. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) [12, 51 ]
77. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16 том. – А: Жазушы, 1985. – 225б.
2. Н.Ә.Назарбаев. «Тарих толқынында» А, 1999,293б
3. Мұхтар мұрасы Алматы, «Қазақстан», 1997жыл,/3,44,100б/
4. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) [12, 51 ]
5. Н.Ә.Назарбаев. «Сындарлы он жыл» А, 2001,63б
6. С.Саттаров, «М.Әуезовтің ататегі» Алматы «Жібек жолы» 2010ж 11-22 беттер
7. М.Шаханов. «Құз басындағы аңшының зары» 2003ж 54 б
8. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер Алматы «Білім» 2004жыл,/267-б/
9. М.Әуезов әлемі әлемі, Алматы, «Жазушы» 1997жыл 45б
10. Аңыз адам №10 қараша 2010жыл 3б
11. «Ғылым» 1918 №2 16б
12. М.Әуезов, «Кінәмшіл бойжеткен», Алматы, «Жазушы» 1967жыл 18б
13. Мұхтар мұрасы Алматы, «Жазушы», 1997жыл,/3,44,100б/
14. Ахмет Әуезов, «Бала Мұхтар», Алматы, «Жазушы» 1967жыл 18-22беттер
15. М.Әуезов шығармаларының елу томдық толық жинағы, том 9, Алматы «Ғалым»,2003ж 127 б
16. Д.Байқадамова, «Мен білетін Әуезов».Алматы, «Өлке» 2006 жыл 53б
17. М.Әуезов «Қилы заман», Алматы, «Жазушы» 1979 жыл 14-47 беттер
18. М.Әуезов. «Абай жолы» роман-эпоейасы Алматы, «Жазушы», 1989 жыл,/І-том/
19. М.Әуезов шығармаларының елу томдық толық жинағы, том 17, Алматы «Ғалым»,2003ж 12-27 б
20. Т.Алтынбеков,«Реквием без музыки», Алматы,2009-2010 жылдар 14б
21. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. –А., Ғылым, 1997.-512б,
22. Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. – А., Ана тілі, 1998.-256б;
23. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – А., Санат,
24. 1996.-336б;
25. З.Қабдолов, «Менің Әуезовым» Алматы «Санат» баспасы,2007ж
26. Қазақ әебиеті тарихының өзекті мәселелері, Алматы, «Қазақ университеті» 1993жыл 34б
27. «Алаш және Әуезов», «Жазушы» 2007ж 11б
28. М.Базарбаев. «Көрікті ойдан көркем сөз» «Рауан», 1994ж 18б
29. М.Әуезов және Алматы. Алматы, «Самара-Принт», 2008ж 44б
30. М.Әуезов «Абай журналы» 1918 жыл
31. В.Попов. «Әуезов жайлы естеліктер»1916ж.
32. Ш.Айтматов. «Аңыз адам» 4-бет
33. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) 2004ж
34. М.Әуезова, «Слово об отце», Алматы 1997ж 12б
35. Ә.Кекілбай. «Аңыз адам» 2010ж 5 б
36. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. А. , 1969, т.15 , 141-б.
37. Қабдолов З. Қазақ ақыны Абайдың философиясы және оған сын. «Советская степь», 1928, 2 тамыз.
38. «Өз жайымнан мағлұмат» 1928ж
39. «Шәмші» журналы №5 (06) мамыр 2009 6-бет
40. С.Мәуленов. «Аңыз адам» 2010ж 18б
41. «Ғылым» 1918 №3
42. «Ел әдебиеті» 1927ж. №3 12б
43. «Жеткіншек» 1930 жыл. №6 22б
44. «Қазақтың өзгеше мінездері» 1918 №1 2б
45. Қ.Аманжолов. «Аңыз адам» 2009
46. М.Әуезов жайлы естеліктер.2009ж 9б
47. «Правда» газеті. www.azattyg.org
48. М.Әуезов «Абай журналы» 1918 жыл 1918 №6 12б
49. М.Әуезов «Еңлік -Кебек» 1918ж
50. Нұрғалиев Р. Трагедия табиғаты. Мұхтар Әуезов – драматург. Монография. – Алматы: Жазушы, 1968. – 176 б.
51. «Адмдық негізі әйел» 1917ж 23б
52. «Сарыарқа» 1917ж №1 12б
53. Р.Әбіғұлов Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
54. «Аңыз адам» 2010 жыл №10
55. Әуезов хх-ғасырлар жайлы» 21-бет
56. Д.Байқадамова, «Мен білетін Әуезов».Алматы, «Өлке» 2006 жыл 63б
57. Б.Римова. «Әуезев жайлы бір сыр» 2003ж
58. Б.Атабаев. «Драматург құпиясы» 2009ж 3б
59. «Сарыарқа» 1917ж №6 18б
60. Ш.Құдайбердиев. «Жолсыз жаза»
61. Бердібай Р. Қазақ совет әдебиетінің қалыптасуы. - Алматы, 1970; Әбіғұлов Р. Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
62. Нұртазин Т. Байсалды зерттеу. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
63. Нұрғали Р. Арқау. І том. – Алматы: Жазушы, 1991. – 574 б.
64. Бердібай Р. Ел боламыз десек. Алматы, 2000. -177 б
65. Нұрпейісов Ә. Қазақ әдебиеттану ғылымында қосылған келесі үлес. Кітапта З.Қобдолов тағылымы А., 2007, 257 б.
66. Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. – А., «Тоғанай Т» 2008. Т. 4.-392-24бет жапсырма;
67. Нұртазин Т. Байсалды зерттеу. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
68. Ордалиев С. Қазақ драматургиясы жайлы жазылған зерттеу еңбектер туралы. Кіт. Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. Қосымша том (8). – Астана: «Фолиант», 2006. – 824 б.
69. Тәжібаев Ә. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. Монография - Алматы: Жазушы, 1971. – 415 б.
70. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім.-А., Ғылым, 1991.-208б;
69. Р.Әбіғұлов Әуезов публицистикасындағы «Қазақтың өзгеше мінездері...» // Қазақ әдебиеті, 7 тамыз 2009 ж.
71. М.Әуезов. «Абай жолы» роман-эпоейасы Алматы, «Жазушы», 1989 жыл,/І-том/
72. З.Қабдолов. «Сөз өнер» 1998ж 5б
73. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16 том. – А: Жазушы, 1985. – 225б.
74. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер Алматы «Білім» 2003жыл,/265-б/
75. Мұхтар мұрасы Алматы, «Қазақстан», 1997жыл,/3,44,100б/
76. Мұхтар мұрасы. (Ғылыми мақалалар мен зерттеулер) [12, 51 ]
77. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 16 том. – А: Жазушы, 1985. – 225б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму
сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары.
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой-
талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін
зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы
ерекшелікте ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 Ұлт пен мәдениет жанашыры М.Әуезов еңбектерінің қазақ тарихындағы
орны
2.1 М.Әуезов шығармашылығындағы ұлттық рең мен мәдени дүниетанымдық
мәселелердегі жаңашылдық идеясы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
2.2 М.Әуезовтың рухани философиялық мұрасының қазақ қоғамы шін маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі таңдағы діни-
философиялық жаңаша бағыттырдың жетіліп дамуы, қазақ қоғамы үшін рухани
діңгегінің бастауларынан әрқашан алыстап кетпеуге жол ашып көрсетеді.
Қоғамның диалектикалык даму үрдісінде біршама филосфиялық аса жылдам
қарқынмен даму үрдісі белең алып отыр. Кешегі кеңестік кезеңде философия
бұл тек сырт әлемге жұмбақ, қоғамды барлық тұсынан тұмшалап алған бір
идеологияның негізінде саясат шоқпарына айналған еді. Осы орайда ұлттық
негіздердегі философиямыз апориялық жағдайды басынан өткеріп келген
болатын. Ол апориялық процесстердің пердесін тек егемендік алған тұста
ғана сырып тастап еркін ұлттық философияға ден қойған болатынбыз.
Философияның мәңгілігінің себебі адамзаттың ақыл-ойының мәңгі жасайтынына
сену, осы тұрғыда қаншама философиялық пікірлер негізделген болатын. Қазақ
филосфиясының көркемдік стилінің көрінбей тұрған тұстарда, ұлттық негіздегі
философиялық ойлар айтылмай қалды десек қателесеміз. Осы тұста ұлттық
негіздерді басты назарына алып, қаншама апориялық кезеңде тіршілік етіп
жатсада, адамзаттың игілігіне жұмыс атқарып, ұлтының рухының асқақтауына
ықпал етіп, аншама туындыларды қалам күшімен, аққағазға түсірген дарындар
әр халықта бар. Сондай дара әрі даналық кемеңгерлікке көтерілген қазақ
ұлтының ардақты ұлы,салмақты шығармалар қалдырған мол мұраның иесі Мұхтар
Омарханұлы Әуезов болатын. М.Әуезотың дүниетанымынының басты ерекшелігі
ұлтының тыныс-тіршілігімен біте қайнасып жатқандығы еді. Кеінде қазақ
даласында кемеңгер болған хакім Абайды әлемге танытуға ықпал еткен
дарабоз дарын еді. Қазақстан 2011жылы Ислам конференциясы елдеріне
басшылық жасау барысында, өзінің рухани құндылықтар әлемін басты назарға
алып отырғандығын еліміз нақтыы іс-әрекеттерімен дәлелдеп келеді.
Жағандану үрдісінің жағымсыз әрекеттеріне қарсы күрес мәелелері осы
төңіректе күн тәртібіне қойылған шақтарда Әуезовтың еңбектері мен
философиялық ойларынан аттап кете алмаймыз. М.Әуезов Адамзаттың
Әуезовы деген атқа лайық екендігін мойындаған абзал. Әлемдегі қаншама
елдер отаршыл саясатқа арсы санасы сілкініп, қарсылық алаңына топтасып
жатқанда, кешегі Әуезовтың шынықтың шырайын келтіріп жазған шығармалары
қай халықтың болмасын арманына айналған болар еді. Әуезовтың дүниетанымы
ұлтының жарқын болашағына сенген, әрқашан әр халық еркін егемен ел
болғанда ғана өзін бақытты сезінуіне болады деп тұжырым жасаған
дүниетаным еді. Әуезов өзінің Абай пьессасы арқылы Абайдың аузына
өзінің сөзін салып былай деген еді, Мен сол күнді көрмеспін, сәлем
деңдер сол сәулетті күнге! Егемендік келеді, халқым өседі. Бүгінгідей адам
болмайды, білімді салауатты ел болады. Қазақты дүние таниды-дейді.[1].
Бұл Әуезов дүниетанымының кемеңгерлі, көрегенділігі еді. Араға қаншама
жылдар салып тұғырлы тәуелсіздікте келді. Тәуелсіз елдің тұңыш
президенті былай деген еді: Фирдоси мен Гомер, Гете мен Балзак, Шекспир
мен Толстойсияқты, біздің Әуезовіміз де бүкіл адамзаттың Әуезовіне айналып
отыр [2] -деп көрегенділік танытып көшелі сөз айтқан еді. Егемендік
алған тұста біз атақты Әуезовтің дүниетанымындағы ұлтым деп соққан ұлы
жүректің ұлттық құндылықтарына тоқталамыз.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз еліміз ұлттық
идеологияны жүргізу барысында кешегі өзінің ұлтым деп өткен, ұлтқа
маржан сөздер мен мағыналы-мәнді еңбектер қалдырған тұлғаларының
тұғырына жүгініп жатқандығы құптарлық іс. Мұхтар Әуезовтың дүниетанымын
зерттеу барысында көптеген кемшіліктер бар, сол кемшіліктердің б
бастысы Әуезовті әдебиет саласында зертеулер жетерлік болғанымен,
философия саласында зрттеу еңбектері бірен-саран болмаса ол тақырыпқа
қалам тартушылар аз. Біздің мақсатымыз осы олқылықтарды орнын аз болсады
орнын толтыру мақсатында Әуезов дүниетанымынынң мңыздылығын зерттеп,
зерделеуді жөн көрдік. Ең басты жетістік осы дицертациялық жұмысымда
заңғар жазушының жандүниесіне үңіліп, тұлғаның философиялық қырын
ашудағы ізденістерім. Жазушының өз сөзімен айтқанда, Асықпай аяңдағанды
уақыт көтермейді-деген екен. Мен ойлаймын Әуезовтің дүниетанымын
зерттеуде ертеңгі күннің емес бүгінгі күннің ісі екендігі мойындалып
отыр.
Кез келген қоғамның дамуы сол елдің сапалы мамандарына, саналы
адамдарына байланысты екендігі мойндалған теория. Осы менің зерттеліп
отырған дицертациялық тақырыбым еліміздің қаншама ұлттық негіздегі
ғылымына және кез-келген ұлтын сүйем деген әрбір азаматқа пайдасы
тиетініне күмәнім жоқ.
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. М.Әуезовтың дүниетанымына
қатысты оны туындыларымен танысып шықпай кез- келген адам қалам
сілтей беретін тақырып емес екендігі көрініп тұр. Осы зерттелу
барысында Әуезовтың балалықшағындағы елеулі оқиғалар жайлы естеліктерге
шолу жасалды, оның мақалалары әне толыққанды туындылары басты назарға
алынды. Сондай-ақ 1997жылдан бері қарай шығып келе жатқан Әуезовтің елу
томдығы басты назарға алынды. Соңғы уақытта газет беттерінде, интернет
желісіндегі пікір алмасулар толықтай қамтылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ философиясының қалыптасу
барысы мен тереңде жатқан тамырларын зерттеу барысындағы еңбектерін
ой таразысына салып, ғалымдар пікірлерін негізге ала отырып Әуезовтің
жандүниесінің ұлт мұраты жолындағы ізденістерінің жемісін, болашақ
ұрпақ санасына ұлттық тұрғыда, ешқандай бүкпесіз зерделеп сіңіру
мақатын назарға алып отырмыз. Мұхтар Әуезовтің Адам мен адамды
теңестіретін -білім-деген, қанатты сөзі осы заманның нағыз күнтәртібінен
түспейтін сөзі болған. Әлемдік ғылымның ғажайып жетістіктерінің
барлығы білім арқылы келіп жатқандығы әмбеге аян. Айта кетуіміз керек
әлемді ғылымының қарыштап дамуы арқылы өзіне қаратып отырған батыр
самурайлар ұрпағы Жапония сол ғылымның бастауы ұлттық құндылықтарымыз
деп біледі екен. Кезінде 19 жасар Мұхтарға Алаш азаматтарының ақыл-
кеңесімен Жапония атты үлкен мақала жаздырған еді.[3] Онда сол халықтың
отаршылдарға қарсы батыл күресін бейнелеген еді. Әуезовте сол кезеңде
жүріп ұлттық мақсатты бірінші кезекке қойып, халқын ғылым-ілім жолына
бастағаны бүгінгі күнге аңыз ақихат болып жеткен. Біздің зерттеудегі
басты мақсатымыз жазушының жандүниесін сан қырынан талдап, оның
образынан философиялық ой тұжырымын қалыптастыру еді. Жазушыға деген
құрметіміз күн дер жылжыған сайын арта түспек. Қазақта керемет сөз
бар, Тау алыстаған сайын, биіктей береді-деген дана халық сөзі көп
нәрсені аңғартады. Басты мақсатымызға жеткеннен кейінгі міндетіміз,
тұлғаның философиялық тұжырымдарын қазақ философиясына енгізіп ұлт
игілігіне пайдалану болмақ. Жазушының шығармаларын бүгінгі заманға сәйкес,
ұлт мұраты үшін пайдалану басты назарға алынған.
Қазақ философиясының әлемдік философияда өз орнын табу мақсатында,
жазушының еңбектерін абстрактілі тұрғыда қарап, анализ жасап қолданысқа
қолайы ендіріп жұртшылыққа тереңінен таныстыру.
Қазақ философиясындағы Әуезовтің орнын, ғалымдардың зерттегне
еңбектерін ой-таразысына сала отырып жүйелі көзқарас қалыптастыру.
Жазушының стилінің суреткерлігі мен көркемдігінің жандүниесімен
үйлесімділігін тереңінен талдап жаңа қырынан таныту. мәнді ететін
міндеттемелерді қарастыру ғылыми жұмыстың алдына қойылған үлкен талап
болмақ.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттелу барысында
көрнекті ғалымдардың пікірлері ой таразысына салынып, мағыналы
тұжырымдар жасалды. Жазушының жандүниесінің ұлтқа қатысты пердесін ашу
мақсатындағы зеріттелімде ғылыми әдістер мен практикалық пайымдаулар негіз
болды. Соның ішінде: философиялық,тарихи, әлеуметтік, логикалық, жүйелі,
құрылымдық талдау, салыстырмалы әдістерді басшылыққы ала отырып зерттеу
қолданылды.
Қазіргі қоғам тұрғысына негізделіп жасалынды. Диссертацияда
философиялық, тарихи еңбектер, баспасөз материалдары, интернеттік
ақпараттар, сонымен бірге Қазақстан Республикасы Президентінің бірнеше
халыққа берген жыл сайынғы Жолдаулары, ҚР Үкіметінің бағдарламалары, 1997
жылдан бермен қарай шығарылып келе жатқан 50 томдық мұралар негізге
алынып, кеңінен қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ең басты ғылыми жаңалығы Қазақ
философиясына жазушының жандүниесінің жаңа қырынан зерделеніп,
философиялық ой тжырымының жаңаша сипаты еді. Міне осы бағытта ғылыми
зерттеуде әр түрлi ізденістердің тәсiлдерiн қолдана отырып төмендегiдей
негiзгi ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік.
- М.Әуезовтің жазушылығының философиямен біте қайнасып
жатқандығын нақтылы дәлелдермен көрсетіп бере алдық. Жазушы
шығармаларындағы ұлттық реңді қазақ философиясының қайнар
бастауларынан сусындаған болашақ үшін аса құнды еңбектерін
ұлт мұраты мақсатында әрқашан жаңғырту жолын ұсындық. Жазушы
жандүниесін қайта жаңғырту тынымсыз ізденіс жұмыстары ғалымдар
ойларымен тұтастықта қарастырылды.
- М.Әуезов дүниетанымындағы ұлттық және мәдениетке қатысты
шығармаларын ұлттық негіздерге сәйкес ой таразысына салып,
оның заманауи үлгісін жасадық Зерттелген еңбектерді талдай-
сараптай отырып, ізденістердің кемшіліктері мен жетістіктеріне
көңіл бөле отырып зерттеу жасадық.
Зерттелген дицертация нақтылы дәлелдерге сүйенген философиялық
жаңашыл тұжырым деп айтуымызға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму
сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой-
талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы рөлі
Замананың заңғар жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстан ғылым
академиясының академигі, филология ғылымдарының тұңғыш докторы, профессор
Мұхтар Омарханұлы Әуезов жайлы айтар болсақ, Бұған дейінде бұдан
кейінде бұл дара тұлға жайлы жазылып жаңа қырлары ашыла беретініне
сеніміміз кәміл. Біздің негізгі зерттеу нысанасы етіп алып отырған
бағытымыз осы қазақтың әйгілі жазушысы Мұхтар Әуезовтың дүниетанымы және
оның ерекшеліктерімен, қалыптасу жолдарын түбегейлі тарқатып, ұлтының
мәдениеті мен менталитетіне қатысты қырлары көп сырларын зерттеу.
Сонымен Мұхтар Әуезов кім болған. Осы сұрақтың төңірегінде емес, ол
дара тұлғамыздың даналығы қайдан, даралығы неде деген сұрақтың
төңірегіне баса назар аударғанымыз дұрыс болатын секілді. Рухани
тұрғыдан алғанда Мұхтармен Абайдың арасында рухани бір байланыс бар,
Абай Мұхтардың алты жасында Әй жарайсың осы әжесінің қарашоңқасынан
бірдеңе шығады [4]-деп бата берген екен. Бір ғана Абайды зерттеймін
деп жүрген Әуезов бір ұлттың тарихы мен тамырына бойлаған қайталанбас
дара тұлғалардың бірегейі. Егемен еліміздің президенті Нұрсұлтан
Әбішұлының керемет сөзі бар осы қаламгер жайлы Фердоуси мен Гомер, Гете
мен Бальзак, Шекспир мен Толстой сияқты, біздің Әуезовіміз де бүкіл
адамзаттың Әуезовіне айналып отыр [5]-деп көрегенділік жасаған екен.
Ендеше бәрін басынан бастап тарқатып Әуезовтың өсу шеңбері мен
жазушылық әлеміне шолу жасап өтсек.
Диалектика заңы бойынша даму үрдісі уақыт талабына сәйкес қаншама
түрленіп, түлеп заман талабына сай өзгерістерге түсіп отырады. Осыған орай
өз заманының алдыңғы қатарлы тұлғалары мен ойшылдары сол заманның
кемшіліктерін көріп, болашақты баянды ету мақсатында қаншама ой еңбектерін
қалдырып халық игілігі үшін қызмет жасайды. Талай-талай тұлғалар өз
дәуірінің алдыңғы қатарда болуы үшін еңбек еткенін тарихтан жақсы
білеміз.Әр халықтың өзінің ұландары болады, олардың мақсаты өз халқының
әрқашан жарқын болашағын кемелдендіру. Әлемнің алдыңғы қатарлы өркениет
көшінің басында тұрған елдерге шолу жасап қарайтын болсақ, барлығының сол
халықтың бағына туған ұлдары болған. Атап айтар болсақ қазіргі неміс
халқын құныттылыққа үйретіп, қараңғылықтан жарыққа сүйреген дара
тұлғаларының бірі И.Кантты айтуға болады, әрине ол немістің классикалық
философиясының басында тұрғанымен ғана ерекшеленбейді, ол өз халқын
өзгелерден көш ілгері жылжыту мақсатында жасаған еңбегі мен де дара
тұрмайды, ол адамзаттың айтарлықтай ауыр мәселелерімен айналысқаны үшін,
және сол айналысқан ғылымын өз халқының бойына дарыта білгені үшін жеке
тұлға болып тарихта қалған. Соның нәтижесінде ғана оны өз халқы қатты
құрметтеген, және құрметтей бермек. Тарихта талай сөз маржанын жалындатып
халықты өзіне қаратып ұрпаққа қаншама сөз қалдырған тұлғалар болған.
Солардың бірі емес, бірегейі болған Цицерон шешенді айтуымызға болады. Ол
барлық адамзаттың болмысына сыятын сөздер қалдырған. Сөзіміздің басында
айтып кеттік әр халықта тұлғалар болады деп біздің халықта ондай
тұлғаларға кенде болмаған. Біздің халықтың дара тұлғасының бірегейі дара
тұлға Мұхтар Омарханұлы Әуезов жайлы айтпақшымыз.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов Семей уезі Шыңғыс болысында сол
болысқа қарасты Бөрілі қыстауы маңындағы Аяққараған маңында жарық дүние
есігін ашқан екен. Мұхтар өзінің әкесі Омарханның төрт қыздан кейін
зарығада, сағына күткен ат жалын ұстайтын, ер деген атқа лайық шаңырақ иесі
болып қалатын ұлы еді. Сонымен қатар Әуез атасының ұлдан болған тұңғыш
немересі болғаны үшінде әулетке үлкен қуаныш сыйлай келген еді. [6]
Көпшілік болып тілек тілеп Мұхтарға ақбаталарын жаудырып жатты. Осы орайда
айта кетуіміз керек атақты ақынымыз Мұхтар Шахановтың Ел тілегінің күші
деген өлеңінде былай келтірген екен! Баяғыда бір бай болыпты. Оның барлық
төрт түлігі сай,барлық жағынан бар екен бірақ бір өкініштісі оның көңлі
жай болмапты. Өйткені оның сол мал-мүлікке ие боларлық мұрагері болмапты.
Бай бір сөзбен айтқанда перзентке зар болыпты. Күндер өтеді, айлар өтеді
,жылдар өтеді, перзент күтеді бірақ перзенттен хабар жоқ. Шыдамы
таусылып,санасы мүжілген бай болмаған соң қасиетті деп саналатын халық
болып тілек тілейтін биік төбеге барып, тілек тілеген көрінеді. Уа тәңірім
маған барлық дүниені үйіп төгіп бердің, бірақ барлығы да бір перзенттің
маңдайынан искеген сәтке
татымайды екен,тым болмаса өмірден армансыз өтейін, үш күндік ғұмыры
бар бала болсада маған сыйлай көрші деп жалынған екен.
Сол сәтте ғаламат дауыс естіліп жарайды тілеуіңді қабыл алдым,бірақ
балаңның ғұмыры үш күн болады деген екен. Бай осығанда шүкіршілік деп кері
қайтады. Тілек қабыл болды өмірге перзент келді, өкініштісі ғұмыры үш күн.
Байдың әулеті мәре-сәре болып жатыр. Тек бай үш күннен соң перзентінің жоқ
боларын елестеткенде өзегі өртенеді, ары ойлап, бері ойлап халықты жинап ас
беруге шешім шығарады. Байлықты шаша отырып үлкен ас беріледі,барлық халық
риза барлығыда бай баласына ұзақ ғұмыр тілейді. Бай үш күн өткенше тек
перзентінің қасында болады, уақытта жетеді, бірақ бала тірі, бай қуанады,
бірақ алаңдауы басылар емес, осылай күндер сырғып ай толады, бірақ бала
тірі бай шыдай алмай баяғы төбеге барады, былай дейді Уа тәңірім мен
үшкүндік ғұмыры бар бала сұраған тілеуімді бердің, мұныңа ризамын, бірақ
менің балам тірі қуанышымда шек жоқ, бірақ баламнан айырылып қалам ба деген
уайымнның жетегінде келемін дейді бай, Осы сәтте тағыда ғаламат дауыс
естіліп байға жауап қатады. Сенің балаңның ғұмырын үшкүндік деп жаздық
бірақ сен шын ниетіңмен халқыңды жинап ас беріп, көптің тілеуін балаңа
бағыштаттың осының арқасында сенің балаң өмір сүре беретін болады деген
екен. Байдың қуанышында шек болмапты [7]. Әрине бұл жерде айтпағым
көпшілік болып тілек тілеген ниеттердің қабыл болуы. Қазақта сөз бар
қырықтың бірі қыдыр, мыңның бірі уәли-деген. Біздің жұмысымызға арқау
болатын Мұхтар Әуезовкеде осылай көпшілік жамағат тілек тілеген екен.
Мұхтар Әуезовтың тегіне аздап тоқталып өтсек. Бабасы Бердіқожа
Әбдіқожаұлының Қ.А,Ясаудің туған шөбересі Бақсайыс шейхпен туысқандық
байланыстығы бар. Мұхтар негізі қожа тегінен тарайды. Нағашы жұрты жер
жәннаты Жетісулықтар. Өзінің жұбайы Валентина Николайевнаның
естеліктеріне сүйенсек, Мұхтардың туған анасы Нұржамал Алматы маңындағы
Байсерке топырағында туылған екен. Анасы Нұржамалдың әкесі Әбсәмет
Құнанбайдың жиен ұрпағы болып келеді. Абайдың ұлы Әбіш Верныйде емделіп
жатқанда қарасатын туыстары осылар. Әбіштің өзі айтқандай
Әбсәмет жиенің,
Ол-сенің біреуің,
Достығын достықпен
Өтемек-тілеуім
деп туыстығын көрсеткен. [8]. Жалпы нақтырақ болғанда Омархан мен
Нұржамалдың бір біріне бөлелік жақындығы бар. Құнанбай болыстың төртінші
әйелі болып келетін Нұрғаным Әуездің туған қарындасы болып келеді. Абай
ауылымен жақсы қарым қатынаста болғандықтан, Мұхтарды Дінәсіл әжесі Қоңыр
қозым деп еркелеткен. Мұхтардың сауатын ашып, бала кезден Абайдың
өлеңдерін құлағына құйып өсірген атасы Әуез екен.
Әуезов танушылардың басым көпшілігі оның керемет кемеңгер болуын
Абай ауылының топырағын басып, даналықты құлағына жастайынан құя
білгендігімен байланыстырады. Айтса айтқандай сол кезде Абай ауылы ыстық
нүкте болып қалыптасқан үлкен ауыл еді. Үлкен ауылдың мәселелеріде үлкен
болатыны айтпасада түсінікті. Алайда Халықпен халықты, адам мен адамды
теңестіретін білім[9] -деп білген жазушыдан оның әрқашан еңбектенгенін
ізденісте болғанын аңғарамыз. Бала Мұхтардың сауат ашу жолы сол кездегі
Камаллиддин медресесінен басталады ары қарай бес кластық орыс
училищесінде, одан әрі қарай Семей қалалық семинариясында жалғасқан.
Сол кезеңдегі сапалы білім беретін оқу орны болып саналған, ордада
қоғам өмірімен айналыса бастаған. Сол кезеңде Алаш орда үкіметімен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты бүкіл қазақстандық ұйымның
белсенді мүшесі бола жүріп, Жүсіпбек Аймауытовпен біріге Абай ғылыми
көпшілік журналының шығуына да атсалысып жүрген. Кеңес үкіметі Семейде
орнағаннан бастап жергілікті билік орнында жауапты қызметтер атқарған.
Сонымен қатар Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болыпта жүрген.
Мұхтар Әуезовке пікір білдірген тұлғалар ішінде археолг-ғалым Әлкей
Марғұлан былай деген екен Шоқаннан кейінгі қазақ халқынан аса білімді,аса
зиялы, аса сезгіш, аса ойшыл кісі Мұхтар деуге болады. Мұхаң дүние тану
жағынан, ой-сезімінің парасаттылығынан ешкімге жеткізетін кісі емес
[10].
Мұхтар Омарханұлы Әуезов — қазақтың атақты жазушысы, қоғам қайраткері
болған, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі болған, филология ғылымының
тұңғыш докторы болған, профессор, Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген ғылым
қайраткері болып дүниеден өткен дарабоз тұлға еді.
Әуезов өмір сүріп жеткен атақ дәрежелерімен шығармаларының жылдық
тізбектеріне тоқталсақ. Қазақстан Ғылым академиясының академигі атағына
1946жылы жеткен еді. Ал енді филология ғылымдарының докторы, профессор
дәрежесін 1946жылы иемденген болатын. Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері атағына 1957 жылы қол жеткізген еді. Білім алу сатысын
Омарханнан сауат ашуды бастағанымен, Алғаш 1908 ж. Семейдегі Камалиддин
атындағы хазірет медресесінде дәріс алып, содан барып орыс мектебінің
дайындық курсына ауысқан екен. 1910 ж. Семей қалалық бес кластық орыс-
қазақ училищесіне оқуға түскен екен, жоғарғы яғни соңғы кластарда дәріс
алып оқып жүргенде Дауыл атты ең алғашқы шығармасын жазған екен.
Училищені 1915 ж. тәмамдап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түскен.
Семинарияда оқып жүрген кезінің өзінде көптеген шығармалармен таныс
болған, атап айтар болсақ, Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза
дастанының негізінде атақты Еңлік – Кебек пьесасын жазған, оны 1917 ж.
маусым айында Ойқұдық атты жайлауда Әйгерімнің сегіз қанат ақбоз
үйінде алғаш рет қойған екен. [11]. Ресейдегі болып жатқан саяси
төңкерістер жазушының өміріне үлкен өзгерістер ала келген еді. Ол
Семейде жүрген шақтарында Алаш жастары одағын құрып, түрлі-түрлі
үйірмелердің ашылуына ұйытқы болған екен. Аймауытовпен бірлесе отырып
жазған Қазақтың өзгеше мінездері деп аталған алғашқы мақаласы 1917 ж.
10 наурызда Алаш газетінде басылып жарық көрді. Сол кездегі 1918 ж. 5 –
13 мамырда болған Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына
белсенді қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланған
еді. Мұхтар жазушы, қайраткер Аймауытовпен бірлесіп Семейде Абай
ғылыми-көпшілік журналының шығуына толық атсалысқан.. 1919 ж. семинарияны
үздік бітіріп, қоғамдық-саяси жұмыстарға араласа бастайды. 1919 ж.
желтоқсанның төртінде Семей қаласы большевиктер билігіне өтуіне
байланысты, Мұхтар Семей губревкомының жанынан құрылған қазақ бөлімінің
меңгерушісі болып, және Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып
тағайындалып бекітілген. 1921 ж. қараша айында Қазақ АКСР-і Орталық атқару
комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайлаған екен. Онда ол кадр
мәселелерімен айналыса бастайды. Сол жылдары Қорғансыздың күні әңгімесі
және Қызыл Қазақстан журналының №3 – 4 сандарында жарияланған. 1922 ж.
күзде Ташкенттегі Орта Азия университетінде тыңдаушы болып оқуға барып
түскен қосымша Шолпан және Сана журналдарына жұмыс атқарған. Осы
басылымдарда Қыр суреттері, Қыр әңгімелері, Үйлену, Оқыған азамат,
Кім кінәлі, Заман еркесі (Сөніп-жану) деген құнды-құнды еңбектері
әңгімелері жарияланады. 1923 ж. маусым айында Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) мемлекеттік университетінде қоғамдық ғылымдар факультетінде тіл-
әдебиет бөліміне оқуға ауысқан екен. 1924 – 25 ж. Семейдегі мұғалімдер
техникумында оқытушылық қызмет атқарған екен. Сонда жүріп Таң журналын
шығарған. Онда жүріп Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Ескілік
көлеңкесінде, Жуандық деген сияқты әңгімелерін жариялаған. 1925 ж.
Ленинградқа қайта барып, оқуын жалғастырған екен. 1926 жылы жаз айында
Семейге арнайы келіп ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары
негізінде жазылған Әдебиет тарихы монографиясын 1927 ж. кітап етіп
басып шығарады. 1927 ж. жазда Жетісу өңіріне арнайы сапармен келіп, Ілияс
Жансүгіровпен бірге отырып болашақ шығармаларына құнды-құнды материал
жинаған екен. Ленинградқа қайтып оралған соң, осы материалдар негізінде
Қараш-Қараш оқиғасы повесін, екінші Қилы заман романын, бірақ біршама
себептерге байланысты повест болып шыққан. Хан Кене пьесасын жазған
екен. Мұхтар 1928 жылдары Орта Азия мемлекеттік университетінде
аспирантураға қабылданған екен, одан әрі Қазақ ағарту институтында сабақ
беріп жүрген. Алаш қозғалысының көсемдерімен бірлесе жүріп 1930 ж. 16
қыркүйекте тұтқындалып, 1932 ж. сәуір айында үш жылға шартты түрде бас
бостандығынан айырылды. Дегенмен маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ
педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет жұмысын
жалғастырып істей береді. [12] Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен
өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы
мақалаларын түбегейлі үзбей жариялап тұрады. Әуезов өзі ұсынған
сценарийі желісінде Райхан көркем фильмі 1940жылы түсірілген. Мұхтар
Әуезов 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне
қатысқан. Осы жылдары Абай романын жазуға отырып, оны жүйелеп 1941 жылы
бітіреді. Абай романының жарық көруі 1942жылы болатын және ол
қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. 1943 ж. Абай романын
талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 ж. романның екінші кітабын жазып
бітіріп, ол 1947 ж. жарық көреді. 1950 ж. роман-эпопеяның Ақын аға
аталатын үшінші кітабы жарық көрген. 1943 жылдың қыркүйегінен бастап
Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына
профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс гвардиясы
(жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш (1945)
пьесалары мен Абай операсының либреттосын 1944 жылы Абай әндері
фильмінің сценарийін 1945 жылы жазады. 1946 ж. Қазақстан Ғылым академиясы
құрылғанда, оның толық мүшесі академик, №1 куәлігін алады, және тлыққанды
мүшесі болып сайланады. Филология ғылымдарының докторы, профессор атағы
берілді. 1951 – 54 жылдарда Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да
қыспаққа алынып, 1953 ж. сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге
мәжбүр болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып
орналасып, КСРО халықтары әдебиетінің тарихы деген арнайы курс бойынша
дәріс берді. 1954 ж. Алматыға қайтып оралып, Абай жолы роман-эпопеясын
түпкілікті аяқтады. 1955 ж. шет елге сапарға шығып, Герман демократиялық
республикасының (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ
ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. 1956 ж. КСРО
мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды.
Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап
өтіледі. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың
Жапонияда өткен 3-конференциясына қатысады. 1958 ж. Ташкентте өткен Азия
және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі
және бірегейі болды. 1960 ж. АҚШ-қа іс сапармен барып қайтып, 1961 ж.
Үндістанға екінші рет іс сапарға шығады. 1955—57 жылдары алты томдық
таңдамалы шығармалары басылып шыққан. Мұхтар Әуезовтің мұраcының аса
қомақты бөлігі – оның ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап,
жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы,
әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі
еңбектер жазып қалдырды. [13]. Мұхтар Әуезов өзінің тектілігінің
арқасында қаншама кедергілерге қарамай, жиырмадан астам шет елдерде
болып адамзаттың дамуы рухани көзқарастың қалыптасуы үшін өз
көзқарасын білдірген екен. Әлем халқы оның Абай жолы роман-эпопеясын
айрықша бағалап керемет туындылар қатарына қосқан. Оның дәлелі
эпопейаның қаншама тілдерге аударылуы еді. Сол жылы Қазақстан Ғылым
академиясының Әдебиет және өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін
жазушы тұрған үйде мұражай-үйі 1963жылы ашылып, ескерткіш орнатылды.
Қазақ академиялық драма театры, Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар
мен облыстардағы аудан, ауыл, көше, мектептер Әуезов есімімен атала
бастады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толу құрметіне ЮНЕСКО-ның
шешіміменінің нәтижесінде, дүниежүзілік деңгейде 1997жылы аталып өтті.
Абай жолы – қазақтың көркем прозасын әлемдік классикалық деңгейіне
көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды екендігін
барша жұрт мойындайды. Мұхтар өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның
ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып
көрсетті. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ
ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі деген жоғары баға алды. Сондай-ақ
бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне
танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан
тұратын Абай 1942жылы және 1947жылыдары, кейін мұның жалғасы болып
табылатын Абай жолы бұл да екі кітаптан тұратын еді; 1952 және
1956жылдары романын жазды. [14]. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында
қазақ қоғамының сан алуан қырлары суреттеліп, тамаша көркемдік
дәрежеден классикалық дәрежеге көтерілген. Онда қазақ халқының барлық
әдет-ғұрып салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Роман-эпопеяның танымдық
құндылығымен бірге ана тілді өркендетуге үлесі зор болды. Тілдік
тазалық айрықша сақталған барынша ғылми түрде жазылғанымен ерекшеленді.
Алғашқы шыққан екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушының еңбегіне
КСРО Мемлекеттік сыйлығы 1949жылы беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-
эпопеясы жарық көргеннен соң, ол Лениндік сыйлықтың лауреаты атағын 1959
жылы алды. Роман әлем халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған
екен. Роман екі жүз томдық Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі
том болып басылды.
Енді біз оқырманға ұғынықты болу үшін Мұхтар Әуезовтың білім
іздеп оқуға түсіп, одан маңызды қызметтер атқарған кезеңдеріне
жылдармен тоқталсақ артықтық болмас оқырманға жеңіл болу мақсатында:
1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан ары
қарай орыс мектебінің дайындық курсына ауысып білімін толықтырған.
1910 жылы бес кластық орыс училищесіне оқуға түскен. Сонда оқып жүріп
Дауыл атты алғашқы шығармасын жазған екен.
1915 жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданған. Оқып
жүргенде Шәкәрім Құдайбердиевтің Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-
Кебек пьесасын жазған, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген
жайлауда жерде тіркестіріп тіккен киіз үй сахнасына шығарады. [15].
1918 жылы М.Әуезов Семей қаласына өкіл болып, Омбы қаласында өткен
жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып қайтқан, оның орталық атқару
комитетінің мүшесі болып сайланған. Құрылтайда Алашорда үкіметі мен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар
ұйымы құрылған еді. Ұйымның да белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-
көпшілік журналын шығаруға Ж.Аймауытовпен бірге белсене қатысып
атсалысқан екен.
Әуезов 1919 жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің
қызметкері, 1920 жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалған.
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің
төрағасы қызметін атқарып халыққа беделді болған. 1921 жылғы қараша
айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланған, онда саяси хатшы
міндетін атқарған, кадр мәселесіменде айналысқан. Мұхаңның Еңбекші қазақ
газетіне басшылық жасайтын тұсы да нақ осы кезеңмен дәлме-дәл келеді. [16].
Бір қыс бойы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт
жыл Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітірген еді. Сол
жылы. Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада
оқиды.
Ұлттық теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою жөніндегі ашық
пікірлері мен шығармалары үшін ұлтшыл, алашордашыл атанып, саяси
сахнадан шететумен түртпектеу басталған шақта Мұхаң бірыңғай шығармашылық
жұмыспен айналысуға көшкен еді. Ғылыми жұмыстарды да қолға ала бастаған
баспалдақты жылдары болатын.
Жазушы 1930 жылы кейбір ұлттық идеялық көзқарастары үшін тұтқынға
алынғанды. Тергеу барысы ұзаққа созылған, 1932 жылғы сәуір айында 3 жылға
шартты түрде бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарылған. Ол аза
кейінне 10 жылға дейін сзылып, Мұхтар тек 1942 жылы ғана өзін еркін
сезінгендей еді. Бірақ бұл тұстың өзі атақты Абай жолы эпопейасының
талқыланып жатқан тұсы екенін естен шығармағанымы дұрыс. Осы жылғы 10
маусым күнгі Социалистік Қазақстан және Казахстанская правда
газеттерінде М. Әуезовтің Ашық хаты жарияланады. Онда Мұхаң өзінің қазақ
әдебиетінің тарихы және Абай туралы зерттеулерінен, Қарагөз, Еңлік-
Кебек, Хан Кене, Қилы заман сияқты шығармаларынан бас тартатынын
мәлімдеуге мәжбүр болғандығын көреміз. [17]. Өйтпеске лаж жоқ еді.
Сонан кейін ғана ол қапастан босатылып, оқытушылық жұмыспен айналысуға
рұқсат қағазын алады.
Мұхтар Әуезов шығармашылық жолында талай жанрға, тақырыпқа тыңнан із
салып, қыруар, очерктер, және әңгімелер, пьесалар жазып, тамаша аудармалар
жасаған, әдеби сынға, әдебиет тарихын зерттеу жұмысына өте белсенді
араласқан. Сонымен қатар мәнді- мағыналы мақалалар жариялаған, баяндамалар
жасап, оқулықтар құрастыра білген, жоғары оқу орындарында дәріс бере жүріп,
теориялық білімін одан әрі жетілдіріп отырған.
Солай етіп жүріп, үлкен дарын иесі өзінің шығармашылық шыңына жол
сілтеген Абай тақырыбына қалам тартқан. Бұл жұмыстың бастамасы алғашқы
қарлығашы болып Татьянаның қырдағы әні өмірге келеді .
Бұдан соң, кейінде жазушы Абай образын кең аумақта зерделеп, бірнеше
жанрда бейнелеуге кірісіп кеткен еді. Сөйтіп, Абай трагедиясы туады. Бұл
ақынның образын сахнада алғаш бейнелеген шығарма болатын.
Ұзақ зерттеліп, кең тыныспен шабыттана кіріскен Абай жолы романын
Мұхтар он бес жылға жуық жазады. Жазушының өзі айтқандай, Абай жолы
романын жазу жазушының шығармашылық өміріндегі ең сүйікті ісіне айналған
екен. Абай жолы - халық жолы, халық жолы - Абай жолы. Осы сөз қазақ бар
болса еш уақытта маңызын жоймақ емес. Осы сөздің бірлігін сақтап тарихи
шындыққа сәйкестендіріп асқан көркемдік шеберлікпен көрсетіп, суреттеп
жазу Мұхтар Әуезовтың шығармашылықтағы жеңісі әрі тамаша жетістігі еді.
[18].
Осыданақ байқауға болады Әуезовты өз заманындада замандастары
мойындай білгенімен ерекшеленеді. Мұхтар Әуезов Ташкенттегі Орта Азия
мемлекеттік университетінде бір қыс, Ленинград университетінде төрт жыл
оқып жүріп филология факультетін бітіреді. Ары қарай Орта Азия
университетінің шығыс факультеті жанындағы аспирантурада оқиды. Сол
кезеңде өріс алған Кеңес үкіметіне қарсы шындықты айтқан,ашаршылықты ашып
көрсеткен, ұлттық болмыстан айыруды сынаған тұлғалардың басына күн туған
шақта, Мұхтар Әуезов шығармашылық ғылыммен айналысуға бет бұрған, Мұхтар
Әуезовтың өмірінің осы тұсы Баста айтып кеткен неміс халқының аяулы да
ардақты ұлдарының бірі Кантпен ұқсастыққа барады. Себебі неміс ұлдары
әлемде қаншама революция жүріп жатқанда, олар революцялар арқылы емес, ой
еңбегінің нәтижесінде өз халқын оятуға және өркендетуге күш салған екен.
Мұхтар Әуезовте осы тұста керемет ұтымды шешім қабылдаған соның нәтижесінде
керемет туындылар жарыққа шығып, біздің халықтың жоғын жоқтау шығармалар
арқылы көрініс беріліп, отарлау саясатына қарсылық қалам күшімен жүзеге
асып жатты. Оның патриоттығына тоқталар болсақ, шығармашылыққа ден қойған
сәттерден бастап жарыққа шығарған туындылары қайта жиналып жатты. Өйткені
Отарлық басқыншылар барлығын түсінді, сондықтан кері қайтарып, сол
туындылар үшін Әуезов жауап беріп жатты. Әуезовтің барлық еңбектерін
айтуымызға болады з халқының тереңінен бойлап қалам тартқан деп, өйткені
қазақтың тағдыры Әуезовтің басты нысанасына айналған және ол ұлт
тағдырын әрқашан өз биігіне қойғандығымен ерекшеленеді.
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін
зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы ерекшеліктер.
ХХ ғасыр басында ұлттық ой-сананың Тәуелсіздік, азаттық идеялары үшін
қоғамдық дамудың барлық тарихи негіздеріне араласқаны белгілі. Осы
мақсаттағы пікірлер таласы қазақ баспасөзінің жедел дамуына жағдай жасады.
Баспасөз сынының кіші жанрлық сипат алуына әкелді. Философиялық терең
туындылардың жарыққа шығып жатқан кезеңі болып тарих бетінен айрықша
орын алған ерекше дәуір болып ғасыр қойнауына енген еді. Еуропалық
үлгінің көркемдік қабаттарын бойына сіңіріп ұлттық түр туғызды. Ұлттық
әдеби мұрамыз жинақталды. Кітап шығару жеделдетілді. Мұның бәрі әдебиет
тарихы мен сыншылық ой туғызып оқыған азаматтар тарапынан талғам
таразысының өсуін өрістетті. Алғашқы жанрлық сипатқа көшкен сыни –
эстетикалық көзқарастар қазақ газеттері мен журналдарында жарияланып
қоғамдық ғылыми пікірлер қалыптастырды. М.Әуезовтың Қазақ әдебиетінің
тарихы т.б. оқу құралдарының жазылуы білім сапасына серпіліс әкелді. Мұның
бәрі Ы.Алтынсарыиннің Хрестоматиясындай халық ағарту ісіндегі алғашқы
тұсаукесерлік еңбектер. Ал философиялық ой - өрісінің қалыптаса түсуінде
М.Әуезовтің еңбегі санатты жолдың басында тұрары анық. М.Әуезовтің мұрасы
қаншама зерттеулерден кейінгі ұрпаққа терең танытылып құндылыққа айналды.
М.Әуезовтің Абай жолы роман эпопейасы бұл қазақтың терең тарихын
қоғайтын, бет алысын бедерлеп беретін нағыз қазақтың брендіне айналған
асыл мұраға айналып отырғандығы жзушының шынайы дарын екендігін
көрсетеді.[19] Абай жолы қамтылған талғамды ойлар секілді сыни
көзқарастар қазақ әдебиеттану ғылымының туып өркендеуіне баспалдақ болды.
Ұлттық әдебиет мәселесі қазақ зиялыларының ойында сан алуан сұрақтар
тудырды.
Ұлттық мәдениет жайына бас қатырған қазақ зиялылары танымдық
мақалаларымен жауап беріп ғылыми көзқарастардың толыса түсуіне еңбек етті.
Бұл тұста М.Сералин, Ғ.Қарашев, М.Көпеев, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов,
С.Торайғыров А.Байтұрсынов т.б. мақалалары әдебиет ғылымы мен тарихы үшін
маңызды рол атқарды. Бұл мақалалары жөніндегі Тартыссыздық теориясы
секілді жаңа ағымдар орыс жұртшылығындағыдай топтарды Қаз АПП
ұйымдарымен қазақ елінде құрды. Әдебиет жанрлары өзінің кәсіби бағытында
емес Тұрпайы социологиялықтеориямен қаруланды. Қазақ оқығандары екі
бағытқа бөлінді. Ұлтшылдық дейтін ұғымдар туды. Ұлтшылдар тобы
құрбандыққа кете барды. Соның өзінде Алаш арыстары пікірін өзгертпей ұлттық
бағытта із жүргізуді жөн көрді. Тарихи әлеуметтік өзгерістерге қарамастан
ХХ ғасырдың 20 ғылыми төрелік М.Әуезов, сынды ғылымдар тарапынан айтылса
бүгінгі әдебиеттанушылар да өз бағаларын беріп келеді. Мәселен Ө.Әбдіманов
ел көсегесін көтеруге өмірін арнаған халық ұлдарын жұртқа таныстырып,
өлмес ісін кейінгіге паш ету бағытын ғылыми зерттеулерімен ұштастырып
келеді[20]. ХХ ғасыр басында әдеби эстетикалық танымды көзқарастармен қатар
ғұмырнамалық мақалалардың жариялануы философия тарихы мен ғылымына қозғау
салды.
Қазақ төңкерісі халықтың ой-санасын дағдарысқа әкелді. Бірі
бостандық енді келді деп түсінді. Бірі шын азаттық Алаш идеясында
жатқандығын түсіндіргісі келді. Әдебиеттану ғылымы да алдағы даму жолын
таңдауына ырық берді. Таңдауы емес таңдаусыз, міндетті жолға түсуіне тура
келді. Жаңа талаптарды күштеп, зорлықпен бойына сіңірді. Пролетариат
диктатурасына мойынсынды. Ғылымға да лениндік ілімнің тың қағидалары
ендірілді. Қағида, тұжырымдарды саралап жатуға уақыт бермеді. Не нәрсенің
дамуы болсын партиялық принциптермен науқаншыл үгітшіл әрекетті бастан
кешірді. Жасанды әдістер жылдарынан бастап қазақ әдебиетін дәуірлеу
әдебиеттану ғылымында жүзеге аса бастады. М.Әуезов зерттеулерінде осы
мәселеге қатысты ойлар терең қамтылды. Қазақ халқының әдебиет тарихында
әдебиеттану ғылымының тарихы әзірге қысқа. Бұл – жас ғылым. Ол Әдебиеттік
сын, Қазақ әдебиетінің теориясы, Қазақ әдебиетінің тарихы деген
салаларға бөлініп, енді енді ғана дамып келеді. Қазақстандағы әдебиеттану
ғылымы құрылғанда ол өзінің алғашқы туысымен, бүгінгі жеткен сатысымен
барлық бас-аяғын жинағанда түгелімен толық мағынасында Ұлы Қазан
революциясының жеңісі болды. Октябрьден бұрынғы қазақ тарихында біз бұл
жөнінде өскен ғылым дерлік мардымды мұра алғамыз жоқ.
Рас, қазақ халқының революциядан бұрынғы өрнектерін жинауда және
оларды баспа сөз жүзінен жариялауда, онан соң ең алғаш түсініктер беруде
қызмет еткен орыс ғалымдарының еңбектерін ұмытпаймыз. Орыс мектебінен, орыс
мәдениетінен тәрбие алып қазақ ескілігін зерттеген Шоқан, Әубәкір, Ыбырай
секілді оқымыстылардың еткен еңбегін бағалаймыз. Бірақ олардың көп жылдар
бойы жасаған пайдалы әрекеттері нағыз әдебиеттану ғылымының өзін тудырған
жоқты. Олардың тексеру, зерттеулері бастауыш дәрежеден болса да,
қалыптасқан Әдебиет теориясы, Әдебиет тарихы болып, тым құрыса орта
мектепте оқу құралын жасаудан туды деген болатын[21]. Бұл жерде М.Әуезов
қазақ төңкерісімен келген идеологияның әдебиеттегі ендігі бағыт-бағдар
боларлық күшін де есепке алған сыңайлы. Сонымен қатар орыс пен қазақ
арасындағы интернационалдық қатынасты да сыналап айтуын кеңес саясатына
қарсы келмеу әрекетінен деп ұғынуға болады. Әйтпесе қазақ әдебиеті ғылымы
мен тарихының жетістігі Қазан революциясынікі емес екендігін М.Әуезов
білместіктен айтып отырған жоқ. Ал Шоқан, Әубәкір, Ыбырай еңбектерін қазақ
ескілігін зерттеген деп саясаттандырып, жұмсақ айтып отыр. Кеңес дәуірінің
алғашқы кезеңдерінде ұлттық әдебиет тарихының өзекті мәселелері түрлі
бағыттарда қарастырылды. Соның ең бастысы қазаққа белгілі тұлғалардың
мұраларын жинап жариялау болса, одан кейінгісі сыни көзқарастарды қамтыған
ғылыми өзекті мақалалардың жазылуы еді. Соңғысы ағартушылық мақсатта жаппай
сауаттандыру үшін жазылған хрестоматиялар мен оқу құралдарының оқытылумен
іске асты. Алғашқысына Абай, Сұлтанмахмұт, Мұрат ақын, Махамбет
шығармашылығына қатысты жарияланымдар жатады. Сондай-ақ Бұхар жырау, Базар
жырау, Махамбет, Шернияз, Шәңгерей, Ығылман, Ақмолла ақын, Ақан сері,
Сүйінбай мұраларына қатысты да ғылыми экспедициялар жүргізілді. Әдебиет
тарихындағы белгілі тұлғалардың шығармашылығына қатысты проблемалы тұстарды
көтерген ғылыми-танымдық зерттеу мақалалары әдебиеттану өркендеуіне негіз
болды.
Ғылыми принциптерге жауап бере алатын мақалаларды М.Әуезов,
т.б. интеллегенция өкілдері жазды. [22]. Жалпы 1920-30 жылдардағы кеңестік
дәуір кезеңі аса күрделі болғаны белгілі. Жалпы философялық бағыт-бағдар
таптық негізде дамыды. Таптық таным негізінде дамыған әдебиет біржақты
бағытта жазылған шығармалар тудырды. Бұл өз кезегінде өткен мұраны қаралап,
бүгінгі барды бұрмалап тұрпайы күйге түсті. Қазақ әдебиетінің өткен тарихын
жоққа шығаруға тырысты. Қазақтың өткені жоқ, бүгінгі барының бәрі кеңестік
қоғамның жемісі деп асыра сілтеушілер де болды. Мұндай отаршылдық саясаттан
туындап жатқан бағалаулар тек әдебиетте ғана емес барлық рухани құндылықтар
мен жәдігерлерге де тұрпайы социологиялық тұрғыда пікір қалыптастырды.
Соның салдарынан халықты да екі тапқа бөлді. Байлар мен кедейлер деп өз
ішінен іріткі салып бір – біріне айдап салды. Бай мен кедейді тең етеміз,
езілген елге бостандық әпереміз деген идеялармен таптық қоғам орнатуға
тырысты. Гуманистік идеяларды өз принциптерінде пайдаланған партия мақсаты
осылай орындалып халық сеніміне кіріп алды. Осы тұста қазақ оқығандарының
көпшілігі идеялық адасулар нәтижесінде кеңестік жаңа заманның бағытына
көшті. Идеологиялық жаңашыл үкіметтің жаршысына айналды. Бұл кезеңдерде
халық басынан кешірген хал ахуалды қазақ тарихының беймәлім болып келген
деректерінен де, ұлттық бағытты шығармаларында әдеби тәсілмен беру арқылы
кезеңнің көркем өмір шындығын жасап берген туындылардан да айқын тануға
болады. Әдебиеттану тарихында орны бар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов
т.б. шығармаларында кеңестік дәуірдің орнығуындағы келеңсіз суреттері
реалистік пафоста баяндалды. Қазақ ғылымының тарихы мен теориясын
жасаушылардың бірегейі, ғалымдар ұстазы Б.Кенжебаевтың өз өмірбаянын арқау
еткен мемуарлық жазбаларынан да қазақ халқының сол кездегі тыныс тіршілігі
дәл сипатталады. Ғалым күнделіктеріндегі жазбалар Б.Кенжебаевтай дара
тұлғаның жастық өмірінен сыр шертеді. Ал ғалымның жастық шағы қазақ еліне
кеңестік империяның орнығып жатқан тұсы болатын. Әдебиеттану мен әдебиет
тарихы мәселелерінің қалыптасу кезеңіндегі қазақ елінің тұрмыс нәубеті де,
осы саланың да баяу әрі біржақты дамуына әсер еткені даусыз. Кеңестік
тоталитарлық жүйенің күшейген тұстарында қазақ халқының өмірі мен рухани
құндылықтарына қауіп те күшейе түсті. Халық өнері, әдебиеті, мәдениеті,
тарихы өткен кезеңдерінен үзіліп, жаңа кеңестік қоғам негізінде дамуға аяқ
басты. Мұның бәрі кеңестік ұлы көсемдердің идеологиясы мен әдіснамалары
негізінде жүзеге асты. Өз мақсаттарына жету үшін кеңес идеологтары бұрын
соңды болмаған зұлымдық көрсетіп, халықты қырғынға ұшыратты. Халық
жауларынан тазалау науқанында 22 000-нан аса адамның атылғаны белгілі. ХХ
ғасыр басында негізделген ұлттық әдебиеттану ғылымының идеялық-көркемдік
принциптері осы бір дүрбелең тұста дамуын тоқтатты. Ұлттық ғылым
қалыптастырған Алаштықтардың алды атылып, арты итжеккенде айдалған заматта
білікті кадрларсыз дамудың кеңестік кезеңі бой көтерді. Ендігі даму
сталиндік саясат ырқына көшті. Сталиннің кабинетінде қабылдаған қаулымен
әдеби көркемдік дамудың жаңа бағыты социалистік реализм әдісіне негізделуі
партияға тапсырылды. Әдебиеттің бұл әдісі қазақ әдебиеттану ғылымын да ұзақ
уақыт құрсауынан шығармады. 1920 жылдардан кейінгі кеңестік қазақ
әдебиетіндегі әдебиеттану мәселелерін зерттеген арнайы еңбектерінде ҚазАПП-
тың бағыты мен сол тұстағы ұлтшылдығы айқын мақалалар жөнінде көбірек
қамтылады. Осы тұста Ұлттық әдебиеттану әлемі атты момнграфияны айта
кетсек болады. Жалпы бұл кезеңге қатысты С.Қирабаевтың, Р.Бердібаевтың,
Т.Кәкішевтің т.б. еңбектері мен Қазақпараттан шығарылған ұжымдық жинақтар
жаңаша таным мен пайымға жетеледі. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті, 40, 50
және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті оқулықтарындағы шығармашылыққа
идеологиялық қысымнан арылған тұстағы көзқарастар кезең тенденцияларын жете
ұғынуға мүмкіндік береді. Сонымен ҚазАПП ұйымы және оның қазақ әдебиетіне
әсері қалай жүзеге асты деген сұрақтарға жауапты зерттеушілер еңбектерінен
іздеп көрейік. ҚазАПП ұйымына қатысты этнодеформация жайындағы терминдермен
ұғымдардың ұлттық санаға қатысты екенін айта кетуіміз керек. Аталған
кезеңде большевизмнің идеологиялық майдандағы өз үстемдігін орнату арқылы
әдеби және мәдени құндылықтарға бақылау жасауға деген ұмтылысы таза таптық
танымға негізделеді. Бұл өз кезеңінде қазақ руханиятының асыл арнасы болып
табылатын әдебиет тарихын зерттеуде, ұлттық сөз өнерінің тұтастығын тарихи
сабақтастықта жүйелеуде талай бұрмалаушылықтарға ұрындырды. Кешегі тұтас
одақ әдебиеттануына тән мұндай қателіктерді мынадай екі мәселемен
түсіндіруге болады. Бірінші, ХХ ғасырдың 20 жылдарының алғашқы кезеңінде
өрістеген пролеткультшылдық нигилизм; екінші, РАПП-тың ізінен жаңылмай іс-
әрекет еткен ҚазАПП тұсында қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму
сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары.
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой-
талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін
зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы
ерекшелікте ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 Ұлт пен мәдениет жанашыры М.Әуезов еңбектерінің қазақ тарихындағы
орны
2.1 М.Әуезов шығармашылығындағы ұлттық рең мен мәдени дүниетанымдық
мәселелердегі жаңашылдық идеясы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
2.2 М.Әуезовтың рухани философиялық мұрасының қазақ қоғамы шін маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі таңдағы діни-
философиялық жаңаша бағыттырдың жетіліп дамуы, қазақ қоғамы үшін рухани
діңгегінің бастауларынан әрқашан алыстап кетпеуге жол ашып көрсетеді.
Қоғамның диалектикалык даму үрдісінде біршама филосфиялық аса жылдам
қарқынмен даму үрдісі белең алып отыр. Кешегі кеңестік кезеңде философия
бұл тек сырт әлемге жұмбақ, қоғамды барлық тұсынан тұмшалап алған бір
идеологияның негізінде саясат шоқпарына айналған еді. Осы орайда ұлттық
негіздердегі философиямыз апориялық жағдайды басынан өткеріп келген
болатын. Ол апориялық процесстердің пердесін тек егемендік алған тұста
ғана сырып тастап еркін ұлттық философияға ден қойған болатынбыз.
Философияның мәңгілігінің себебі адамзаттың ақыл-ойының мәңгі жасайтынына
сену, осы тұрғыда қаншама философиялық пікірлер негізделген болатын. Қазақ
филосфиясының көркемдік стилінің көрінбей тұрған тұстарда, ұлттық негіздегі
философиялық ойлар айтылмай қалды десек қателесеміз. Осы тұста ұлттық
негіздерді басты назарына алып, қаншама апориялық кезеңде тіршілік етіп
жатсада, адамзаттың игілігіне жұмыс атқарып, ұлтының рухының асқақтауына
ықпал етіп, аншама туындыларды қалам күшімен, аққағазға түсірген дарындар
әр халықта бар. Сондай дара әрі даналық кемеңгерлікке көтерілген қазақ
ұлтының ардақты ұлы,салмақты шығармалар қалдырған мол мұраның иесі Мұхтар
Омарханұлы Әуезов болатын. М.Әуезотың дүниетанымынының басты ерекшелігі
ұлтының тыныс-тіршілігімен біте қайнасып жатқандығы еді. Кеінде қазақ
даласында кемеңгер болған хакім Абайды әлемге танытуға ықпал еткен
дарабоз дарын еді. Қазақстан 2011жылы Ислам конференциясы елдеріне
басшылық жасау барысында, өзінің рухани құндылықтар әлемін басты назарға
алып отырғандығын еліміз нақтыы іс-әрекеттерімен дәлелдеп келеді.
Жағандану үрдісінің жағымсыз әрекеттеріне қарсы күрес мәелелері осы
төңіректе күн тәртібіне қойылған шақтарда Әуезовтың еңбектері мен
философиялық ойларынан аттап кете алмаймыз. М.Әуезов Адамзаттың
Әуезовы деген атқа лайық екендігін мойындаған абзал. Әлемдегі қаншама
елдер отаршыл саясатқа арсы санасы сілкініп, қарсылық алаңына топтасып
жатқанда, кешегі Әуезовтың шынықтың шырайын келтіріп жазған шығармалары
қай халықтың болмасын арманына айналған болар еді. Әуезовтың дүниетанымы
ұлтының жарқын болашағына сенген, әрқашан әр халық еркін егемен ел
болғанда ғана өзін бақытты сезінуіне болады деп тұжырым жасаған
дүниетаным еді. Әуезов өзінің Абай пьессасы арқылы Абайдың аузына
өзінің сөзін салып былай деген еді, Мен сол күнді көрмеспін, сәлем
деңдер сол сәулетті күнге! Егемендік келеді, халқым өседі. Бүгінгідей адам
болмайды, білімді салауатты ел болады. Қазақты дүние таниды-дейді.[1].
Бұл Әуезов дүниетанымының кемеңгерлі, көрегенділігі еді. Араға қаншама
жылдар салып тұғырлы тәуелсіздікте келді. Тәуелсіз елдің тұңыш
президенті былай деген еді: Фирдоси мен Гомер, Гете мен Балзак, Шекспир
мен Толстойсияқты, біздің Әуезовіміз де бүкіл адамзаттың Әуезовіне айналып
отыр [2] -деп көрегенділік танытып көшелі сөз айтқан еді. Егемендік
алған тұста біз атақты Әуезовтің дүниетанымындағы ұлтым деп соққан ұлы
жүректің ұлттық құндылықтарына тоқталамыз.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз еліміз ұлттық
идеологияны жүргізу барысында кешегі өзінің ұлтым деп өткен, ұлтқа
маржан сөздер мен мағыналы-мәнді еңбектер қалдырған тұлғаларының
тұғырына жүгініп жатқандығы құптарлық іс. Мұхтар Әуезовтың дүниетанымын
зерттеу барысында көптеген кемшіліктер бар, сол кемшіліктердің б
бастысы Әуезовті әдебиет саласында зертеулер жетерлік болғанымен,
философия саласында зрттеу еңбектері бірен-саран болмаса ол тақырыпқа
қалам тартушылар аз. Біздің мақсатымыз осы олқылықтарды орнын аз болсады
орнын толтыру мақсатында Әуезов дүниетанымынынң мңыздылығын зерттеп,
зерделеуді жөн көрдік. Ең басты жетістік осы дицертациялық жұмысымда
заңғар жазушының жандүниесіне үңіліп, тұлғаның философиялық қырын
ашудағы ізденістерім. Жазушының өз сөзімен айтқанда, Асықпай аяңдағанды
уақыт көтермейді-деген екен. Мен ойлаймын Әуезовтің дүниетанымын
зерттеуде ертеңгі күннің емес бүгінгі күннің ісі екендігі мойындалып
отыр.
Кез келген қоғамның дамуы сол елдің сапалы мамандарына, саналы
адамдарына байланысты екендігі мойндалған теория. Осы менің зерттеліп
отырған дицертациялық тақырыбым еліміздің қаншама ұлттық негіздегі
ғылымына және кез-келген ұлтын сүйем деген әрбір азаматқа пайдасы
тиетініне күмәнім жоқ.
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. М.Әуезовтың дүниетанымына
қатысты оны туындыларымен танысып шықпай кез- келген адам қалам
сілтей беретін тақырып емес екендігі көрініп тұр. Осы зерттелу
барысында Әуезовтың балалықшағындағы елеулі оқиғалар жайлы естеліктерге
шолу жасалды, оның мақалалары әне толыққанды туындылары басты назарға
алынды. Сондай-ақ 1997жылдан бері қарай шығып келе жатқан Әуезовтің елу
томдығы басты назарға алынды. Соңғы уақытта газет беттерінде, интернет
желісіндегі пікір алмасулар толықтай қамтылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ философиясының қалыптасу
барысы мен тереңде жатқан тамырларын зерттеу барысындағы еңбектерін
ой таразысына салып, ғалымдар пікірлерін негізге ала отырып Әуезовтің
жандүниесінің ұлт мұраты жолындағы ізденістерінің жемісін, болашақ
ұрпақ санасына ұлттық тұрғыда, ешқандай бүкпесіз зерделеп сіңіру
мақатын назарға алып отырмыз. Мұхтар Әуезовтің Адам мен адамды
теңестіретін -білім-деген, қанатты сөзі осы заманның нағыз күнтәртібінен
түспейтін сөзі болған. Әлемдік ғылымның ғажайып жетістіктерінің
барлығы білім арқылы келіп жатқандығы әмбеге аян. Айта кетуіміз керек
әлемді ғылымының қарыштап дамуы арқылы өзіне қаратып отырған батыр
самурайлар ұрпағы Жапония сол ғылымның бастауы ұлттық құндылықтарымыз
деп біледі екен. Кезінде 19 жасар Мұхтарға Алаш азаматтарының ақыл-
кеңесімен Жапония атты үлкен мақала жаздырған еді.[3] Онда сол халықтың
отаршылдарға қарсы батыл күресін бейнелеген еді. Әуезовте сол кезеңде
жүріп ұлттық мақсатты бірінші кезекке қойып, халқын ғылым-ілім жолына
бастағаны бүгінгі күнге аңыз ақихат болып жеткен. Біздің зерттеудегі
басты мақсатымыз жазушының жандүниесін сан қырынан талдап, оның
образынан философиялық ой тұжырымын қалыптастыру еді. Жазушыға деген
құрметіміз күн дер жылжыған сайын арта түспек. Қазақта керемет сөз
бар, Тау алыстаған сайын, биіктей береді-деген дана халық сөзі көп
нәрсені аңғартады. Басты мақсатымызға жеткеннен кейінгі міндетіміз,
тұлғаның философиялық тұжырымдарын қазақ философиясына енгізіп ұлт
игілігіне пайдалану болмақ. Жазушының шығармаларын бүгінгі заманға сәйкес,
ұлт мұраты үшін пайдалану басты назарға алынған.
Қазақ философиясының әлемдік философияда өз орнын табу мақсатында,
жазушының еңбектерін абстрактілі тұрғыда қарап, анализ жасап қолданысқа
қолайы ендіріп жұртшылыққа тереңінен таныстыру.
Қазақ философиясындағы Әуезовтің орнын, ғалымдардың зерттегне
еңбектерін ой-таразысына сала отырып жүйелі көзқарас қалыптастыру.
Жазушының стилінің суреткерлігі мен көркемдігінің жандүниесімен
үйлесімділігін тереңінен талдап жаңа қырынан таныту. мәнді ететін
міндеттемелерді қарастыру ғылыми жұмыстың алдына қойылған үлкен талап
болмақ.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттелу барысында
көрнекті ғалымдардың пікірлері ой таразысына салынып, мағыналы
тұжырымдар жасалды. Жазушының жандүниесінің ұлтқа қатысты пердесін ашу
мақсатындағы зеріттелімде ғылыми әдістер мен практикалық пайымдаулар негіз
болды. Соның ішінде: философиялық,тарихи, әлеуметтік, логикалық, жүйелі,
құрылымдық талдау, салыстырмалы әдістерді басшылыққы ала отырып зерттеу
қолданылды.
Қазіргі қоғам тұрғысына негізделіп жасалынды. Диссертацияда
философиялық, тарихи еңбектер, баспасөз материалдары, интернеттік
ақпараттар, сонымен бірге Қазақстан Республикасы Президентінің бірнеше
халыққа берген жыл сайынғы Жолдаулары, ҚР Үкіметінің бағдарламалары, 1997
жылдан бермен қарай шығарылып келе жатқан 50 томдық мұралар негізге
алынып, кеңінен қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ең басты ғылыми жаңалығы Қазақ
философиясына жазушының жандүниесінің жаңа қырынан зерделеніп,
философиялық ой тжырымының жаңаша сипаты еді. Міне осы бағытта ғылыми
зерттеуде әр түрлi ізденістердің тәсiлдерiн қолдана отырып төмендегiдей
негiзгi ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік.
- М.Әуезовтің жазушылығының философиямен біте қайнасып
жатқандығын нақтылы дәлелдермен көрсетіп бере алдық. Жазушы
шығармаларындағы ұлттық реңді қазақ философиясының қайнар
бастауларынан сусындаған болашақ үшін аса құнды еңбектерін
ұлт мұраты мақсатында әрқашан жаңғырту жолын ұсындық. Жазушы
жандүниесін қайта жаңғырту тынымсыз ізденіс жұмыстары ғалымдар
ойларымен тұтастықта қарастырылды.
- М.Әуезов дүниетанымындағы ұлттық және мәдениетке қатысты
шығармаларын ұлттық негіздерге сәйкес ой таразысына салып,
оның заманауи үлгісін жасадық Зерттелген еңбектерді талдай-
сараптай отырып, ізденістердің кемшіліктері мен жетістіктеріне
көңіл бөле отырып зерттеу жасадық.
Зерттелген дицертация нақтылы дәлелдерге сүйенген философиялық
жаңашыл тұжырым деп айтуымызға болады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. М.Әуезов дүниетанымы және оның ұлттық негізде даму
сипатындағы тарихи, мәдени айшықтары
1.1 М.Әуезов көзқарасындағы рухани құндылықтар мен философиялық ой-
талғамдардың ұлттық мәдениетті дамытудағы рөлі
Замананың заңғар жазушысы, қоғам қайраткері, Қазақстан ғылым
академиясының академигі, филология ғылымдарының тұңғыш докторы, профессор
Мұхтар Омарханұлы Әуезов жайлы айтар болсақ, Бұған дейінде бұдан
кейінде бұл дара тұлға жайлы жазылып жаңа қырлары ашыла беретініне
сеніміміз кәміл. Біздің негізгі зерттеу нысанасы етіп алып отырған
бағытымыз осы қазақтың әйгілі жазушысы Мұхтар Әуезовтың дүниетанымы және
оның ерекшеліктерімен, қалыптасу жолдарын түбегейлі тарқатып, ұлтының
мәдениеті мен менталитетіне қатысты қырлары көп сырларын зерттеу.
Сонымен Мұхтар Әуезов кім болған. Осы сұрақтың төңірегінде емес, ол
дара тұлғамыздың даналығы қайдан, даралығы неде деген сұрақтың
төңірегіне баса назар аударғанымыз дұрыс болатын секілді. Рухани
тұрғыдан алғанда Мұхтармен Абайдың арасында рухани бір байланыс бар,
Абай Мұхтардың алты жасында Әй жарайсың осы әжесінің қарашоңқасынан
бірдеңе шығады [4]-деп бата берген екен. Бір ғана Абайды зерттеймін
деп жүрген Әуезов бір ұлттың тарихы мен тамырына бойлаған қайталанбас
дара тұлғалардың бірегейі. Егемен еліміздің президенті Нұрсұлтан
Әбішұлының керемет сөзі бар осы қаламгер жайлы Фердоуси мен Гомер, Гете
мен Бальзак, Шекспир мен Толстой сияқты, біздің Әуезовіміз де бүкіл
адамзаттың Әуезовіне айналып отыр [5]-деп көрегенділік жасаған екен.
Ендеше бәрін басынан бастап тарқатып Әуезовтың өсу шеңбері мен
жазушылық әлеміне шолу жасап өтсек.
Диалектика заңы бойынша даму үрдісі уақыт талабына сәйкес қаншама
түрленіп, түлеп заман талабына сай өзгерістерге түсіп отырады. Осыған орай
өз заманының алдыңғы қатарлы тұлғалары мен ойшылдары сол заманның
кемшіліктерін көріп, болашақты баянды ету мақсатында қаншама ой еңбектерін
қалдырып халық игілігі үшін қызмет жасайды. Талай-талай тұлғалар өз
дәуірінің алдыңғы қатарда болуы үшін еңбек еткенін тарихтан жақсы
білеміз.Әр халықтың өзінің ұландары болады, олардың мақсаты өз халқының
әрқашан жарқын болашағын кемелдендіру. Әлемнің алдыңғы қатарлы өркениет
көшінің басында тұрған елдерге шолу жасап қарайтын болсақ, барлығының сол
халықтың бағына туған ұлдары болған. Атап айтар болсақ қазіргі неміс
халқын құныттылыққа үйретіп, қараңғылықтан жарыққа сүйреген дара
тұлғаларының бірі И.Кантты айтуға болады, әрине ол немістің классикалық
философиясының басында тұрғанымен ғана ерекшеленбейді, ол өз халқын
өзгелерден көш ілгері жылжыту мақсатында жасаған еңбегі мен де дара
тұрмайды, ол адамзаттың айтарлықтай ауыр мәселелерімен айналысқаны үшін,
және сол айналысқан ғылымын өз халқының бойына дарыта білгені үшін жеке
тұлға болып тарихта қалған. Соның нәтижесінде ғана оны өз халқы қатты
құрметтеген, және құрметтей бермек. Тарихта талай сөз маржанын жалындатып
халықты өзіне қаратып ұрпаққа қаншама сөз қалдырған тұлғалар болған.
Солардың бірі емес, бірегейі болған Цицерон шешенді айтуымызға болады. Ол
барлық адамзаттың болмысына сыятын сөздер қалдырған. Сөзіміздің басында
айтып кеттік әр халықта тұлғалар болады деп біздің халықта ондай
тұлғаларға кенде болмаған. Біздің халықтың дара тұлғасының бірегейі дара
тұлға Мұхтар Омарханұлы Әуезов жайлы айтпақшымыз.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов Семей уезі Шыңғыс болысында сол
болысқа қарасты Бөрілі қыстауы маңындағы Аяққараған маңында жарық дүние
есігін ашқан екен. Мұхтар өзінің әкесі Омарханның төрт қыздан кейін
зарығада, сағына күткен ат жалын ұстайтын, ер деген атқа лайық шаңырақ иесі
болып қалатын ұлы еді. Сонымен қатар Әуез атасының ұлдан болған тұңғыш
немересі болғаны үшінде әулетке үлкен қуаныш сыйлай келген еді. [6]
Көпшілік болып тілек тілеп Мұхтарға ақбаталарын жаудырып жатты. Осы орайда
айта кетуіміз керек атақты ақынымыз Мұхтар Шахановтың Ел тілегінің күші
деген өлеңінде былай келтірген екен! Баяғыда бір бай болыпты. Оның барлық
төрт түлігі сай,барлық жағынан бар екен бірақ бір өкініштісі оның көңлі
жай болмапты. Өйткені оның сол мал-мүлікке ие боларлық мұрагері болмапты.
Бай бір сөзбен айтқанда перзентке зар болыпты. Күндер өтеді, айлар өтеді
,жылдар өтеді, перзент күтеді бірақ перзенттен хабар жоқ. Шыдамы
таусылып,санасы мүжілген бай болмаған соң қасиетті деп саналатын халық
болып тілек тілейтін биік төбеге барып, тілек тілеген көрінеді. Уа тәңірім
маған барлық дүниені үйіп төгіп бердің, бірақ барлығы да бір перзенттің
маңдайынан искеген сәтке
татымайды екен,тым болмаса өмірден армансыз өтейін, үш күндік ғұмыры
бар бала болсада маған сыйлай көрші деп жалынған екен.
Сол сәтте ғаламат дауыс естіліп жарайды тілеуіңді қабыл алдым,бірақ
балаңның ғұмыры үш күн болады деген екен. Бай осығанда шүкіршілік деп кері
қайтады. Тілек қабыл болды өмірге перзент келді, өкініштісі ғұмыры үш күн.
Байдың әулеті мәре-сәре болып жатыр. Тек бай үш күннен соң перзентінің жоқ
боларын елестеткенде өзегі өртенеді, ары ойлап, бері ойлап халықты жинап ас
беруге шешім шығарады. Байлықты шаша отырып үлкен ас беріледі,барлық халық
риза барлығыда бай баласына ұзақ ғұмыр тілейді. Бай үш күн өткенше тек
перзентінің қасында болады, уақытта жетеді, бірақ бала тірі, бай қуанады,
бірақ алаңдауы басылар емес, осылай күндер сырғып ай толады, бірақ бала
тірі бай шыдай алмай баяғы төбеге барады, былай дейді Уа тәңірім мен
үшкүндік ғұмыры бар бала сұраған тілеуімді бердің, мұныңа ризамын, бірақ
менің балам тірі қуанышымда шек жоқ, бірақ баламнан айырылып қалам ба деген
уайымнның жетегінде келемін дейді бай, Осы сәтте тағыда ғаламат дауыс
естіліп байға жауап қатады. Сенің балаңның ғұмырын үшкүндік деп жаздық
бірақ сен шын ниетіңмен халқыңды жинап ас беріп, көптің тілеуін балаңа
бағыштаттың осының арқасында сенің балаң өмір сүре беретін болады деген
екен. Байдың қуанышында шек болмапты [7]. Әрине бұл жерде айтпағым
көпшілік болып тілек тілеген ниеттердің қабыл болуы. Қазақта сөз бар
қырықтың бірі қыдыр, мыңның бірі уәли-деген. Біздің жұмысымызға арқау
болатын Мұхтар Әуезовкеде осылай көпшілік жамағат тілек тілеген екен.
Мұхтар Әуезовтың тегіне аздап тоқталып өтсек. Бабасы Бердіқожа
Әбдіқожаұлының Қ.А,Ясаудің туған шөбересі Бақсайыс шейхпен туысқандық
байланыстығы бар. Мұхтар негізі қожа тегінен тарайды. Нағашы жұрты жер
жәннаты Жетісулықтар. Өзінің жұбайы Валентина Николайевнаның
естеліктеріне сүйенсек, Мұхтардың туған анасы Нұржамал Алматы маңындағы
Байсерке топырағында туылған екен. Анасы Нұржамалдың әкесі Әбсәмет
Құнанбайдың жиен ұрпағы болып келеді. Абайдың ұлы Әбіш Верныйде емделіп
жатқанда қарасатын туыстары осылар. Әбіштің өзі айтқандай
Әбсәмет жиенің,
Ол-сенің біреуің,
Достығын достықпен
Өтемек-тілеуім
деп туыстығын көрсеткен. [8]. Жалпы нақтырақ болғанда Омархан мен
Нұржамалдың бір біріне бөлелік жақындығы бар. Құнанбай болыстың төртінші
әйелі болып келетін Нұрғаным Әуездің туған қарындасы болып келеді. Абай
ауылымен жақсы қарым қатынаста болғандықтан, Мұхтарды Дінәсіл әжесі Қоңыр
қозым деп еркелеткен. Мұхтардың сауатын ашып, бала кезден Абайдың
өлеңдерін құлағына құйып өсірген атасы Әуез екен.
Әуезов танушылардың басым көпшілігі оның керемет кемеңгер болуын
Абай ауылының топырағын басып, даналықты құлағына жастайынан құя
білгендігімен байланыстырады. Айтса айтқандай сол кезде Абай ауылы ыстық
нүкте болып қалыптасқан үлкен ауыл еді. Үлкен ауылдың мәселелеріде үлкен
болатыны айтпасада түсінікті. Алайда Халықпен халықты, адам мен адамды
теңестіретін білім[9] -деп білген жазушыдан оның әрқашан еңбектенгенін
ізденісте болғанын аңғарамыз. Бала Мұхтардың сауат ашу жолы сол кездегі
Камаллиддин медресесінен басталады ары қарай бес кластық орыс
училищесінде, одан әрі қарай Семей қалалық семинариясында жалғасқан.
Сол кезеңдегі сапалы білім беретін оқу орны болып саналған, ордада
қоғам өмірімен айналыса бастаған. Сол кезеңде Алаш орда үкіметімен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты бүкіл қазақстандық ұйымның
белсенді мүшесі бола жүріп, Жүсіпбек Аймауытовпен біріге Абай ғылыми
көпшілік журналының шығуына да атсалысып жүрген. Кеңес үкіметі Семейде
орнағаннан бастап жергілікті билік орнында жауапты қызметтер атқарған.
Сонымен қатар Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болыпта жүрген.
Мұхтар Әуезовке пікір білдірген тұлғалар ішінде археолг-ғалым Әлкей
Марғұлан былай деген екен Шоқаннан кейінгі қазақ халқынан аса білімді,аса
зиялы, аса сезгіш, аса ойшыл кісі Мұхтар деуге болады. Мұхаң дүние тану
жағынан, ой-сезімінің парасаттылығынан ешкімге жеткізетін кісі емес
[10].
Мұхтар Омарханұлы Әуезов — қазақтың атақты жазушысы, қоғам қайраткері
болған, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі болған, филология ғылымының
тұңғыш докторы болған, профессор, Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген ғылым
қайраткері болып дүниеден өткен дарабоз тұлға еді.
Әуезов өмір сүріп жеткен атақ дәрежелерімен шығармаларының жылдық
тізбектеріне тоқталсақ. Қазақстан Ғылым академиясының академигі атағына
1946жылы жеткен еді. Ал енді филология ғылымдарының докторы, профессор
дәрежесін 1946жылы иемденген болатын. Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері атағына 1957 жылы қол жеткізген еді. Білім алу сатысын
Омарханнан сауат ашуды бастағанымен, Алғаш 1908 ж. Семейдегі Камалиддин
атындағы хазірет медресесінде дәріс алып, содан барып орыс мектебінің
дайындық курсына ауысқан екен. 1910 ж. Семей қалалық бес кластық орыс-
қазақ училищесіне оқуға түскен екен, жоғарғы яғни соңғы кластарда дәріс
алып оқып жүргенде Дауыл атты ең алғашқы шығармасын жазған екен.
Училищені 1915 ж. тәмамдап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түскен.
Семинарияда оқып жүрген кезінің өзінде көптеген шығармалармен таныс
болған, атап айтар болсақ, Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза
дастанының негізінде атақты Еңлік – Кебек пьесасын жазған, оны 1917 ж.
маусым айында Ойқұдық атты жайлауда Әйгерімнің сегіз қанат ақбоз
үйінде алғаш рет қойған екен. [11]. Ресейдегі болып жатқан саяси
төңкерістер жазушының өміріне үлкен өзгерістер ала келген еді. Ол
Семейде жүрген шақтарында Алаш жастары одағын құрып, түрлі-түрлі
үйірмелердің ашылуына ұйытқы болған екен. Аймауытовпен бірлесе отырып
жазған Қазақтың өзгеше мінездері деп аталған алғашқы мақаласы 1917 ж.
10 наурызда Алаш газетінде басылып жарық көрді. Сол кездегі 1918 ж. 5 –
13 мамырда болған Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының құрылтайына
белсенді қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланған
еді. Мұхтар жазушы, қайраткер Аймауытовпен бірлесіп Семейде Абай
ғылыми-көпшілік журналының шығуына толық атсалысқан.. 1919 ж. семинарияны
үздік бітіріп, қоғамдық-саяси жұмыстарға араласа бастайды. 1919 ж.
желтоқсанның төртінде Семей қаласы большевиктер билігіне өтуіне
байланысты, Мұхтар Семей губревкомының жанынан құрылған қазақ бөлімінің
меңгерушісі болып, және Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып
тағайындалып бекітілген. 1921 ж. қараша айында Қазақ АКСР-і Орталық атқару
комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайлаған екен. Онда ол кадр
мәселелерімен айналыса бастайды. Сол жылдары Қорғансыздың күні әңгімесі
және Қызыл Қазақстан журналының №3 – 4 сандарында жарияланған. 1922 ж.
күзде Ташкенттегі Орта Азия университетінде тыңдаушы болып оқуға барып
түскен қосымша Шолпан және Сана журналдарына жұмыс атқарған. Осы
басылымдарда Қыр суреттері, Қыр әңгімелері, Үйлену, Оқыған азамат,
Кім кінәлі, Заман еркесі (Сөніп-жану) деген құнды-құнды еңбектері
әңгімелері жарияланады. 1923 ж. маусым айында Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) мемлекеттік университетінде қоғамдық ғылымдар факультетінде тіл-
әдебиет бөліміне оқуға ауысқан екен. 1924 – 25 ж. Семейдегі мұғалімдер
техникумында оқытушылық қызмет атқарған екен. Сонда жүріп Таң журналын
шығарған. Онда жүріп Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Ескілік
көлеңкесінде, Жуандық деген сияқты әңгімелерін жариялаған. 1925 ж.
Ленинградқа қайта барып, оқуын жалғастырған екен. 1926 жылы жаз айында
Семейге арнайы келіп ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары
негізінде жазылған Әдебиет тарихы монографиясын 1927 ж. кітап етіп
басып шығарады. 1927 ж. жазда Жетісу өңіріне арнайы сапармен келіп, Ілияс
Жансүгіровпен бірге отырып болашақ шығармаларына құнды-құнды материал
жинаған екен. Ленинградқа қайтып оралған соң, осы материалдар негізінде
Қараш-Қараш оқиғасы повесін, екінші Қилы заман романын, бірақ біршама
себептерге байланысты повест болып шыққан. Хан Кене пьесасын жазған
екен. Мұхтар 1928 жылдары Орта Азия мемлекеттік университетінде
аспирантураға қабылданған екен, одан әрі Қазақ ағарту институтында сабақ
беріп жүрген. Алаш қозғалысының көсемдерімен бірлесе жүріп 1930 ж. 16
қыркүйекте тұтқындалып, 1932 ж. сәуір айында үш жылға шартты түрде бас
бостандығынан айырылды. Дегенмен маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ
педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет жұмысын
жалғастырып істей береді. [12] Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен
өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы
мақалаларын түбегейлі үзбей жариялап тұрады. Әуезов өзі ұсынған
сценарийі желісінде Райхан көркем фильмі 1940жылы түсірілген. Мұхтар
Әуезов 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне
қатысқан. Осы жылдары Абай романын жазуға отырып, оны жүйелеп 1941 жылы
бітіреді. Абай романының жарық көруі 1942жылы болатын және ол
қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. 1943 ж. Абай романын
талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 ж. романның екінші кітабын жазып
бітіріп, ол 1947 ж. жарық көреді. 1950 ж. роман-эпопеяның Ақын аға
аталатын үшінші кітабы жарық көрген. 1943 жылдың қыркүйегінен бастап
Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына
профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс гвардиясы
(жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш (1945)
пьесалары мен Абай операсының либреттосын 1944 жылы Абай әндері
фильмінің сценарийін 1945 жылы жазады. 1946 ж. Қазақстан Ғылым академиясы
құрылғанда, оның толық мүшесі академик, №1 куәлігін алады, және тлыққанды
мүшесі болып сайланады. Филология ғылымдарының докторы, профессор атағы
берілді. 1951 – 54 жылдарда Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да
қыспаққа алынып, 1953 ж. сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге
мәжбүр болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып
орналасып, КСРО халықтары әдебиетінің тарихы деген арнайы курс бойынша
дәріс берді. 1954 ж. Алматыға қайтып оралып, Абай жолы роман-эпопеясын
түпкілікті аяқтады. 1955 ж. шет елге сапарға шығып, Герман демократиялық
республикасының (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ
ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. 1956 ж. КСРО
мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды.
Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап
өтіледі. Атом және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың
Жапонияда өткен 3-конференциясына қатысады. 1958 ж. Ташкентте өткен Азия
және Африка елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі
және бірегейі болды. 1960 ж. АҚШ-қа іс сапармен барып қайтып, 1961 ж.
Үндістанға екінші рет іс сапарға шығады. 1955—57 жылдары алты томдық
таңдамалы шығармалары басылып шыққан. Мұхтар Әуезовтің мұраcының аса
қомақты бөлігі – оның ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап,
жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы,
әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі
еңбектер жазып қалдырды. [13]. Мұхтар Әуезов өзінің тектілігінің
арқасында қаншама кедергілерге қарамай, жиырмадан астам шет елдерде
болып адамзаттың дамуы рухани көзқарастың қалыптасуы үшін өз
көзқарасын білдірген екен. Әлем халқы оның Абай жолы роман-эпопеясын
айрықша бағалап керемет туындылар қатарына қосқан. Оның дәлелі
эпопейаның қаншама тілдерге аударылуы еді. Сол жылы Қазақстан Ғылым
академиясының Әдебиет және өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін
жазушы тұрған үйде мұражай-үйі 1963жылы ашылып, ескерткіш орнатылды.
Қазақ академиялық драма театры, Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар
мен облыстардағы аудан, ауыл, көше, мектептер Әуезов есімімен атала
бастады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл толу құрметіне ЮНЕСКО-ның
шешіміменінің нәтижесінде, дүниежүзілік деңгейде 1997жылы аталып өтті.
Абай жолы – қазақтың көркем прозасын әлемдік классикалық деңгейіне
көтеріп, әлем әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды екендігін
барша жұрт мойындайды. Мұхтар өзінің роман-эпопеясында қазақ халқын, оның
ұлттық дәстүрін барлық қырынан энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып
көрсетті. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ
ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі деген жоғары баға алды. Сондай-ақ
бұл роман-эпопея қазақ халқын, қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне
танытқан ұлы шығарма ретінде де танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан
тұратын Абай 1942жылы және 1947жылыдары, кейін мұның жалғасы болып
табылатын Абай жолы бұл да екі кітаптан тұратын еді; 1952 және
1956жылдары романын жазды. [14]. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында
қазақ қоғамының сан алуан қырлары суреттеліп, тамаша көркемдік
дәрежеден классикалық дәрежеге көтерілген. Онда қазақ халқының барлық
әдет-ғұрып салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Роман-эпопеяның танымдық
құндылығымен бірге ана тілді өркендетуге үлесі зор болды. Тілдік
тазалық айрықша сақталған барынша ғылми түрде жазылғанымен ерекшеленді.
Алғашқы шыққан екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушының еңбегіне
КСРО Мемлекеттік сыйлығы 1949жылы беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-
эпопеясы жарық көргеннен соң, ол Лениндік сыйлықтың лауреаты атағын 1959
жылы алды. Роман әлем халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған
екен. Роман екі жүз томдық Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі
том болып басылды.
Енді біз оқырманға ұғынықты болу үшін Мұхтар Әуезовтың білім
іздеп оқуға түсіп, одан маңызды қызметтер атқарған кезеңдеріне
жылдармен тоқталсақ артықтық болмас оқырманға жеңіл болу мақсатында:
1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан ары
қарай орыс мектебінің дайындық курсына ауысып білімін толықтырған.
1910 жылы бес кластық орыс училищесіне оқуға түскен. Сонда оқып жүріп
Дауыл атты алғашқы шығармасын жазған екен.
1915 жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданған. Оқып
жүргенде Шәкәрім Құдайбердиевтің Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-
Кебек пьесасын жазған, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген
жайлауда жерде тіркестіріп тіккен киіз үй сахнасына шығарады. [15].
1918 жылы М.Әуезов Семей қаласына өкіл болып, Омбы қаласында өткен
жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып қайтқан, оның орталық атқару
комитетінің мүшесі болып сайланған. Құрылтайда Алашорда үкіметі мен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар
ұйымы құрылған еді. Ұйымның да белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-
көпшілік журналын шығаруға Ж.Аймауытовпен бірге белсене қатысып
атсалысқан екен.
Әуезов 1919 жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің
қызметкері, 1920 жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарады.
Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалған.
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің
төрағасы қызметін атқарып халыққа беделді болған. 1921 жылғы қараша
айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланған, онда саяси хатшы
міндетін атқарған, кадр мәселесіменде айналысқан. Мұхаңның Еңбекші қазақ
газетіне басшылық жасайтын тұсы да нақ осы кезеңмен дәлме-дәл келеді. [16].
Бір қыс бойы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт
жыл Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітірген еді. Сол
жылы. Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада
оқиды.
Ұлттық теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою жөніндегі ашық
пікірлері мен шығармалары үшін ұлтшыл, алашордашыл атанып, саяси
сахнадан шететумен түртпектеу басталған шақта Мұхаң бірыңғай шығармашылық
жұмыспен айналысуға көшкен еді. Ғылыми жұмыстарды да қолға ала бастаған
баспалдақты жылдары болатын.
Жазушы 1930 жылы кейбір ұлттық идеялық көзқарастары үшін тұтқынға
алынғанды. Тергеу барысы ұзаққа созылған, 1932 жылғы сәуір айында 3 жылға
шартты түрде бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарылған. Ол аза
кейінне 10 жылға дейін сзылып, Мұхтар тек 1942 жылы ғана өзін еркін
сезінгендей еді. Бірақ бұл тұстың өзі атақты Абай жолы эпопейасының
талқыланып жатқан тұсы екенін естен шығармағанымы дұрыс. Осы жылғы 10
маусым күнгі Социалистік Қазақстан және Казахстанская правда
газеттерінде М. Әуезовтің Ашық хаты жарияланады. Онда Мұхаң өзінің қазақ
әдебиетінің тарихы және Абай туралы зерттеулерінен, Қарагөз, Еңлік-
Кебек, Хан Кене, Қилы заман сияқты шығармаларынан бас тартатынын
мәлімдеуге мәжбүр болғандығын көреміз. [17]. Өйтпеске лаж жоқ еді.
Сонан кейін ғана ол қапастан босатылып, оқытушылық жұмыспен айналысуға
рұқсат қағазын алады.
Мұхтар Әуезов шығармашылық жолында талай жанрға, тақырыпқа тыңнан із
салып, қыруар, очерктер, және әңгімелер, пьесалар жазып, тамаша аудармалар
жасаған, әдеби сынға, әдебиет тарихын зерттеу жұмысына өте белсенді
араласқан. Сонымен қатар мәнді- мағыналы мақалалар жариялаған, баяндамалар
жасап, оқулықтар құрастыра білген, жоғары оқу орындарында дәріс бере жүріп,
теориялық білімін одан әрі жетілдіріп отырған.
Солай етіп жүріп, үлкен дарын иесі өзінің шығармашылық шыңына жол
сілтеген Абай тақырыбына қалам тартқан. Бұл жұмыстың бастамасы алғашқы
қарлығашы болып Татьянаның қырдағы әні өмірге келеді .
Бұдан соң, кейінде жазушы Абай образын кең аумақта зерделеп, бірнеше
жанрда бейнелеуге кірісіп кеткен еді. Сөйтіп, Абай трагедиясы туады. Бұл
ақынның образын сахнада алғаш бейнелеген шығарма болатын.
Ұзақ зерттеліп, кең тыныспен шабыттана кіріскен Абай жолы романын
Мұхтар он бес жылға жуық жазады. Жазушының өзі айтқандай, Абай жолы
романын жазу жазушының шығармашылық өміріндегі ең сүйікті ісіне айналған
екен. Абай жолы - халық жолы, халық жолы - Абай жолы. Осы сөз қазақ бар
болса еш уақытта маңызын жоймақ емес. Осы сөздің бірлігін сақтап тарихи
шындыққа сәйкестендіріп асқан көркемдік шеберлікпен көрсетіп, суреттеп
жазу Мұхтар Әуезовтың шығармашылықтағы жеңісі әрі тамаша жетістігі еді.
[18].
Осыданақ байқауға болады Әуезовты өз заманындада замандастары
мойындай білгенімен ерекшеленеді. Мұхтар Әуезов Ташкенттегі Орта Азия
мемлекеттік университетінде бір қыс, Ленинград университетінде төрт жыл
оқып жүріп филология факультетін бітіреді. Ары қарай Орта Азия
университетінің шығыс факультеті жанындағы аспирантурада оқиды. Сол
кезеңде өріс алған Кеңес үкіметіне қарсы шындықты айтқан,ашаршылықты ашып
көрсеткен, ұлттық болмыстан айыруды сынаған тұлғалардың басына күн туған
шақта, Мұхтар Әуезов шығармашылық ғылыммен айналысуға бет бұрған, Мұхтар
Әуезовтың өмірінің осы тұсы Баста айтып кеткен неміс халқының аяулы да
ардақты ұлдарының бірі Кантпен ұқсастыққа барады. Себебі неміс ұлдары
әлемде қаншама революция жүріп жатқанда, олар революцялар арқылы емес, ой
еңбегінің нәтижесінде өз халқын оятуға және өркендетуге күш салған екен.
Мұхтар Әуезовте осы тұста керемет ұтымды шешім қабылдаған соның нәтижесінде
керемет туындылар жарыққа шығып, біздің халықтың жоғын жоқтау шығармалар
арқылы көрініс беріліп, отарлау саясатына қарсылық қалам күшімен жүзеге
асып жатты. Оның патриоттығына тоқталар болсақ, шығармашылыққа ден қойған
сәттерден бастап жарыққа шығарған туындылары қайта жиналып жатты. Өйткені
Отарлық басқыншылар барлығын түсінді, сондықтан кері қайтарып, сол
туындылар үшін Әуезов жауап беріп жатты. Әуезовтің барлық еңбектерін
айтуымызға болады з халқының тереңінен бойлап қалам тартқан деп, өйткені
қазақтың тағдыры Әуезовтің басты нысанасына айналған және ол ұлт
тағдырын әрқашан өз биігіне қойғандығымен ерекшеленеді.
1.2 М.Әуезовтың шығармашылық әлемі мен қазақ тарихы үшін
зерделенбеген заманауи көзқарастарындағы ерекшеліктер.
ХХ ғасыр басында ұлттық ой-сананың Тәуелсіздік, азаттық идеялары үшін
қоғамдық дамудың барлық тарихи негіздеріне араласқаны белгілі. Осы
мақсаттағы пікірлер таласы қазақ баспасөзінің жедел дамуына жағдай жасады.
Баспасөз сынының кіші жанрлық сипат алуына әкелді. Философиялық терең
туындылардың жарыққа шығып жатқан кезеңі болып тарих бетінен айрықша
орын алған ерекше дәуір болып ғасыр қойнауына енген еді. Еуропалық
үлгінің көркемдік қабаттарын бойына сіңіріп ұлттық түр туғызды. Ұлттық
әдеби мұрамыз жинақталды. Кітап шығару жеделдетілді. Мұның бәрі әдебиет
тарихы мен сыншылық ой туғызып оқыған азаматтар тарапынан талғам
таразысының өсуін өрістетті. Алғашқы жанрлық сипатқа көшкен сыни –
эстетикалық көзқарастар қазақ газеттері мен журналдарында жарияланып
қоғамдық ғылыми пікірлер қалыптастырды. М.Әуезовтың Қазақ әдебиетінің
тарихы т.б. оқу құралдарының жазылуы білім сапасына серпіліс әкелді. Мұның
бәрі Ы.Алтынсарыиннің Хрестоматиясындай халық ағарту ісіндегі алғашқы
тұсаукесерлік еңбектер. Ал философиялық ой - өрісінің қалыптаса түсуінде
М.Әуезовтің еңбегі санатты жолдың басында тұрары анық. М.Әуезовтің мұрасы
қаншама зерттеулерден кейінгі ұрпаққа терең танытылып құндылыққа айналды.
М.Әуезовтің Абай жолы роман эпопейасы бұл қазақтың терең тарихын
қоғайтын, бет алысын бедерлеп беретін нағыз қазақтың брендіне айналған
асыл мұраға айналып отырғандығы жзушының шынайы дарын екендігін
көрсетеді.[19] Абай жолы қамтылған талғамды ойлар секілді сыни
көзқарастар қазақ әдебиеттану ғылымының туып өркендеуіне баспалдақ болды.
Ұлттық әдебиет мәселесі қазақ зиялыларының ойында сан алуан сұрақтар
тудырды.
Ұлттық мәдениет жайына бас қатырған қазақ зиялылары танымдық
мақалаларымен жауап беріп ғылыми көзқарастардың толыса түсуіне еңбек етті.
Бұл тұста М.Сералин, Ғ.Қарашев, М.Көпеев, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов,
С.Торайғыров А.Байтұрсынов т.б. мақалалары әдебиет ғылымы мен тарихы үшін
маңызды рол атқарды. Бұл мақалалары жөніндегі Тартыссыздық теориясы
секілді жаңа ағымдар орыс жұртшылығындағыдай топтарды Қаз АПП
ұйымдарымен қазақ елінде құрды. Әдебиет жанрлары өзінің кәсіби бағытында
емес Тұрпайы социологиялықтеориямен қаруланды. Қазақ оқығандары екі
бағытқа бөлінді. Ұлтшылдық дейтін ұғымдар туды. Ұлтшылдар тобы
құрбандыққа кете барды. Соның өзінде Алаш арыстары пікірін өзгертпей ұлттық
бағытта із жүргізуді жөн көрді. Тарихи әлеуметтік өзгерістерге қарамастан
ХХ ғасырдың 20 ғылыми төрелік М.Әуезов, сынды ғылымдар тарапынан айтылса
бүгінгі әдебиеттанушылар да өз бағаларын беріп келеді. Мәселен Ө.Әбдіманов
ел көсегесін көтеруге өмірін арнаған халық ұлдарын жұртқа таныстырып,
өлмес ісін кейінгіге паш ету бағытын ғылыми зерттеулерімен ұштастырып
келеді[20]. ХХ ғасыр басында әдеби эстетикалық танымды көзқарастармен қатар
ғұмырнамалық мақалалардың жариялануы философия тарихы мен ғылымына қозғау
салды.
Қазақ төңкерісі халықтың ой-санасын дағдарысқа әкелді. Бірі
бостандық енді келді деп түсінді. Бірі шын азаттық Алаш идеясында
жатқандығын түсіндіргісі келді. Әдебиеттану ғылымы да алдағы даму жолын
таңдауына ырық берді. Таңдауы емес таңдаусыз, міндетті жолға түсуіне тура
келді. Жаңа талаптарды күштеп, зорлықпен бойына сіңірді. Пролетариат
диктатурасына мойынсынды. Ғылымға да лениндік ілімнің тың қағидалары
ендірілді. Қағида, тұжырымдарды саралап жатуға уақыт бермеді. Не нәрсенің
дамуы болсын партиялық принциптермен науқаншыл үгітшіл әрекетті бастан
кешірді. Жасанды әдістер жылдарынан бастап қазақ әдебиетін дәуірлеу
әдебиеттану ғылымында жүзеге аса бастады. М.Әуезов зерттеулерінде осы
мәселеге қатысты ойлар терең қамтылды. Қазақ халқының әдебиет тарихында
әдебиеттану ғылымының тарихы әзірге қысқа. Бұл – жас ғылым. Ол Әдебиеттік
сын, Қазақ әдебиетінің теориясы, Қазақ әдебиетінің тарихы деген
салаларға бөлініп, енді енді ғана дамып келеді. Қазақстандағы әдебиеттану
ғылымы құрылғанда ол өзінің алғашқы туысымен, бүгінгі жеткен сатысымен
барлық бас-аяғын жинағанда түгелімен толық мағынасында Ұлы Қазан
революциясының жеңісі болды. Октябрьден бұрынғы қазақ тарихында біз бұл
жөнінде өскен ғылым дерлік мардымды мұра алғамыз жоқ.
Рас, қазақ халқының революциядан бұрынғы өрнектерін жинауда және
оларды баспа сөз жүзінен жариялауда, онан соң ең алғаш түсініктер беруде
қызмет еткен орыс ғалымдарының еңбектерін ұмытпаймыз. Орыс мектебінен, орыс
мәдениетінен тәрбие алып қазақ ескілігін зерттеген Шоқан, Әубәкір, Ыбырай
секілді оқымыстылардың еткен еңбегін бағалаймыз. Бірақ олардың көп жылдар
бойы жасаған пайдалы әрекеттері нағыз әдебиеттану ғылымының өзін тудырған
жоқты. Олардың тексеру, зерттеулері бастауыш дәрежеден болса да,
қалыптасқан Әдебиет теориясы, Әдебиет тарихы болып, тым құрыса орта
мектепте оқу құралын жасаудан туды деген болатын[21]. Бұл жерде М.Әуезов
қазақ төңкерісімен келген идеологияның әдебиеттегі ендігі бағыт-бағдар
боларлық күшін де есепке алған сыңайлы. Сонымен қатар орыс пен қазақ
арасындағы интернационалдық қатынасты да сыналап айтуын кеңес саясатына
қарсы келмеу әрекетінен деп ұғынуға болады. Әйтпесе қазақ әдебиеті ғылымы
мен тарихының жетістігі Қазан революциясынікі емес екендігін М.Әуезов
білместіктен айтып отырған жоқ. Ал Шоқан, Әубәкір, Ыбырай еңбектерін қазақ
ескілігін зерттеген деп саясаттандырып, жұмсақ айтып отыр. Кеңес дәуірінің
алғашқы кезеңдерінде ұлттық әдебиет тарихының өзекті мәселелері түрлі
бағыттарда қарастырылды. Соның ең бастысы қазаққа белгілі тұлғалардың
мұраларын жинап жариялау болса, одан кейінгісі сыни көзқарастарды қамтыған
ғылыми өзекті мақалалардың жазылуы еді. Соңғысы ағартушылық мақсатта жаппай
сауаттандыру үшін жазылған хрестоматиялар мен оқу құралдарының оқытылумен
іске асты. Алғашқысына Абай, Сұлтанмахмұт, Мұрат ақын, Махамбет
шығармашылығына қатысты жарияланымдар жатады. Сондай-ақ Бұхар жырау, Базар
жырау, Махамбет, Шернияз, Шәңгерей, Ығылман, Ақмолла ақын, Ақан сері,
Сүйінбай мұраларына қатысты да ғылыми экспедициялар жүргізілді. Әдебиет
тарихындағы белгілі тұлғалардың шығармашылығына қатысты проблемалы тұстарды
көтерген ғылыми-танымдық зерттеу мақалалары әдебиеттану өркендеуіне негіз
болды.
Ғылыми принциптерге жауап бере алатын мақалаларды М.Әуезов,
т.б. интеллегенция өкілдері жазды. [22]. Жалпы 1920-30 жылдардағы кеңестік
дәуір кезеңі аса күрделі болғаны белгілі. Жалпы философялық бағыт-бағдар
таптық негізде дамыды. Таптық таным негізінде дамыған әдебиет біржақты
бағытта жазылған шығармалар тудырды. Бұл өз кезегінде өткен мұраны қаралап,
бүгінгі барды бұрмалап тұрпайы күйге түсті. Қазақ әдебиетінің өткен тарихын
жоққа шығаруға тырысты. Қазақтың өткені жоқ, бүгінгі барының бәрі кеңестік
қоғамның жемісі деп асыра сілтеушілер де болды. Мұндай отаршылдық саясаттан
туындап жатқан бағалаулар тек әдебиетте ғана емес барлық рухани құндылықтар
мен жәдігерлерге де тұрпайы социологиялық тұрғыда пікір қалыптастырды.
Соның салдарынан халықты да екі тапқа бөлді. Байлар мен кедейлер деп өз
ішінен іріткі салып бір – біріне айдап салды. Бай мен кедейді тең етеміз,
езілген елге бостандық әпереміз деген идеялармен таптық қоғам орнатуға
тырысты. Гуманистік идеяларды өз принциптерінде пайдаланған партия мақсаты
осылай орындалып халық сеніміне кіріп алды. Осы тұста қазақ оқығандарының
көпшілігі идеялық адасулар нәтижесінде кеңестік жаңа заманның бағытына
көшті. Идеологиялық жаңашыл үкіметтің жаршысына айналды. Бұл кезеңдерде
халық басынан кешірген хал ахуалды қазақ тарихының беймәлім болып келген
деректерінен де, ұлттық бағытты шығармаларында әдеби тәсілмен беру арқылы
кезеңнің көркем өмір шындығын жасап берген туындылардан да айқын тануға
болады. Әдебиеттану тарихында орны бар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезов
т.б. шығармаларында кеңестік дәуірдің орнығуындағы келеңсіз суреттері
реалистік пафоста баяндалды. Қазақ ғылымының тарихы мен теориясын
жасаушылардың бірегейі, ғалымдар ұстазы Б.Кенжебаевтың өз өмірбаянын арқау
еткен мемуарлық жазбаларынан да қазақ халқының сол кездегі тыныс тіршілігі
дәл сипатталады. Ғалым күнделіктеріндегі жазбалар Б.Кенжебаевтай дара
тұлғаның жастық өмірінен сыр шертеді. Ал ғалымның жастық шағы қазақ еліне
кеңестік империяның орнығып жатқан тұсы болатын. Әдебиеттану мен әдебиет
тарихы мәселелерінің қалыптасу кезеңіндегі қазақ елінің тұрмыс нәубеті де,
осы саланың да баяу әрі біржақты дамуына әсер еткені даусыз. Кеңестік
тоталитарлық жүйенің күшейген тұстарында қазақ халқының өмірі мен рухани
құндылықтарына қауіп те күшейе түсті. Халық өнері, әдебиеті, мәдениеті,
тарихы өткен кезеңдерінен үзіліп, жаңа кеңестік қоғам негізінде дамуға аяқ
басты. Мұның бәрі кеңестік ұлы көсемдердің идеологиясы мен әдіснамалары
негізінде жүзеге асты. Өз мақсаттарына жету үшін кеңес идеологтары бұрын
соңды болмаған зұлымдық көрсетіп, халықты қырғынға ұшыратты. Халық
жауларынан тазалау науқанында 22 000-нан аса адамның атылғаны белгілі. ХХ
ғасыр басында негізделген ұлттық әдебиеттану ғылымының идеялық-көркемдік
принциптері осы бір дүрбелең тұста дамуын тоқтатты. Ұлттық ғылым
қалыптастырған Алаштықтардың алды атылып, арты итжеккенде айдалған заматта
білікті кадрларсыз дамудың кеңестік кезеңі бой көтерді. Ендігі даму
сталиндік саясат ырқына көшті. Сталиннің кабинетінде қабылдаған қаулымен
әдеби көркемдік дамудың жаңа бағыты социалистік реализм әдісіне негізделуі
партияға тапсырылды. Әдебиеттің бұл әдісі қазақ әдебиеттану ғылымын да ұзақ
уақыт құрсауынан шығармады. 1920 жылдардан кейінгі кеңестік қазақ
әдебиетіндегі әдебиеттану мәселелерін зерттеген арнайы еңбектерінде ҚазАПП-
тың бағыты мен сол тұстағы ұлтшылдығы айқын мақалалар жөнінде көбірек
қамтылады. Осы тұста Ұлттық әдебиеттану әлемі атты момнграфияны айта
кетсек болады. Жалпы бұл кезеңге қатысты С.Қирабаевтың, Р.Бердібаевтың,
Т.Кәкішевтің т.б. еңбектері мен Қазақпараттан шығарылған ұжымдық жинақтар
жаңаша таным мен пайымға жетеледі. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті, 40, 50
және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті оқулықтарындағы шығармашылыққа
идеологиялық қысымнан арылған тұстағы көзқарастар кезең тенденцияларын жете
ұғынуға мүмкіндік береді. Сонымен ҚазАПП ұйымы және оның қазақ әдебиетіне
әсері қалай жүзеге асты деген сұрақтарға жауапты зерттеушілер еңбектерінен
іздеп көрейік. ҚазАПП ұйымына қатысты этнодеформация жайындағы терминдермен
ұғымдардың ұлттық санаға қатысты екенін айта кетуіміз керек. Аталған
кезеңде большевизмнің идеологиялық майдандағы өз үстемдігін орнату арқылы
әдеби және мәдени құндылықтарға бақылау жасауға деген ұмтылысы таза таптық
танымға негізделеді. Бұл өз кезеңінде қазақ руханиятының асыл арнасы болып
табылатын әдебиет тарихын зерттеуде, ұлттық сөз өнерінің тұтастығын тарихи
сабақтастықта жүйелеуде талай бұрмалаушылықтарға ұрындырды. Кешегі тұтас
одақ әдебиеттануына тән мұндай қателіктерді мынадай екі мәселемен
түсіндіруге болады. Бірінші, ХХ ғасырдың 20 жылдарының алғашқы кезеңінде
өрістеген пролеткультшылдық нигилизм; екінші, РАПП-тың ізінен жаңылмай іс-
әрекет еткен ҚазАПП тұсында қатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz