Тарихи - мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Бөлім.Тарихи .мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері...10
ІІ.Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан шаралар ... ... ... ... ... ... ...15
2.2.Мәдени мұра саласы мәселелерінің қазіргі кезеңдегі жағдайларының талдамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ІІ. Бөлім.Отанымыздың мәдени ланшафтардағы аймақтары
3.1 Мәдени және тарихи аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2. Қазақстан мәдениеті ланшафтардағы көрікті жерлері ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.Бөлім.Тарихи .мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері...10
ІІ.Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан шаралар ... ... ... ... ... ... ...15
2.2.Мәдени мұра саласы мәселелерінің қазіргі кезеңдегі жағдайларының талдамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ІІ. Бөлім.Отанымыздың мәдени ланшафтардағы аймақтары
3.1 Мәдени және тарихи аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.2. Қазақстан мәдениеті ланшафтардағы көрікті жерлері ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Кіріспе
Қазіргі таңда археологиялық ескерткіштер мен ландшафттармен ұлттық фольклордың, салт-ғұрыптардың, материалдық ескерткіштер мен қолданбалы халық өнерінің бүгінгі жағдайын жан-жақты зерттеуге бағытталған кешенді этнографиялық экспедициялар өткізу қажеттігін ескеруіміз керек.Туристік-рекриациялық орталық ретінде дамуына мүмкіндік беретін өзіне ғана тән табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи орындары мен көшпелілер өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани ескерткіштері де баршылық. Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін тарихи, сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар негізінде жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы керек. Облыс көлеміндегі тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-ұстау, насихаттау бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен негіздемелерін жасақтауды мәдени құндылықтарды сақтаудыңаясында “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында 2004-2007 жылдары көптеген игілікті істер атқарылғанын баршамыз білеміз. Айталық, бағдарламаны іске асыру барысында еліміздегі 35 тарихи-мәдени ескерткіштер қайта жаңғыртылса, Қазақстан аумағындағы 30 қалашықта, обалар мен қорғандарда археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді. Қытайға, Түркияға, Моңғолияға, Ресейге, Жапонияға, Батыс Еуропа елдеріне ғылыми-зерттеу экспедициялары ұйымдастырылып, бұрын-соңды белгісіз болып келген бес мыңға жуық қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылып, сатылып алынды.Бұрын беймәлім болып келген қыпшақ қолжазбалары қолға түсті. Сондай-ақ, мұрағаттық құжаттарды сақтандыру мақсатында көшіру және қайта жаңғырту, музыкалық қолжазбаларды қалпына келтіру және осы заманғы аудиоқұралдарға көшіру үшін арнайы жұмыстар атқарылды. Бағдарлама аясында 218-ге жуық кітаптың түрлері шығарылып, олар еліміздің әдебиет, тарих, археология, этнография салаларына үлес боп қосылды. Әрине, біткен істің бәрін осы жерде санамалап отыруға келмес. Өйткені, “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы 2007 жылдың ақпан айында қорытындыланып, сол жиында Елбасы Н.Назарбаев жүзеге асырылған істердің бәрін бүге-шігесіне дейін халыққа жария еткен болатын. Сол қорытынды жиында Елбасы бағдарламаның идеологиялық және саяси мәніне тоқталып, оны қайта жалғастыруға тапсырма бергені есімізде. Таяуда елордадағы ұлттық академиялық кітапханада сол Қоғамдық кеңестің “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы аясында атқарылуы тиіс жобаларды талқылаған алғашқы отырысы өтті. Бұл жердегі бір ерекшелік – “Мәдени мұра” бұрын мемлекеттік бағдарлама болса, осы жолы “салалық” деп өзгертіліп отыр. Оның алдында, яғни 2004-2007 жж. бағдарламаны жүзеге асыратын Қоғамдық кеңестің төрағалық міндетін әр жылдары Иманғали Тасмағамбетов, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты азаматтар атқарса, осы жолы ол міндет Елбасының тікелей тапсырмасымен Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Мәулен Әшімбаевқа жүктеліпті.Жиында алғашқы сөз кезегін алған Мәулен Әшімбаев Мәдениет және ақпарат министрлігінің еліміздегі зерттеу институттарымен, секция жетекшілерімен ақылдаса отырып, 2007-2009 жылдарға арналған “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы, сол бағдарламаны жүзеге асыру үшін іс-шаралар жобасы жасалғанын тілге тиек етті. “Министрлік Қоғамдық кеңеске бірнеше бағытта ұсыныстар жасап отыр. Соның негізінде жобаға Қазақстанның тарихи қалалары мен этномәдени орталықтарын жаңғырту, сол арқылы халықаралық туризм жүйесіне кіру мақсатында жаңа мұражайлар мен тарихи-мәдени мұражайлар ашу мәселелерін кіргізді. Қазақстанның тарихына қатысты құжаттарды, деректерді сатып алу не көшірме жасату да соңғы екі-үш жылда талқыланып жүрген мәселелердің бірі. Осы уақытқа дейін шығарылған көптомдықтарды ары қарай шығару
Қазіргі таңда археологиялық ескерткіштер мен ландшафттармен ұлттық фольклордың, салт-ғұрыптардың, материалдық ескерткіштер мен қолданбалы халық өнерінің бүгінгі жағдайын жан-жақты зерттеуге бағытталған кешенді этнографиялық экспедициялар өткізу қажеттігін ескеруіміз керек.Туристік-рекриациялық орталық ретінде дамуына мүмкіндік беретін өзіне ғана тән табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи орындары мен көшпелілер өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани ескерткіштері де баршылық. Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін тарихи, сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар негізінде жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы керек. Облыс көлеміндегі тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-ұстау, насихаттау бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен негіздемелерін жасақтауды мәдени құндылықтарды сақтаудыңаясында “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында 2004-2007 жылдары көптеген игілікті істер атқарылғанын баршамыз білеміз. Айталық, бағдарламаны іске асыру барысында еліміздегі 35 тарихи-мәдени ескерткіштер қайта жаңғыртылса, Қазақстан аумағындағы 30 қалашықта, обалар мен қорғандарда археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілді. Қытайға, Түркияға, Моңғолияға, Ресейге, Жапонияға, Батыс Еуропа елдеріне ғылыми-зерттеу экспедициялары ұйымдастырылып, бұрын-соңды белгісіз болып келген бес мыңға жуық қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылып, сатылып алынды.Бұрын беймәлім болып келген қыпшақ қолжазбалары қолға түсті. Сондай-ақ, мұрағаттық құжаттарды сақтандыру мақсатында көшіру және қайта жаңғырту, музыкалық қолжазбаларды қалпына келтіру және осы заманғы аудиоқұралдарға көшіру үшін арнайы жұмыстар атқарылды. Бағдарлама аясында 218-ге жуық кітаптың түрлері шығарылып, олар еліміздің әдебиет, тарих, археология, этнография салаларына үлес боп қосылды. Әрине, біткен істің бәрін осы жерде санамалап отыруға келмес. Өйткені, “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы 2007 жылдың ақпан айында қорытындыланып, сол жиында Елбасы Н.Назарбаев жүзеге асырылған істердің бәрін бүге-шігесіне дейін халыққа жария еткен болатын. Сол қорытынды жиында Елбасы бағдарламаның идеологиялық және саяси мәніне тоқталып, оны қайта жалғастыруға тапсырма бергені есімізде. Таяуда елордадағы ұлттық академиялық кітапханада сол Қоғамдық кеңестің “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы аясында атқарылуы тиіс жобаларды талқылаған алғашқы отырысы өтті. Бұл жердегі бір ерекшелік – “Мәдени мұра” бұрын мемлекеттік бағдарлама болса, осы жолы “салалық” деп өзгертіліп отыр. Оның алдында, яғни 2004-2007 жж. бағдарламаны жүзеге асыратын Қоғамдық кеңестің төрағалық міндетін әр жылдары Иманғали Тасмағамбетов, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты азаматтар атқарса, осы жолы ол міндет Елбасының тікелей тапсырмасымен Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Мәулен Әшімбаевқа жүктеліпті.Жиында алғашқы сөз кезегін алған Мәулен Әшімбаев Мәдениет және ақпарат министрлігінің еліміздегі зерттеу институттарымен, секция жетекшілерімен ақылдаса отырып, 2007-2009 жылдарға арналған “Мәдени мұра” салалық бағдарламасы, сол бағдарламаны жүзеге асыру үшін іс-шаралар жобасы жасалғанын тілге тиек етті. “Министрлік Қоғамдық кеңеске бірнеше бағытта ұсыныстар жасап отыр. Соның негізінде жобаға Қазақстанның тарихи қалалары мен этномәдени орталықтарын жаңғырту, сол арқылы халықаралық туризм жүйесіне кіру мақсатында жаңа мұражайлар мен тарихи-мәдени мұражайлар ашу мәселелерін кіргізді. Қазақстанның тарихына қатысты құжаттарды, деректерді сатып алу не көшірме жасату да соңғы екі-үш жылда талқыланып жүрген мәселелердің бірі. Осы уақытқа дейін шығарылған көптомдықтарды ары қарай шығару
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі.
1. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Мәдени шара аясындағы Мәдени мұра бағдарламасы »25-30 беттер ;
2. Ахметов Ж.Н. Мәдени–тарихи құндылықтар. Алматы, "Тұран университеті", 2004ж.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009жж. арналған Мәдени іс шаралар багдарламасы. Егемен Қазақстан, 15 сәуір, 2008ж.
4. Мамырбеков Б.С.“Ақиқат” журналы “Мәдени–табиғи ескерткіштер”6-7 беттер.
5. Қасымов Б.Р. “Дала мен Қала” журналы. Табиғат ескерткіштеін сақтауымыз келешгіміз үшін // 2007ж 17 тамыз.
6. Омаров М.Қ. “Дала мен Қала” журналы Маңғыстаудың ескерткіштерін сақтап қалу жолдары 7 наурыз 2-3 беттер.
7. Дүйсенбеков Қ.Қ. “Ел”газетті Мәдени бағдарлам аясындағы шаралар
13 қараша 4-6 беттер.
8. Қ.Р Президентінің мәдени құндылықтарды сақтау жөніндегі бағдарламасы Егемен Қазақстан газетті 29 қараша
9. Мұқышева Г.С. Ланшафттардағы тарихи-мәдени ескерткіштер жай-күйі “Республика КZ”газетті 14 қыркүйек 12-13 беттер
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002-2006 жж. арналған іс-қимыл багдарламасы. Егемен Қазақстан, 15 сәуір, 1998.
1. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Мәдени шара аясындағы Мәдени мұра бағдарламасы »25-30 беттер ;
2. Ахметов Ж.Н. Мәдени–тарихи құндылықтар. Алматы, "Тұран университеті", 2004ж.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009жж. арналған Мәдени іс шаралар багдарламасы. Егемен Қазақстан, 15 сәуір, 2008ж.
4. Мамырбеков Б.С.“Ақиқат” журналы “Мәдени–табиғи ескерткіштер”6-7 беттер.
5. Қасымов Б.Р. “Дала мен Қала” журналы. Табиғат ескерткіштеін сақтауымыз келешгіміз үшін // 2007ж 17 тамыз.
6. Омаров М.Қ. “Дала мен Қала” журналы Маңғыстаудың ескерткіштерін сақтап қалу жолдары 7 наурыз 2-3 беттер.
7. Дүйсенбеков Қ.Қ. “Ел”газетті Мәдени бағдарлам аясындағы шаралар
13 қараша 4-6 беттер.
8. Қ.Р Президентінің мәдени құндылықтарды сақтау жөніндегі бағдарламасы Егемен Қазақстан газетті 29 қараша
9. Мұқышева Г.С. Ланшафттардағы тарихи-мәдени ескерткіштер жай-күйі “Республика КZ”газетті 14 қыркүйек 12-13 беттер
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002-2006 жж. арналған іс-қимыл багдарламасы. Егемен Қазақстан, 15 сәуір, 1998.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-Бөлім.Тарихи –мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері...10
ІІ-Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан
шаралар ... ... ... ... ... ... ...1 5
2.2.Мәдени мұра саласы мәселелерінің қазіргі кезеңдегі жағдайларының
талдамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
(ІІ- Бөлім.Отанымыздың мәдени ланшафтардағы аймақтары
3.1 Мәдени және тарихи
аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
3.2. Қазақстан мәдениеті ланшафтардағы көрікті
жерлері ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
Кіріспе
Қазіргі таңда археологиялық ескерткіштер мен ландшафттармен ұлттық
фольклордың, салт-ғұрыптардың, материалдық ескерткіштер мен қолданбалы
халық өнерінің бүгінгі жағдайын жан-жақты зерттеуге бағытталған кешенді
этнографиялық экспедициялар өткізу қажеттігін ескеруіміз керек.Туристік-
рекриациялық орталық ретінде дамуына мүмкіндік беретін өзіне ғана тән
табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи орындары мен көшпелілер
өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани ескерткіштері де баршылық.
Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін тарихи,
сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар негізінде жаңа тарихи-
этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы керек. Облыс көлеміндегі
тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-ұстау, насихаттау
бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-этнографиялық,
табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен негіздемелерін
жасақтауды мәдени құндылықтарды сақтаудыңаясында “Мәдени мұра” мемлекеттік
бағдарламасы аясында 2004-2007 жылдары көптеген игілікті істер атқарылғанын
баршамыз білеміз. Айталық, бағдарламаны іске асыру барысында еліміздегі 35
тарихи-мәдени ескерткіштер қайта жаңғыртылса, Қазақстан аумағындағы 30
қалашықта, обалар мен қорғандарда археологиялық зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Қытайға, Түркияға, Моңғолияға, Ресейге, Жапонияға, Батыс Еуропа
елдеріне ғылыми-зерттеу экспедициялары ұйымдастырылып, бұрын-соңды белгісіз
болып келген бес мыңға жуық қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылып,
сатылып алынды.Бұрын беймәлім болып келген қыпшақ қолжазбалары қолға түсті.
Сондай-ақ, мұрағаттық құжаттарды сақтандыру мақсатында көшіру және қайта
жаңғырту, музыкалық қолжазбаларды қалпына келтіру және осы заманғы
аудиоқұралдарға көшіру үшін арнайы жұмыстар атқарылды. Бағдарлама аясында
218-ге жуық кітаптың түрлері шығарылып, олар еліміздің әдебиет, тарих,
археология, этнография салаларына үлес боп қосылды. Әрине, біткен істің
бәрін осы жерде санамалап отыруға келмес. Өйткені, “Мәдени мұра”
мемлекеттік бағдарламасы 2007 жылдың ақпан айында қорытындыланып, сол
жиында Елбасы Н.Назарбаев жүзеге асырылған істердің бәрін бүге-шігесіне
дейін халыққа жария еткен болатын. Сол қорытынды жиында Елбасы
бағдарламаның идеологиялық және саяси мәніне тоқталып, оны қайта
жалғастыруға тапсырма бергені есімізде. Таяуда елордадағы ұлттық
академиялық кітапханада сол Қоғамдық кеңестің “Мәдени мұра” салалық
бағдарламасы аясында атқарылуы тиіс жобаларды талқылаған алғашқы отырысы
өтті. Бұл жердегі бір ерекшелік – “Мәдени мұра” бұрын мемлекеттік
бағдарлама болса, осы жолы “салалық” деп өзгертіліп отыр. Оның алдында,
яғни 2004-2007 жж. бағдарламаны жүзеге асыратын Қоғамдық кеңестің төрағалық
міндетін әр жылдары Иманғали Тасмағамбетов, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты
азаматтар атқарса, осы жолы ол міндет Елбасының тікелей тапсырмасымен
Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Мәулен Әшімбаевқа
жүктеліпті.Жиында алғашқы сөз кезегін алған Мәулен Әшімбаев Мәдениет және
ақпарат министрлігінің еліміздегі зерттеу институттарымен, секция
жетекшілерімен ақылдаса отырып, 2007-2009 жылдарға арналған “Мәдени мұра”
салалық бағдарламасы, сол бағдарламаны жүзеге асыру үшін іс-шаралар жобасы
жасалғанын тілге тиек етті. “Министрлік Қоғамдық кеңеске бірнеше бағытта
ұсыныстар жасап отыр. Соның негізінде жобаға Қазақстанның тарихи қалалары
мен этномәдени орталықтарын жаңғырту, сол арқылы халықаралық туризм
жүйесіне кіру мақсатында жаңа мұражайлар мен тарихи-мәдени мұражайлар ашу
мәселелерін кіргізді. Қазақстанның тарихына қатысты құжаттарды, деректерді
сатып алу не көшірме жасату да соңғы екі-үш жылда талқыланып жүрген
мәселелердің бірі. Осы уақытқа дейін шығарылған көптомдықтарды ары қарай
шығару мәселесі де осы жобада күн тәртібінде. Үлкен жұмысты бастар алдында
әбден ақылдасып алайық” – деді ол Қоғамдық кеңес мүшелеріне. Ол сондай-ақ,
жиналғандарды Қоғамдық кеңестің жаңа мүшелерімен таныстырды. Атап айтқанда,
Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаев, академиктер Ғарифолла Есім
мен Аманжол Қошанов, ғылым докторы Камал Бұрханов, археолог Зейнолла
Самашев, “Қазқайтажаңғырту” мемлекеттік мекемесінің директоры Қанат
Тұяқбаев Қоғамдық кеңес мүшелерінің қатарын толықтырыпты.Мәдениет және
ақпарат министрлігінің жобасында салалық бағдарламаны жүзеге асыру арқылы
ұлттық мәдениетте айрықша орын алатын мәдени мұраны сақтау, одан әрі дамыту
бойынша кешенді шаралар қарастырылған. Тарихи қалалар мен ежелгі діни
сәулет кешендері базасындағы туризм инфрақұрылымын дамытуға жағдай жасау –
оларды халықаралық туризм жүйесіне енгізу болып табылады. Бірінші кезекте
өз еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін, Қазақстан тарихына
қатысты алыс және жақын шетелдердегі ескерткіштерді зерделеу мен қалпына
келтіру жұмыстары тұр. Бұл бағыт бойынша Дамаск қаласында Әл-Фараби
кесенесі мен этномәдени орталығын салу, сол қаладағы сұлтан Бейбарыстың
кесенесі мен Каирдегі сұлтан Бейбарыс мешітін қайта жаңғырту, Дамаск
қаласында екі тұлғаға да монументті ескерткіштер орнату өзекті болмақ.
Сонымен қатар, Монғолия аумағынан табылған көне түркі руникалық
жазбаларының көшірмесін дайындау мен Өзбекстан аумағында Әйтеке би
кесенесін зерттеу және қайта жаңғырту көзделіп отыр. Салалық бағдарламаның
екінші кезеңінде археологиялық зерттеулер, оның ішінде орта ғасырлық қазақ
елінің саяси, экономикалық және мәдени өмірінде маңызды болған тарихи қала
орталықтарына археологиялық, этнографиялық зерттеулер жүргізу жоспарланған.
Іс-шараның жоспарына Берел, Шілікті обалары мен Қызылұйық зиярат орнына,
қазақ даласындағы ежелгі және орта ғасырдағы сақтардың, қарлұқтардың,
оғыздардың астаналары және Ақ орда мен Қазақ хандығының астаналарына терең
археологиялық зерттеу жүргізу кіргізілген. Айтылған барлық іс-шаралар
жоспарында еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін насихаттау және
пайдалану, оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне енгізу, кешендерді қайта
жаңғырту, абаттандыру, мұражайландыру мәселелері басшылыққа алынған. Отырыс
барысында салалық бағдарламаның жобасы туралы арнайы баяндама жасаған
Мәдениет және ақпарат вице-министрі Асқар Бөрібаев негізгі бағыттарды
төмендегіше түйіндеді: “Қазақстан Республикасының тарих және мәдениет
ескерткіштерінің негізінде бәсекеге қабілетті және рентабельді туризм құру
мүмкіндіктері бар.
І-Бөлім.Тарихи –мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми құндылығы
Тарихи-мәдени объектілердің бар-жоқтығын анықтау мақсатында алдын ала
жаппай археологиялық барлау өткізуге қаржы көздерін қарастыруды, анықталған
объектілерді тіркеу және қажет болса қорғау шараларын қолға алуды
тапсырамын.
Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштерінің жинағы
энциклопедиялық томдығын баспаға дайындау мақсатында өткізілген дала
экспедициялары барысында алуан түрлі археологиялық, тарихи-сәулет
құндылықтары анықталды. Алайда, анықталып, есепке алынған құндылықтарымызды
жойылудан сақтап қалу күрделі мәселеге айналып отыр. Бүгінгі күнде
Маңғыстаудың дәстүрлі сәулет өнері ескерткіштерінің басым бөлігі қорғалу
аумақтарының нақтыланып, бекітілуді қажет етеді. Ескерткіштің қорғау
аумақтары, бақыланатын қорғау аумақтары, қорғалатын табиғи ландшафт
аумақтарын, әрбір объектінің келбеті мен қазіргі жағдайын белгілеп,
өзгерістерді бақылап отыру үшін заманауи техникамен келген жаңа әдістер
қолданылып, электронды ақпарат базалары, интерактивті карталар жасақталуы
керек.
Заманға сай құралдар қорғау шараларын тиімді жүргізуге де, асыл
мұраларымызды халықаралық деңгейде кең насихаттауымызға да мүмкіндік
береді. Жергілікті әкімдіктер өз аумағындағы тарихи-мәдени құндылықтардың
сақталуына, қорғалуына, күтіп-ұсталуына аса жауапкершілікпен қарауға
міндетті. Ескерткіштің айналасындағы табиғи ортаның сақталуы, жаңа
құрылыстар салынбауы қатаң қадағалануы керек. Аталған жағдайларға орай,
қала және аудан әкімдіктері өз аумағындағы тарихи және мәдениет
ескерткіштерінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатында:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен Тарих және мәдениет
ескерткіштерін анықтау, есепке алу, оларға мәртебе беру және одан айыру
ережесі (02.11.2007ж.), Тарих және мәдениет ескерткіштерін күтіп-ұстау
ережесі (06.11.2007ж.), Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау
міндеттемелерін беру ережесі (06.11.2007ж.) нормативтік құжаттарға сәйкес
аудандардағы мемлекеттік қорғаудағы тарихи және мәдени ескерткіштерінің
күтіп-ұсталуын, тиісті дәрежеде қорғалуын қатаң қадағаласын;
- облыстық мәдениет басқармасымен келісе отырып, мемлекеттік
қорғаудағы ескерткіштердің қорғау аумақтары, бақыланатын құрылыс аумақтары,
қорғалатын табиғи ландшафттар аумақтары арнайы қаулыларымен бекітілсін және
жергілікті құрылыс, шаруашылық жоспарларында ескерілсін;
- облыстық мәдениет басқармасы алдыңғы жылдарға арналған саланы дамыту
жоспарларына мемлекеттік қорғаудағы тарихи-мәдени ескерткіштердің
интерактивтік картасын жасақтау, қорғау аумақтарын белгілеу бойынша
шараларды енгізіп, өткізсін.
Осы бағытта облыс аумағында орналасқан республикалық мәртебеге ие
тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау-сақтау шараларын өткізуге де
ерекше көңіл бөлінуі тиіс деп ойлаймын. Республикалық және халықаралалық
дәрежедегі ескерткіштерді пайдалану үшін жалға беру ақыларының мөлшері
Қазақстан Үкіметінің арнайы Қаулысымен бекітілген. Алайда өлкеміздің асыл
мұралары – киелі орындарымызды әлгі күнге дейін қоғамдық қорлар мемлекетке
бір тиын төлемей пайдаланып келеді. Ескерткішті қорғау мақсатында құрылған
кейбір қоғамдық қорлар іс жүзінде Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және
пайдалану туралы Заңымен белгіленген міндеттерін орындамай отыр.
Осы мәселеге орай, облыстық мәдениет басқармасы мен аудан
әкімдіктерінен республикалық мәртебеге ие тарихи-мәдени ескерткіштерді
қорғау және жалға беру шарттарының тез арада рәсімделуін және олардың
орындалуын бақылауды талап етемін. Өлкеміздің ерекше материалдық және
рухани мәдениеттің қойнауы екені баршамызға мәлім. Алайда Маңғыстау
облысында 1950 жылдардан бері кешенді этнографиялық зерттеулер
өткізілмегені тағы баршаға аян. Соңғы жылдардағы облыстың қарқынды
экономикалық дамуына байланысты урбандалу үрдісінің жеделдеуі байқалады.
Бұл – бір жағынан ел тұрмысына оң өзгерістер әкелсе, екінші жағынан
этнографиялық раритеттер мен ежелгі салт-ғұрыптардың жоғалып кету қаупін
күшейтті.Маңғыстау облысының туристік-рекриациялық орталық ретінде дамуына
мүмкіндік беретін өзіне ғана тән табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи
орындары мен көшпелілер өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани
ескерткіштері де баршылық. Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық
пайдалану үшін тарихи, сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар
негізінде жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы
керек. Облыс көлеміндегі тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-
ұстау, насихаттау бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-
этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен
негіздемелерін жасақтауды облыстық мәдениет басқармасына тапсырамын.
Өткен жылдың қыркүйек айында Ақтау қаласында өткен Каспий – Арал
өңірінің тарихи-мәдени мұралары тақырыбындағы халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияға қатысқан Қазақстан және шекаралас Каспий жағалауы
елдерінің ғалымдары Маңғыстаудың тарихи-мәдени ескерткіштерінің адамзат
тарихы үшін үлкен ғылыми құндылық екенін атай отырып, бұл асыл мұраларды
жан-жақты терең зерттеп, қалпына келтіріп, ұқыптылықпен қарау қажеттігін
ескерткен. Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне енгізуге ұсынылып отырған
ерекше ескерткіштердің бірі – Шақпақ ата жерасты мешіті мен қорым кешені.
Бұл ғажайып ескерткіштің құпиялары ашылуы үшін кешендегі әрбір объект,
әрбір қабір, жазу мен сурет толық зерттеліп, сәулет-археологиялық
сараптамадан өтуі, ескерткіштің әрбір кезеңдегі тарихы туралы жан-жақты
дерек жиналуы керек. Алайда, өлкедегі ең ежелгі де қызықты
ғибадатханалардың бірі – Шақпақ ата жартастағы мешітіне толық
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген, ескерткіштің салыну уақытын
нақты белгілейтіндей көптеген объектілер туралы ғылыми тұжырымдар
жасалмаған.
Ғибадатхана құрылысының әуелгі келбетіне 1990 жылдарда өткізілген
қалпына келтіру кезінде сапасы күмәнді өзгерістер енгізілгенін мамандар
растап отыр. 2008 жылы Шақпақ ата жерасты мешітіне қалпына келтіру
жұмыстарын өткізу жоспарланған. Бірақ зерттелуі әлде де кем ескерткішті
қалпына келтіру жұмыстарын бастау тарихи-мәдени мұраларымызға орыны толмас
зиян келтіретіні сөзсіз! Ғибадатхананы қалпына келтіру жұмыстарына
байланысты осындай олқылықтарды қаперге бере отырып, облыс көлеміндегі
басқа ескерткіштерде жүргізілетін қалпына келтіру жұмыстарында осы ескерту
басшылыққа алынғаны артық болмас еді. Ғылыми-әдістемелік кеңестің назарына
Шақпақ ата жерасты мешіті мен қорым кешенін зерттеу және қалпына келтіру
мәселесін талқылауды ұсынамын. Облыстық мәдениет басқармасы, ғылыми-
әдістемелік кеңестің ұсыныстарын ескере отырып, 2007-2009 жылдарға арналған
өңірлік Мәдени мұра бағдарламасы аясында бөлінген қаржылар
есебінен:Шақпақ ата жерасты мешіті және қорымы республикалық мәртебедегі
ескерткішін қалпына келтіру жұмыстарын бастамас бұрын, кешеннің сәулет-
археологиялық зерттеуден өтуін қамтамасыз етсін;
- 2008-2009 жылдары облыс көлемінде өткізілетін қалпына келтіру-тұмшалау
жұмыстарының жоспарына ғылыми-әдістемелік кеңеспен келісілген қажетті
өзгерістерді енгізсін.
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері
Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайына негізгі және
потенциалдық, табиғи және антропогенді теріс факторлардың әсері алдын-ала
анықталды. Болжамды алдын-ала этнологиялық зерттеулермен қатар тұрғындармен
сауалнама жүргізіліп, нәтижесінде дәстүрлі кәсіптің қазіргі жағдайы, сондай-
ақ мәліметтерді жүйелі және статистикалық талдаудан өткізу арқылы
потенциалдық даму мүмкіндіктері анықталды. Негізгі нысандарда келушілерге
сауалнамамен қатар мониторинг жүргізілді. Жарияланған материалдарға
библиографиялық зерттеулер жүргізіліп, Отырар шұратының мәдени ландшафт
құндылықтарының ерекшеліктері мен түрлі аспектілеріне талдау
жасалды.Алынған мәліметтерге сүйеніп, менеджменттің негізгі проблемалары,
мақсаты, міндеті мен басқару принціпі анықталды және алдағы уақыттағы
зерттеулер мен ескерткіштерді қорғау шаралары, алдыңғы кезектегі табиғи
қорғау істері мен келушілерге қызмет көрсетуді дұрыс жолға қою және
туризмді дамытуға арналған ұсыныстар мен сипаттамалар әзірленді.
Өткен жылы Отырар шұратының қалашықтарында далалық археологиялық зерттеулер
жүргізілді. Археологиялық кезеңнің басталуына дейін ҚР БҒМ Археология
институты 2004 жылы жүргізілген археологиялық зерттеулер кезінде алынған
материалдарына қосымша өңдеу жұмыстарын жүргізді. Тақырыпқа сәйкес ғылыми
жариялымдар әзірленді, сонымен қатар келесі далалық кезеңдегі жұмысты
жүргізу үшін Институт мұрағатындағы құжаттар жинақталды.Ағымдағы кезеңде
Институттың негізгі міндеттері мыналар болды: келешекте музейлендіру
мақсатында далалық зерттеулер жүргізу, құрылыс ғимараттарының жекелеген
элементтерін зерттеу және соңғы консервациялық іс-шараларға әзірлік жасау;
Весидж шұраты және Көк Мардан қалашықтарында археологиялық зерттеулер және
консервациялау іс-шараларын жүргізу; Талтақай және Қоңыр төбе жерлеу
зираттарына зерттеулер мен консервациялау жұмыстарын жүргізу; Отырар төбе
аймағынан үйінді топырақтарды шығару. Ағымдағы жылға белгіленген міндеттер
тұрғысынан келесі жұмыстар орындалды.
Отырар төбе қалашығы.-1.Өткен далалық кезеңде қазылған археологиялық
материалдар ғылыми өңделді, сондай-ақ, керамикалық материалдар мен шыны
ыдыстарға экспликациялар әзірленді. Графикалық үшөлшемді құрылыммен
мәліметтер базасы құрылды.
2. Отырар төбеге шығатын оңтүстік-батыс ауданындағы қорғаныс қабырғаларына
қазба жұмыстары жүргізілді. Барлық өңдеу және құрылыс жұмыстары жасалып,
қазба 50 метрге кеңейтілді және консервациялық жұмыстарға әзірлік жасалды.
3. Қалашық қабырғасы профиліне зерттеу жүргізу арқылы ежелгі Отырар
ғимараттарының хронологиялық уақыты мен олардың негізгі құрылу кезеңдері
туралы қажетті мәліметтер алынды. Соңғы мәліметтер бойынша келесі кезеңдер,
атап айтқанда,Ақ Орда дәуіріндегі ғимарат қабырғасының, Темір (ХІV)
кезіндегі қабырғаның, Қараханид кезеңіндегі ғимараттың құрылыс уақыты
анықталды.
4. Басқа жұмыстармен қатар, ертедегі (VI-VII ғғ) құрылыс салу жұмыстары
зерттеліп, кандарлық керамикалардың қызықты үлгілері табылды.
5. Топырақ үйінділерін идентификациялау, өлшеу және тасып әкету жұмыстары
екінші рет жүргізілді. Үйінділер қаланың негізгі көрінісіне апаратын жолға
жақын жерге тасылды. Сонымен қатар, жаңа және ескі мешіт жанындағы топырақ
үйінділері де тасып әкетілді.
6. Мешіт және Сарай бөлігін құрайтын XIV ғ. архитехтуралық кешені
аумағындағы мәдени қабат қалдықтарында қазба жұмыстары жүргізілді. Қазба
нәтижесінде алдыңғы жылдары тек жартылай аршылған көлемді құрылыс (75х55м)
келушілердің көз алдында біртұтас архитектуралық кешенге айналды. XVI-XVII
ғғ. ескерткіштерінің қазба материалдары тұрғынжай кешендеріндегі шаруашылық
орындарының ерекше орналасуы, қаланың аграрлануының үлкен толқынын
көрсетеді.
Көк-Мардан қалашығы.-Бұрын қазылған зиярат орнында (төбенің солтүстік-
шығыс жағы) археологиялық зерттеу жүргізілді. Тазарту барысында құрылыстың
құрылымдық элементтерінің – алтарь (орталық) бөлігіне, қабырғаны бойлай
жүргізілген суфаға (периметрлік бөлігі), құрылыс қабырғасына сараптама
жасалды. Тұрғынжайдың солтүстік-шығыс бөлігіне ерте құрылымдарды
хронологиялық жағынан анықтау мақсатында шурф салынған. Төбенің орталық
бөлігі жан-жағынан суретке түсірілді (3000-нан астам бөлігі түсірілді).
Қаланың шығыс қабырғасын суретке түсіру аяқталды. Материалдар өңделіп, 3D
сандық түсіруші арқылы әрі қарай интеграциялауға дайындалған
аэрофототүсірілім жасалды. Қалашықта храмның кіретін жеріне шурф салынған.
Қазба барысында топырақты үңгу арқылы храмның едені аршылды. Еденнің
астынан негізінен, бүйірлері, ішінара түбі сақталған керамика қалдықтары
табылды.Храм еденінің деңгейінен 1 м. төмен тереңдікте үш тұрғынжайдың
қабырғалары табылды. Бұл жерден керамика мен қазан тағандығының қалдықтары
да табылды. Әрі қарай тереңдеу барысында еденнің астынан 20 см тереңдіктен
дөңгелек формадағы ошақ-сандал табылды. Ошақ монолитті түрде қоңыр түсті
саз балшықтан жасалған.
Қаланың аэрофототүсірілімі жасалып, алынған мәліметтер нәтижесінде жалпы
көрінісіне алдын-ала сараптама және болашақ стратиграфиялық қазбаның орнын
түзу жұмыстары жасалды.Весидж қалашығы-Қалашықты аэрофотоға түсіру
нәтижесінде оның стратиграфикалық қазба орындары анықталып, сонымен қатар,
топографиялық үшөлшемді сандық түсіру жұмыстары жасалды. Қаланың алдыңғы
жылдардағы шурфтарының орындары тазаланды. Төменгі қабатының астынан шикі
кірпіштен тұратын тығыз үйінді және 50 см. тереңдіктен квадрат пішіндес
күйдірілген кірпіштен салынған еден табылды. Материалдарға қарағанда, бұл
жерде монументалдық құрылыс болғанға ұқсайды. Қаланың оңтүстігінен шикі
кірпіш қаламасы табылды. Бұл қалама моланың ішкі қабірі болса керек деген
болжам бар. Өйткені, оның қасынан мұсылман салтымен жерленген тағы да бір
қабір орны осыны айғақтайды. XIII-XIV ғғ. цитадель некрополь ретінде
қолданылған. Талтақай- қорымында екі жерлеу орны табылды. Оның біреуі
баланың қабірі. Сүйек шалқасынан жатқызылған, басы оңтүстік-батысқа
қаратылған. Сүйектің бойы 45 см. Аяқ жағына құлағы және тұмсығы құйылып
жасалған құмыра қойылған. Басының сол жағында – тұтқасы бар шағын саптаяқ
бар. Төсінің тұсында ромб тәрізді формадағы, крест өрнегі салынған жіпке
өткізілген қола бұйым бар. 2-қорым – тоналған, қалдықтары шашылған.
Солтүстік жағынан бас сүйек пен жақ сүйегі табылды, марқұмның денесі басы
солтүстікке қарата жерленген. Марқұмның жанынан темір пышақ қалдығы мен
бірі ақ шыны пастадан, екіншісі қара тастан жасалған екі моншақ табылды.
Қоңыр төбе некрополі. -Қазба жұмысы жүргізілген қорған - диаметрі 32 м,
биіктігі 60 см. шамасындағы жұмыр төбе. Қорғаннан керамиканың бірнеше
сынықтары және жануарлар сүйектері, бүйірлеп жатқан құмыра табылды. 1 м
тереңдіктен жерлеу орыны анықталды. Марқұм шалқасынан, екі қолы денесін
бойлай соза салынған. Басы солтүстік-шығысқа қаратылған. Бас жағына ыдыс
қойылған. Табылған заттарға қарағанда сүйек әйел кісінікі. Сол қолының
білезігіне 9 қара дақтары бар ақ моншақтар тағылған. Мойын аумағында сондай
ақ түсті цилиндр моншақтар бар. Екі қазба жұмыстарына да ғылыми құжаттама
жасалды.
Отырар қалашығындағы обьектілерді консервациялау.
Отырар қаласындағы обьектілерді археологиялық зерттеу барысында қазылған
құрылымдарды консервациялаудың барлық талаптары сақталған. Барлық қазылған
обьектілер рекультирленді, ал Отырар қаласында у көшесінің екі үйі қайта
жаңартылды. Қабырғалары көтеріліп, суфалары қалпына келтіріліп, ташнау
алаңы тазаланды. Қабырғалары сыланды және қорғаныс қабатымен жабылды.
Қайтадан қалпына келтірілген үйлердің өлшемі алынды. Осы жұмыстардың барлық
кезеңі фотоға түсірілген.
У тұрғылықты көшесінде консервациялау-қайта жаңарту жұмыстарын бастар
алдында жұмысты ұйымдастыру іс-шараның алғышарттары жасалды. Қажетті
материалдар- қыш, су, кірпіш, органикамен (жылқының тезегі) қамтамасыз ету
мәселесі шешілді. Ерітінді жасау, қыш немесе топырақ себуге арналған алаңша
таңдап алынды. Кірпіш, қыш, органика қалауға арналған орындар белгіленді.
Қажетті құралдар, ыдыстар, мақта-мата, резина қолғаптар, шелек, табақ және
т.б. дайындап алынды.
Қарастырылып отырған У көшесі XVI-XVII ғғ, кезеңіне жатады.
ІІ-Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан шаралар
Мәдениет және ақпарат министрі Ермұхамет Ертісбаевтың баяндамасы әсерлі
шықты. Биылғы жылдың өзінде мәдениет мәселесінің Үкімет деңгейінде екінші
рет қаралып отырғандығын, бұл Үкіметтің мәдениетті дамытуға деген ынтасын
айғақтайтындығын айтқан Ермұхамет Қабиденұлы өзінің саланың қайраткерлері,
шығармашылық одақтардың өкілдерімен кездесуі барысында Елбасының
бастамасымен қолға алынған “Мәдени мұра” бағдарламасының аясында атқарылып
жатқан істерді қызу қолдап, ризашылық білдірілгендігін жеткізді.
– Тарихи-мәдени мұраны сақтау стратегиялық маңызы бар мемлекеттік мәселе, –
деді министр. – Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихи
тәжірибе – ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын қазына. Елбасымыз бастамашы
болған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасының бірінші кезеңі табысты
аяқталды. Мемлекет басшысы бағдарлама мерзімін екінші кезеңге бөліп, 2007-
2009 жылдарға іс-шаралар белгілеуді тапсырды. Министрлік тапсырма бойынша
биыл көлемді қаржы игерді. Енді бірінші кезекте мемлекеттік маңызы бар
бірқатар ескерткіштерді қалпына келтіру; ежелгі және орта ғасырлық тарихи
қалалық орталықтарға археологиялық-этнографиялық зерттеулер жүргізу; қазақ,
орыс және ағылшын тілдерінде әдеби, ғылыми, жазба мұраның озық үлгілерін
насихаттау және тарату; жаңа ғылыми-зерттеу, этно-мәдени, тарихи орталықтар
мен қорық-мұражай базаларын ұйымдастыруды жүзеге асыру сияқты мәселелер
шешімін табуға тиіс.
Ермұхамет Қабиденұлы алда тұрған міндеттерді орындауға қатысты мәдени
мұраны сақтау қазіргі заманда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері
бар факторлардың қатарына қосылып отырғандығын еске сала келе осы
жалпыұлттық мәселені шешуге кедергі келтіретін бірқатар проблемалық
мәселелерге де тоқтала кетті. Олар – азаматтардың жаңа мәдени кеңістікте
жаңа технологиялар арқылы кірігуінің рухани қажетін жоғары деңгейде өтей
алмауы; тарихи-мәдени ескерткіштер негізінде біртұтас туристік инфрақұрылым
жүйесінің, сондай-ақ тарихи-мәдени нысандарды қорғау жөнінде келісілген Бас
жоспардың жоқтығы; мәдени мұралық, археологиялық және басқа да нысандарды
қорғау аумағының айқындалмағандығы, күзету, абаттандыру нысандарының толық
зерттелмегендігі; кітап шығаруға, құрастыруға, аударуға қатысты
шығармашылық еңбек өкілдерінің еңбегінің төмен бағалануы, кітаптардың аз
таралыммен шығуы; көне дәуірлік түркі жазбаларынан бастап, рухани
жәдігерлерді зерттеп, пайдалану деңгейінің төмендігі және басқалар.
Министрдің айтуынша, аталған мәселелерді шешу мақсатында заңнамалық
негіздер нығайтылып отыр. Тарихи-мәдени мұраны пайдалану және қорғау
жөнінде арнайы бір заң және 11 нормативтік-құқықтық актілер әзірленді.
Әрине, олардың өз әсерін тигізетіні айқын. Бірақ Үкімет қолдауын қажет
ететін жайттар да бар екен.
Осы ретте либералды нарықта мәдени нысандарды сақтауға мемлекеттік емес
инвестиция тартудың маңызын пайымдаған министр мәдени мұраларды сақтау,
қайта жаңғырту шараларына кейбір облыстар тарапынан бөлініп отырған
қаржының мардымсыздығы осы салада ұзақ мерзімді бюджеттік саясатты
жасақтауды қажет ететіндігін, сонымен оған үкіметтік емес ұйымдарды тарта
отырып бірлескен жобалар құрып, әріптестік ынтымақтастықты қалыптастыру
керектігін атап көрсетті. Мұның барынша ықтимал әрі тиімді жолдарының бірі
мәдени-тарихи мұраларды туризм дамыту ісіне белсенді пайдалану болып
табылады. Мәселен, тарихи-мәдени ескерткіштерді халықаралық туристік
маршрут жүйесіне кіріктіре отырып жаңғырту туризмді дамыту ісіне де үлкен
ықпал етпек. Ақыр аяғында мұның өзі тек “мәдени туризмді” құрып, дамыту
ғана болып шықпайды, сонымен қатар көптеген жаңа жұмыс орындарының
ашылуына, яғни әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруына да мүмкіндіктер
туғызатын болады. Мәдени-тарихи мұраларды сақтауды, туристік сұранысқа ие
ұлттық бұйымдар жасайтын халықтық қолөнер кәсіпшілігін дамытуды, жақсы
дәстүрді жаңғыртуды қамтамасыз етеді. Астана әкімдігімен бірлесе отырып,
тарихи-мәдени кешендер салуды ойластыру, Бұзоқ қалашығының негізінде ашық
аспан астындағы танымдық мұражай жасау елорда имиджін тартымды ете
түсетіндігі айқын. Министрлік Президенттік мәдениет орталығы негізінде
Қазақстан мемлекеттілігі мұражайын ашу, археология және этнография
мұражайын жасау бастамасын да қолдап отыр. Бұл нысанның техникалық-
экономикалық негіздемесі де бар. Ермұхамет Ертісбаев тарихи-мәдени мұраны
қалың бұқараның күнделікті рухани қажетіне айналдыру мақсатында деректі,
ғылыми-көпшілік, танымдық теле және мультфильмдер циклы мен гуманитарлық
факультеттерге дәріс курстарын таспаға басып шығару, Ақпараттандыру және
байланыс агенттігімен, әкімдерімен бірлесе отырып, мұражай, кітапхана,
галереялардың интернет-порталдарын жасау міндеттері тұрғандығын ауызға
алды. 2004-2006 жылдары шығарылған сериялар электрондық түрде сақталған.
Осыған сәйкес, Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада “Мәдени мұра”
аясында шыққан кітаптардың электрондық нұсқасын Интернетке енгізу жұмысы
басталып кетті. Алыс және таяу шетелдердегі Қазақстан тарихына тікелей
қатысты тарихи-мәдени мұраларды зерттеу ісі жалғаспақ. Осы ретте 2008 жылы
автор, құрастырушы, аудармашы, суретші және басқа шығармашылық қызметкер
санаттарын қолдау үшін қосымша 200 миллион теңге қаржы қажет.
Мәдениет және ақпарат министрі “Ежелгі Отырардың қайта өрлеуі” бағдарламасы
бойынша атқарылар жұмыстарға кеңірек тоқталып, Отырар оазисіндегі
қалыптасқан проблемаларға орай жеке салалық бағдарлама қабылданғандығын
айтты. Онда археологиялық ескерткіштерді зерттеп, консервациялау, сәулет
ескерткіштерін жаңғырту және қалпына келтіру, әлеуметтік-мәдени құрылыстар
салу және туризм инфрақұрылымын дамыту міндеттері қойылған. Бағдарламаға
2005-2007 жылдары бюджеттен 212,6 миллион теңге бөлінді. Отырар қорық-
мұражайын сақтаудың қағидаттары айқындалған менеджмент-жоспар әзірленді.
Арыстанбаб кесенесінің күмбезі мен ішкі қабырғалары қайта жөндеуден өтті.
Қорық-мұражай қасбетін қайта жаңғыртып, экспозиция бөлімдеріне безендіру
жұмыстары жүргізілді. Ал таяудағы уақытта ескерткіштерді пайдалану жүйесі
әзірленіп, көне ескерткіштер мен цитадельдерді, шығыс моншасын, қала
орамдары мен басқа да нысандарды мұражайлау ісі жүзеге аспақ. Сондай-ақ
Суздаль, Самарқанд, Афрасиаб, Турфан және Мохенджо-Даро тәжірибесімен
Арыстанбаб кесенесінің жанынан құрылыс нысандарын салудың экономикалық
негіздемесін дайындау, Отырарды Ұлы Жібек жолындағы ірі туризм орталығына
айналдыру үшін қажетті инфрақұрылым жасау қолға алынбақ.Ермұхамет Ертісбаев
Қазақстан халықтарының тілдерінде шығатын бұқаралық ақпарат құралдарын
қолдау мәселесіне жеке тоқталды. Қазақстанда бұқаралық ақпарат құралдары он
үш тілде қызмет етеді. Қазақ және орыс тілін қоспағанда, бұлардың бәрі
қазақстандық диаспоралар тілдері. Олардың бәрі медианарықта алуан
қатынастарда берілген. Елдегі екі жарым мыңнан астам ақпарат құралдарының
469-ы қазақ тілінде, 856-ы орыс тілінде, 879-ы қазақ және орыс
тілдерінде шығады. Этникалық топтардың ақпарат құралдарының жалпы саны –
28. Олардың 11-і ұйғыр, 8-і өзбек, екі-екіден украин және түрік тілінде
болса, қалғаны бір-бірден жеті тілде шығарылады. Биыл мемлекет тапсырысымен
жұмыс істейтін ұлттық ақпарат құралдарына бөлінген қаржы 2005 жылғы 19
миллионға қарағанда, 36 миллионға дейін өсті, яғни, екі жылда екі есе
көбейді. Бұл үрдіс кейін де жалғаса береді және ол қызмет сапасын арттыруға
септігін тигізеді.Ермұхамет Ертісбаевтың кеңейтілген мәжіліске қатысушылар
– Бердібек Сапарбаевтың, Зағипа Балиеваның, Бақыт Оспановтың сұрақтарына
қайтарған жауаптары да салмақты, орнықты шықты.
Мәдени-тарихи ескерткіштерді туризм негізінде жаңғырту тақырыбына қосымша
баяндама жасаған Туризм және спорт министрінің орынбасары Қайырбай
Өскенбаев осы ведомствоның мәдени-тарихи мұраларды жаңғырту бағытында
қабылдап отырған шараларына және олардың орындалу барысына тоқталды. Вице-
министрдің айтуынша, Ұлы Жібек жолының қазақстандық бөлігін, соның ішінде
оңтүстік өңірлердегі мәдени-тарихи ескерткіштерді қайта қалпына келтіріп
қана қоймай, оларды туристік инфрақұрылымдармен қабаттастыра дамыту
мәселесі қарастырылуда. Отырар ауданында кәдесый өндірісін дамыту, алпыс
орындық қонақ үй салу, Арыстанбаб кесенесі мен Отырар қорғаны аралығындағы
бос жатқан жерлерге тарихи-мәдени ескерткіштерден тұратын туристік
инфрақұрылымдарды дамыту, Түркістан қаласында ашық аспан даласындағы
мұражай ашу, қонақ үй салу, Қожа Ахмет Ясауи мавзолейінің қасынан туристік
орталық пен мамандар дайындайтын оқу орнын ашу осы мақсатқа бағындырылып
отыр.
Вице-министрдің хабарламасына орай мынандай ойды ортаға салғымыз келеді.
Бізде туризм тақырыбы тілге тиек етілсе-ақ, елдегі тарихи-мәдени нысандарды
тамашалауға шетелден туристерді ағылтып келтіру мәселесі кесе-көлденең тұра
қалады. Әрине, бұл әбден ұмтылатын-ақ мақсат. Жеріміздің көрікті
орындарына, еліміздің сәулетті ескерткіштеріне әлемнің әр елінен қалталы
қонақтар қаптап, еуро мен долларға қарқ етіп кетіп жатса, осы арқылы
Қазақстанның атағы алысқа жетіп жатса ғанибет. Бірақ, ондай күн әлі
біразға дейін туа қоюы неғайбыл. Бұл бағыттағы министрлік ізденістерін
қолдай отырып, мәселенің мына жағына баса назар аударғымыз келеді. Қай елде
де туризмнің негізгі бөлігі – ішкі туризм. Қай мемлекеттің астанасына
барсаңыз да сондағы музейлерді, тарихи орындарды тамашалап жүргендердің
дені сол елдің өз азаматтары екенін көреміз. Солай болуы заңды да. Ең
алдымен ел қадірін елдің өз азаматтары білуге тиіс. Бізде де елім дейтін,
жерім дейтін жандардың алдымен өзіміздегі көрікті орындарды тамашалауы,
өзіміздегі ерен ескерткіштерге таңданып, таңдай қағуы, осы арқылы өз
Отанына деген перзенттік сүйіспеншілігі арта түсуі бәрінен маңызды. Демек,
министрлік атынан айтылған сөзде осы мәселелер алдыңғы қатарға шығарылғаны
жөн еді.
Үкіметтің аталған бағытта атқарып жатқан жұмыстарына пікір білдіріп, өз
ұсыныстарын ортаға салған мәдениет қайраткерлері мен тарихшы ғалымдар да
бірқатар мәселелерге тоқталды. Парламент Мәжілісінің депутаты Бекболат
Тілеухан нан тәннің азығы болса, мәдениет жанның азығы екендігін айта келе,
түркі дүниесінің астанасы деп есептелетін қарт Түркістанды көркейтудің
қажеттігін айтты. Қытайда, Ресейде және басқа елдерде қалып кеткен ұлттық
тарихи құндылықтарымызды жинақтау, тым болмағанда олардың көшірмелерін
жеткізу мәселесіне, басқа тілдерден тікелей аударатын аудармашылар
дайындауға мән берді.
Білім және ғылым министрлігінің Археология институтының директоры Карл
Байпақов осы уақытқа дейін ХV ғасырдан бастау алып келген мемлекеттігімізді
одан да әрі жылжытудың тарихи негіздері қалыптасып жатқандығын, қазіргі
Қазақстан аумағындағы археологиялық қазба жұмыстары бұған дәлелдер тауып
отырғандығын айтып берді. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі VІІ ғасырдың
тарихи ескерткіштері, осы өңірде жасалып, әлемнің басқа елдеріне тараған
қола бұйымдар Қазақстандағы металлургия өнеркәсібінің тарихи негізі ежелгі
замандарда қалыптасқандығын, өңірімізде гүлденген өркениеттің орнағанын
білдіретін болса керек. Осыған орай ғалым Алматы облысындағы Боралдай
өңірінен табылған 48 сақ қорғанын есепке ала отырып, сақ мәдениетінің
айшықты көрінісі ретінде ашық аспан астындағы мұражай ашу, Тараз
қаласындағы VІІІ ғасырда салынған мешітті қайта қалпына келтіру жөніндегі
ұсыныстарын ортаға салды. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының директоры, академик Сейіт Қасқабасов институт мамандары осы
уақытқа дейін халық ауыз әдебиетінен тұратын 100 томдық “Бабалар сөзі”
сериясының 32 томын шығарып үлгергендігін, сондай-ақ 10 томдық қазақ
әдебиеті тарихының 7 томы, бес томдық қазақ музыкасы антологиясының 4 томы
жарық көргендігін айтты. Мұның сыртында басқа да көптеген құнды тарихи-
әдеби шығармалар әзірленіп баспаға дайындалу үстінде. Сонымен қатар
көрнекті ғалым осыдан 100-200 жыл бұрын жарық көрген көптеген
қолжазбалардың тозып бара жатқандығын, оларды қайта өңдеу қажеттігін айтып,
осы мақсатта электронды кітаптар жариялау ісіне мән беруді ұсынды. Сондай-
ақ Мәдениет және ақпарат министрлігінің “Қазқайтажаңғырту” кәсіпорнының
директоры Қанат Тұяқбаев, “Қазақ энциклопедиясының” бас редакторы Бүркітбай
Аяған, республикалық орталық кітапхананың директоры Мұрат Әуезов өз
ұсыныстарын ортаға салды. Осылардың арасында Мұрат Әуезовтің сөзі бірқатар
пікірталасқа арқау болды. Атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-Бөлім.Тарихи –мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері...10
ІІ-Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан
шаралар ... ... ... ... ... ... ...1 5
2.2.Мәдени мұра саласы мәселелерінің қазіргі кезеңдегі жағдайларының
талдамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
(ІІ- Бөлім.Отанымыздың мәдени ланшафтардағы аймақтары
3.1 Мәдени және тарихи
аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
3.2. Қазақстан мәдениеті ланшафтардағы көрікті
жерлері ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
Кіріспе
Қазіргі таңда археологиялық ескерткіштер мен ландшафттармен ұлттық
фольклордың, салт-ғұрыптардың, материалдық ескерткіштер мен қолданбалы
халық өнерінің бүгінгі жағдайын жан-жақты зерттеуге бағытталған кешенді
этнографиялық экспедициялар өткізу қажеттігін ескеруіміз керек.Туристік-
рекриациялық орталық ретінде дамуына мүмкіндік беретін өзіне ғана тән
табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи орындары мен көшпелілер
өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани ескерткіштері де баршылық.
Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін тарихи,
сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар негізінде жаңа тарихи-
этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы керек. Облыс көлеміндегі
тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-ұстау, насихаттау
бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-этнографиялық,
табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен негіздемелерін
жасақтауды мәдени құндылықтарды сақтаудыңаясында “Мәдени мұра” мемлекеттік
бағдарламасы аясында 2004-2007 жылдары көптеген игілікті істер атқарылғанын
баршамыз білеміз. Айталық, бағдарламаны іске асыру барысында еліміздегі 35
тарихи-мәдени ескерткіштер қайта жаңғыртылса, Қазақстан аумағындағы 30
қалашықта, обалар мен қорғандарда археологиялық зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Қытайға, Түркияға, Моңғолияға, Ресейге, Жапонияға, Батыс Еуропа
елдеріне ғылыми-зерттеу экспедициялары ұйымдастырылып, бұрын-соңды белгісіз
болып келген бес мыңға жуық қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылып,
сатылып алынды.Бұрын беймәлім болып келген қыпшақ қолжазбалары қолға түсті.
Сондай-ақ, мұрағаттық құжаттарды сақтандыру мақсатында көшіру және қайта
жаңғырту, музыкалық қолжазбаларды қалпына келтіру және осы заманғы
аудиоқұралдарға көшіру үшін арнайы жұмыстар атқарылды. Бағдарлама аясында
218-ге жуық кітаптың түрлері шығарылып, олар еліміздің әдебиет, тарих,
археология, этнография салаларына үлес боп қосылды. Әрине, біткен істің
бәрін осы жерде санамалап отыруға келмес. Өйткені, “Мәдени мұра”
мемлекеттік бағдарламасы 2007 жылдың ақпан айында қорытындыланып, сол
жиында Елбасы Н.Назарбаев жүзеге асырылған істердің бәрін бүге-шігесіне
дейін халыққа жария еткен болатын. Сол қорытынды жиында Елбасы
бағдарламаның идеологиялық және саяси мәніне тоқталып, оны қайта
жалғастыруға тапсырма бергені есімізде. Таяуда елордадағы ұлттық
академиялық кітапханада сол Қоғамдық кеңестің “Мәдени мұра” салалық
бағдарламасы аясында атқарылуы тиіс жобаларды талқылаған алғашқы отырысы
өтті. Бұл жердегі бір ерекшелік – “Мәдени мұра” бұрын мемлекеттік
бағдарлама болса, осы жолы “салалық” деп өзгертіліп отыр. Оның алдында,
яғни 2004-2007 жж. бағдарламаны жүзеге асыратын Қоғамдық кеңестің төрағалық
міндетін әр жылдары Иманғали Тасмағамбетов, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты
азаматтар атқарса, осы жолы ол міндет Елбасының тікелей тапсырмасымен
Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Мәулен Әшімбаевқа
жүктеліпті.Жиында алғашқы сөз кезегін алған Мәулен Әшімбаев Мәдениет және
ақпарат министрлігінің еліміздегі зерттеу институттарымен, секция
жетекшілерімен ақылдаса отырып, 2007-2009 жылдарға арналған “Мәдени мұра”
салалық бағдарламасы, сол бағдарламаны жүзеге асыру үшін іс-шаралар жобасы
жасалғанын тілге тиек етті. “Министрлік Қоғамдық кеңеске бірнеше бағытта
ұсыныстар жасап отыр. Соның негізінде жобаға Қазақстанның тарихи қалалары
мен этномәдени орталықтарын жаңғырту, сол арқылы халықаралық туризм
жүйесіне кіру мақсатында жаңа мұражайлар мен тарихи-мәдени мұражайлар ашу
мәселелерін кіргізді. Қазақстанның тарихына қатысты құжаттарды, деректерді
сатып алу не көшірме жасату да соңғы екі-үш жылда талқыланып жүрген
мәселелердің бірі. Осы уақытқа дейін шығарылған көптомдықтарды ары қарай
шығару мәселесі де осы жобада күн тәртібінде. Үлкен жұмысты бастар алдында
әбден ақылдасып алайық” – деді ол Қоғамдық кеңес мүшелеріне. Ол сондай-ақ,
жиналғандарды Қоғамдық кеңестің жаңа мүшелерімен таныстырды. Атап айтқанда,
Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаев, академиктер Ғарифолла Есім
мен Аманжол Қошанов, ғылым докторы Камал Бұрханов, археолог Зейнолла
Самашев, “Қазқайтажаңғырту” мемлекеттік мекемесінің директоры Қанат
Тұяқбаев Қоғамдық кеңес мүшелерінің қатарын толықтырыпты.Мәдениет және
ақпарат министрлігінің жобасында салалық бағдарламаны жүзеге асыру арқылы
ұлттық мәдениетте айрықша орын алатын мәдени мұраны сақтау, одан әрі дамыту
бойынша кешенді шаралар қарастырылған. Тарихи қалалар мен ежелгі діни
сәулет кешендері базасындағы туризм инфрақұрылымын дамытуға жағдай жасау –
оларды халықаралық туризм жүйесіне енгізу болып табылады. Бірінші кезекте
өз еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін, Қазақстан тарихына
қатысты алыс және жақын шетелдердегі ескерткіштерді зерделеу мен қалпына
келтіру жұмыстары тұр. Бұл бағыт бойынша Дамаск қаласында Әл-Фараби
кесенесі мен этномәдени орталығын салу, сол қаладағы сұлтан Бейбарыстың
кесенесі мен Каирдегі сұлтан Бейбарыс мешітін қайта жаңғырту, Дамаск
қаласында екі тұлғаға да монументті ескерткіштер орнату өзекті болмақ.
Сонымен қатар, Монғолия аумағынан табылған көне түркі руникалық
жазбаларының көшірмесін дайындау мен Өзбекстан аумағында Әйтеке би
кесенесін зерттеу және қайта жаңғырту көзделіп отыр. Салалық бағдарламаның
екінші кезеңінде археологиялық зерттеулер, оның ішінде орта ғасырлық қазақ
елінің саяси, экономикалық және мәдени өмірінде маңызды болған тарихи қала
орталықтарына археологиялық, этнографиялық зерттеулер жүргізу жоспарланған.
Іс-шараның жоспарына Берел, Шілікті обалары мен Қызылұйық зиярат орнына,
қазақ даласындағы ежелгі және орта ғасырдағы сақтардың, қарлұқтардың,
оғыздардың астаналары және Ақ орда мен Қазақ хандығының астаналарына терең
археологиялық зерттеу жүргізу кіргізілген. Айтылған барлық іс-шаралар
жоспарында еліміздегі тарих және мәдениет ескерткіштерін насихаттау және
пайдалану, оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне енгізу, кешендерді қайта
жаңғырту, абаттандыру, мұражайландыру мәселелері басшылыққа алынған. Отырыс
барысында салалық бағдарламаның жобасы туралы арнайы баяндама жасаған
Мәдениет және ақпарат вице-министрі Асқар Бөрібаев негізгі бағыттарды
төмендегіше түйіндеді: “Қазақстан Республикасының тарих және мәдениет
ескерткіштерінің негізінде бәсекеге қабілетті және рентабельді туризм құру
мүмкіндіктері бар.
І-Бөлім.Тарихи –мәдени мұраларды қорғау және пайдалану
1.1.Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштері ғылыми құндылығы
Тарихи-мәдени объектілердің бар-жоқтығын анықтау мақсатында алдын ала
жаппай археологиялық барлау өткізуге қаржы көздерін қарастыруды, анықталған
объектілерді тіркеу және қажет болса қорғау шараларын қолға алуды
тапсырамын.
Маңғыстау облысының тарихи және мәдениет ескерткіштерінің жинағы
энциклопедиялық томдығын баспаға дайындау мақсатында өткізілген дала
экспедициялары барысында алуан түрлі археологиялық, тарихи-сәулет
құндылықтары анықталды. Алайда, анықталып, есепке алынған құндылықтарымызды
жойылудан сақтап қалу күрделі мәселеге айналып отыр. Бүгінгі күнде
Маңғыстаудың дәстүрлі сәулет өнері ескерткіштерінің басым бөлігі қорғалу
аумақтарының нақтыланып, бекітілуді қажет етеді. Ескерткіштің қорғау
аумақтары, бақыланатын қорғау аумақтары, қорғалатын табиғи ландшафт
аумақтарын, әрбір объектінің келбеті мен қазіргі жағдайын белгілеп,
өзгерістерді бақылап отыру үшін заманауи техникамен келген жаңа әдістер
қолданылып, электронды ақпарат базалары, интерактивті карталар жасақталуы
керек.
Заманға сай құралдар қорғау шараларын тиімді жүргізуге де, асыл
мұраларымызды халықаралық деңгейде кең насихаттауымызға да мүмкіндік
береді. Жергілікті әкімдіктер өз аумағындағы тарихи-мәдени құндылықтардың
сақталуына, қорғалуына, күтіп-ұсталуына аса жауапкершілікпен қарауға
міндетті. Ескерткіштің айналасындағы табиғи ортаның сақталуы, жаңа
құрылыстар салынбауы қатаң қадағалануы керек. Аталған жағдайларға орай,
қала және аудан әкімдіктері өз аумағындағы тарихи және мәдениет
ескерткіштерінің сақталуын қамтамасыз ету мақсатында:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен Тарих және мәдениет
ескерткіштерін анықтау, есепке алу, оларға мәртебе беру және одан айыру
ережесі (02.11.2007ж.), Тарих және мәдениет ескерткіштерін күтіп-ұстау
ережесі (06.11.2007ж.), Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау
міндеттемелерін беру ережесі (06.11.2007ж.) нормативтік құжаттарға сәйкес
аудандардағы мемлекеттік қорғаудағы тарихи және мәдени ескерткіштерінің
күтіп-ұсталуын, тиісті дәрежеде қорғалуын қатаң қадағаласын;
- облыстық мәдениет басқармасымен келісе отырып, мемлекеттік
қорғаудағы ескерткіштердің қорғау аумақтары, бақыланатын құрылыс аумақтары,
қорғалатын табиғи ландшафттар аумақтары арнайы қаулыларымен бекітілсін және
жергілікті құрылыс, шаруашылық жоспарларында ескерілсін;
- облыстық мәдениет басқармасы алдыңғы жылдарға арналған саланы дамыту
жоспарларына мемлекеттік қорғаудағы тарихи-мәдени ескерткіштердің
интерактивтік картасын жасақтау, қорғау аумақтарын белгілеу бойынша
шараларды енгізіп, өткізсін.
Осы бағытта облыс аумағында орналасқан республикалық мәртебеге ие
тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау-сақтау шараларын өткізуге де
ерекше көңіл бөлінуі тиіс деп ойлаймын. Республикалық және халықаралалық
дәрежедегі ескерткіштерді пайдалану үшін жалға беру ақыларының мөлшері
Қазақстан Үкіметінің арнайы Қаулысымен бекітілген. Алайда өлкеміздің асыл
мұралары – киелі орындарымызды әлгі күнге дейін қоғамдық қорлар мемлекетке
бір тиын төлемей пайдаланып келеді. Ескерткішті қорғау мақсатында құрылған
кейбір қоғамдық қорлар іс жүзінде Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және
пайдалану туралы Заңымен белгіленген міндеттерін орындамай отыр.
Осы мәселеге орай, облыстық мәдениет басқармасы мен аудан
әкімдіктерінен республикалық мәртебеге ие тарихи-мәдени ескерткіштерді
қорғау және жалға беру шарттарының тез арада рәсімделуін және олардың
орындалуын бақылауды талап етемін. Өлкеміздің ерекше материалдық және
рухани мәдениеттің қойнауы екені баршамызға мәлім. Алайда Маңғыстау
облысында 1950 жылдардан бері кешенді этнографиялық зерттеулер
өткізілмегені тағы баршаға аян. Соңғы жылдардағы облыстың қарқынды
экономикалық дамуына байланысты урбандалу үрдісінің жеделдеуі байқалады.
Бұл – бір жағынан ел тұрмысына оң өзгерістер әкелсе, екінші жағынан
этнографиялық раритеттер мен ежелгі салт-ғұрыптардың жоғалып кету қаупін
күшейтті.Маңғыстау облысының туристік-рекриациялық орталық ретінде дамуына
мүмкіндік беретін өзіне ғана тән табиғат сұлулығы да, аңызға толы тарихи
орындары мен көшпелілер өркениетінің қайталанбас материалдық және рухани
ескерткіштері де баршылық. Мәдени құндылықтарымыздың мүмкіндіктерін толық
пайдалану үшін тарихи, сәулет ескерткіштері, қызықты табиғи орындар
негізінде жаңа тарихи-этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтар ашылуы
керек. Облыс көлеміндегі тарихи-мәдени құндылықтарды сақтау, зерттеу, күтіп-
ұстау, насихаттау бойынша негізгі орталықтарға айналуы қажетті жаңа тарихи-
этнографиялық, табиғи-ландшафттық қорықтарды ашу бойынша ұсыныстар мен
негіздемелерін жасақтауды облыстық мәдениет басқармасына тапсырамын.
Өткен жылдың қыркүйек айында Ақтау қаласында өткен Каспий – Арал
өңірінің тарихи-мәдени мұралары тақырыбындағы халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияға қатысқан Қазақстан және шекаралас Каспий жағалауы
елдерінің ғалымдары Маңғыстаудың тарихи-мәдени ескерткіштерінің адамзат
тарихы үшін үлкен ғылыми құндылық екенін атай отырып, бұл асыл мұраларды
жан-жақты терең зерттеп, қалпына келтіріп, ұқыптылықпен қарау қажеттігін
ескерткен. Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне енгізуге ұсынылып отырған
ерекше ескерткіштердің бірі – Шақпақ ата жерасты мешіті мен қорым кешені.
Бұл ғажайып ескерткіштің құпиялары ашылуы үшін кешендегі әрбір объект,
әрбір қабір, жазу мен сурет толық зерттеліп, сәулет-археологиялық
сараптамадан өтуі, ескерткіштің әрбір кезеңдегі тарихы туралы жан-жақты
дерек жиналуы керек. Алайда, өлкедегі ең ежелгі де қызықты
ғибадатханалардың бірі – Шақпақ ата жартастағы мешітіне толық
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген, ескерткіштің салыну уақытын
нақты белгілейтіндей көптеген объектілер туралы ғылыми тұжырымдар
жасалмаған.
Ғибадатхана құрылысының әуелгі келбетіне 1990 жылдарда өткізілген
қалпына келтіру кезінде сапасы күмәнді өзгерістер енгізілгенін мамандар
растап отыр. 2008 жылы Шақпақ ата жерасты мешітіне қалпына келтіру
жұмыстарын өткізу жоспарланған. Бірақ зерттелуі әлде де кем ескерткішті
қалпына келтіру жұмыстарын бастау тарихи-мәдени мұраларымызға орыны толмас
зиян келтіретіні сөзсіз! Ғибадатхананы қалпына келтіру жұмыстарына
байланысты осындай олқылықтарды қаперге бере отырып, облыс көлеміндегі
басқа ескерткіштерде жүргізілетін қалпына келтіру жұмыстарында осы ескерту
басшылыққа алынғаны артық болмас еді. Ғылыми-әдістемелік кеңестің назарына
Шақпақ ата жерасты мешіті мен қорым кешенін зерттеу және қалпына келтіру
мәселесін талқылауды ұсынамын. Облыстық мәдениет басқармасы, ғылыми-
әдістемелік кеңестің ұсыныстарын ескере отырып, 2007-2009 жылдарға арналған
өңірлік Мәдени мұра бағдарламасы аясында бөлінген қаржылар
есебінен:Шақпақ ата жерасты мешіті және қорымы республикалық мәртебедегі
ескерткішін қалпына келтіру жұмыстарын бастамас бұрын, кешеннің сәулет-
археологиялық зерттеуден өтуін қамтамасыз етсін;
- 2008-2009 жылдары облыс көлемінде өткізілетін қалпына келтіру-тұмшалау
жұмыстарының жоспарына ғылыми-әдістемелік кеңеспен келісілген қажетті
өзгерістерді енгізсін.
1.2.Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайындағы типтері
Археологиялық ескерткіштер мен ландшафт жағдайына негізгі және
потенциалдық, табиғи және антропогенді теріс факторлардың әсері алдын-ала
анықталды. Болжамды алдын-ала этнологиялық зерттеулермен қатар тұрғындармен
сауалнама жүргізіліп, нәтижесінде дәстүрлі кәсіптің қазіргі жағдайы, сондай-
ақ мәліметтерді жүйелі және статистикалық талдаудан өткізу арқылы
потенциалдық даму мүмкіндіктері анықталды. Негізгі нысандарда келушілерге
сауалнамамен қатар мониторинг жүргізілді. Жарияланған материалдарға
библиографиялық зерттеулер жүргізіліп, Отырар шұратының мәдени ландшафт
құндылықтарының ерекшеліктері мен түрлі аспектілеріне талдау
жасалды.Алынған мәліметтерге сүйеніп, менеджменттің негізгі проблемалары,
мақсаты, міндеті мен басқару принціпі анықталды және алдағы уақыттағы
зерттеулер мен ескерткіштерді қорғау шаралары, алдыңғы кезектегі табиғи
қорғау істері мен келушілерге қызмет көрсетуді дұрыс жолға қою және
туризмді дамытуға арналған ұсыныстар мен сипаттамалар әзірленді.
Өткен жылы Отырар шұратының қалашықтарында далалық археологиялық зерттеулер
жүргізілді. Археологиялық кезеңнің басталуына дейін ҚР БҒМ Археология
институты 2004 жылы жүргізілген археологиялық зерттеулер кезінде алынған
материалдарына қосымша өңдеу жұмыстарын жүргізді. Тақырыпқа сәйкес ғылыми
жариялымдар әзірленді, сонымен қатар келесі далалық кезеңдегі жұмысты
жүргізу үшін Институт мұрағатындағы құжаттар жинақталды.Ағымдағы кезеңде
Институттың негізгі міндеттері мыналар болды: келешекте музейлендіру
мақсатында далалық зерттеулер жүргізу, құрылыс ғимараттарының жекелеген
элементтерін зерттеу және соңғы консервациялық іс-шараларға әзірлік жасау;
Весидж шұраты және Көк Мардан қалашықтарында археологиялық зерттеулер және
консервациялау іс-шараларын жүргізу; Талтақай және Қоңыр төбе жерлеу
зираттарына зерттеулер мен консервациялау жұмыстарын жүргізу; Отырар төбе
аймағынан үйінді топырақтарды шығару. Ағымдағы жылға белгіленген міндеттер
тұрғысынан келесі жұмыстар орындалды.
Отырар төбе қалашығы.-1.Өткен далалық кезеңде қазылған археологиялық
материалдар ғылыми өңделді, сондай-ақ, керамикалық материалдар мен шыны
ыдыстарға экспликациялар әзірленді. Графикалық үшөлшемді құрылыммен
мәліметтер базасы құрылды.
2. Отырар төбеге шығатын оңтүстік-батыс ауданындағы қорғаныс қабырғаларына
қазба жұмыстары жүргізілді. Барлық өңдеу және құрылыс жұмыстары жасалып,
қазба 50 метрге кеңейтілді және консервациялық жұмыстарға әзірлік жасалды.
3. Қалашық қабырғасы профиліне зерттеу жүргізу арқылы ежелгі Отырар
ғимараттарының хронологиялық уақыты мен олардың негізгі құрылу кезеңдері
туралы қажетті мәліметтер алынды. Соңғы мәліметтер бойынша келесі кезеңдер,
атап айтқанда,Ақ Орда дәуіріндегі ғимарат қабырғасының, Темір (ХІV)
кезіндегі қабырғаның, Қараханид кезеңіндегі ғимараттың құрылыс уақыты
анықталды.
4. Басқа жұмыстармен қатар, ертедегі (VI-VII ғғ) құрылыс салу жұмыстары
зерттеліп, кандарлық керамикалардың қызықты үлгілері табылды.
5. Топырақ үйінділерін идентификациялау, өлшеу және тасып әкету жұмыстары
екінші рет жүргізілді. Үйінділер қаланың негізгі көрінісіне апаратын жолға
жақын жерге тасылды. Сонымен қатар, жаңа және ескі мешіт жанындағы топырақ
үйінділері де тасып әкетілді.
6. Мешіт және Сарай бөлігін құрайтын XIV ғ. архитехтуралық кешені
аумағындағы мәдени қабат қалдықтарында қазба жұмыстары жүргізілді. Қазба
нәтижесінде алдыңғы жылдары тек жартылай аршылған көлемді құрылыс (75х55м)
келушілердің көз алдында біртұтас архитектуралық кешенге айналды. XVI-XVII
ғғ. ескерткіштерінің қазба материалдары тұрғынжай кешендеріндегі шаруашылық
орындарының ерекше орналасуы, қаланың аграрлануының үлкен толқынын
көрсетеді.
Көк-Мардан қалашығы.-Бұрын қазылған зиярат орнында (төбенің солтүстік-
шығыс жағы) археологиялық зерттеу жүргізілді. Тазарту барысында құрылыстың
құрылымдық элементтерінің – алтарь (орталық) бөлігіне, қабырғаны бойлай
жүргізілген суфаға (периметрлік бөлігі), құрылыс қабырғасына сараптама
жасалды. Тұрғынжайдың солтүстік-шығыс бөлігіне ерте құрылымдарды
хронологиялық жағынан анықтау мақсатында шурф салынған. Төбенің орталық
бөлігі жан-жағынан суретке түсірілді (3000-нан астам бөлігі түсірілді).
Қаланың шығыс қабырғасын суретке түсіру аяқталды. Материалдар өңделіп, 3D
сандық түсіруші арқылы әрі қарай интеграциялауға дайындалған
аэрофототүсірілім жасалды. Қалашықта храмның кіретін жеріне шурф салынған.
Қазба барысында топырақты үңгу арқылы храмның едені аршылды. Еденнің
астынан негізінен, бүйірлері, ішінара түбі сақталған керамика қалдықтары
табылды.Храм еденінің деңгейінен 1 м. төмен тереңдікте үш тұрғынжайдың
қабырғалары табылды. Бұл жерден керамика мен қазан тағандығының қалдықтары
да табылды. Әрі қарай тереңдеу барысында еденнің астынан 20 см тереңдіктен
дөңгелек формадағы ошақ-сандал табылды. Ошақ монолитті түрде қоңыр түсті
саз балшықтан жасалған.
Қаланың аэрофототүсірілімі жасалып, алынған мәліметтер нәтижесінде жалпы
көрінісіне алдын-ала сараптама және болашақ стратиграфиялық қазбаның орнын
түзу жұмыстары жасалды.Весидж қалашығы-Қалашықты аэрофотоға түсіру
нәтижесінде оның стратиграфикалық қазба орындары анықталып, сонымен қатар,
топографиялық үшөлшемді сандық түсіру жұмыстары жасалды. Қаланың алдыңғы
жылдардағы шурфтарының орындары тазаланды. Төменгі қабатының астынан шикі
кірпіштен тұратын тығыз үйінді және 50 см. тереңдіктен квадрат пішіндес
күйдірілген кірпіштен салынған еден табылды. Материалдарға қарағанда, бұл
жерде монументалдық құрылыс болғанға ұқсайды. Қаланың оңтүстігінен шикі
кірпіш қаламасы табылды. Бұл қалама моланың ішкі қабірі болса керек деген
болжам бар. Өйткені, оның қасынан мұсылман салтымен жерленген тағы да бір
қабір орны осыны айғақтайды. XIII-XIV ғғ. цитадель некрополь ретінде
қолданылған. Талтақай- қорымында екі жерлеу орны табылды. Оның біреуі
баланың қабірі. Сүйек шалқасынан жатқызылған, басы оңтүстік-батысқа
қаратылған. Сүйектің бойы 45 см. Аяқ жағына құлағы және тұмсығы құйылып
жасалған құмыра қойылған. Басының сол жағында – тұтқасы бар шағын саптаяқ
бар. Төсінің тұсында ромб тәрізді формадағы, крест өрнегі салынған жіпке
өткізілген қола бұйым бар. 2-қорым – тоналған, қалдықтары шашылған.
Солтүстік жағынан бас сүйек пен жақ сүйегі табылды, марқұмның денесі басы
солтүстікке қарата жерленген. Марқұмның жанынан темір пышақ қалдығы мен
бірі ақ шыны пастадан, екіншісі қара тастан жасалған екі моншақ табылды.
Қоңыр төбе некрополі. -Қазба жұмысы жүргізілген қорған - диаметрі 32 м,
биіктігі 60 см. шамасындағы жұмыр төбе. Қорғаннан керамиканың бірнеше
сынықтары және жануарлар сүйектері, бүйірлеп жатқан құмыра табылды. 1 м
тереңдіктен жерлеу орыны анықталды. Марқұм шалқасынан, екі қолы денесін
бойлай соза салынған. Басы солтүстік-шығысқа қаратылған. Бас жағына ыдыс
қойылған. Табылған заттарға қарағанда сүйек әйел кісінікі. Сол қолының
білезігіне 9 қара дақтары бар ақ моншақтар тағылған. Мойын аумағында сондай
ақ түсті цилиндр моншақтар бар. Екі қазба жұмыстарына да ғылыми құжаттама
жасалды.
Отырар қалашығындағы обьектілерді консервациялау.
Отырар қаласындағы обьектілерді археологиялық зерттеу барысында қазылған
құрылымдарды консервациялаудың барлық талаптары сақталған. Барлық қазылған
обьектілер рекультирленді, ал Отырар қаласында у көшесінің екі үйі қайта
жаңартылды. Қабырғалары көтеріліп, суфалары қалпына келтіріліп, ташнау
алаңы тазаланды. Қабырғалары сыланды және қорғаныс қабатымен жабылды.
Қайтадан қалпына келтірілген үйлердің өлшемі алынды. Осы жұмыстардың барлық
кезеңі фотоға түсірілген.
У тұрғылықты көшесінде консервациялау-қайта жаңарту жұмыстарын бастар
алдында жұмысты ұйымдастыру іс-шараның алғышарттары жасалды. Қажетті
материалдар- қыш, су, кірпіш, органикамен (жылқының тезегі) қамтамасыз ету
мәселесі шешілді. Ерітінді жасау, қыш немесе топырақ себуге арналған алаңша
таңдап алынды. Кірпіш, қыш, органика қалауға арналған орындар белгіленді.
Қажетті құралдар, ыдыстар, мақта-мата, резина қолғаптар, шелек, табақ және
т.б. дайындап алынды.
Қарастырылып отырған У көшесі XVI-XVII ғғ, кезеңіне жатады.
ІІ-Бөлім.Қазақстаның мәдени ланшафтардағы атқарылып жатқан қолдаулары
2.1. Мәдени мұра аясындағы атқарылып жатқан шаралар
Мәдениет және ақпарат министрі Ермұхамет Ертісбаевтың баяндамасы әсерлі
шықты. Биылғы жылдың өзінде мәдениет мәселесінің Үкімет деңгейінде екінші
рет қаралып отырғандығын, бұл Үкіметтің мәдениетті дамытуға деген ынтасын
айғақтайтындығын айтқан Ермұхамет Қабиденұлы өзінің саланың қайраткерлері,
шығармашылық одақтардың өкілдерімен кездесуі барысында Елбасының
бастамасымен қолға алынған “Мәдени мұра” бағдарламасының аясында атқарылып
жатқан істерді қызу қолдап, ризашылық білдірілгендігін жеткізді.
– Тарихи-мәдени мұраны сақтау стратегиялық маңызы бар мемлекеттік мәселе, –
деді министр. – Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихи
тәжірибе – ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын қазына. Елбасымыз бастамашы
болған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасының бірінші кезеңі табысты
аяқталды. Мемлекет басшысы бағдарлама мерзімін екінші кезеңге бөліп, 2007-
2009 жылдарға іс-шаралар белгілеуді тапсырды. Министрлік тапсырма бойынша
биыл көлемді қаржы игерді. Енді бірінші кезекте мемлекеттік маңызы бар
бірқатар ескерткіштерді қалпына келтіру; ежелгі және орта ғасырлық тарихи
қалалық орталықтарға археологиялық-этнографиялық зерттеулер жүргізу; қазақ,
орыс және ағылшын тілдерінде әдеби, ғылыми, жазба мұраның озық үлгілерін
насихаттау және тарату; жаңа ғылыми-зерттеу, этно-мәдени, тарихи орталықтар
мен қорық-мұражай базаларын ұйымдастыруды жүзеге асыру сияқты мәселелер
шешімін табуға тиіс.
Ермұхамет Қабиденұлы алда тұрған міндеттерді орындауға қатысты мәдени
мұраны сақтау қазіргі заманда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері
бар факторлардың қатарына қосылып отырғандығын еске сала келе осы
жалпыұлттық мәселені шешуге кедергі келтіретін бірқатар проблемалық
мәселелерге де тоқтала кетті. Олар – азаматтардың жаңа мәдени кеңістікте
жаңа технологиялар арқылы кірігуінің рухани қажетін жоғары деңгейде өтей
алмауы; тарихи-мәдени ескерткіштер негізінде біртұтас туристік инфрақұрылым
жүйесінің, сондай-ақ тарихи-мәдени нысандарды қорғау жөнінде келісілген Бас
жоспардың жоқтығы; мәдени мұралық, археологиялық және басқа да нысандарды
қорғау аумағының айқындалмағандығы, күзету, абаттандыру нысандарының толық
зерттелмегендігі; кітап шығаруға, құрастыруға, аударуға қатысты
шығармашылық еңбек өкілдерінің еңбегінің төмен бағалануы, кітаптардың аз
таралыммен шығуы; көне дәуірлік түркі жазбаларынан бастап, рухани
жәдігерлерді зерттеп, пайдалану деңгейінің төмендігі және басқалар.
Министрдің айтуынша, аталған мәселелерді шешу мақсатында заңнамалық
негіздер нығайтылып отыр. Тарихи-мәдени мұраны пайдалану және қорғау
жөнінде арнайы бір заң және 11 нормативтік-құқықтық актілер әзірленді.
Әрине, олардың өз әсерін тигізетіні айқын. Бірақ Үкімет қолдауын қажет
ететін жайттар да бар екен.
Осы ретте либералды нарықта мәдени нысандарды сақтауға мемлекеттік емес
инвестиция тартудың маңызын пайымдаған министр мәдени мұраларды сақтау,
қайта жаңғырту шараларына кейбір облыстар тарапынан бөлініп отырған
қаржының мардымсыздығы осы салада ұзақ мерзімді бюджеттік саясатты
жасақтауды қажет ететіндігін, сонымен оған үкіметтік емес ұйымдарды тарта
отырып бірлескен жобалар құрып, әріптестік ынтымақтастықты қалыптастыру
керектігін атап көрсетті. Мұның барынша ықтимал әрі тиімді жолдарының бірі
мәдени-тарихи мұраларды туризм дамыту ісіне белсенді пайдалану болып
табылады. Мәселен, тарихи-мәдени ескерткіштерді халықаралық туристік
маршрут жүйесіне кіріктіре отырып жаңғырту туризмді дамыту ісіне де үлкен
ықпал етпек. Ақыр аяғында мұның өзі тек “мәдени туризмді” құрып, дамыту
ғана болып шықпайды, сонымен қатар көптеген жаңа жұмыс орындарының
ашылуына, яғни әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруына да мүмкіндіктер
туғызатын болады. Мәдени-тарихи мұраларды сақтауды, туристік сұранысқа ие
ұлттық бұйымдар жасайтын халықтық қолөнер кәсіпшілігін дамытуды, жақсы
дәстүрді жаңғыртуды қамтамасыз етеді. Астана әкімдігімен бірлесе отырып,
тарихи-мәдени кешендер салуды ойластыру, Бұзоқ қалашығының негізінде ашық
аспан астындағы танымдық мұражай жасау елорда имиджін тартымды ете
түсетіндігі айқын. Министрлік Президенттік мәдениет орталығы негізінде
Қазақстан мемлекеттілігі мұражайын ашу, археология және этнография
мұражайын жасау бастамасын да қолдап отыр. Бұл нысанның техникалық-
экономикалық негіздемесі де бар. Ермұхамет Ертісбаев тарихи-мәдени мұраны
қалың бұқараның күнделікті рухани қажетіне айналдыру мақсатында деректі,
ғылыми-көпшілік, танымдық теле және мультфильмдер циклы мен гуманитарлық
факультеттерге дәріс курстарын таспаға басып шығару, Ақпараттандыру және
байланыс агенттігімен, әкімдерімен бірлесе отырып, мұражай, кітапхана,
галереялардың интернет-порталдарын жасау міндеттері тұрғандығын ауызға
алды. 2004-2006 жылдары шығарылған сериялар электрондық түрде сақталған.
Осыған сәйкес, Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада “Мәдени мұра”
аясында шыққан кітаптардың электрондық нұсқасын Интернетке енгізу жұмысы
басталып кетті. Алыс және таяу шетелдердегі Қазақстан тарихына тікелей
қатысты тарихи-мәдени мұраларды зерттеу ісі жалғаспақ. Осы ретте 2008 жылы
автор, құрастырушы, аудармашы, суретші және басқа шығармашылық қызметкер
санаттарын қолдау үшін қосымша 200 миллион теңге қаржы қажет.
Мәдениет және ақпарат министрі “Ежелгі Отырардың қайта өрлеуі” бағдарламасы
бойынша атқарылар жұмыстарға кеңірек тоқталып, Отырар оазисіндегі
қалыптасқан проблемаларға орай жеке салалық бағдарлама қабылданғандығын
айтты. Онда археологиялық ескерткіштерді зерттеп, консервациялау, сәулет
ескерткіштерін жаңғырту және қалпына келтіру, әлеуметтік-мәдени құрылыстар
салу және туризм инфрақұрылымын дамыту міндеттері қойылған. Бағдарламаға
2005-2007 жылдары бюджеттен 212,6 миллион теңге бөлінді. Отырар қорық-
мұражайын сақтаудың қағидаттары айқындалған менеджмент-жоспар әзірленді.
Арыстанбаб кесенесінің күмбезі мен ішкі қабырғалары қайта жөндеуден өтті.
Қорық-мұражай қасбетін қайта жаңғыртып, экспозиция бөлімдеріне безендіру
жұмыстары жүргізілді. Ал таяудағы уақытта ескерткіштерді пайдалану жүйесі
әзірленіп, көне ескерткіштер мен цитадельдерді, шығыс моншасын, қала
орамдары мен басқа да нысандарды мұражайлау ісі жүзеге аспақ. Сондай-ақ
Суздаль, Самарқанд, Афрасиаб, Турфан және Мохенджо-Даро тәжірибесімен
Арыстанбаб кесенесінің жанынан құрылыс нысандарын салудың экономикалық
негіздемесін дайындау, Отырарды Ұлы Жібек жолындағы ірі туризм орталығына
айналдыру үшін қажетті инфрақұрылым жасау қолға алынбақ.Ермұхамет Ертісбаев
Қазақстан халықтарының тілдерінде шығатын бұқаралық ақпарат құралдарын
қолдау мәселесіне жеке тоқталды. Қазақстанда бұқаралық ақпарат құралдары он
үш тілде қызмет етеді. Қазақ және орыс тілін қоспағанда, бұлардың бәрі
қазақстандық диаспоралар тілдері. Олардың бәрі медианарықта алуан
қатынастарда берілген. Елдегі екі жарым мыңнан астам ақпарат құралдарының
469-ы қазақ тілінде, 856-ы орыс тілінде, 879-ы қазақ және орыс
тілдерінде шығады. Этникалық топтардың ақпарат құралдарының жалпы саны –
28. Олардың 11-і ұйғыр, 8-і өзбек, екі-екіден украин және түрік тілінде
болса, қалғаны бір-бірден жеті тілде шығарылады. Биыл мемлекет тапсырысымен
жұмыс істейтін ұлттық ақпарат құралдарына бөлінген қаржы 2005 жылғы 19
миллионға қарағанда, 36 миллионға дейін өсті, яғни, екі жылда екі есе
көбейді. Бұл үрдіс кейін де жалғаса береді және ол қызмет сапасын арттыруға
септігін тигізеді.Ермұхамет Ертісбаевтың кеңейтілген мәжіліске қатысушылар
– Бердібек Сапарбаевтың, Зағипа Балиеваның, Бақыт Оспановтың сұрақтарына
қайтарған жауаптары да салмақты, орнықты шықты.
Мәдени-тарихи ескерткіштерді туризм негізінде жаңғырту тақырыбына қосымша
баяндама жасаған Туризм және спорт министрінің орынбасары Қайырбай
Өскенбаев осы ведомствоның мәдени-тарихи мұраларды жаңғырту бағытында
қабылдап отырған шараларына және олардың орындалу барысына тоқталды. Вице-
министрдің айтуынша, Ұлы Жібек жолының қазақстандық бөлігін, соның ішінде
оңтүстік өңірлердегі мәдени-тарихи ескерткіштерді қайта қалпына келтіріп
қана қоймай, оларды туристік инфрақұрылымдармен қабаттастыра дамыту
мәселесі қарастырылуда. Отырар ауданында кәдесый өндірісін дамыту, алпыс
орындық қонақ үй салу, Арыстанбаб кесенесі мен Отырар қорғаны аралығындағы
бос жатқан жерлерге тарихи-мәдени ескерткіштерден тұратын туристік
инфрақұрылымдарды дамыту, Түркістан қаласында ашық аспан даласындағы
мұражай ашу, қонақ үй салу, Қожа Ахмет Ясауи мавзолейінің қасынан туристік
орталық пен мамандар дайындайтын оқу орнын ашу осы мақсатқа бағындырылып
отыр.
Вице-министрдің хабарламасына орай мынандай ойды ортаға салғымыз келеді.
Бізде туризм тақырыбы тілге тиек етілсе-ақ, елдегі тарихи-мәдени нысандарды
тамашалауға шетелден туристерді ағылтып келтіру мәселесі кесе-көлденең тұра
қалады. Әрине, бұл әбден ұмтылатын-ақ мақсат. Жеріміздің көрікті
орындарына, еліміздің сәулетті ескерткіштеріне әлемнің әр елінен қалталы
қонақтар қаптап, еуро мен долларға қарқ етіп кетіп жатса, осы арқылы
Қазақстанның атағы алысқа жетіп жатса ғанибет. Бірақ, ондай күн әлі
біразға дейін туа қоюы неғайбыл. Бұл бағыттағы министрлік ізденістерін
қолдай отырып, мәселенің мына жағына баса назар аударғымыз келеді. Қай елде
де туризмнің негізгі бөлігі – ішкі туризм. Қай мемлекеттің астанасына
барсаңыз да сондағы музейлерді, тарихи орындарды тамашалап жүргендердің
дені сол елдің өз азаматтары екенін көреміз. Солай болуы заңды да. Ең
алдымен ел қадірін елдің өз азаматтары білуге тиіс. Бізде де елім дейтін,
жерім дейтін жандардың алдымен өзіміздегі көрікті орындарды тамашалауы,
өзіміздегі ерен ескерткіштерге таңданып, таңдай қағуы, осы арқылы өз
Отанына деген перзенттік сүйіспеншілігі арта түсуі бәрінен маңызды. Демек,
министрлік атынан айтылған сөзде осы мәселелер алдыңғы қатарға шығарылғаны
жөн еді.
Үкіметтің аталған бағытта атқарып жатқан жұмыстарына пікір білдіріп, өз
ұсыныстарын ортаға салған мәдениет қайраткерлері мен тарихшы ғалымдар да
бірқатар мәселелерге тоқталды. Парламент Мәжілісінің депутаты Бекболат
Тілеухан нан тәннің азығы болса, мәдениет жанның азығы екендігін айта келе,
түркі дүниесінің астанасы деп есептелетін қарт Түркістанды көркейтудің
қажеттігін айтты. Қытайда, Ресейде және басқа елдерде қалып кеткен ұлттық
тарихи құндылықтарымызды жинақтау, тым болмағанда олардың көшірмелерін
жеткізу мәселесіне, басқа тілдерден тікелей аударатын аудармашылар
дайындауға мән берді.
Білім және ғылым министрлігінің Археология институтының директоры Карл
Байпақов осы уақытқа дейін ХV ғасырдан бастау алып келген мемлекеттігімізді
одан да әрі жылжытудың тарихи негіздері қалыптасып жатқандығын, қазіргі
Қазақстан аумағындағы археологиялық қазба жұмыстары бұған дәлелдер тауып
отырғандығын айтып берді. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі VІІ ғасырдың
тарихи ескерткіштері, осы өңірде жасалып, әлемнің басқа елдеріне тараған
қола бұйымдар Қазақстандағы металлургия өнеркәсібінің тарихи негізі ежелгі
замандарда қалыптасқандығын, өңірімізде гүлденген өркениеттің орнағанын
білдіретін болса керек. Осыған орай ғалым Алматы облысындағы Боралдай
өңірінен табылған 48 сақ қорғанын есепке ала отырып, сақ мәдениетінің
айшықты көрінісі ретінде ашық аспан астындағы мұражай ашу, Тараз
қаласындағы VІІІ ғасырда салынған мешітті қайта қалпына келтіру жөніндегі
ұсыныстарын ортаға салды. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының директоры, академик Сейіт Қасқабасов институт мамандары осы
уақытқа дейін халық ауыз әдебиетінен тұратын 100 томдық “Бабалар сөзі”
сериясының 32 томын шығарып үлгергендігін, сондай-ақ 10 томдық қазақ
әдебиеті тарихының 7 томы, бес томдық қазақ музыкасы антологиясының 4 томы
жарық көргендігін айтты. Мұның сыртында басқа да көптеген құнды тарихи-
әдеби шығармалар әзірленіп баспаға дайындалу үстінде. Сонымен қатар
көрнекті ғалым осыдан 100-200 жыл бұрын жарық көрген көптеген
қолжазбалардың тозып бара жатқандығын, оларды қайта өңдеу қажеттігін айтып,
осы мақсатта электронды кітаптар жариялау ісіне мән беруді ұсынды. Сондай-
ақ Мәдениет және ақпарат министрлігінің “Қазқайтажаңғырту” кәсіпорнының
директоры Қанат Тұяқбаев, “Қазақ энциклопедиясының” бас редакторы Бүркітбай
Аяған, республикалық орталық кітапхананың директоры Мұрат Әуезов өз
ұсыныстарын ортаға салды. Осылардың арасында Мұрат Әуезовтің сөзі бірқатар
пікірталасқа арқау болды. Атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz