Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп турасындағы заңдар мен нормативтік актілер
Кіріспе.
1.1 Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп турасындағы заңдар мен нормативтік актілер.
1.2 Тауарлық.материалдық қорлардың есебін ұйымдастыру бойынша әдебиеттерге шолу.
1.3 “Оңтүстік су шары” республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Мақтаарал филиалының жарғысы, шаруашылық және қаржылық жағдайы.
2.1 Тауарлы .материалдық қорлардың жіктелуі және балансы .
2.2 Тауарлы .материалдық қорлардың бухгалтерлік есебінің ұйымдастыру.
2.3 тауарлы материалдық қорлардың есебін ұйымдастырудың жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
1.1 Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп турасындағы заңдар мен нормативтік актілер.
1.2 Тауарлық.материалдық қорлардың есебін ұйымдастыру бойынша әдебиеттерге шолу.
1.3 “Оңтүстік су шары” республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Мақтаарал филиалының жарғысы, шаруашылық және қаржылық жағдайы.
2.1 Тауарлы .материалдық қорлардың жіктелуі және балансы .
2.2 Тауарлы .материалдық қорлардың бухгалтерлік есебінің ұйымдастыру.
2.3 тауарлы материалдық қорлардың есебін ұйымдастырудың жетілдіру жолдары.
Қорытынды.
Кез келген мемлекеттің экономикалық, жағдайы табиғат байлығын пайдалануымен немесе шығарып жатқан технологиясымен және олардың өндірісте қолдану дәрежесімен өлшенбек.
Ал, технологияның деңгейі елдің ғылыми-техникалық әлеуметіне қатысты дамиды.
Өнімдер мен қызметтерде өнер тапқыштық және техникалық компонент басым болса, экспорт үлесіде соншалық жоғары, халықтың әл-ауқаты да биік болмақ.
Атап айтқанда, шикізаттың секторда табиғи рентаның енгізілуі мен отандық қызметкерлердің жалақысын көтеру инновацияның қажеттілігін тудырады. Инновациялық өндіріс деп - ғылымды қажетсінетін жаңа буын өнімдерін айтамыз, оған рыноктың сұранысы болуы керек.
Бұрын –соңды елімізде болмаған, бірақ инновациялық өндіріс талаптарына жауап бермейтін өндіріс инновациялық бола алмайды.
Қазақстанның минералдық шикізат қоры экономиканың экстенсивті даму жолын жалғастыруға мүмкіндік бергенмен, интенсивті даму жолына түсугеде болады. Бірінші жолы – экономикалық биржалық тауарлар есебінен, оның ішінде көмірсутегі шикізаты мен металл есебінен экстенсивті даму.
Ал, технологияның деңгейі елдің ғылыми-техникалық әлеуметіне қатысты дамиды.
Өнімдер мен қызметтерде өнер тапқыштық және техникалық компонент басым болса, экспорт үлесіде соншалық жоғары, халықтың әл-ауқаты да биік болмақ.
Атап айтқанда, шикізаттың секторда табиғи рентаның енгізілуі мен отандық қызметкерлердің жалақысын көтеру инновацияның қажеттілігін тудырады. Инновациялық өндіріс деп - ғылымды қажетсінетін жаңа буын өнімдерін айтамыз, оған рыноктың сұранысы болуы керек.
Бұрын –соңды елімізде болмаған, бірақ инновациялық өндіріс талаптарына жауап бермейтін өндіріс инновациялық бола алмайды.
Қазақстанның минералдық шикізат қоры экономиканың экстенсивті даму жолын жалғастыруға мүмкіндік бергенмен, интенсивті даму жолына түсугеде болады. Бірінші жолы – экономикалық биржалық тауарлар есебінен, оның ішінде көмірсутегі шикізаты мен металл есебінен экстенсивті даму.
1. “Бухгалтерлік есеп жєне ќаржылыќ есеп беру туралы” 2002 жылѓы 24 маусымдаѓы Ќазаќстан Республикасыныњ № 309-11 зањы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Президентініњ “Ќазаќстан Республикасындаѓы аудиторлыќ ќызмет туралы” 1998 жылѓы 20 ќарашадаѓы №20 зањ к‰ші бар жарлыѓы (2001 жылѓы 15 ќарашадаѓы µзгертулер жєне толыќтырулармен).
3. Бухгалтерлік есептіњ типтік шоттар жоспары. Ќазаќстан Республикасы ќаржы министрлігініњ 2002 жылѓы 18 ќырк‰йектегі № 438 б±йрыѓымен бекітілген.
4. Єбдіманапов Є.Є. Бухгалтерлік есеп тоериясы жєне принцптері. Алматы: АЙАН, 2001.
5. Ержанов М.С., Ержанова А.А. Основы бухгалтерного учета и новая корреспонденция счетов. – Алматы: Ержанов и К, 2003.
6. Кеулімжаев Ќ.К. Єжібаева З.Н. Ќ±дайбергенов Н.А. “Бухгалтерлік есеп принцптері” Алматы Экономика 2003 ж.
7. Родостовец В.В «Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2002ж
8. Газет «Дала мен Қала» №11 24.03.2006ж
9. М. Байдаулетов, С.М. Байдаулетов. Аудит. Алматы «Қазақ университеті» 2004ж
10. А.А Сәтмырзаев, Б.Е. Укашев,Аудит теориясы Алматы 2000ж
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Президентініњ “Ќазаќстан Республикасындаѓы аудиторлыќ ќызмет туралы” 1998 жылѓы 20 ќарашадаѓы №20 зањ к‰ші бар жарлыѓы (2001 жылѓы 15 ќарашадаѓы µзгертулер жєне толыќтырулармен).
3. Бухгалтерлік есептіњ типтік шоттар жоспары. Ќазаќстан Республикасы ќаржы министрлігініњ 2002 жылѓы 18 ќырк‰йектегі № 438 б±йрыѓымен бекітілген.
4. Єбдіманапов Є.Є. Бухгалтерлік есеп тоериясы жєне принцптері. Алматы: АЙАН, 2001.
5. Ержанов М.С., Ержанова А.А. Основы бухгалтерного учета и новая корреспонденция счетов. – Алматы: Ержанов и К, 2003.
6. Кеулімжаев Ќ.К. Єжібаева З.Н. Ќ±дайбергенов Н.А. “Бухгалтерлік есеп принцптері” Алматы Экономика 2003 ж.
7. Родостовец В.В «Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2002ж
8. Газет «Дала мен Қала» №11 24.03.2006ж
9. М. Байдаулетов, С.М. Байдаулетов. Аудит. Алматы «Қазақ университеті» 2004ж
10. А.А Сәтмырзаев, Б.Е. Укашев,Аудит теориясы Алматы 2000ж
Кіріспе.
Кез келген мемлекеттің экономикалық, жағдайы табиғат байлығын
пайдалануымен немесе шығарып жатқан технологиясымен және олардың өндірісте
қолдану дәрежесімен өлшенбек.
Ал, технологияның деңгейі елдің ғылыми-техникалық әлеуметіне қатысты
дамиды.
Өнімдер мен қызметтерде өнер тапқыштық және техникалық компонент басым
болса, экспорт үлесіде соншалық жоғары, халықтың әл-ауқаты да биік болмақ.
Атап айтқанда, шикізаттың секторда табиғи рентаның енгізілуі мен отандық
қызметкерлердің жалақысын көтеру инновацияның қажеттілігін тудырады.
Инновациялық өндіріс деп - ғылымды қажетсінетін жаңа буын өнімдерін
айтамыз, оған рыноктың сұранысы болуы керек.
Бұрын –соңды елімізде болмаған, бірақ инновациялық өндіріс талаптарына
жауап бермейтін өндіріс инновациялық бола алмайды.
Қазақстанның минералдық шикізат қоры экономиканың экстенсивті даму
жолын жалғастыруға мүмкіндік бергенмен, интенсивті даму жолына түсугеде
болады. Бірінші жолы – экономикалық биржалық тауарлар есебінен, оның
ішінде көмірсутегі шикізаты мен металл есебінен экстенсивті даму. Екінші
жолы – интенсивті (индустриалдық) даму. Яғни шикізатты қайта өңдеу
тереңдігін ұлғайтып,кешенді пайдалану, импортты алмастыратын өнеркәсіптің
басымдық салаларын дамыту, қалдықты азайтып, өнімнің тауарлық деңгейін
көтеру. Мұндай орнықты даму жолы қазіргі кезде Австралияда, Канада
байқалады. Отандық ғылымдардың техникалық жобаларының арқасында, сондай-ақ
технология трансфетті арқылы да бұл бағытты жетілдіруге болады. Ендеше
қазіргі заманғы индустриалдық даму дегеніміз ең бірінші импортты
алмастыру.
Материалдық қорларды есепке алудың алдында мынадай негізгі міндеттер
тұрады: материалдық құндылықтары кіріске дер кезінде және толық есепке
есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау; құндылықтардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және дер кезінде құжаттау;
көліктік-дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын
уақытында және толық анықтау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
кәсіпорынға қажет емес материалдық құндылықтарды сату, сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл
мәліметтерді алу.
Енді “Оңтүстік су шар” Республикалық мемлекеттік кәсіпорынның Мақтаарал
филиалының қаржы шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне тоқталатын
болсақ, кәсіпорын 2004 жылы көрсеткіш қызметтерден және орындалған
жұмыстардан алған табысы 40 миллион 445 мың тенге болып, істелінген жұмыс
пен көрсетілген қызметтің өзіндік құны 67 миллион 406 мың тенгені құраған,
кәсіпорын 2004 жылды 26 миллион 961 мың тенге шығын (зиян) мен
қортындыланған. Осы жоғарыдағы келтірілген көрсеткіштерден шығатын
қорытынды бұл кәсіпорынды осы кездегі нарықтық қатынастар технологиясына,
түбегейлі көшіруді талап ететіндігін көрсетеді.
Ол үшін: бріншіден –аудиториялық фирмадан өте білікті мамандарды шақырып,
кәсіпорын активтерімен меншікті капиталын терең талдау жүргізіп, капиталды
қалыптастырудың және оның тиімді жұмыс істеу жолдарын қарастыру. Екіншіден-
көрсетілетін қызыметінен орындалатын жұмыстардың тарифтерін қайта көріп
шығып, олардың көлемі шығындарды жауып, табыс әкелетін критерилерін
анықтау.
Кәсіпорын бухгалтериясы 1 с “Бухгалтерия” компьютерлік бағдарламамен
жұмыс істейді, барлық шығындарды орындалатын жұмыстардың түрлері бойынша,
өзіндік құнын калькуляциялау әдісімен есептейді.
1.1 Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп турасындағы заңдар мен
нормативтік актілер.
Қазақстан республикасында Қазақстан Республикасы Президентінің
“Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар жарлығы ( № 2732 26.12.1995ж)
қоолданылады. Осы жарлықты іске асыру мақсатында 1996 жылы Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылды.
Ұлттық комиссияның алдында қойылған негізгі міндет бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартты негізінде бухгалтерлік есеппен қаржылық есеп беруді
ұсыну стандарттарын жасау болды.
Бұл процеске бухгалтерлік мамандық өкілдері, ғалымдар, қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар тартылды. 1996 жылы ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік
есеп стандарттарын, субъектілердің бухгалтерлік есебі мен қаржы-шаруашылық
қызметі есептерінің бас жоспарын жасап, бекітті және олар заңгерлік
сараптаудан өткізілді.
Президенттің 1997 жылғы 4 наурыздағы “Қазақстан республикасының
мемлекеттік органдары жүйесін реформалау жөніндегі кезекті шаралар туралы”
жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссияның атқаратын қызметін аясы Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит депортоментіне
берілді.
Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департаменті
бухгалтерлік есеп стандарттарын жасаумен айналысатын бірден-бір ұйым болып
табылады. Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит депортоментінің негізі
міндеттері мыналар болып табылады:
• Жалпы ұлттық мемлекеттік даму стратегиясын жасауға және іске асыруға
қатысу
• Бухгалтерлік есеп және аудит саласындағы заң жобаларын жасау жұмыстары
• Бухгалтерлік есеп және аудит мәселелері жөніндегі нормативті құқықтық
актілерді қамтамасыз ету қабылдау
• Бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту және жетілдіру
• Аудиторлық қызметке лицензия беру
• Республикадағы маман бухгалтерлерге сертификат беру.
Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді жасау
және бекіту жөніндегі жұмысты тиімді түрде ұйымдастыру мақсатында
бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит Депортоментінің Кеңесі құрылды.
Осы жоғарыдағы Жарлық Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепке
алу жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуына әзірлік
процесінде сақталуға тиіс есепке алудың негізгі принциптері мен жалпы
тәртібін ішкі бақылау мен сыртқы аудит жөніндегі талаптарды, Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалар құрмай-ақ
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тіркелген резидент еместердің
филиалдары мен өкілеттіктерінің құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық субъектілер
бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді осы жарлыққа сәйкес
жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің банк жүйесіндегі
қатынастары банк туралы заңдармен реттеледі.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің міндеттері:
1. Субъектіні, сондай-ақ басқада мүдделі адамдарды олардың шаруашылық
қызметі туралы толық әрі сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету.
2. Субъект шаруашылық қызметі жүзеге асырған кезде Қазақстан
Республикасының заңдарын сақтауына бақылау жасау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.
Уәкілді орган өз құзыретінің шегінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері жөнінде нормативтік
құқықтық актілер шығарады.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңдар бухгалтерлік
есепке алумен қаржылық есеп беру саласындағы қатынастарды реттейтін осы
Жарлықтан және Қазақстан Республикасы Президентінің өзге актілерінен, заң
актілері мен үкімет қаулыларын тудырады.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің принциптері: - есептеу,
үздіксіздік, түсініктілік, мәнділік, елеулік, сенімділік, ақиқат-әрі әділ
ұсынушылық, бейтараптық, сақтық, тиянақтылық, салыстырмалылық, дәйектілік.
Бухгалтерлік есепке алу жүйесі дегеніміз- бухгалтерлік есепке алу
стандарттармен және осы Жарлыққа сәйкес шығарылатын басқа нормативтік
құқықтық актілермен реттелетін субъектінің активтері, меншікті күрделі
қаржысы, міндеттемелері, кірістері мен шығыстары туралы ақпаратты жинау,
тіркеу және қорыту жүйесі.
Бухгалтерлік жазбалар мен құжаттарға қолмен не компьютерлендірілген
жүйенің көмегімен әзірленген бастапқы құжаттар, кітаптар, журналдар,
жазбалар және субъектінің шаруашылық қызметі туралы ақпараттан тұратын
өзге де материалдар кіреді.
Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының жасалу фактілерін
тіркейтін құжаттың электрондық үлгісінің қағаз жүзінде ресімделген бастапқы
құжаттың бірдей күші болады.
Субъектінің активтеріне, меншікті күрделі қаржысына, міндеттемесіне,
кірісі мен шығысына әсер ететін шаруашылық қызметінің барлық шаруашылық
операциялары мен басқа да жағдайлары бухгалтерлік есепке алу жүйесінде
көрініс табады және:
1) бухгалтерлік жазбаларды бастапқа құжаттардың түпнұсқаларымен бірдей
етіп бекемдеуді және бухгалтерлік жазбаларда барлық операциялардың
көрсетілуін:
2) шаруашылық операцияларының хронологиялық және уақытылы тіркеуін:
3) әр айдың бірінші жағдай бас кітаптағы синтетикалық (жиынтық) есептердің
қосалқы талдау (егжей-тегжейлі) есептерімен ай сайын сәйкестендірілуін
қамтамасыз етеді.
Қолмен жазылған, сол сияқты компьютерлендірілген жүйенің көмегімен
жүргізілген бухгалтерлік жазбалар:
1) бухгалтерлік есепке алу ақпаратын қорытндылау және қаржылық есеп беруді
бухгалтерлік есепке алу стандарттарына сәйкес уақтылы жасау;
2) оларды растайтын бастапқы құжаттарға дейін қадағалау және бухгалтерлік
есепке алу тіркелімдерінде жүргізіледі.
Негізгі жазбалар форматын уәкілді орган бекітетін қаржы-шаруашылық
қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының жоспарында белгіленген шоттарды
жіктеуге сәйкес келуге тиіс.
Субъектінің басшысы осы Жарлықтың талаптарына және осы субъектінің
қажеттеріне сай келетін есепке алу жүйесін құруды әрі бухгалтерлік есеп
берудің ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Басшы есепке алу жұмысының көлеміне қарай:
1) бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлімше ретінде бухгалтерлік
қызметті құрады;
2) штатқа бас бухгалтер лауазымын енгізеді:
3) бухгалтерлік есепке алу ісін жүргізуді шарттық негізде мамандандырылған
бухгалтерлік фирмаға немесе маман бухгалтерге береді;
4) бухгалтерлік есепке алуды тікелей өзі жүргізе алады.
Бас бухгалтер (штатта бас бухгалтер лауазымы болмаған жағдайда бухгалтер)
субъектінің бухгалтерлік есепке алуын жалпы жүргізуді жүзеге асырады, осы
Жарлықтың ережелерін, бухгалтерлік есепке алу стандарттарын, қаржы-
шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есепке алу шоттарының жоспарын және
қаржылық есеп берудің форматын сақтайды.
Ішкі бақылау шаруашылық операцияларын жүргізудің белгіленген тәртібінің
және бухгалтерлік есепке алу стандарттарының сақталуын тексеруге
арналған.
Ішкі бақылауды ұйымдастыру мен оның органдарының жұмыс істеуін
субъектінің басшысы қамтамасыз етеді.
Субъект ішкі бақылауды тәуелсіз аудитор тарту арқылы жүзеге асыруға
хақылы.
Сыртқы аудит жүргізген кезде аудитор бухгалтерлік есепке алуды
жүргізудің дұрыстығын және оның заңдар мен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарының талаптарына сәйкестігін тексереді.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдардағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп берудің жай-күйін тексеруге бақылаушы органдар жыл сайын жүргізеді.
Субъект басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығы бар адамды
айқындайды. Бұл орайда сол адамның атқаратын лауазымына, ақша сомасының
мөлшеріне, іс-қимыл саласы мен операцияның мәніне қарай қол қою құқығының
бағыныңқылық тәртібі белгіленуі мүмкін.
Электронды қол қоюды пайдаланушы субъект пайдалану құқығы мен электронды
қол қоюға пұрсатқа қатысты сақтық пен бақылаудың тиісті шараларын
белгілеуге тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен ішкі бухгалтерлік есеп берудің тіркелімін
сақтау коммерциялық құпия болып табылады.
Есептік- бухгалтерлік ақпаратқа пұрсат субъектінің басшысы рұқсат берген
адамдарға немесе Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген құзыретіне
сәйкес мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарына ғана беріледі.
Есептік –бухгалтерлік ақпаратқа пұрсаты бар аудиторлар және басқа адамдар
иесінің келісімінсіз аталған ақпаратты жария етпеуге міндетті әрі оны жеке
мүддесіне пайдалануға құқығы жоқ. Өзінің қызметтік міндеттеріне орай
коммерциялық құпияға жататын ақпаратқа пұрсаты бар адамдар оны жария еткені
үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес заңдарына сәйкес жауапқа
тартылады.
Субъектінің активтері, өз капиталы, міндеттемелері және ол жүзеге
асыратын шаруашылық операциялар бухгалтерлік есепке алу объектілері болып
табылады. Шаруашылық операциялар олар жүргізілген есепті кезеңдегі шоттарда
көрсетілген.
Бухгалтерлік есепке алу объектілері міндетті түрде синтетикалық шоттарда
көрсетіледі. Басшы тауар-материалдық құндылықтар мен шаруашылық
операцияларды талдау есебіне алуды жүргізу тәртібін субъект қызметін
бақылау міндеттеріне және оның қаажеттіліктеріне сәйкес белгілейді.
Субъектінің қаржылық жағдайын бағалауға байланысты қаржылық есеп беру
элементтері субъектінің активтері, өз капиталы және міндеттемелері болып
табылады.
Активтер дегеніміз –субъектінің құндық бағасы бар мүлкі, мүліктік және
жеке өзінің мүліктік емес игілігі мен құқықтары.
Міндеттеме дегеніміз –тұлғаның (борышқордың) басқа бір тұлғаның (кредит
берушінің) пайдасына белгілі бір іс-әрекет жасау, мәселен, мүлкін беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және басқа не белгілі бір іс-әрекеттерін бас
тартуы, ал кредит берушінің борышқордан оның міндеттерін атқаруын талап
етуге құқығы бар.
Өз капиталы дегеніміз- субъектінің міндеттемелерін ұстап қалғаннан
кейінгі оның активтері.
Қаржылық көрсеткіштерді өлшеумен тікелей байланысты элементтер мыналар:
1) кірістер дегеніміз –есепті кезеңде активтердің көбеюі не
міндеттемелердің азаюы;
2) шығыстар дегеніміз – есепті кезеңде активтердің азаюы не
міндеттемелердің көбеюі.
Активтер мен міндеттемелерді бағалау дегеніміз-ақша сомасын анықтау әдісі,
ол бойынша осы активтер мен міндеттемелер мойындалады және қаржылық есеп
беруде көрсетіледі. Бағалауды қолдану әдістері мен тәртібі уәкілді орган
бекіткен бухгалтерлік есепке алу стандарттарымен белгіленеді.
Активтерді, өз капиталын, міндеттемелерді, кірістер мен шығыстарды
мойындау әдістері уәкілді орган бекіткен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен белгіленеді.
Бухгалетрлік ақпаратты есепке алу есептеу принциптеріне негізделеді, оған
сәйкес табыстар алынған кезде, шығыстар мен зияндар шеккен кезде
мойындалады ( көрсетіледі).
Қаржылық есеп беруге мыналар кіреді:
1) бухгалтерлік баланс
2) қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп.
Қаржылық есеп беру уәкілді орган бекіткен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарының талаптарына сәйкес басқа да материалдармен толықтырылуы
мүмкін.
Қаржылық есеп беруді субъектілер төмендегі шарттардың (соңғы екі қаржы
жылындағы) кез келген екі шарты қанағаттандырылған:
1) жылдық табыс зейнетақы, жәрдемақы мен өзге де әлеуметтік төлемдерді
есептеу үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының айыппұл санкцияларын,
салық және басқа төлемдерін (бұдан былай есептік көрсеткіш) қолдану
үшін Қазақстан республикасының заңдарында белгіленген 10000 мәрте
есептік көрсеткішпен аспаған;
2) активтердің жалпы құны 60000 мәрте есептік көрсеткіштен аспаған;
3) қызметкерлердің орташа саны қаржылық жыл ішінде
50-ден аспаған жағдайда оңайлатылған нысан жасайды.
Бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің оңайлатылған нысаны уәкілді орган
бекіткен бухгалтерлік есепке алу стандарттарымен анықталады.
Шаруашылық операциялар мен олар жөніндегі есептер ұлттық валютамен –
Қазақстан теңгесімен бағаланады және жүргізіледі.
Шетел валютасымен жасалған операциялар Қазақстан республикасының Ұлттық
Банкі операция жасалған күнге белгіленген Қазақстан теңгесінің бағамы
қолданыла отырып ескеріледі.
Жылдық қаржылық есеп беру үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31
желтоқсан аралығындағы күнтізбелік жыл болып табылады.
Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік
тіркеуден өткен сәтінен басталып, сол жылдың 31 желтоқсанымен аяқталады.
Субъектілер жылдық қаржылық есепті:
Меншік иелеріне –құрылтай құжаттарына сәйкес;
Мемлекеттік статистика органдарына –тіркелген жерінде; мемлекеттік бақылау
және қадағалау органдарына –олардың құзыретіне сәйкес табыс етеді.
Субъектілер жылдық қаржылық есеп беруді жылдан кейінгі жылдың 30 сәуірінен
кешіктірмей табыс етеді.
1.2 Тауарлық-материалдық қорлардың есебін ұйымдастыру бойынша әдебиеттерге
шолу.
Өндіріс барысындағы функционалдық рөлі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық қорлар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер -дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізгі құрайтын
материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына
кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызмет барысында өздерінің өндірілген дайын
өнімдерін, сату үшін сатып алған тауарлары, жолдағы тауарларын, аяқталмаған
өндірісі, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау
және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы
бөлшектерде, ойындары, ыдыс және ыдыстың материалдары, жартылай фаврикаттар
және басқада материалдың қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Материалдың қорлар өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын
түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
• Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқы босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
• Материалдардың қоймада және тасмалдау кезінде түгел сақталуын бақылау
• Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
• Материалдарды өндірісте пайдаланылған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
• Материалдардың өндірісте ұйымды пайдалануын бақылау.
• Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, объектінің шығынына қосу.
Материалдардың түгел және дұрыс сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдалануы,
жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау қажет:
• Тиісті түрде жабдықталған материалдық – қорларды сақтайтын қойма
немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әр қайсысы материалдардың
белгілі бір түрін сақтауға арналған болуы керек.
• Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі
кезде қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы
керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және жабдықтай және оларды жиі тексеріп,
дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасалды.
Сондай-ақ кәсіпорын басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу,
жұмыстан босату барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын-ала келісіп
отыруы қажет. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына
қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын
басшысының жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
• Материалдардың біріңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу.
• Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу
мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау.
• Біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі – оларға
экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің
өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
• Шикізаттар
• Негізгі материалдар
• Көмекші материалдар
• Жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарын айтады. Негізгі
материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп
өнімдері –ұн, мата және тағы да басқалар жатады. Өндірістік үдерістің бір
сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай
фабрикаттар деп аталады.
Көмекші материалдарға -әр түрлі химикаттар мен майлайтын сүртетін және
жөндеуге керекті басқада материалдар жатады. Материалдық қорлардың ішінде
бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер,
құрылыс материалдары тағыда басқалар есептеледі.
Материалдардың номенклатурасы деп өндірісте пайдаланыт материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшері тағыда басқа
көрсеткіштері бойынша жасалған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдық дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірі мен
өлшем бірлігі көрсетіледі.
Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір материалдың бухгалтерлік
есепте есептелетін бағасы көрсетіледі. Сондықтан номенклатуралық тізімді
номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды. Кәсіпорындар мен ұйымдарда
пайдаланатын материалдар номенклатуралық тізімде, әдетте белгілі бір
өздерінің топтары бойынша және ішкі топтары аттары, сапалары немесе
мөлшерлері бойынша жіктеліп көрсетілуі тиіс.
Әрбір топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі
сандық белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материал жазылған алғашқы құжаттарда,
есеп тіркемелерінде және әр түрлі кестелерде көрсетілетін болғандықтан,
есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің және оның цифрларының
аз болуы ыңғайлы әрі дұрыс болады. Материалдарға шифрлар тағайындалғанда
сол шифрдан материалдардың қай шотқа, сондай-ақ қандай аралық шотқа
жататынын көрсететіндей етіп тағайындау керек.
Материалдардың номенклатуралық нөмірін жеті цифрдан құрастыру ыңғайлы
болып табылады. Оның алдынғы үш цифрі шоттың, келесі екі цифрды қай топқа
жататынын көрсетсе, соңғы екі цифры материалдардың осы топ ішіндегі реттік
санын көрсетеді.
Номенклатуралық баға көрсеткіштерінде материалдар өздерінің
статистикалық есеп берудегі қаралған тізімдердегі тәртібі бойынша
топталғаны дұрыс. Номенклатуралық тізімде материалдардың әр тобы бойынша
жаңадан алынатын материалдарға бос орын және реттік сан қалдырылады. Егер
бағаларында көп айырмашылық болмаса бір номенклатуралық нөмірге түрлері бір
тектес, бірақ бағасымен сортында аздап айырмашылығы бар материалдарды
біріктіруге болады. Бұл жағдайда олардың есептеу бағасы орташа бағаға
сәйкес тағайындалады. Материалдарға қойылатын номенклатуралық нөмірі өлшем
бірлігі ол материалдың барлық кіріс-шығыс құжаттарында, қоймадағы есеп
карточкасында (үлгілі түрі М-17) және материалдық есеп беру көрсетіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды.
Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін уақыты
көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырды. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты (накладнойы), көліктік жүкқұжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да
құжаттар алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни
жабдықтау бөлімінде келген құжаттар М-1 түрлі “келген жүкті есептеу”
журналына тіркеледі. Одан кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін
экспедиторға береді. Сонымен қатар экспидиторға материалды алу үшін
сенімхат беріледі. Экспидитор алған жүкқұжаттары мен серімхатты алғаны үшн
М-1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылдаған уақыты
(күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын (үлгілі түрі) және
нөмірін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және жүк тасымалдаушы ұйымдардан
материалдарды немесе жүктерді алу үшін кәсіпорыннан тағайындалған
экспидиторға немесе жүктьі алатын басқа адамға үлгілі түрі М-2 немесе М-2А
сенімхаты беріледі. М-2 түрлі сенімхаты лауазымды адамның материалдық
қорларды қабылдап алуға ұйымның сенімді адамы ретінде қатысу құқығын
ресімдеу үшін беріледі. Бұл сенімхатты бухгалтерия бір дана етіп жазады.
Сенімхатты алған адам оны алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған
түбіршегінде қол қояды. Сенімхаттың М-2А түрі жабдықтаушы ұйымдардан
белгіленген мерзім ішіндегі материалды тұрақты алып тұратын экспидиторға
беріледі. М-2А түрлі “сенімхат” алдын ала нөмірленген барлық парағы арқылы
жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі М-3 “берілген сенімхаттарды есептеу”
журналына тіркелуі керек. Кәсіпорындар мен ұйымдардың экспидиторы немесе
басқа да қызметкері М-2А түрлі “сенімхатты” алғаны үшін осы журналға қол
қояды.
Кейіннен олар осы журналға сенімхатта көрсетілген материалдарды алған
уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету құжатының нөмірін жазады. Қоймаға
қабылданған материалдық қорларға жауапты адам сол күні үлгілі түрі М-4
“кіріс ету” ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы
жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4(төрт) дана етіліп
“тауар-көлік жүкқұжаты” (накладной) толтырылады. Оның бірінші данасы
жіберілген материалдарды есептеп шығару үшін материалдарды жіберушіде
қалдырылады: екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші
(босатушы) ұйымның мөрі (мөртаңбасы) және лауазымды адамдардың қолмен
расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы
қойылып жүргізушіге тапсырылды.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырды. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі (мөртаңбасы) басылып және тиісті
адамдырдың қолдары қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген
ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды
тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін
шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой лист)
тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған жұмысына
сәйкес түрлі есептеу үшін пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 “қабылдау актісі”
жіберу құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана
етіліп міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және
материалдарды жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де
жабдықтаушы ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай
қатысы (мүдделілігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуыен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің (адамның) қатысуымен
жасалады. Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген жөнелте құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан
материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі
түрі М-4 “кіріс ету ордері” бойынша қабылданып, баланс сыртындағы “уақытша
сақтауда тұрған материалдық қорлар” деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына,
сондай-ақ басқа ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату (ішкі
ауыстыру) “талап ету жүк құжаты” бойынша босатылады.
Материалдарды босату (ішкі ауытыруды) “ талап ету жүк құжаты” екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруды) “талап ету жүк құжатының” бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжаттарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан,
бөлшектегеннен алынатын іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі
түрі М-35 санды акт толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық (шектеу
карталары) карталарды қолдануға болады. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі
түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірлетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады.
Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдар онда көрсетілген мөлшер
шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда қаралған материалдардан артық
өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады.
Лимидтік-заборлық картаның негізіне сүйене отырып өндіріске босатылатын
материалдарды қойманың есебінен шығарады. Лимиттік –заборлық карта
қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға жасалынады. Бұл картада
шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың коды көрсетілуі тегіс.
Лимиттік-заборлық картаның бір данасы жаңа айдың басына дейін материалдарды
алатын цехта немесе бөлімшеге, ал екінші данасы материалдарды босататын
қоймаға табыс етіледі.
Материалдар қоймадан өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимидтык-заборлық
картаны әкелгенде ғана босатылады.
Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік –заборлық картаның М-28 және М-28А
нөмрлі үлгілі түрлері қолданылады. Үлгілі түрі М-28 нөмірлі лимиттік-
заборлық карта материалдарды салынып жатқан құрылысқа ол құрылыс
босатылғаннан бастап, аяқталғанға дейін босатуға арналған. Лимиттік
–заборлық картаның бұл түрі құрылыс жұмысын жүргізуші прорабтар немесе
мастерлер тағыда басқа жұмыс жүргізушілердің біреуінде болады. Сонымен
қатар ай сайын үлгілі түрі М-28 лимиттік-заборлық карта жазылады да ол
қоймада сақталынады. Материалдарды қоймадан босатқанда қоймашы үлгілі түрі
М-28А лимиттік-заборлық картаға қол қояды, ал материалдарды қабылдап алушы
құрылыс бөлімінің өкілі үлгілі түрі М-28 түрлі лимиттік-заборлық картадағы
14 графаны толтырады. Ай бойы нақтылы пайдаланылған материалдар санының
көлемі карточканың әрбір жолы бойынша алынған материалдардан қоймаға
қайтадан тапсырылған материладармен оның айдың аяғанда пайдаланылмай қалған
қалдығын алып тастау арқылы табылады. Қоймашы мен жұмыс жүргізуші тиісті
жазулары жазылып дайын болған лимиттік-заборлық картаны алғашқы құжаттармен
бірге материалдар жайында берілетін есепке тіркеп, бухгалтерияға тапсырады.
Бухгалтерияда қойманың берген есебі бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған
материалдардың есептеп дұрыс шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі
түрі М-28 түрлі лимиттік-заборлық карта арқылы әрбір объекті бойынша
құрылыс басталғаннан бастап жұмасалынған материалдар жайлы деректер
анықталады. Салынып бітпеген объектінің лимиттік-заборлық картасы жұмыс
жүргізушіге қайтарылып беріледі. Лимиттік –заборлық картаның М-28А нөмірлі
үлгілі түрі материалдарды орталық қоймадан немесе құрылыс бөлімшесінің
қоймасынан құрылыс объектілеріне бір ай бойы уақыт аралығында босатуға
арналған. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі түрі М-28 және М-28А санды
нөмерлерінің ішіне материалдардың ай бойы санына қарап, қосымша парақ
тігуге де болады. Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдарды әрбір
босатқан сайын пайдаланбағаннан ақлған қалдығы шығарылып отырады. Егер
материалдар лимиттік –заборлық картада көрсетілгеннен артық мөлшерде керек
болса, ондай материалдарға үлгілі түрі М-10 санды “Материалдарды ауыстыруды
(қосымша босату) талап ету актісі” толтырылады.
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі.
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл
металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын
есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен істелінген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл
есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне
қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын
есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандығы шоты
бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық
қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың
есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған
материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы
сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың
сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО есептеп шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады.
Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы
бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген,
яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең
соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша
бағаланады. Ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске
алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынғаны 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс
етіледі. Барлығы 250(50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000-
11000+9600+2600) теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер , соның ішінде : бесінші топтамада кіріске
алынғаны 70 -дана , сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске
алынғаны 100- дана, сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске
алынған 90- дана сомасы 11700 теңге , 80 данасы сомасы 10400 теңге
шығыс етіледі. Барлығы 250 ( 70+100+80) дана сомасы 34900
( 10500+14000+10400) теңгенің материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау
барсында материалдың талдамалық
( аналитикалық ) есебін олардың түрлері бойынша ғана жүргізіп қоймай
, егер олар әртүрлі бағамен сатылып алынған болса , мұнда келіп
түскен материалдарды олардың топтамасы бойынша есептеу керек .
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі .
Сонымен қатар Материалдар өздерінің топтамалық ( синтетикалық)
есебінде нақты өзіндік құны мен көрсетіледі де, ал талдамалық (
аналитикалық) есебінде жоспарлы бағасын есептеу бағасымен немесе
келісілген бағасы бойынша көрсетіледі
Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық
(Аналитикалық) есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса ,
онда олардың нақты құны материалдық қорлардың сатылып алынған құны
мен дайындау –тасымалдау шығындарының қосындысынан тұрады.
Бұлардың құрамына теміржол тарифы , көлік , ұшақ басқада тасымалдау
құралдарының тарифтері, жарналар материалдарды тиеуге, кеткен
шығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың іс сапары шығындары,
қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар жатады .
Егер материалдық қорлардың талдамалық
( аналитикалық) есебі жоспарлы есептеу бағасы бойынша есептелінетін
болса , онда олардың нақты өзіндік құны жоспарлы есептеу құнына баға
өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу арқылы анықталады .
Бұл бағаны кәсіпорынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау
- тасмалдау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады . Жалпы
материалдық қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер
қолданылады .
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын
қоймасында және кәсіпорын бухгалтериясында есептеледі . Материалдық
қорлардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс
сақталуына, қоймадағы жұмысының дұрыс жүргізілуіне және олардағы
жұмыстың қалай қойғадығына байланысты . Қоймада материалдық қорлардың
әрбір түрлері сорттары бойынша бөлек сақталуы тиіс. Материалдардың
маркасы, сорты, көлемі, наменклатуралық нөмері, өлшем бірлігі,
сақталып тұрған материалдардың мөлшері, тағы да басқа көрсеткіштері
картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе
жапсырылып қойлады.
Қоймадағы және цехтағы материалдардың аналитикалық
(талдамалық) есебі белгіленген түрі бойынша олардың ішіндегі
сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі. Қоймада материалдық
қорлардың тек қана сандық есебі жүргізіледі. Материалдардың әрбір
номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек үлгілі түрі М - 17 карточкасы
ашылады. Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі,
сорты, өлшем бірлігі, номенклартуралық нөмірі және есептеу бағасы
көрсетіледі. Бұл карточканың жаңадан кіріске алынған материалдарға
кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап , одан кейін кіріс ету ордері
мен тізілім
(реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкерлері немесе қойма
менгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде
сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады . Материалдардың кіріс -
шығысының сорттық - сандық есебін сол материалдарға жауапты адам
жүргізеді . Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі
бойынша қойманы карточкалық есебі жүргізу жұмысы басқа адамға, яғни
есепшіге немесе операторға жүктелуі мүмкін.
Материалдардың түрі номенклатуралық нөмірі аз болатын кәсіпорынның
қоймаларында бұл карточканың орнына материалдар есебін тиісті түрде
жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп кітабында қойма есебінің
карточкасындағы деректер болуы қажет .
Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың
негізінде материалдардың кіріске алынуын және есептен шығару
операцияларын, олардың іске асырылған күнін қойманың есеп
карточкасында жазып, онда материалдық құндылықтардың сол күннің
соңындағы қалдығын шығарып отыруы керек . Бұл карточкада материалдардың
қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырады.
1.3 “Оңтүстік су шары” республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Мақтаарал
филиалының жарғысы, шаруашылық және қаржылық жағжайы.
1. “Оңтүстік су шары” Республикалық мемлекеттік кәсіпорнының Мақтаарал
филиалы шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорын болып
табылады жєне µз ќызметінде Ќазаќстан Республикасыныњ зањдарын, сондай
– аќ “Мемлекеттік кєсіпорын туралы” Ќазақстан Республикасы зањын жєне
осы жарѓысын басшылыќќа алады.
2. Кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы: “Оңтүстік су шары” Республикалық
мемлекеттік кәсіпорын шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы “Оңтүстік су
шары” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорын.
3. Кєсіпорын ќ±рылтайшысы уєкілет орган Республикалық мемлекеттік
кәсіпорын болып табылады.
4. Ќ±рылтайшы мемлекеттік басќару органы, сондай – аќ осы кєсіпорынѓа
ќатысты мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы бар функцияларын ж‰зеге асыратын
орган болып табылады.
5. Кєсіпорын облыстыќ єділет басќармасында мемлекеттік тіркеуден µткен
сєттен бастап зањды т±лѓа ќ±ќыѓына ие болады.
6. Кєсіпорын зањы т±лѓа болып табылады. Жеке м‰лкі, µзіндік балансы,
банктерде есеп шоты, µзге шоттары, Ќазаќстан Республикасыныњ
мемлекеттік елтањбасы бейнеленген жєне кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы бар
мµрі болады.
7. Кєсіпорын µз міндеттемелері бойынша µзіне тиесілі м‰ліктіњ бєрімен
жауап береді.
8. Кєсіпорын µз м‰лкін иеленушініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
9. Шарттыќ міндеттемелер бойынша жауапкершілік мемлекеттік кєсіпорын
туралы зањ актілерінде белгіленген тєртіппен ж‰ргізіледі.
10. Ќ±рылтайшыныњ немесе мемлекеттік басќару органыныњ іс – єрекетінен
банкротќа ±шыраѓаннан басќа жаѓдайда мемлекет кєсіпорынныњ
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. М±ндай жаѓдайда кредиторлардыњ
талаптарын ќанаѓаттандыруѓа кєсіпорынныњ ќаржысы жетіспеген ретте оныњ
міндеттемелері бойынша мемлекет жауап береді.
11. Мекен – жайы: ОЌО, Маќтарал ауданы, Жетісай ќаласы, Байботаев
кµшесі 1.
Кєсіпорын ќызметініњ негізгі маќсаты сумен ќамтамасыз ету, магистральдыќ
кµлік, коммуникациялар, коммуналдыќ жєне т±рѓын ‰й шаруашылыѓы саласында,
µзініњ табиѓи монополиялыќ жаѓдайы мен єлеуметтік – экономикалыќ
мањыздылыѓы жаѓынан тікелей мемлекеттік басќаруды ќажет ететін
республикалыќ жєне жергілікті инфраќ±рлылымдардыњ тіршілікті ќамтамасыз
етудіњ басќа ж‰йелерінде µндірістік – шаруашылыќ ќызметті ж‰зеге асыру
болып табылады.
12. Кєсіпорын ж±мыс пен ќызмет кµрсету т‰рлерін ж‰зеге асыруда µз бетінше
шартќа т±руѓа ќ±ќылы.
13. Кєсіпорын µндірілген µнімдерін ж±мыс, ќызмет кµрсету µз бетінше
сатады. Кєсіпорын µндірген µнімініњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген
ќызметтердіњ баѓасы кєсіпорынныњ оларды µндіруге, атќаруѓа кµрсетуге
кеткен шыѓынды толыќ µтеуге, оныњ ж±мыспен шыѓынсыз етуге жєне µз кірісі
есебінен ќаржыландыруды ќамтамасыз етуге тиіс.
14. Мемлекттік тапсырысты орындау есебіне кєсіпорын µндіретін жєне сататын
µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ баѓасы
мемлекеттік басќару органыныњ келісімі бойынша белгіленеді.
15. Кєсіпорын мемлекеттіњ тапсырысынан тыс µндіретін жєне сататын
µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ баѓасын
кєсіпорын дербес белгілейді.
16. Кєсіпорын дербес µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген
ќызметтердіњ баѓасын монополиялыќ µсіруге жол бермеу маќсатында
мемлекеттік реттеу монополияѓа ќарсы зањдарда белгіленген тєртіппен
ж‰ргізіледі.
17. Кєсіпорын табасын бµлу тєртібі Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы
зањдарымен аныќталады.
18. Зањмен тыйым салынѓан, жарѓысында кµзделмеген кєсіпорынныњ ќызмет
т‰ріне, сондай – аќ сатылатын µнімдерін ж±мыс, ќызмет кµрсету баѓасын
кµтеру нєтижесінде т‰скен табыс Ќазақстан Республикасы зањнамасында
белгіленген тєртіп бойынша тиісті бяджетке алынып ќояды.
19. Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ объектісі кез келген м‰лік болып табылады,
егер зањмен басќа талаптар ќойылмаса. Кєсіпорынныњ ќарауында тек ќана оныњ
жарѓылыќ маќсаттармен кµзделген ќызметін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет немесе
осы ќызметініњ µнімі болса алатын м‰ліктер болады.
20. Кєсіпорынныњ м‰лкі негізгі жєне айналымдыќ ќаражаттан, сондай – аќ ќ±ны
кєсіпорынныњ дербес баланысында кµрсетілген ќ±ндылыќтан т±рады.
21. Кєсіпорынныњ м‰лкі бµлінбейді жєне салымшылар арасында ‰лес, пай
соныњ ішінде кєсіпорын ќызметкерлері арасында бµлінбейді.
22. Кєсіпорынныњ м‰лкі:
1. оѓан ќ±рылтайшы берген м‰ліктіњ,
2. µз ќызметініњ нєтижесінде сатып алынѓан м‰ліктіњ аќшалай
табыстарды ќосќанда,
3. зањдармен тыйым салынбаѓан µзге де кµздердіњ есебінен
ќалыптастырылады.
25. Кєсіпорынныњ негізгі ќ±ралдарѓа жататын, сондай – аќ оларѓа тиесілі
акцияларѓа ќатысты м‰лікті сатуѓа жєне сыйѓа беру мәмілелерін жасауѓа
ќ±ќыѓы жоќ.
26. Уєкілетті органныњ жазбаша келісімінсіз кєсіпорын:
1. µзіне тиесілі, ѓимараттарды, ќ±рылыстарды, жабдыќтарды
жєне кєсіпорынныњ басќа да негізгі ќ±ралдарын иеліктен алуѓа
немесе µзге тєсілмен оларѓа билік етуге Ќазақстан Республикасы
ќолданыстаѓы зањдармен кµзделген жаѓдайлары ќоспаѓанда, ±заќ
мерзімді ‰ш жылдан астам жалѓа беруге, уаќытша тегін пайдалануѓа
беруге,
2. филиалдар, µкілдіктер мен еншілес кєсіпорындар ќ±руѓа жеке
кєсіпкерлермен бірге кєсіпорындар мен бірлескен µндірістер ќ±руѓа,
оларѓа µзініњ µндірістік жєне аќшалай капиталын салуѓа,
3. µзіне тиесілі акцияларѓа Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы
зањдармен кµзделген жаѓдайларды ќоспаѓанда, сондай –аќ дебиторлыќ
берешекке билік етуге,
4. ‰шінші т±лѓалардыњ міндеттемелері бойынша кепілгерлік немесе
кепілдік беруге,
5. заемдар беруге ќ±ќыѓы жоќ.
27. Егер зањдарѓа µзгеше кµзделмесе, кєсіпорын µзіне шаруашылыќ ж‰ргізуге
ќ±ќыѓына бекітіліп берілген негізгі ќ±ралдарѓа жатпайтын жылжымалы м‰лікке
дербес билік етеді.
28. Кєсіпорын µз ќызметінен алѓан меншікті табысы есебінен ±сталады.
Мемлекеттік кєсіпорынѓа ќаражат зањдарѓа кµзделген тєртіппен беріледі.
29. Кєсіпорынныњ таза табысыныњ бір бµлігі белгіленген нормативтер бойынша
Ќазақстан Республикасы зањдарында белгіленген тєртіппен мемлекеттік
бюджетке аударылуѓа тиіс.
30. Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталыныњ мµлшерін ќ±рылтайшысы белгілейді.
31. Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталы 11 720 291 он бір миллион жеті ж‰з
жиырма мыњ екі ж‰з тоќсан бір тењгені ќ±райды.
32. Кєсіпорын жарѓылыќ капиталыныњ 10 пайызынан кем болмай ќ±растырылѓан
мµлшерде резерв капиталын ќалыптастырады, резерв ќорыныњ белгіленген
дєрежесіне жеткенге дейін ќ±рамында ќалѓан пайданыњ кем дегенде
5 пайызын осы маќсатта ж±мсалуы керек.
33. Резерв капиталыныњ ќаржысы тек ќана шыѓынды жабуѓа, бюджет алдындаѓы
міндеттемерлерді орындауѓа, мемлекеттік кредиттерді µтеуге жєне
кєсіпорынныњ басќадай ќаражаты жеткіліксіз болѓан жаѓдайда сыйаќы тµлеуге
ж±мсалады.
34. Кєсіпорынды басќаруды мемлекеттік басќару органы ж‰зеге асырады.
35. Ќазақстан Республикасы ењбек зањдарында сєйкес мемлекеттік басќару
органы таѓайындаѓан директор кєсіпорынныњ органы болып табылады.
36. Директор µкілеттігін мемлекетік басќару органы белгілейді.
37. Директордыњ ќ±зырына мыналар жатады:
1. Кєсіпорынныњ атынан іс-єрекет етеді, барлыќ органдарда, жеке жєне
зањды т±лѓалармен ќатынастармен ќатынастарда оныњ м‰дделерін
білдіреді.
2. Барлыќ кєсіпорындар, ±йымдар мен мекемелер алдында келісім – шарт
міндеттемелерініњ орындалуын ќамтамасыз етеді,
3. Ќ±рылтайшы шешімдерін ж‰зеге асырады,
4. Кєсіпорын атынан іс-ж‰ргізуге ќ±ќыѓына сенім –хат беру, сонымен
ќатар ќайта сену ќ±ќыѓына сенім – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кез келген мемлекеттің экономикалық, жағдайы табиғат байлығын
пайдалануымен немесе шығарып жатқан технологиясымен және олардың өндірісте
қолдану дәрежесімен өлшенбек.
Ал, технологияның деңгейі елдің ғылыми-техникалық әлеуметіне қатысты
дамиды.
Өнімдер мен қызметтерде өнер тапқыштық және техникалық компонент басым
болса, экспорт үлесіде соншалық жоғары, халықтың әл-ауқаты да биік болмақ.
Атап айтқанда, шикізаттың секторда табиғи рентаның енгізілуі мен отандық
қызметкерлердің жалақысын көтеру инновацияның қажеттілігін тудырады.
Инновациялық өндіріс деп - ғылымды қажетсінетін жаңа буын өнімдерін
айтамыз, оған рыноктың сұранысы болуы керек.
Бұрын –соңды елімізде болмаған, бірақ инновациялық өндіріс талаптарына
жауап бермейтін өндіріс инновациялық бола алмайды.
Қазақстанның минералдық шикізат қоры экономиканың экстенсивті даму
жолын жалғастыруға мүмкіндік бергенмен, интенсивті даму жолына түсугеде
болады. Бірінші жолы – экономикалық биржалық тауарлар есебінен, оның
ішінде көмірсутегі шикізаты мен металл есебінен экстенсивті даму. Екінші
жолы – интенсивті (индустриалдық) даму. Яғни шикізатты қайта өңдеу
тереңдігін ұлғайтып,кешенді пайдалану, импортты алмастыратын өнеркәсіптің
басымдық салаларын дамыту, қалдықты азайтып, өнімнің тауарлық деңгейін
көтеру. Мұндай орнықты даму жолы қазіргі кезде Австралияда, Канада
байқалады. Отандық ғылымдардың техникалық жобаларының арқасында, сондай-ақ
технология трансфетті арқылы да бұл бағытты жетілдіруге болады. Ендеше
қазіргі заманғы индустриалдық даму дегеніміз ең бірінші импортты
алмастыру.
Материалдық қорларды есепке алудың алдында мынадай негізгі міндеттер
тұрады: материалдық құндылықтары кіріске дер кезінде және толық есепке
есепке алу, сақтау орындарындағы жағдайын қадағалау; құндылықтардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және дер кезінде құжаттау;
көліктік-дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын
уақытында және толық анықтау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
кәсіпорынға қажет емес материалдық құндылықтарды сату, сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл
мәліметтерді алу.
Енді “Оңтүстік су шар” Республикалық мемлекеттік кәсіпорынның Мақтаарал
филиалының қаржы шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштеріне тоқталатын
болсақ, кәсіпорын 2004 жылы көрсеткіш қызметтерден және орындалған
жұмыстардан алған табысы 40 миллион 445 мың тенге болып, істелінген жұмыс
пен көрсетілген қызметтің өзіндік құны 67 миллион 406 мың тенгені құраған,
кәсіпорын 2004 жылды 26 миллион 961 мың тенге шығын (зиян) мен
қортындыланған. Осы жоғарыдағы келтірілген көрсеткіштерден шығатын
қорытынды бұл кәсіпорынды осы кездегі нарықтық қатынастар технологиясына,
түбегейлі көшіруді талап ететіндігін көрсетеді.
Ол үшін: бріншіден –аудиториялық фирмадан өте білікті мамандарды шақырып,
кәсіпорын активтерімен меншікті капиталын терең талдау жүргізіп, капиталды
қалыптастырудың және оның тиімді жұмыс істеу жолдарын қарастыру. Екіншіден-
көрсетілетін қызыметінен орындалатын жұмыстардың тарифтерін қайта көріп
шығып, олардың көлемі шығындарды жауып, табыс әкелетін критерилерін
анықтау.
Кәсіпорын бухгалтериясы 1 с “Бухгалтерия” компьютерлік бағдарламамен
жұмыс істейді, барлық шығындарды орындалатын жұмыстардың түрлері бойынша,
өзіндік құнын калькуляциялау әдісімен есептейді.
1.1 Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп турасындағы заңдар мен
нормативтік актілер.
Қазақстан республикасында Қазақстан Республикасы Президентінің
“Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар жарлығы ( № 2732 26.12.1995ж)
қоолданылады. Осы жарлықты іске асыру мақсатында 1996 жылы Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылды.
Ұлттық комиссияның алдында қойылған негізгі міндет бухгалтерлік есептің
халықаралық стандартты негізінде бухгалтерлік есеппен қаржылық есеп беруді
ұсыну стандарттарын жасау болды.
Бұл процеске бухгалтерлік мамандық өкілдері, ғалымдар, қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар тартылды. 1996 жылы ұлттық комиссия 20 бухгалтерлік
есеп стандарттарын, субъектілердің бухгалтерлік есебі мен қаржы-шаруашылық
қызметі есептерінің бас жоспарын жасап, бекітті және олар заңгерлік
сараптаудан өткізілді.
Президенттің 1997 жылғы 4 наурыздағы “Қазақстан республикасының
мемлекеттік органдары жүйесін реформалау жөніндегі кезекті шаралар туралы”
жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі
ұлттық комиссияның атқаратын қызметін аясы Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит депортоментіне
берілді.
Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департаменті
бухгалтерлік есеп стандарттарын жасаумен айналысатын бірден-бір ұйым болып
табылады. Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит депортоментінің негізі
міндеттері мыналар болып табылады:
• Жалпы ұлттық мемлекеттік даму стратегиясын жасауға және іске асыруға
қатысу
• Бухгалтерлік есеп және аудит саласындағы заң жобаларын жасау жұмыстары
• Бухгалтерлік есеп және аудит мәселелері жөніндегі нормативті құқықтық
актілерді қамтамасыз ету қабылдау
• Бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту және жетілдіру
• Аудиторлық қызметке лицензия беру
• Республикадағы маман бухгалтерлерге сертификат беру.
Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді жасау
және бекіту жөніндегі жұмысты тиімді түрде ұйымдастыру мақсатында
бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит Депортоментінің Кеңесі құрылды.
Осы жоғарыдағы Жарлық Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепке
алу жүйесін анықтайды, қаржылық есеп беру мен оның пайдаланылуына әзірлік
процесінде сақталуға тиіс есепке алудың негізгі принциптері мен жалпы
тәртібін ішкі бақылау мен сыртқы аудит жөніндегі талаптарды, Қазақстан
Республикасының резиденттері болып табылатын заңды тұлғалар құрмай-ақ
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының аумағындағы тіркелген резидент еместердің
филиалдары мен өкілеттіктерінің құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық субъектілер
бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді осы жарлыққа сәйкес
жүргізуге міндетті.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің банк жүйесіндегі
қатынастары банк туралы заңдармен реттеледі.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің міндеттері:
1. Субъектіні, сондай-ақ басқада мүдделі адамдарды олардың шаруашылық
қызметі туралы толық әрі сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету.
2. Субъект шаруашылық қызметі жүзеге асырған кезде Қазақстан
Республикасының заңдарын сақтауына бақылау жасау үшін мемлекеттік
органдарды қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.
Уәкілді орган өз құзыретінің шегінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері жөнінде нормативтік
құқықтық актілер шығарады.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңдар бухгалтерлік
есепке алумен қаржылық есеп беру саласындағы қатынастарды реттейтін осы
Жарлықтан және Қазақстан Республикасы Президентінің өзге актілерінен, заң
актілері мен үкімет қаулыларын тудырады.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің принциптері: - есептеу,
үздіксіздік, түсініктілік, мәнділік, елеулік, сенімділік, ақиқат-әрі әділ
ұсынушылық, бейтараптық, сақтық, тиянақтылық, салыстырмалылық, дәйектілік.
Бухгалтерлік есепке алу жүйесі дегеніміз- бухгалтерлік есепке алу
стандарттармен және осы Жарлыққа сәйкес шығарылатын басқа нормативтік
құқықтық актілермен реттелетін субъектінің активтері, меншікті күрделі
қаржысы, міндеттемелері, кірістері мен шығыстары туралы ақпаратты жинау,
тіркеу және қорыту жүйесі.
Бухгалтерлік жазбалар мен құжаттарға қолмен не компьютерлендірілген
жүйенің көмегімен әзірленген бастапқы құжаттар, кітаптар, журналдар,
жазбалар және субъектінің шаруашылық қызметі туралы ақпараттан тұратын
өзге де материалдар кіреді.
Бухгалтерлік жазбалар шаруашылық операцияларының жасалу фактілерін
тіркейтін құжаттың электрондық үлгісінің қағаз жүзінде ресімделген бастапқы
құжаттың бірдей күші болады.
Субъектінің активтеріне, меншікті күрделі қаржысына, міндеттемесіне,
кірісі мен шығысына әсер ететін шаруашылық қызметінің барлық шаруашылық
операциялары мен басқа да жағдайлары бухгалтерлік есепке алу жүйесінде
көрініс табады және:
1) бухгалтерлік жазбаларды бастапқа құжаттардың түпнұсқаларымен бірдей
етіп бекемдеуді және бухгалтерлік жазбаларда барлық операциялардың
көрсетілуін:
2) шаруашылық операцияларының хронологиялық және уақытылы тіркеуін:
3) әр айдың бірінші жағдай бас кітаптағы синтетикалық (жиынтық) есептердің
қосалқы талдау (егжей-тегжейлі) есептерімен ай сайын сәйкестендірілуін
қамтамасыз етеді.
Қолмен жазылған, сол сияқты компьютерлендірілген жүйенің көмегімен
жүргізілген бухгалтерлік жазбалар:
1) бухгалтерлік есепке алу ақпаратын қорытндылау және қаржылық есеп беруді
бухгалтерлік есепке алу стандарттарына сәйкес уақтылы жасау;
2) оларды растайтын бастапқы құжаттарға дейін қадағалау және бухгалтерлік
есепке алу тіркелімдерінде жүргізіледі.
Негізгі жазбалар форматын уәкілді орган бекітетін қаржы-шаруашылық
қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының жоспарында белгіленген шоттарды
жіктеуге сәйкес келуге тиіс.
Субъектінің басшысы осы Жарлықтың талаптарына және осы субъектінің
қажеттеріне сай келетін есепке алу жүйесін құруды әрі бухгалтерлік есеп
берудің ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Басшы есепке алу жұмысының көлеміне қарай:
1) бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлімше ретінде бухгалтерлік
қызметті құрады;
2) штатқа бас бухгалтер лауазымын енгізеді:
3) бухгалтерлік есепке алу ісін жүргізуді шарттық негізде мамандандырылған
бухгалтерлік фирмаға немесе маман бухгалтерге береді;
4) бухгалтерлік есепке алуды тікелей өзі жүргізе алады.
Бас бухгалтер (штатта бас бухгалтер лауазымы болмаған жағдайда бухгалтер)
субъектінің бухгалтерлік есепке алуын жалпы жүргізуді жүзеге асырады, осы
Жарлықтың ережелерін, бухгалтерлік есепке алу стандарттарын, қаржы-
шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есепке алу шоттарының жоспарын және
қаржылық есеп берудің форматын сақтайды.
Ішкі бақылау шаруашылық операцияларын жүргізудің белгіленген тәртібінің
және бухгалтерлік есепке алу стандарттарының сақталуын тексеруге
арналған.
Ішкі бақылауды ұйымдастыру мен оның органдарының жұмыс істеуін
субъектінің басшысы қамтамасыз етеді.
Субъект ішкі бақылауды тәуелсіз аудитор тарту арқылы жүзеге асыруға
хақылы.
Сыртқы аудит жүргізген кезде аудитор бухгалтерлік есепке алуды
жүргізудің дұрыстығын және оның заңдар мен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарының талаптарына сәйкестігін тексереді.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдардағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп берудің жай-күйін тексеруге бақылаушы органдар жыл сайын жүргізеді.
Субъект басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығы бар адамды
айқындайды. Бұл орайда сол адамның атқаратын лауазымына, ақша сомасының
мөлшеріне, іс-қимыл саласы мен операцияның мәніне қарай қол қою құқығының
бағыныңқылық тәртібі белгіленуі мүмкін.
Электронды қол қоюды пайдаланушы субъект пайдалану құқығы мен электронды
қол қоюға пұрсатқа қатысты сақтық пен бақылаудың тиісті шараларын
белгілеуге тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен ішкі бухгалтерлік есеп берудің тіркелімін
сақтау коммерциялық құпия болып табылады.
Есептік- бухгалтерлік ақпаратқа пұрсат субъектінің басшысы рұқсат берген
адамдарға немесе Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген құзыретіне
сәйкес мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарына ғана беріледі.
Есептік –бухгалтерлік ақпаратқа пұрсаты бар аудиторлар және басқа адамдар
иесінің келісімінсіз аталған ақпаратты жария етпеуге міндетті әрі оны жеке
мүддесіне пайдалануға құқығы жоқ. Өзінің қызметтік міндеттеріне орай
коммерциялық құпияға жататын ақпаратқа пұрсаты бар адамдар оны жария еткені
үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес заңдарына сәйкес жауапқа
тартылады.
Субъектінің активтері, өз капиталы, міндеттемелері және ол жүзеге
асыратын шаруашылық операциялар бухгалтерлік есепке алу объектілері болып
табылады. Шаруашылық операциялар олар жүргізілген есепті кезеңдегі шоттарда
көрсетілген.
Бухгалтерлік есепке алу объектілері міндетті түрде синтетикалық шоттарда
көрсетіледі. Басшы тауар-материалдық құндылықтар мен шаруашылық
операцияларды талдау есебіне алуды жүргізу тәртібін субъект қызметін
бақылау міндеттеріне және оның қаажеттіліктеріне сәйкес белгілейді.
Субъектінің қаржылық жағдайын бағалауға байланысты қаржылық есеп беру
элементтері субъектінің активтері, өз капиталы және міндеттемелері болып
табылады.
Активтер дегеніміз –субъектінің құндық бағасы бар мүлкі, мүліктік және
жеке өзінің мүліктік емес игілігі мен құқықтары.
Міндеттеме дегеніміз –тұлғаның (борышқордың) басқа бір тұлғаның (кредит
берушінің) пайдасына белгілі бір іс-әрекет жасау, мәселен, мүлкін беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және басқа не белгілі бір іс-әрекеттерін бас
тартуы, ал кредит берушінің борышқордан оның міндеттерін атқаруын талап
етуге құқығы бар.
Өз капиталы дегеніміз- субъектінің міндеттемелерін ұстап қалғаннан
кейінгі оның активтері.
Қаржылық көрсеткіштерді өлшеумен тікелей байланысты элементтер мыналар:
1) кірістер дегеніміз –есепті кезеңде активтердің көбеюі не
міндеттемелердің азаюы;
2) шығыстар дегеніміз – есепті кезеңде активтердің азаюы не
міндеттемелердің көбеюі.
Активтер мен міндеттемелерді бағалау дегеніміз-ақша сомасын анықтау әдісі,
ол бойынша осы активтер мен міндеттемелер мойындалады және қаржылық есеп
беруде көрсетіледі. Бағалауды қолдану әдістері мен тәртібі уәкілді орган
бекіткен бухгалтерлік есепке алу стандарттарымен белгіленеді.
Активтерді, өз капиталын, міндеттемелерді, кірістер мен шығыстарды
мойындау әдістері уәкілді орган бекіткен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарымен белгіленеді.
Бухгалетрлік ақпаратты есепке алу есептеу принциптеріне негізделеді, оған
сәйкес табыстар алынған кезде, шығыстар мен зияндар шеккен кезде
мойындалады ( көрсетіледі).
Қаржылық есеп беруге мыналар кіреді:
1) бухгалтерлік баланс
2) қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп.
Қаржылық есеп беру уәкілді орган бекіткен бухгалтерлік есепке алу
стандарттарының талаптарына сәйкес басқа да материалдармен толықтырылуы
мүмкін.
Қаржылық есеп беруді субъектілер төмендегі шарттардың (соңғы екі қаржы
жылындағы) кез келген екі шарты қанағаттандырылған:
1) жылдық табыс зейнетақы, жәрдемақы мен өзге де әлеуметтік төлемдерді
есептеу үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының айыппұл санкцияларын,
салық және басқа төлемдерін (бұдан былай есептік көрсеткіш) қолдану
үшін Қазақстан республикасының заңдарында белгіленген 10000 мәрте
есептік көрсеткішпен аспаған;
2) активтердің жалпы құны 60000 мәрте есептік көрсеткіштен аспаған;
3) қызметкерлердің орташа саны қаржылық жыл ішінде
50-ден аспаған жағдайда оңайлатылған нысан жасайды.
Бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің оңайлатылған нысаны уәкілді орган
бекіткен бухгалтерлік есепке алу стандарттарымен анықталады.
Шаруашылық операциялар мен олар жөніндегі есептер ұлттық валютамен –
Қазақстан теңгесімен бағаланады және жүргізіледі.
Шетел валютасымен жасалған операциялар Қазақстан республикасының Ұлттық
Банкі операция жасалған күнге белгіленген Қазақстан теңгесінің бағамы
қолданыла отырып ескеріледі.
Жылдық қаржылық есеп беру үшін есепті кезең 1 қаңтардан бастап 31
желтоқсан аралығындағы күнтізбелік жыл болып табылады.
Жаңадан құрылған субъект үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік
тіркеуден өткен сәтінен басталып, сол жылдың 31 желтоқсанымен аяқталады.
Субъектілер жылдық қаржылық есепті:
Меншік иелеріне –құрылтай құжаттарына сәйкес;
Мемлекеттік статистика органдарына –тіркелген жерінде; мемлекеттік бақылау
және қадағалау органдарына –олардың құзыретіне сәйкес табыс етеді.
Субъектілер жылдық қаржылық есеп беруді жылдан кейінгі жылдың 30 сәуірінен
кешіктірмей табыс етеді.
1.2 Тауарлық-материалдық қорлардың есебін ұйымдастыру бойынша әдебиеттерге
шолу.
Өндіріс барысындағы функционалдық рөлі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық қорлар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер -дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізгі құрайтын
материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына
кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызмет барысында өздерінің өндірілген дайын
өнімдерін, сату үшін сатып алған тауарлары, жолдағы тауарларын, аяқталмаған
өндірісі, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау
және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы
бөлшектерде, ойындары, ыдыс және ыдыстың материалдары, жартылай фаврикаттар
және басқада материалдың қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Материалдың қорлар өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын
түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
• Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқы босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
• Материалдардың қоймада және тасмалдау кезінде түгел сақталуын бақылау
• Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
• Материалдарды өндірісте пайдаланылған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
• Материалдардың өндірісте ұйымды пайдалануын бақылау.
• Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы
есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, объектінің шығынына қосу.
Материалдардың түгел және дұрыс сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдалануы,
жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау қажет:
• Тиісті түрде жабдықталған материалдық – қорларды сақтайтын қойма
немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әр қайсысы материалдардың
белгілі бір түрін сақтауға арналған болуы керек.
• Материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі
кезде қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы
керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және жабдықтай және оларды жиі тексеріп,
дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасалды.
Сондай-ақ кәсіпорын басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу,
жұмыстан босату барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын-ала келісіп
отыруы қажет. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына
қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын
басшысының жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
• Материалдардың біріңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу.
• Құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу
мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау.
• Біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі – оларға
экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің
өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
• Шикізаттар
• Негізгі материалдар
• Көмекші материалдар
• Жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарын айтады. Негізгі
материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп
өнімдері –ұн, мата және тағы да басқалар жатады. Өндірістік үдерістің бір
сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай
фабрикаттар деп аталады.
Көмекші материалдарға -әр түрлі химикаттар мен майлайтын сүртетін және
жөндеуге керекті басқада материалдар жатады. Материалдық қорлардың ішінде
бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер,
құрылыс материалдары тағыда басқалар есептеледі.
Материалдардың номенклатурасы деп өндірісте пайдаланыт материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшері тағыда басқа
көрсеткіштері бойынша жасалған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдық дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірі мен
өлшем бірлігі көрсетіледі.
Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір материалдың бухгалтерлік
есепте есептелетін бағасы көрсетіледі. Сондықтан номенклатуралық тізімді
номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды. Кәсіпорындар мен ұйымдарда
пайдаланатын материалдар номенклатуралық тізімде, әдетте белгілі бір
өздерінің топтары бойынша және ішкі топтары аттары, сапалары немесе
мөлшерлері бойынша жіктеліп көрсетілуі тиіс.
Әрбір топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі
сандық белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материал жазылған алғашқы құжаттарда,
есеп тіркемелерінде және әр түрлі кестелерде көрсетілетін болғандықтан,
есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің және оның цифрларының
аз болуы ыңғайлы әрі дұрыс болады. Материалдарға шифрлар тағайындалғанда
сол шифрдан материалдардың қай шотқа, сондай-ақ қандай аралық шотқа
жататынын көрсететіндей етіп тағайындау керек.
Материалдардың номенклатуралық нөмірін жеті цифрдан құрастыру ыңғайлы
болып табылады. Оның алдынғы үш цифрі шоттың, келесі екі цифрды қай топқа
жататынын көрсетсе, соңғы екі цифры материалдардың осы топ ішіндегі реттік
санын көрсетеді.
Номенклатуралық баға көрсеткіштерінде материалдар өздерінің
статистикалық есеп берудегі қаралған тізімдердегі тәртібі бойынша
топталғаны дұрыс. Номенклатуралық тізімде материалдардың әр тобы бойынша
жаңадан алынатын материалдарға бос орын және реттік сан қалдырылады. Егер
бағаларында көп айырмашылық болмаса бір номенклатуралық нөмірге түрлері бір
тектес, бірақ бағасымен сортында аздап айырмашылығы бар материалдарды
біріктіруге болады. Бұл жағдайда олардың есептеу бағасы орташа бағаға
сәйкес тағайындалады. Материалдарға қойылатын номенклатуралық нөмірі өлшем
бірлігі ол материалдың барлық кіріс-шығыс құжаттарында, қоймадағы есеп
карточкасында (үлгілі түрі М-17) және материалдық есеп беру көрсетіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда материалдық-техникалық жабдықтармен
қамтамасыз ету жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар ұйым
бойынша келер жылы өндірілетін өнім көлеміне қарай белгіленген өлшем
бойынша өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды.
Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін уақыты
көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырды. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау көлігінің жолдама құжаты, теміржол
жүкқұжаты (накладнойы), көліктік жүкқұжаты, жабдықтаушыдан келген басқа да
құжаттар алдымен жабдықтау бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни
жабдықтау бөлімінде келген құжаттар М-1 түрлі “келген жүкті есептеу”
журналына тіркеледі. Одан кейін бұл құжаттарды материалды алып келетін
экспедиторға береді. Сонымен қатар экспидиторға материалды алу үшін
сенімхат беріледі. Экспидитор алған жүкқұжаттары мен серімхатты алғаны үшн
М-1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылдаған уақыты
(күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын (үлгілі түрі) және
нөмірін жазады. Жабдықтаушы мекемеден және жүк тасымалдаушы ұйымдардан
материалдарды немесе жүктерді алу үшін кәсіпорыннан тағайындалған
экспидиторға немесе жүктьі алатын басқа адамға үлгілі түрі М-2 немесе М-2А
сенімхаты беріледі. М-2 түрлі сенімхаты лауазымды адамның материалдық
қорларды қабылдап алуға ұйымның сенімді адамы ретінде қатысу құқығын
ресімдеу үшін беріледі. Бұл сенімхатты бухгалтерия бір дана етіп жазады.
Сенімхатты алған адам оны алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған
түбіршегінде қол қояды. Сенімхаттың М-2А түрі жабдықтаушы ұйымдардан
белгіленген мерзім ішіндегі материалды тұрақты алып тұратын экспидиторға
беріледі. М-2А түрлі “сенімхат” алдын ала нөмірленген барлық парағы арқылы
жіп өткізіп тігілген, және үлгілі түрі М-3 “берілген сенімхаттарды есептеу”
журналына тіркелуі керек. Кәсіпорындар мен ұйымдардың экспидиторы немесе
басқа да қызметкері М-2А түрлі “сенімхатты” алғаны үшін осы журналға қол
қояды.
Кейіннен олар осы журналға сенімхатта көрсетілген материалдарды алған
уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету құжатының нөмірін жазады. Қоймаға
қабылданған материалдық қорларға жауапты адам сол күні үлгілі түрі М-4
“кіріс ету” ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлық-материалдық қорларды автомобиль көлігі арқылы
жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4(төрт) дана етіліп
“тауар-көлік жүкқұжаты” (накладной) толтырылады. Оның бірінші данасы
жіберілген материалдарды есептеп шығару үшін материалдарды жіберушіде
қалдырылады: екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші
(босатушы) ұйымның мөрі (мөртаңбасы) және лауазымды адамдардың қолмен
расталып, сондай-ақ жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы
қойылып жүргізушіге тапсырылды.
Жүргізуші тауар-көлік жүк құжатының екінші данасын материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырды. Бұл құжаттың негізінде ұйым келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі (мөртаңбасы) басылып және тиісті
адамдырдың қолдары қойылып, жүкті тасымалдаушы автомобиль көлігі тіркелген
ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық құндылықтарды
тасымалдауға тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін
шотқа негіздеме ретінде қосылып беріледі.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой лист)
тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған жұмысына
сәйкес түрлі есептеу үшін пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 “қабылдау актісі”
жіберу құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана
етіліп міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және
материалдарды жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де
жабдықтаушы ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай
қатысы (мүдделілігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуыен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің (адамның) қатысуымен
жасалады. Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген жөнелте құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан
материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі
түрі М-4 “кіріс ету ордері” бойынша қабылданып, баланс сыртындағы “уақытша
сақтауда тұрған материалдық қорлар” деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына,
сондай-ақ басқа ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату (ішкі
ауыстыру) “талап ету жүк құжаты” бойынша босатылады.
Материалдарды босату (ішкі ауытыруды) “ талап ету жүк құжаты” екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруды) “талап ету жүк құжатының” бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжаттарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады. Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан,
бөлшектегеннен алынатын іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі
түрі М-35 санды акт толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық (шектеу
карталары) карталарды қолдануға болады. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі
түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірлетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады.
Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдар онда көрсетілген мөлшер
шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда қаралған материалдардан артық
өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады.
Лимидтік-заборлық картаның негізіне сүйене отырып өндіріске босатылатын
материалдарды қойманың есебінен шығарады. Лимиттік –заборлық карта
қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға жасалынады. Бұл картада
шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың коды көрсетілуі тегіс.
Лимиттік-заборлық картаның бір данасы жаңа айдың басына дейін материалдарды
алатын цехта немесе бөлімшеге, ал екінші данасы материалдарды босататын
қоймаға табыс етіледі.
Материалдар қоймадан өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимидтык-заборлық
картаны әкелгенде ғана босатылады.
Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік –заборлық картаның М-28 және М-28А
нөмрлі үлгілі түрлері қолданылады. Үлгілі түрі М-28 нөмірлі лимиттік-
заборлық карта материалдарды салынып жатқан құрылысқа ол құрылыс
босатылғаннан бастап, аяқталғанға дейін босатуға арналған. Лимиттік
–заборлық картаның бұл түрі құрылыс жұмысын жүргізуші прорабтар немесе
мастерлер тағыда басқа жұмыс жүргізушілердің біреуінде болады. Сонымен
қатар ай сайын үлгілі түрі М-28 лимиттік-заборлық карта жазылады да ол
қоймада сақталынады. Материалдарды қоймадан босатқанда қоймашы үлгілі түрі
М-28А лимиттік-заборлық картаға қол қояды, ал материалдарды қабылдап алушы
құрылыс бөлімінің өкілі үлгілі түрі М-28 түрлі лимиттік-заборлық картадағы
14 графаны толтырады. Ай бойы нақтылы пайдаланылған материалдар санының
көлемі карточканың әрбір жолы бойынша алынған материалдардан қоймаға
қайтадан тапсырылған материладармен оның айдың аяғанда пайдаланылмай қалған
қалдығын алып тастау арқылы табылады. Қоймашы мен жұмыс жүргізуші тиісті
жазулары жазылып дайын болған лимиттік-заборлық картаны алғашқы құжаттармен
бірге материалдар жайында берілетін есепке тіркеп, бухгалтерияға тапсырады.
Бухгалтерияда қойманың берген есебі бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған
материалдардың есептеп дұрыс шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі
түрі М-28 түрлі лимиттік-заборлық карта арқылы әрбір объекті бойынша
құрылыс басталғаннан бастап жұмасалынған материалдар жайлы деректер
анықталады. Салынып бітпеген объектінің лимиттік-заборлық картасы жұмыс
жүргізушіге қайтарылып беріледі. Лимиттік –заборлық картаның М-28А нөмірлі
үлгілі түрі материалдарды орталық қоймадан немесе құрылыс бөлімшесінің
қоймасынан құрылыс объектілеріне бір ай бойы уақыт аралығында босатуға
арналған. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі түрі М-28 және М-28А санды
нөмерлерінің ішіне материалдардың ай бойы санына қарап, қосымша парақ
тігуге де болады. Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдарды әрбір
босатқан сайын пайдаланбағаннан ақлған қалдығы шығарылып отырады. Егер
материалдар лимиттік –заборлық картада көрсетілгеннен артық мөлшерде керек
болса, ондай материалдарға үлгілі түрі М-10 санды “Материалдарды ауыстыруды
(қосымша босату) талап ету актісі” толтырылады.
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі.
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл
металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын
есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен істелінген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл
есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне
қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын
есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандығы шоты
бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық
қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың
есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған
материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы
сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың
сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО есептеп шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады.
Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар тобы
бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға негізделген,
яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар кәсіпорынға ең
соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны бойынша
бағаланады. Ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы кіріске
алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынғаны 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс
етіледі. Барлығы 250(50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000-
11000+9600+2600) теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер , соның ішінде : бесінші топтамада кіріске
алынғаны 70 -дана , сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске
алынғаны 100- дана, сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске
алынған 90- дана сомасы 11700 теңге , 80 данасы сомасы 10400 теңге
шығыс етіледі. Барлығы 250 ( 70+100+80) дана сомасы 34900
( 10500+14000+10400) теңгенің материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау
барсында материалдың талдамалық
( аналитикалық ) есебін олардың түрлері бойынша ғана жүргізіп қоймай
, егер олар әртүрлі бағамен сатылып алынған болса , мұнда келіп
түскен материалдарды олардың топтамасы бойынша есептеу керек .
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі .
Сонымен қатар Материалдар өздерінің топтамалық ( синтетикалық)
есебінде нақты өзіндік құны мен көрсетіледі де, ал талдамалық (
аналитикалық) есебінде жоспарлы бағасын есептеу бағасымен немесе
келісілген бағасы бойынша көрсетіледі
Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық
(Аналитикалық) есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса ,
онда олардың нақты құны материалдық қорлардың сатылып алынған құны
мен дайындау –тасымалдау шығындарының қосындысынан тұрады.
Бұлардың құрамына теміржол тарифы , көлік , ұшақ басқада тасымалдау
құралдарының тарифтері, жарналар материалдарды тиеуге, кеткен
шығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың іс сапары шығындары,
қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар жатады .
Егер материалдық қорлардың талдамалық
( аналитикалық) есебі жоспарлы есептеу бағасы бойынша есептелінетін
болса , онда олардың нақты өзіндік құны жоспарлы есептеу құнына баға
өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу арқылы анықталады .
Бұл бағаны кәсіпорынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау
- тасмалдау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады . Жалпы
материалдық қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер
қолданылады .
Материалдар өздері сақталып тұрған жері бойынша, яғни кәсіпорын
қоймасында және кәсіпорын бухгалтериясында есептеледі . Материалдық
қорлардың қоймадағы есебінің дұрыс ұйымдастырылуы олардың дұрыс
сақталуына, қоймадағы жұмысының дұрыс жүргізілуіне және олардағы
жұмыстың қалай қойғадығына байланысты . Қоймада материалдық қорлардың
әрбір түрлері сорттары бойынша бөлек сақталуы тиіс. Материалдардың
маркасы, сорты, көлемі, наменклатуралық нөмері, өлшем бірлігі,
сақталып тұрған материалдардың мөлшері, тағы да басқа көрсеткіштері
картон немесе фанерге жазылып, материалдарға байланып немесе
жапсырылып қойлады.
Қоймадағы және цехтағы материалдардың аналитикалық
(талдамалық) есебі белгіленген түрі бойынша олардың ішіндегі
сорттары мен маркалары бойынша жүргізіледі. Қоймада материалдық
қорлардың тек қана сандық есебі жүргізіледі. Материалдардың әрбір
номенклатуралық нөмірі бойынша бөлек үлгілі түрі М - 17 карточкасы
ашылады. Бұл карточкада материалдық қорлардың аты, мөлшері, көлемі,
сорты, өлшем бірлігі, номенклартуралық нөмірі және есептеу бағасы
көрсетіледі. Бұл карточканың жаңадан кіріске алынған материалдарға
кәсіпорынның бухгалтериясы дайындап , одан кейін кіріс ету ордері
мен тізілім
(реестр) бірге қоймаға беріледі. Қойма қызметкерлері немесе қойма
менгерушісі алынған карточкаға материалдық қорлардың қай жерде
сақталып тұрғаны жайлы деректер толтырады . Материалдардың кіріс -
шығысының сорттық - сандық есебін сол материалдарға жауапты адам
жүргізеді . Кейбір жағдайда материалдарға жауапты адамның келісімі
бойынша қойманы карточкалық есебі жүргізу жұмысы басқа адамға, яғни
есепшіге немесе операторға жүктелуі мүмкін.
Материалдардың түрі номенклатуралық нөмірі аз болатын кәсіпорынның
қоймаларында бұл карточканың орнына материалдар есебін тиісті түрде
жүргізуге дайындалып жасалған сорттық есеп кітабында қойма есебінің
карточкасындағы деректер болуы қажет .
Қоймашы белгіленген тәртіп бойынша толтырылған алғашқы құжаттардың
негізінде материалдардың кіріске алынуын және есептен шығару
операцияларын, олардың іске асырылған күнін қойманың есеп
карточкасында жазып, онда материалдық құндылықтардың сол күннің
соңындағы қалдығын шығарып отыруы керек . Бұл карточкада материалдардың
қалдығы әрбір операциядан кейін шығарылып отырады.
1.3 “Оңтүстік су шары” республикалық мемлекеттік кәсіпорынының Мақтаарал
филиалының жарғысы, шаруашылық және қаржылық жағжайы.
1. “Оңтүстік су шары” Республикалық мемлекеттік кәсіпорнының Мақтаарал
филиалы шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓында ќ±рылѓан кєсіпорын болып
табылады жєне µз ќызметінде Ќазаќстан Республикасыныњ зањдарын, сондай
– аќ “Мемлекеттік кєсіпорын туралы” Ќазақстан Республикасы зањын жєне
осы жарѓысын басшылыќќа алады.
2. Кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы: “Оңтүстік су шары” Республикалық
мемлекеттік кәсіпорын шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓындаѓы “Оңтүстік су
шары” мемлекеттік коммуналдыќ кєсіпорын.
3. Кєсіпорын ќ±рылтайшысы уєкілет орган Республикалық мемлекеттік
кәсіпорын болып табылады.
4. Ќ±рылтайшы мемлекеттік басќару органы, сондай – аќ осы кєсіпорынѓа
ќатысты мемлекеттік меншік ќ±ќыѓы бар функцияларын ж‰зеге асыратын
орган болып табылады.
5. Кєсіпорын облыстыќ єділет басќармасында мемлекеттік тіркеуден µткен
сєттен бастап зањды т±лѓа ќ±ќыѓына ие болады.
6. Кєсіпорын зањы т±лѓа болып табылады. Жеке м‰лкі, µзіндік балансы,
банктерде есеп шоты, µзге шоттары, Ќазаќстан Республикасыныњ
мемлекеттік елтањбасы бейнеленген жєне кєсіпорынныњ фирмалыќ атауы бар
мµрі болады.
7. Кєсіпорын µз міндеттемелері бойынша µзіне тиесілі м‰ліктіњ бєрімен
жауап береді.
8. Кєсіпорын µз м‰лкін иеленушініњ міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
9. Шарттыќ міндеттемелер бойынша жауапкершілік мемлекеттік кєсіпорын
туралы зањ актілерінде белгіленген тєртіппен ж‰ргізіледі.
10. Ќ±рылтайшыныњ немесе мемлекеттік басќару органыныњ іс – єрекетінен
банкротќа ±шыраѓаннан басќа жаѓдайда мемлекет кєсіпорынныњ
міндеттемелері бойынша жауап бермейді. М±ндай жаѓдайда кредиторлардыњ
талаптарын ќанаѓаттандыруѓа кєсіпорынныњ ќаржысы жетіспеген ретте оныњ
міндеттемелері бойынша мемлекет жауап береді.
11. Мекен – жайы: ОЌО, Маќтарал ауданы, Жетісай ќаласы, Байботаев
кµшесі 1.
Кєсіпорын ќызметініњ негізгі маќсаты сумен ќамтамасыз ету, магистральдыќ
кµлік, коммуникациялар, коммуналдыќ жєне т±рѓын ‰й шаруашылыѓы саласында,
µзініњ табиѓи монополиялыќ жаѓдайы мен єлеуметтік – экономикалыќ
мањыздылыѓы жаѓынан тікелей мемлекеттік басќаруды ќажет ететін
республикалыќ жєне жергілікті инфраќ±рлылымдардыњ тіршілікті ќамтамасыз
етудіњ басќа ж‰йелерінде µндірістік – шаруашылыќ ќызметті ж‰зеге асыру
болып табылады.
12. Кєсіпорын ж±мыс пен ќызмет кµрсету т‰рлерін ж‰зеге асыруда µз бетінше
шартќа т±руѓа ќ±ќылы.
13. Кєсіпорын µндірілген µнімдерін ж±мыс, ќызмет кµрсету µз бетінше
сатады. Кєсіпорын µндірген µнімініњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген
ќызметтердіњ баѓасы кєсіпорынныњ оларды µндіруге, атќаруѓа кµрсетуге
кеткен шыѓынды толыќ µтеуге, оныњ ж±мыспен шыѓынсыз етуге жєне µз кірісі
есебінен ќаржыландыруды ќамтамасыз етуге тиіс.
14. Мемлекттік тапсырысты орындау есебіне кєсіпорын µндіретін жєне сататын
µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ баѓасы
мемлекеттік басќару органыныњ келісімі бойынша белгіленеді.
15. Кєсіпорын мемлекеттіњ тапсырысынан тыс µндіретін жєне сататын
µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген ќызметтердіњ баѓасын
кєсіпорын дербес белгілейді.
16. Кєсіпорын дербес µнімдердіњ атќарылѓан ж±мыстардыњ, кµрсетілген
ќызметтердіњ баѓасын монополиялыќ µсіруге жол бермеу маќсатында
мемлекеттік реттеу монополияѓа ќарсы зањдарда белгіленген тєртіппен
ж‰ргізіледі.
17. Кєсіпорын табасын бµлу тєртібі Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы
зањдарымен аныќталады.
18. Зањмен тыйым салынѓан, жарѓысында кµзделмеген кєсіпорынныњ ќызмет
т‰ріне, сондай – аќ сатылатын µнімдерін ж±мыс, ќызмет кµрсету баѓасын
кµтеру нєтижесінде т‰скен табыс Ќазақстан Республикасы зањнамасында
белгіленген тєртіп бойынша тиісті бяджетке алынып ќояды.
19. Шаруашылыќ ж‰ргізу ќ±ќыѓыныњ объектісі кез келген м‰лік болып табылады,
егер зањмен басќа талаптар ќойылмаса. Кєсіпорынныњ ќарауында тек ќана оныњ
жарѓылыќ маќсаттармен кµзделген ќызметін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет немесе
осы ќызметініњ µнімі болса алатын м‰ліктер болады.
20. Кєсіпорынныњ м‰лкі негізгі жєне айналымдыќ ќаражаттан, сондай – аќ ќ±ны
кєсіпорынныњ дербес баланысында кµрсетілген ќ±ндылыќтан т±рады.
21. Кєсіпорынныњ м‰лкі бµлінбейді жєне салымшылар арасында ‰лес, пай
соныњ ішінде кєсіпорын ќызметкерлері арасында бµлінбейді.
22. Кєсіпорынныњ м‰лкі:
1. оѓан ќ±рылтайшы берген м‰ліктіњ,
2. µз ќызметініњ нєтижесінде сатып алынѓан м‰ліктіњ аќшалай
табыстарды ќосќанда,
3. зањдармен тыйым салынбаѓан µзге де кµздердіњ есебінен
ќалыптастырылады.
25. Кєсіпорынныњ негізгі ќ±ралдарѓа жататын, сондай – аќ оларѓа тиесілі
акцияларѓа ќатысты м‰лікті сатуѓа жєне сыйѓа беру мәмілелерін жасауѓа
ќ±ќыѓы жоќ.
26. Уєкілетті органныњ жазбаша келісімінсіз кєсіпорын:
1. µзіне тиесілі, ѓимараттарды, ќ±рылыстарды, жабдыќтарды
жєне кєсіпорынныњ басќа да негізгі ќ±ралдарын иеліктен алуѓа
немесе µзге тєсілмен оларѓа билік етуге Ќазақстан Республикасы
ќолданыстаѓы зањдармен кµзделген жаѓдайлары ќоспаѓанда, ±заќ
мерзімді ‰ш жылдан астам жалѓа беруге, уаќытша тегін пайдалануѓа
беруге,
2. филиалдар, µкілдіктер мен еншілес кєсіпорындар ќ±руѓа жеке
кєсіпкерлермен бірге кєсіпорындар мен бірлескен µндірістер ќ±руѓа,
оларѓа µзініњ µндірістік жєне аќшалай капиталын салуѓа,
3. µзіне тиесілі акцияларѓа Ќазақстан Республикасы ќолданыстаѓы
зањдармен кµзделген жаѓдайларды ќоспаѓанда, сондай –аќ дебиторлыќ
берешекке билік етуге,
4. ‰шінші т±лѓалардыњ міндеттемелері бойынша кепілгерлік немесе
кепілдік беруге,
5. заемдар беруге ќ±ќыѓы жоќ.
27. Егер зањдарѓа µзгеше кµзделмесе, кєсіпорын µзіне шаруашылыќ ж‰ргізуге
ќ±ќыѓына бекітіліп берілген негізгі ќ±ралдарѓа жатпайтын жылжымалы м‰лікке
дербес билік етеді.
28. Кєсіпорын µз ќызметінен алѓан меншікті табысы есебінен ±сталады.
Мемлекеттік кєсіпорынѓа ќаражат зањдарѓа кµзделген тєртіппен беріледі.
29. Кєсіпорынныњ таза табысыныњ бір бµлігі белгіленген нормативтер бойынша
Ќазақстан Республикасы зањдарында белгіленген тєртіппен мемлекеттік
бюджетке аударылуѓа тиіс.
30. Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталыныњ мµлшерін ќ±рылтайшысы белгілейді.
31. Кєсіпорынныњ жарѓылыќ капиталы 11 720 291 он бір миллион жеті ж‰з
жиырма мыњ екі ж‰з тоќсан бір тењгені ќ±райды.
32. Кєсіпорын жарѓылыќ капиталыныњ 10 пайызынан кем болмай ќ±растырылѓан
мµлшерде резерв капиталын ќалыптастырады, резерв ќорыныњ белгіленген
дєрежесіне жеткенге дейін ќ±рамында ќалѓан пайданыњ кем дегенде
5 пайызын осы маќсатта ж±мсалуы керек.
33. Резерв капиталыныњ ќаржысы тек ќана шыѓынды жабуѓа, бюджет алдындаѓы
міндеттемерлерді орындауѓа, мемлекеттік кредиттерді µтеуге жєне
кєсіпорынныњ басќадай ќаражаты жеткіліксіз болѓан жаѓдайда сыйаќы тµлеуге
ж±мсалады.
34. Кєсіпорынды басќаруды мемлекеттік басќару органы ж‰зеге асырады.
35. Ќазақстан Республикасы ењбек зањдарында сєйкес мемлекеттік басќару
органы таѓайындаѓан директор кєсіпорынныњ органы болып табылады.
36. Директор µкілеттігін мемлекетік басќару органы белгілейді.
37. Директордыњ ќ±зырына мыналар жатады:
1. Кєсіпорынныњ атынан іс-єрекет етеді, барлыќ органдарда, жеке жєне
зањды т±лѓалармен ќатынастармен ќатынастарда оныњ м‰дделерін
білдіреді.
2. Барлыќ кєсіпорындар, ±йымдар мен мекемелер алдында келісім – шарт
міндеттемелерініњ орындалуын ќамтамасыз етеді,
3. Ќ±рылтайшы шешімдерін ж‰зеге асырады,
4. Кєсіпорын атынан іс-ж‰ргізуге ќ±ќыѓына сенім –хат беру, сонымен
ќатар ќайта сену ќ±ќыѓына сенім – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz