Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру

I. тарау. Кіріспе. Бастауыш мектеп оқушыларын
мэтін құрастыруға дағдыландыру 8.10
II. тарау.
II. 1 Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы
II.2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері 16.20
ІІІ. тарау.
III. 1 Бастауыш сыныптарда мэтінмен жұмыс істеу әдісі 21.24
ІІІ.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері 25.47
IV. Қорытынды.
Басгауыш сыныптарда мәтгін к^растьфуды дағдьшандырудың негізгі әдіс. тәсілдері және нэтижесі 48.50
Пайдаланған әдебиеттер 51.52

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: «Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, қүдіретті мәдениет үлгілерін дуниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа деген қршынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді», -делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дуние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, «Бұлақ көрсең - көзін аш»г «Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады», «Тіл - ақылдың өлшемі», «Тілі жеткенше сөйлеген -шешен, колы жеткенше сөйлеген - көсем» деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.

1. Жапбаров А., Тілеубердиев Б. «Оқушыларға мэтін қүрастыру
мен шығарма жаздыру әдістемесі» Ш.2002 ж., 16-бет.
2. Әбдікаримов Т.М. «Бастауыш сыныпта мәітін
арқылы тіл дамыту» А.1993ж, 20-бет.
3. Арғынов Х.К. «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері»
А., 1987 ж, 205 бет.
4. Айғабылов А. «Тіл устарту» Қазақстан мектебі 1995, N8.
5. Ысқақов Б. «Тіл дамытудың психолингвистикалық
негіздері» А. 1996 жыл
6. Жаппаров. Тіл дамыту. А. 1989, 85-бет.
7. Базарбекова Сөздік жұмыс.
8. Жолдашқызы Р. «Мәтінмен жұмыс істеу» «Бастауыш
мектеп»2001 ж, N1-2. 45-бет.
9.«Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері» «Қазақстан мектебі» 2002 5. 47 бет.
10. Отар Әлі Бүркіт. «Көркем мәтінніңсемантикасы» Қазақ тілі
мен әдебиеті. 2001 ж, N8. 25-бет.
11. Аманжолов С, Әбілқаев А., Үйықбаев М. «Қазақ тілінің
грамматикасы» А. 1977. 23-бет.
12. Аханов, Катембаева «Қазақтілі» А. 1982. 23-бет.
13. Исаев, Бектуров «Сөйлемдегі грамматикалық талдаудың
тәсілдері». А. 1985.

14. Г.Абуханов «Қазақ тілі синтаксисі» А. 1990.
15. Қ. Жубанов «Қазақ тілі» А. 1966.
16. Бастауыш мектеп 2000 N3. 4-бет.
17. Бастауыш мектеп 2001 N17 40-бет
18. Қазақ тіл мен өдебиеті. 2001 ж- N 8, 25 бет.
19. Бастауыш мект. 2001 N1-2 45 бет.
20. «Балдырған» журналы. N6. 2000 жыл.
21. Бастауыш мектеп 2001ж N2 45 бет.
22. Бастауыш мектеп. 2001 ж. N1-27 43 бет.
23. Қазақстан мектебі 2002 ж. N5 47 бет.
24. Г. Қосымова, Н. Құрманова «Қазақ тілі» әдісемелік нұсқау
59-71 бет Алматы 2004 жыл.
25. Қазақ тілі мен Әдебиеті журналы 47-49 бет ., 2004 жыл

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

Ф.4.7-007-03 ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ.
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Бастауыш мектепте филология пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі
кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру.
Ғылыми жетекшісі: аға
оқытушысы Нарқұлова Б. Орындаған: Жолдасбек Ж. Тобы: ПО-01-4к6.
Пікір берушілер:
Ф.ғ.к., доцент С. Боранбаев №20 С.Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп
гимназиясының директоры: Сайрамбаев О.
Шымкент 2005ж.
М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен әдістемесі мамандығының ПО 01 4к6
оқу тобының студенті Жолдасбек Жадыраның Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін
құрастыруға дағдыландыру тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына
П I К I Р
Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде.
Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында
қарала бастады. Бұл салада еңбек еткен профессор Б.Шалабай, Т.Қордабаев,
А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегі айрықша атауға болады. Яғни, мэтіннің
кейбір мәселелері өз шешімін тапқан сияқты.
Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық
ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мәселе
болып табылатындықтан, дипломдық жұмыс өзекті де проблемалы тақырыпқа
арналған деп айта аламыз.
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау мэтіннің құрылымдық ерекшелігіне арналған, эсіресе жалпы
мэтіннің ерекшеліктерін, қүрылымын, түзілу жүйесін айқындау мәселесі өз
шешімін тапқан. Мэтінге беріліп жүрген өзіндік ерекшеліктер мен
анықтамаларға ғылыми талдау жасалып, дұрыс түжырым жасалған.
Екінші тарауда бастауыш сыныптарда мэтінмен жү_мыс істеу әдістер және
сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері жан - жақты
талданған. Бұл мәселелер жұмыста нақты әрі толық шешімін тапқан.
Студенттің тілі жатық, жұмыс талапқа сай орындалған.
Бүгінгі күннің тілек - талабы тұрғысынан оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін
қолданып, мэтін туралы түсінігі мен оны құрастыра білу дағдыларын
қалыптастыруда қалыптастыру барысын, теориялык практикалық қолданылымына
ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде жеткізе білген.
М.Әу^зов атындағы ОҚМУ-ң
Қазакжілі кафедрасының
меңгерэдпісі ф.ғ.к., доцент ,^г~-п-^ _С.Боранбаев.

М. О. Әуезов атындағы Оңтүстік
Қазақстан Мемлекеттік университеті,
"Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен
әдістемесі" мамандығының ПО-01-4 К 6.
Оқу тобының студенті Жолдасбек Жадыраның
"Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін
құрастыруға дағдыландыру" тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына
Шкір
Бүгінгі таңда баланың ойлауы мен сөйлеу әрекетін дамыту соның ішінде
жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Мэтін және оны
құрастыра білу қазақ тілі білімі мен әдістемесіндегі өзекті мәселелердің
бірі болып саналады. Аталмыш жұмыс осы мәселені шешуге арналған.
Диплом жұмысы кіріспеден 2 тараудан және қорытынды бөлімінен тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде мэтін синтаксисінің өзекті мәселе екендігі
дәлелденіп, оның зерттелу жайы ғылыми тұрғыдан сөз болды. Жұмыстың негізгі
бөлімінде бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен психикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, мэтін қүрастыруға дағдыландыру, оның тиімді
жолдары мен әдіс-тәсілдері кең қамтылып, теориялық тұрғыдан дэлелденді.
Қорытынды бөлімінде негізгі ой дипломат тарапынан жүйелі тұжырымдалып,
өзіндік ғылыми көзқарастары топшыланды. Көптеген әдебиеттерді қарастырды.
Мемлекеттердегі озық тэжірибелерді қарастырып, толық мағлұмат алды.
Жолдасбек Жадыраның "Бастауыш сыныпта мэтін құрастыруға дағдыландыру"
тақырыбындағы диплом жұмысы толық қорғауға лайық жұмыс деп есептеймін
"Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен әдістемесі
кафедрасының аға^ оқыушысы диплом жұмысының жетекшісі: Б.Наркүлова

М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университет
Педагогикалық мәдениет және өнер институтының ІІО - 01-4K6 тобының
студенті Ж.С. Жолдасбек Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға
дағдыландыру тақырыбы бойынша жазылған дипломдық жұмысына
ПІКІР
Сайрам ауданы Ақсукент Ауылы № 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы
орта мектеп - гимназиясында 6.09. - 23 10.2004 жылы іс - тәжірибеден өтті.
№, 0. Оу болған № 2 мектеп педагогикалық кеңесінің мәжілісінде
практикант Ж. С. Жолдасбектің Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға
дағдыландыру тақырыбы бойынша жазылған дипломдық жұмысы талқыланды.
% Жарыс сөзде шығып сөйлеген мектептің алдыңғы қатарлы озат
мұғалімдері:
ТүрбековаА.
Тоқмырзаева К
Кенжеғараева Г : ,
Жолдасбек Жадыра 4 курста Сайрам ауданы Ақсукент ауылы № 20 С.
Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп - гимназиясында мемлекеттік іс -
тәжірибеде болды. Іс - тәжірибе кезінде өзі сабақ берген сыныбында
оқушыларды мәтін кұрастыруға дағдыландыру жұмысын жүргізді, нәтижесі жақсы
болды. Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру жайлы
баяндама жасап студент - мұғалімдер арасында қызу пікір таластар болды.
Бастауыш сынып мұғалімдері тарапынан ұсыңыстар ақыл - кеңестер айтылды.
Біз Ж.С. Жолдасбектен болашақта білгір де, білімді ұстаз шығатынына
сен^міз.
Диплом жұмысы өте жақсы деген бағаға лайық деп білеміз.

№ 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп гимназиясьіиьін
директоры:
Пед кеңесінін хатшысы:
Сайрамбаева О
Абдуллаева А.
Мазм^ны
I. тарау. Кіріспе. Бастауыш мектеп
оқушыларын
мэтін құрастыруға дағдыландыру 8-10
II. тарау.
II. 1 Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы 11-15
II.2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері 16-20
Ш. тарау.
III. 1 Бастауыш сыныптарда мэтінмен жұмыс істеу
әдісі 21-24
ІІІ.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда
дамыту
ерекшеліктері 25-47
IV. Қорытынды.
Басгауыш сыныптарда мәтгін к^растьфуды дағдьшандырудың негізгі әдіс-
тәсілдері және нэтижесі 48-50
Пайдаланған әдебиеттер 51-52
Диплом жұмысының көкейтестілігі
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн
тәртібіне өткір қойылуда Сондықтан оңушының жазбаша сөйлеу икемділІктерік
дамытуда ңазаң тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекіые. Сондыңтан
баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу
тілін дамыту үшін баланың мэтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу
икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.
Ал мектеп оқуіпыларының сөйлеу икемділіктерін
дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.
Тақырыптың теориялың қолданылымы
Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп
ұйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі
күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы
тү_рғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір талабына
орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін
қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.
Ол үшін:
ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің
ерекшелігін ашу;
мэтіннің құрылымын анықтау;
мэтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын
элементтерді, сөйлем қайырым ерекшелігін
көрсету;
- мэтіннің түрлері туралы мәлімет беру;
мэтін қүрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма жаза білу
шеберліктеріне үластыру.
Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мэтін туралы
жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.
Тақырыптың практикалық қолданылымы
Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан
басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып,
жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты
А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:
Оқуіпыға арналған материалдар аса түсінікті
болуы шарт.
Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар
қазақ баласының ұғымыныа таныс және жақын
болуы керек.
Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер,
мысалдар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы
қажет.
Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
қойғаны дұрыс.
Қазақ тіл ғылымының негізін салуына
А.Байтүрсынүлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін
кэдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек,
ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы
Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен
байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің
алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.
Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:
І.Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда
өсерлі сөйлепг тыңдаушысын өзіне қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің
жоғары болуы шарт.
Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген
әдісті пайдаланса.
Өтілетін мәтіндер, жаттығу жұмыстар қазақ
баласының халыңтың ұғымына таныс және
жеңіл болуы.
Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.
Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді
үйрете отырып, оны іс ^күзінде қолдана білу.
Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және
жазбаша сауатты ж:азуға үйрету.
Ж^мыстың мақсаты және міндеті
Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде.
Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында
қарала бастады. ^Іғни, мэтіннің құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктер туралы
мәліметтер беріле бастады. Демек, мэтін туралы мәселе
қазіргі тіл
білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті
тақырыпқа арналған.
Жұмыстың мақсаты: Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру.
Осы мақсатқа сэйкес мынандай міндеттер қойылды.
Мэтіннің сипаттамасы.
Мэтін, оның қүрылымын анықтау.
Бастауыш сыныптарда мөтінмен жұмыс істеу.
Сөздік қорды бастауыіп сыныптарда дамыту
ерекшеліктері.
Диплом жұмысын жазуда мына төмендегі зерттеу әдістері пайдаланылды:
тиісті әдебиеттерді талдау, салыстыру, жинақтау, бақылау, қорыту.
Диплом жұмысының зерттелу объектісі
әдебиеттерді талдау барысында мэтіннің анықтамасы туралы бір түрақты пікір
қалыптаспағандығы анықталды.
Біздің елімізде XX ғ.-дың 2-ші жартысынан
бастап лингвистердің, әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.
Мәселен, А.Байтүрсынүлы, М.Жүмабаев,
А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар
еңбегін ерекше атауға болады. .Яғни, мэтіннің кейбір мәселелері өз шешімін
тапқан деп айта аламыз.
Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері
туралы мэліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мәселе болып
табылатындыңтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттердің тізімі тұрады.
ЮРІСПЕ
Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: Білім
берудің гуманитарлық сипаты, онда адам жай зерттеу объектісі ретінде ғана
емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, қүдіретті мәдениет
үлгілерін дуниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа деген қршынысы мен
баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді, -делінген. Бұл айтылғандар
оқытудың басты мақсаты оқушыларға дуние заңдылықтарын, фактілерін таныту
дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін
арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте
көп. Мысалы, Бұлақ көрсең - көзін ашг Оқу өрге тартады, надандар жерге
тартады, Тіл - ақылдың өлшемі, Тілі жеткенше сөйлеген -шешен, колы
жеткенше сөйлеген - көсем деген этикалық ережеге айналған даналық
сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын
тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мел сөйлеу әрекетін
дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша
болатыны белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін
дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оңытудың маңызы
ерекше.
Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мэтін қүрастырудан
басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі
мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.
Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем
арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем - синтаксистің қарастыратын нысаны.
Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы:
Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді деген
пікірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол
сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр.
Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғлыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында
мэтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мэтін
түзеті
қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол
шығарманың формасы деп те жүр.
Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған
шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай
болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі
білім, теориялық негіз берілуі керек.
Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты
тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары
мэтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма,
мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай
бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-
қатынас жасағанда эсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап алуы
яғни тыңдаушысын тіл мэдениетінің өте жоғары болуы шарт;
2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;
3. Өтілетін мэтіндерді, орындалатын жаттығу
жұмыстары,
иллюстративтік материалдар қазақ баласының халықтық ұғымына таныс
және жеңіл б о л у ы;
4. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдар, өлең-жыр,
ойнақы
қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;
Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
Сөздік жұмысын жургізу, жаңа сөздерді үйрете отырып,
оны іс - жүзінде қолдана білу;
Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату
және ауызекі сөзде қолдана білу.
8. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және
жазбаша
сауатты жазуға уйрету.
Демек: мэтін түзе білу үшін, ең алдымен, мэтіннің мазмұнына сай
сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.
Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра
білу қажетті мәселе. Сондыңтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мэтін
құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін.
ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің ерекшелігін
ашу;
мэтіннің құрылымын анықтау;
• мэтіннің жасалуы үшін оны құрайтын элементтерді,
сөйлем
қайырым ерекшелігін көрсету;
мэтіннің түрлері туралы мэлімет беру;
мэтін құрастыру туралы икемділіктері;
Сондықтан бұл қүралдың мақсаты баланың өз ойы жүйелі жеткізе білу үшін
сөйлеудің нәтижесі мэтін қүрастыру дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру
болды. (Сонымен бірге).
10
ІІ.І.Мэтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы
Лингвистика ғылымында мэтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар
белгілі. Зерттеулердің бір тобы мэтіннің өзіндік белгілері, категориялары,
тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Алг екінші тобы арнайы
мэтін теориясын құрылудың қажеті жоқ деп, мэтіннің қызметін байланысқан
сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов Мэтін дегеніміз бір тақырыпқа
енетін мағыналық тұтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып
мазмұнына қарай ү_зақ та, қысқа да болуы мумкін, - деп, мектеп оқушыларына
лайықты анықтама келітіреді.
Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын
элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса,
мэтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін
карастырайық.
Мэтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады.
Сондықтан мэтіннің құрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл
білімінің саласы мэтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық
зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты
біздің елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің
назарын аудара бастады.
Мэтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистиканың зерттеу нысаны бола
отырып, сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық жағынан байланысқан
сөйлемдердің жиыктығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттелушілердің
назары мэтіннің бүтіндік, түтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша
қүрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтауға
аударылуда. Мұндай мэтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті
осы терминнің
!і
этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде байланысу,
тоқу дегенді білдіреді.
Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді
тәсілдер мен қағидаларды үсынған.
1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.
2 Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
ұ_ғымына таныс және жақын болуы шарт.
Тілді оңытуда маңал-мәтелдер, нақыл сөздер,
мысалдар, өлең-жырлар, қызық әңгімелер
маңызды орын алуы қажет.
Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
қойғаны дұрыс.
Ахмет Байтүрсынүлы тілді дамытуда тиімді тәсіл деген әдіс-тәсілдердің
әр түрін үсынған. Әдіскер ғалым А.Байтұрсынүлының қағидалары мен тиімді
тәсілдерін кэеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін
үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.
Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін
оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі.
Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір
талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман
ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.
Демекг мәтін дегеніміз - өзін қүрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай
қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны
өлшемдері мен қүрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни
мэтіннің қалыптасқан өзіндік
12
құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны
қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен
байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз
керек.
Көптеген ғалымдар мэтін композициясын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі.
Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе
бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын
себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде
тусінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз
етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі
тиіс деп жуйелейді. (ХүАрғынов Қазақ тілі синтаксисі методикасының
негіздері A.1987 ж. 205 бет).
Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға
ғалымдардың пікірлері турліше, Егер ауызша және жазбаша сөйлеу
формаларын мэтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мэтінге
жатқызады. Алайда мэтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және
қүрылымыдық байланыс сияқты белгілерді барлың зерттеулер мақұлдайды.
Б.Шалабаев - мәтіннің маңызды белгілеріне оның тақырыптық болуы және
аяңталуын жатқызады. (510 бет).
Т.Ладыженская - оның тақырыбының болуы
белгілі бір ойды хабарлауы тиянақты
аяқталуы
тақырыптың бірлікте тұруы, мэтін компаненттерінің
жалпы бір ортақ пікірге бағынуы, логикалың
жүйеде
кұрылуы, мэтін бөліктерінің, сөйлемнің
Байланыстылығы, оның стильдік бірлікте болуы деген жаттықтыруды енгізу
қажет. Бұл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тәрбие. Себебі, қазақ
тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мэтіннің алатын орны,
атқаратын
13
қызметі үшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан
басталады дедік. Ал басқыш жоғарылаған сайын бұл мәселелер күрделене түсуге
тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар
жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі
жағдайларды қарастырдық:
Мэтіннің негізгі мәнінг мазмұнын түсіну
Мэтінге тақырып беру
Мэтінді баяндай білу
Жоспар бойынша мэтін мазмұнын әңгімелеу.
Уақыт та материяның өмір суру формасы
Болғандықтан, ол көркем мэтіннің негізгі мағынасының бірі болып
табылады. Шығарма мазмұнының белгілі бір шынайы уакытқа қатынасы ерекше
тілдік құралдар арқылы көрініс табады. Ең алдымен оларға уақытты білдіретін
сөздер тобы жатады. (жыл, айт күн т.б.). Олар уақыттың тура көрсеткіші
болса, уақытты жанама турде меңзейтін көрсеткіштер де болады. Оларға
жататындар: тарихи тұлғалардың аттары, тарихи болмыс, қызмет, адамның
әлеуметтік жағдайларының атаулары, мекен-үйым, қоғымының т.б. аттары.
Шығармада суреттелетін немесе аталып қана өтетін тарихи оқиғаларды да уақыт
көрсеткіштері болып табылады.
Мэтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер
шақтың болып келеді. Бұлардың әрқайсысының да жеке-жеке түрғыда көркем
шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мәселеде сөз болатын
оқиға, іс-әрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе
кейін өтуі де мүмкін.
Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт
түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген
варианттарын кездестіреміз.
14
Мэтіннің қүрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлемг күрделі синтаксистік
тұтастық, қайырым жатады. Олардың арасындагы байланыстар логикалық,
грамматикалық жөне себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз түтастық
белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: "Қырағы бала".
Кешкі уақыт. Күн батып бара жатңан кез. Аспан бұлтсыз, ашық. Таң
алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, елі сол үлпа күйінде көбіктеніп
жатыр. Оың беті сэуле түскен шыныдай жылтылдап көз ұялтады. Алыстан қар
жамылған тау да мұнартып, бұлдырап көрінеді.
Ертеңгі сабағына әбден дайындалғаннан кейін, осындай өдемі, ашық кеште
сырғанақ тебуді өте үнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй
сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін эдемілеп шықңан еді.
Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан
көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы
ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып
қалам ба дегендей, шұқшия түседі.
Бұл мәтінде тақырыбына орай баланың қырағылығы туралы ақпарат беру үшін
мәтін қайырымдарға (абзац) бөлінген. Ол кайырымдағы сөйлемдер баланың бір
қасиетін анықтау үшін бір бІрімен байланысқан.
Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны
сипатталған. 2-і қайырымда баланың тынығу, ойнау өрекетін жүргізетін орны
мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін
хабарлайды.
Нэтижеде баланың бір кеште болған әрекеті арқылы оған қорытынды баға
беріледі. Демек, көлемді мэтіндер ең алдымен шағын мэтін, көлемдік мэтін,
(микромэтін, макромэтін) болып бөлінеді. Ал көлемді
15
мэтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мэтін
дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі,
стиліне қарай түрленеді.
И.2. Мэтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері
Мэтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас сөйлем болып,
өте жайлыңқы болса да, оны біз мэтін деп айта алмаймыз. Мұнда тиянақты ой
болғанымен ол мэтін бола алмайды, бар болғаны -сөйлем. Ал бұл сөйлем
синтаксистің қүрмалас сөйлем заңдылықтағы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің
заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге
бөлшектеуге болмайды.
Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сақтап бір-
бірімен ажыратылып бөлшекетуге келмейді. Осыған орай, мөтін
кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады деуге болады.
Сондай-ақ көлемді мэтін бірнеше сөйлемнен түратын қайырым
өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем және
қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге
мағына мен формасы жағынан тізбектеле
байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен үзақ үзіліс (пауза)
арқылы беріледі. Кез-келген мэтін әдетте бірнеше сөйлемдерден түратын жеке-
жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады,
яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл қайырым деп
аталады.
Қайырым - мэтінде компазициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін
мэтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір
хабалаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бар бөлшегі болып
табылады.
16
Пікір айту негізінен үш басқыштан тұрады:
1. нақтылау
2 дәлелдеу
3. қорытынды жасау
Нақтылау дэлеледеудің алдындағы кіріспесі іспеттес.
Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дэлелдеу -
пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып,
барынша жүйелі, дұрыс баяңдалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді
жинақтап бере білу кере. Кейде дэлелдеу өте анық, түсінікті болатын
жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мэтіні деп-бір
нәрсені дэлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру
арқылығана ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Шкір айту мэтіннің қиын
формасы, совдықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында
қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің
дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда әдебиеттік
шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады.
Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады,
соңынан болжам тэжірибиесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой
қорытындысы жасалады.
Мэтіннің түрлері
1. Хабар - негізіненг бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды еске
түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту тәртібі мен
уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мэтін қүрылысы:
а) оқиғаның басталуы
э) дамуы
б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.
17
Мэтіннің хаарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық
байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.
Бұл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан
тұрады. Хабарлау мэтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-әрекеттері,
олардың арасындағы диалогтар келтіріледі.) Тағы бір негізгі ерекшелігі: -
Мүнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтан бұл
мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау
мен пікір айту элементтері кезедеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-
тулғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой корытынды
пікірлеуге жатады.
2. Сипаттау - затты, құбылыстарды, адамдарды
белгілі бір мекен-жайды бейнелеп (жазып) шығу.
Мұндай мэтін көбінесе бейнеленетін заттың,
қүбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік
ерекшеліктерін саралайды. Сипаттау мақсатымен жазылған мэтіндерге көбінесе:
1. Алғаш алынған эсері.
2. Сол зат не орынға, қүбылысқа бағасы, пікірі
байқалады.
Сипаттауда көбірек белгіні, сынды аңғартатын сөздер (сын
есім, есімше) жиі қолданылады. Сипаттау мэтініне келсек, мүнда
кейіпкерлер болмайды. Табиғат көрінісі заттар мен қүбылыстарды
суреттейді. Заттардың елеулі және елеусіз қасиеттері жайында сөз
болады. Сондықтан бұл мэтінде сын есім көп қолданылады.
Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы
қажет деп санаймыз. Атап айтқанда тіл білімінде: сөз,
сөздің тіркесуіне түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем
жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мэтін
құралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім
ең
алдымен қайырымның тузілуі ерекшелігіне
18
байланысты қүрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылуда.
Әсіресе адамдар бір-бірімен қарым қатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен
ғана емес, түтас бір пікірді білдіретін, бірнеше ой-пікірді білдіретін
сөйлемді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мэтінмен де жүргізіледі. Мысалы:
Мэтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі кезде
оның анықтамасы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріліп жүр.
Мэтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда күрделі
бөлшегІн игеруге, ал мэтіннің ой-пікірді жеткізудегі стилі мен жанрына сай
келуі деген ұғымдардан басталады. Мәтін дегеніміз не? Ол синтаксистің
қарастыратын мәселесі не? Деген сұрақтар мектеп оқушылары үшін өте қиын да
күрделі мәселе. Сондықтан стилистиканы оқытуда, тіл дамытуда осы
мәселелердің басын ашып алуға тиістіміз.
Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінен жасалады. Оны
сөйлем дейміз. Сөйлем синтаксистің қарастыратын объектісі. Сөйлем
жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы екі, я
одан да көп сөйлемнен қүралын күрделі ойды білдіреді деп
көрсетеді. Ал бірнеше емес ондаған сөйлемнің беретін мәнін не демекпіз?
Лингвистикалық зерттеулерде осы мәселе, әсіресе, қайырым мэтін
деген терминдерге линғвистикалық аньщтамалар берілмей жүр. Тек
оны көркем шығармаларға байланысты түрліше түсіндіру
байқалады. Атап айтқанда, қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың
басталуы десе, мәтінді сол шығарманың, іс-қағаздың толық жазбаша
формасы деп үғынылады. Яғни, мэтін дегеніміз - шығарманың немесе іс-
кағаздың мазмұнды бөлшегі екендігі байқалады.
Көркем мэтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық
бірлікте келеді. Көркем мэтін
19
-бір бүтін қүрылым. Оның
архитектоникасын
лингвистикалық тұрғыдан зерттеуде көптеген
лингвистикалық әдістерді пайдаланамыз. Мэтіннің
барлық деңгейін қамту ушін осы әдістерді өзі
азшылық етуі мүмкін. Мэтіннің табиғатын тану үшін
оны бөлшектеп шағын лингвистикалық бірліктер
деңгейінде қарастыру өдісі тиімді. Мәтін
лингвистикасында бү_л мэтіннің интерпритациялануы деп аталады. Кез келген
мәтін қүрылымына сай, мағыналық және сюжеттік мақсаттарға орай үлкенді-
кішілі бөлшектер жиынтығынан қүралады. Бұл қүбылысты мэтін лингвистикасы
мэтін сегмантациясы деп түсіндіріледі.
Мэтін бөлшектерінің мэтін түзіміндегі рөлі бірдей дәрежеде болмайды.
Осының нэтижесінде осы екі терминнің қиылысынан тағы бір түсінік туындайды.
Оны И.В.Арнольд "мэтін иерархиясы" деп атайды. (Лингвистика
текста:Материалы нау. конф.час I. M.1974. 29 стр).
Мэтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер төн болып келеді:
мәтіннің бірбүтіндігі;
мәтіннің байланыстылығы;
мэтіннің бөлектігі;
мәтіннің метарефереңтілігі.
20
ПЫ.Бастауыш сыныптарда мэтінмен жұмыс істеу әдісі. 1 - сынып
Ш.Әуелбаев, Наурызбаев, Ізғүгтынова, Тәжіметова.
Әріптен буынға, буыннан сөз үйреніп, тіл дамытуды осы мэтінмен таныс
болу, оны қүрастыруға дағдыландыру 1-сынып оқушыларының біраз еңбектеніп,
ойыннан оқуға ауысуын талап ететіні анық. Ойын баласының қосымша сабақты
меңгеруі, ойын мен сабақты бөліп карастыруға болмайды дегенді білдіреді.
Олай дейтініміз, сабаққа бала ынтасын аудару, қызықтыру, эсерлі етіп өту,
бәрі де осы сабақ барысында ойын арқылы өтуі керек. Сонда ғана бала
жүрегінен орын алып, сауатты етіп шығаруға мүмкіндік аламыз.
"Бала жүрегі жазылмаған тақтамен тең" - деген педагогтардың сөзі сірә
дұрыс та орынды шығар. Қысқаша оқулықтағы мэтін мен баланы таныстырып,
көбінесе бірінші сынып оқушыларын суреттер арқылы көз жеткіздіріп, сөздік
қорын молайтуға болады және де сұрақ-жауап әдісі арқылы баланың еркін түрде
ойын біліп, дағдыландыру мэтін қүрастыруға үйретудің бірден-бір жолы деп
қарастыруға болады.
2 - сынып ана тілі. С. Рахметова, Жаманқұл, Қабатаева. 52-бет Жақсылық
пен Жамандық.
Мэтін IV бөлімге берілген. Төртінші бөлімінде соңғы ой толықтырылмаған.
Міне, бала тілін, сөздік қорын, ойын толықтыру максатында "Ой қозғау" әдісі
арқылы ертегінің соңы немен аяқталатынын оқушылардың ойымен бөлісу арқылы
мақсатына жеткіземіз. Жақсылык пен Жамандықты "Э. Венн диаграммасы" арқылы
айырмашылықтарын тауып Жамандықтың өз ісінен қандай қиыншылықтар көретінін
оқушылардың пайымдауымен жүзеге асыруға да болады.
Сынып үшін беріліп, ой жинақтап, ортаға ойларын салу біздіңше әрі
пәнаралық байланысу, әрі әрбір педагогтың тәрбиеге үйретіп, ұйымдастыруына
достық қарым-қатынастығына жол салады. Оқиғаның не
21
жайында өрбитінін баяндап, негізгі бөлімінде оқиға барысы жайында жазылған
бұл ертегі қорытынды бөлімінде оқушылардың ойларымен бөлісу арқылы әрбір
оқушының өз бетінше мәтін қүрастыруына өз ықпалын тигізері анық.
3 — сынып, Әбдікәрімова, Рахметова, Қабатаева. 42-бет "Жақсылардың
жақсысы" атты мәтініне назар аударсақ, мүндағы ойдың басталуы қыз әкесінен
жабық түрған бөлмеге кіруге, оның ішінде не бар екеніне көз жеткізуге
үмтылуы. Ойдың жалғасуы бойжеткен қыздың сол бөлмеден тапқан үршық, өрмек,
кітапты көріп, оның сырын әкесінен біліп, үғынуы. Ал негізгі ойдың аяқталуы
- бұл оқушылардың сол мэтіннен алған эсері мен қыз әкесінің мүрасына риза
болған-болмағанын білу деп санауға болады. Мүмкін бала оған келіспейтін
шығар. Әрбір оқушы ойында не түр, "егер сен осылай мэтін қүрастырсаң, немен
аяқтар едің ?" - деген сияқты сауалдармен ой түжырымдап, осы "Мэтін
құрастыруға дағдыландыру" жұмысын жүргізуімізге болады. Әрбір оқушының
қазақ тілімізді жетік меңгеріп, мағыналы сөз қалыптасытыруда мэтінде
берілген көнерген сөздер бар немесе синоним сөздер бар, олардың әрқайсысына
жеке-жеке түсінік беріп, сол сөздерді мэтін қүрастыруында қолдана алатындай
болуы үшін осы мәтінмен жұмыс барысын қазіргі "Тэй-тэй" бағдарламасы
бойынша "Түртіп алу" әдісімен жұмыс істеп корытуға болады. Оған дэлел:

Мен мұны білемін Мен мұны білмеймін
Ұршық
Өрмек
Кітап
Мүлік

Әрбір сөздің түсына оның анықтамасы жазылады.
22
4-сынып, Рахметова, Әбдікәршова, Қабатаева.
Сөздік қоры молайып, мэтінмен таныс болған оқушылар енді өмірмен
байланысып, еркін тақырып аясында және де әрбір мэтінде тусінік айтып ой
жинақтауы бірінші, екінші және үшінші сыныптарға карағанда күрделі болары
анық. Оларға әдеби кітап, қосымша материалдармен таныстыру, қысқаша
баяндау, мәтін құрастыруға дағдыландыру жұмысына өз жақсы әсерін береді деп
ойлаймын. Аңыз бен ертегіні ажыратып, өз бетімен жү_мыс жасаулары
қамтамасыз етіледі.
Осы ерекшеліктердің барлығы мэтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз
байланысты болып келеді. Қазіргі элемдік лингвистикада мәтін
қүрылымдық - мағыналың жағынан бетбүрыс болып келуі, қамтамасыз ететін
қүралдар бар. Солардың қатарында қайталамалар аталады. Қайталамалардың
мэтін түзу және мэтін дамыту кызметі туралы айтқан кезде, ең алдымен,
мәтіннің семантикалық тұтастығын ұйымдастыру қызметі ерекше аталады.
Жоғарғыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:
1. Мәтіннің біртұтастығы. Мэтіннің семантикалың
жағынан
бүтіндігі мәтін лингвистикасында жетекші орьш алатын
мәселенің
бірі болып саналады. Мэтіндегі семантикалың түтастық -
күрделі
категориялардың бірі. Кез-келген мәтін бір бутін категория
болып
есептеледі. Олардың бүтіңдігі тек кү_рьшымы жағьшан ғана сипатталмайды.
Оған мэтін бөлшектерініңгяғни микромэтіндердің бір мағынаға бірігуі
де кіреді. Мәтін қүрылымында кейбір микромәііндер өзіне тән
мағьшалык
дербестікпен дараланады. Бірақ мүны микромэтіннің мағынасы мәтіннің
мағына жемісінің бір бөлігін қүрайды.
2. Мәтіннің байланыстылығы. Мәтін бірнеше микромәтіндермен
микромөтіндердің жиынтығынан қүралса да, осы бірліктердің
арасында тығыз байланыс болады. Ол байланыс түрлі тілдік қүралдар
23
арқылы жүзеге асырылады. Сол байланыстың үлкен бір бөлігін семантикалың
байланыс қүрайды. Микромөтіндердің мазмұндас келуі олардың араға бірнеше
микромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндер тастап мағьша
Сабақтастығын жалғастыруы мэтін байланыс-тылығының белгісі
болып саналады.
3. Мәтіннің бөлектігі, Мэтін - ең алдымен бір-біріне үқсамайтын
микромэтіндердің жиынтығы. Әрбір макромэтін мен микромәтінді
бөлек-бөлек қүрылымға жатқызуға болады. Себебі, бұл
бірліктердің
әрқайсысының басы (зачин) мен аяғы (концовка) онда баяндалатын
сюжет жемісі, мәтіңдерден басты айырмашычығъшың бірі - оның
осы
семантикалық дербестігі қүрайды. Бір микромэтін - бір мағына, ал бір
микромәтін - бір сюжет. Сюжет жемісі микромэтіндердегі сюжеттердің
жиынтығьшан қүралса, сонғысын микромэтіндердегі мағыналар құрайды. Алайда
олар мэтін қүрылымында дербестікке ие болады.
4. Мэтіннің метареференттілігі. Мэтіннің
метареференттілігі деп көркем шығармадағы автор мен оқырманның
арақатысыг оқиғаның болған жері мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.