Жергілікт өзін-өзі басқару жүйесіндегі қаржылық экономикалық механизмдерді зерттеу
Кіріспе
1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
1.2 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқарудыңжәне қызметінің негізгі қағидаттары
1.3 Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық.экономикалық моделі және оны қалыптастыру мен реттеу
2 Қазақстан республикасындағы жергілікті қаржылардың экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1 Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқарудың әдістемелік негіздері
2.2 Ақтөбе облысы бойынша жергілікті бюджет жағдайын талдау
2.3 Аймақта жергілікті өзін.өзі басқарудың қазіргі жағдайы мен оның дамуы
3 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық экономикалық механизмдерін тиімді пайдалану жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің жетілдіру жолдары
3.2 Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландырудың әдістері
3.3 Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландыру әдістерін оңтайландыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
1.2 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін.өзі басқарудыңжәне қызметінің негізгі қағидаттары
1.3 Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық.экономикалық моделі және оны қалыптастыру мен реттеу
2 Қазақстан республикасындағы жергілікті қаржылардың экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1 Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқарудың әдістемелік негіздері
2.2 Ақтөбе облысы бойынша жергілікті бюджет жағдайын талдау
2.3 Аймақта жергілікті өзін.өзі басқарудың қазіргі жағдайы мен оның дамуы
3 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық экономикалық механизмдерін тиімді пайдалану жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің жетілдіру жолдары
3.2 Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландырудың әдістері
3.3 Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландыру әдістерін оңтайландыру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып материалдық қаржылық ресурстарды жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
-Заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
-Міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
-Мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау[1].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалдық реформаны жүзеге асыратын 100 нақты қадамды белгіледі. Елбасының 5 институционалдық реформасын іске асырудағы ұлтымыздың қадамдық жоспары баспасөзде жарияланды. «100 нақты қадам» – бұл жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. «100 нақты қадам» елімізге «2050-Стратегиясын» жүзеге асыру мен мемлекеттілігімізді нығайтуға, жолдан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын беріктік қорын жасап беретін болады. Жоспардың негізгі мақсаты – «аурудың сыртқы белгісін» сылап-сипап қою емес, оларды «жүйелі емдеу» болып табылатын қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайды», – делінген жарияланымда[2].
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
-Заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
-Міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
-Мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау[1].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалдық реформаны жүзеге асыратын 100 нақты қадамды белгіледі. Елбасының 5 институционалдық реформасын іске асырудағы ұлтымыздың қадамдық жоспары баспасөзде жарияланды. «100 нақты қадам» – бұл жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. «100 нақты қадам» елімізге «2050-Стратегиясын» жүзеге асыру мен мемлекеттілігімізді нығайтуға, жолдан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын беріктік қорын жасап беретін болады. Жоспардың негізгі мақсаты – «аурудың сыртқы белгісін» сылап-сипап қою емес, оларды «жүйелі емдеу» болып табылатын қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайды», – делінген жарияланымда[2].
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған)(2011.02.02. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2. «Нұр Отан» партиясының XVІ съезінде Мемлекет басшысы Қазақстандыодан ары табысты дамытудың жаңа 5 институттық реформа. 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысының материалдары.
3. 2012 жылғы 14 желтоқсан ««Қазақстан-2050» Стратегиясықалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2012 ж
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекісі(2015.24.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
5. Ашлей П.О. Местное и центральное управление . Сравнительный анализ учереждений Англии, Франции, Пруссии и США.-Спб., 2010.-546с.
6. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы, Алматы, 2001 жыл 23 қаңтардағы №148
7. Ихданов Ж, Сансызбаев Ғ.Н; Есенжігітова Р.Ғ «Мемлекеттік басқару теориясы», Оқу құралы. Алматы, 2007 ж 77 – 86 беттер
8. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексі
9. «Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы N 4200 Заңы
10. "Қазақстан Республикасының жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерту енгiзу туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы 1996 жылғы 3 қаңтар N 2740
11. Сапаров К.М «Мемлекеттік басқару ісіндегі іскерлік қабілеттіліктерді жетілдіру мәселелері мен басымдықтары», Егемен Қазақстан, 2014 ж №45 3 бет
12. "Өңірлерді дамыту" бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 26 шілдедегі № 862 Қаулысы.
13. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығы. - "Егемен Қазақстан" 2012.11.29 № 785-788 (27859)
14. Мырзатаев Н. ҚР ауыл, округ әкімдерін тағайындау мен сайлаудың өзекті мәселелері//Заң, №3,2015ж.
15. Анимица Е.Г., Тертышный А.Т. Основы месного самоуправления, Москва, 2010.-256с.
16. М.Б.Кенжегузин, С.А.Абдуллаев, «Децентрализация государственного управления», Алматы-2013
17. Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері.-А:Экономика, 2014-121б.
18. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы
1993 жылғы 8 желтоқсандағы № 2572-XII Қазақстан Республикасының Заңы (2013.03.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
19. Абдыкалыков М. Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең: өзекті мәселелер.//Егемен Қазақстан,16 наурыз,2015ж.
20. Утибаев Б.С., Жунусова Р.М., Саткалиева В.А. Государственный бюджет. Учеб. – Алматы: Экономика, 2013ж.;
21. Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2011, 346 с.
22. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі
23. Демеубаева А.О.. Экономика субъектілерінің кірістері мен шығыстарын бақылаудың объективті қажеттілігі// Хабаршы – 2009 - №2
24. http://aktobe.gov.kz/sites сайтының деректері
25. Облыс әкімі Б.М.Сапарбаевтың «Ақтөбе облысының 2015 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2016 жылға арналған міндеттері туралы» есебінің тезистері.//Ақтөбе газеті,16 ақпан,2016 ж.
26. Ақтөбе облысының қаржы басқармасының деректері
27. Ақтөбе облысының білім басқармасының деректері
28. "Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы" мемлекеттік мекемесінің деректері
29. Ақтөбе облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының деректері
30. Ақтөбе облысының индустриалдық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздігі Комитетінің департаментінің деректері
31. "Ақтөбе облысының индустриялық-инновациялық даму басқармасы" мемлекеттік мекемесінің деректері
32. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ. Алматы, Қаржы-қаражат. 2010 год.
33. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 24 қазандағы № 713 Жарлығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 ж. 4 тамыздағы № 1159 Жарлығы
34. Ақтөбе облысының әкімі Сапарбаев Б. ҚР Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметінде болған баспасөз конференциясында мәлімдемесі. 24 қараша 2015ж
35. «Ақтөбе облысының жолаушылар көлігі және автомобиль
жолдары басқармасы» ММ деректері
36. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 24 қазандағы N 713 Жарлығы.
37. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлiгінiң кейбiр мәселелерi туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 23 қыркүйектегі № 1005 қаулысы
38. Карагусова Г. Налоги : сущность и практика использования: -Алматы: 2012.
39. Ержанов С.М. Налогообложение юридических лиц в Казахстане Алматы. Қаржы-қаражат, 2015.-325с.
40. Мауленов А.М. Индустриалдық-инновациялық бағдарлама жүзеге асыруда: казіргі жағдайы мен даму мәселелері. //Ақтөбе газеті,2016, 12 қаңтар
2. «Нұр Отан» партиясының XVІ съезінде Мемлекет басшысы Қазақстандыодан ары табысты дамытудың жаңа 5 институттық реформа. 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысының материалдары.
3. 2012 жылғы 14 желтоқсан ««Қазақстан-2050» Стратегиясықалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы//Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2012 ж
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекісі(2015.24.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
5. Ашлей П.О. Местное и центральное управление . Сравнительный анализ учереждений Англии, Франции, Пруссии и США.-Спб., 2010.-546с.
6. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңы, Алматы, 2001 жыл 23 қаңтардағы №148
7. Ихданов Ж, Сансызбаев Ғ.Н; Есенжігітова Р.Ғ «Мемлекеттік басқару теориясы», Оқу құралы. Алматы, 2007 ж 77 – 86 беттер
8. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы N 95-IV Кодексі
9. «Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы N 4200 Заңы
10. "Қазақстан Республикасының жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерту енгiзу туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы 1996 жылғы 3 қаңтар N 2740
11. Сапаров К.М «Мемлекеттік басқару ісіндегі іскерлік қабілеттіліктерді жетілдіру мәселелері мен басымдықтары», Егемен Қазақстан, 2014 ж №45 3 бет
12. "Өңірлерді дамыту" бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 26 шілдедегі № 862 Қаулысы.
13. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығы. - "Егемен Қазақстан" 2012.11.29 № 785-788 (27859)
14. Мырзатаев Н. ҚР ауыл, округ әкімдерін тағайындау мен сайлаудың өзекті мәселелері//Заң, №3,2015ж.
15. Анимица Е.Г., Тертышный А.Т. Основы месного самоуправления, Москва, 2010.-256с.
16. М.Б.Кенжегузин, С.А.Абдуллаев, «Децентрализация государственного управления», Алматы-2013
17. Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері.-А:Экономика, 2014-121б.
18. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы
1993 жылғы 8 желтоқсандағы № 2572-XII Қазақстан Республикасының Заңы (2013.03.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
19. Абдыкалыков М. Жергілікті өзін-өзі басқару, бүгін және ертең: өзекті мәселелер.//Егемен Қазақстан,16 наурыз,2015ж.
20. Утибаев Б.С., Жунусова Р.М., Саткалиева В.А. Государственный бюджет. Учеб. – Алматы: Экономика, 2013ж.;
21. Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. Алматы, 2011, 346 с.
22. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі
23. Демеубаева А.О.. Экономика субъектілерінің кірістері мен шығыстарын бақылаудың объективті қажеттілігі// Хабаршы – 2009 - №2
24. http://aktobe.gov.kz/sites сайтының деректері
25. Облыс әкімі Б.М.Сапарбаевтың «Ақтөбе облысының 2015 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2016 жылға арналған міндеттері туралы» есебінің тезистері.//Ақтөбе газеті,16 ақпан,2016 ж.
26. Ақтөбе облысының қаржы басқармасының деректері
27. Ақтөбе облысының білім басқармасының деректері
28. "Ақтөбе облысының туризм және сыртқы байланыстар басқармасы" мемлекеттік мекемесінің деректері
29. Ақтөбе облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының деректері
30. Ақтөбе облысының индустриалдық даму және өнеркәсіптік қауіпсіздігі Комитетінің департаментінің деректері
31. "Ақтөбе облысының индустриялық-инновациялық даму басқармасы" мемлекеттік мекемесінің деректері
32. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ. Алматы, Қаржы-қаражат. 2010 год.
33. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 24 қазандағы № 713 Жарлығына өзгерістер енгізу туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің 2003 ж. 4 тамыздағы № 1159 Жарлығы
34. Ақтөбе облысының әкімі Сапарбаев Б. ҚР Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қызметінде болған баспасөз конференциясында мәлімдемесі. 24 қараша 2015ж
35. «Ақтөбе облысының жолаушылар көлігі және автомобиль
жолдары басқармасы» ММ деректері
36. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 24 қазандағы N 713 Жарлығы.
37. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлiгінiң кейбiр мәселелерi туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 23 қыркүйектегі № 1005 қаулысы
38. Карагусова Г. Налоги : сущность и практика использования: -Алматы: 2012.
39. Ержанов С.М. Налогообложение юридических лиц в Казахстане Алматы. Қаржы-қаражат, 2015.-325с.
40. Мауленов А.М. Индустриалдық-инновациялық бағдарлама жүзеге асыруда: казіргі жағдайы мен даму мәселелері. //Ақтөбе газеті,2016, 12 қаңтар
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін қалыптастырудың теориялық аспектілері
6
1.1
Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
6
1.2
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудыңжәне қызметінің негізгі қағидаттары
12
1.3
Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық-экономикалық моделі және оны қалыптастыру мен реттеу
18
2
Қазақстан республикасындағы жергілікті қаржылардың экономикалық көрсеткіштерін талдау
35
2.1
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқарудың әдістемелік негіздері
35
2.2
Ақтөбе облысы бойынша жергілікті бюджет жағдайын талдау
40
2.3
Аймақта жергілікті өзін-өзі басқарудың қазіргі жағдайы мен оның дамуы
49
3
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық экономикалық механизмдерін тиімді пайдалану жолдары
59
3.1
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жетілдіру жолдары
59
3.2
Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландырудың әдістері
65
3.3
Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландыру әдістерін оңтайландыру
76
Қорытынды
82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
86
Қосымшалар
89
Кіріспе
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып материалдық қаржылық ресурстарды жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
-Заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
-Міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
-Мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау[1].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалдық реформаны жүзеге асыратын 100 нақты қадамды белгіледі. Елбасының 5 институционалдық реформасын іске асырудағы ұлтымыздың қадамдық жоспары баспасөзде жарияланды. 100 нақты қадам - бұл жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. 100 нақты қадам елімізге 2050-Стратегиясын жүзеге асыру мен мемлекеттілігімізді нығайтуға, жолдан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын беріктік қорын жасап беретін болады. Жоспардың негізгі мақсаты - аурудың сыртқы белгісін сылап-сипап қою емес, оларды жүйелі емдеу болып табылатын қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайды, - делінген жарияланымда[2].
Жергілікті қаржыны басқару - бұл маңызды қаржылық шешім қабылдайтын ғылым. Жергілікті қаржыны басқару стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізу үшін қаржысын басқаруға бағытталған ғылым. Жергілікті қаржыны басқару ең басты бағыты ақша ағымын және айналым қаражаттарын басқару болып табылады. Сонымен, жергілікті қаржыны басқару функционалды тұрғыдан экономикалық басқарудың жүйесі және қаржы механизмінің бір бөлігі, институционалды тұрғыдан қаржы менеджменті басқару органы, ал ұйымдастырушылық - құқықтық тұрғыдан басқару қызметтің бір түрі болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы Қазақстан-2050 жолдауында: Министерства ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру қажеттігі жайында атап өткен [3].
Қазіргі кезде, нарықтық экономикада жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің тиімділігі экономикада маңызды.
Жергілікті қаржы - жергілікті қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін және алынған қаражаттармен мемлекеттің қызметін атқару үшін қоғамдық өнімнен ұлттық байлықтың құндылығын бөлу және қайта бөлуге қатысты ақша қарым-қатынасы.
Ақша қарым-қатынасының субъектілері: азаматтар, мемлекет және өндірістік қоғамда.
Жергілікті қаржының қаржылық қызметі оның ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану сияқты үш жалпы бағытта іс-әрекет ететін толып жатқан және сан қырлы функцияларында білінеді. Бұлардың әрқайсысындағы ажырағысыз элемент бақылаудың функциясы болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің сан алуандығы қаржы жүйесін құрудың ерекшеліктерімен анықталады. Мемлекет әр түрлі орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларға, сондай-ақ меншіктің басқа нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қаражаттарына өзінің ықпалын жая отырып, бюджет ресурстарын, мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы-қаражаттарын жасау, бөлу және пайдалану жөніндегі функцияларын жүзеге асырады.
Қаржыны басқару-бұл қаржыны және шектеуші экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет шараларының жиынтығы. Қаржыны басқару-тиісті қаржы саясатына жатудің мақсаты; қаржы механизмі-бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты-қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әртүрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жергілікт өзін-өзі басқару жүйесіндегі қаржылық экономикалық механизмдерді зерттеу болып табылады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерімділікте, бюджет профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында мемлекет пен қоғамның барлық мүшелереніің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырат білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың обьектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - Қазақстан Республикасының жергілікті қаржы жүйесін толықтай аша отырып, оның қоғамдағы алатын орнын түсіну. Республикамыздың ең маңызды мәселелерінің бірі қаржы болып табылады.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының соның ішінде Ақтөбе облысының жергілікті бюджетінің жағдайы.
Зерттеу пәні - Жергілікті өзін-өзі басқаруағы қаржылық механизмді қалыптастыру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ, қаржылық менеджменттің теориялық негіздері Ф.У. Тейлор, Ю.Ф. Бригхем, А.И. Балабанов, И.Т. Балабанов, Т.В. Теплова, Дж. Синка, А.Р. Горбунов, Е.С. Стоянова сияқгы ғалымдардьвд және басқа авторлардың ғылыми еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жаңалығы -автормен құрастырылған жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық - экономикалық модулі ұсынылған. Зерттеу нәтижесі мекемелер тәжрибесінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстық құрылымы - кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, жергілікті өзін-өзі басқару және оның түрлері, басқару механизмдері, жергілікті қаржылық басқарудың экономикалық мазмұны, жергілікті қаржылық басқаруды реттеу механизмдері, жергілікті қаржылық басқаруды жүзеге асыру механизмдері қарастырылды.
Екінші бөлімде, жергілікті бюджеттердің қаржыларын қалыптастыру мен реттеу, жергілікті қаржыларды талдау мен облыстық және аудандық бюджеті талданды.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасының жергілікті әлеуметтік экономикасының даму статегиясы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық басқару тенденциялары және оны дамыту әсері және әлеуметтік-экономикалық дамудың басымдықтары, жергілікті қаржылық басқарудың даму болашағы талқыланды.
Зерттеу барысында жергілікт өзін-өзі басқару жүйесіндегі қаржылық экономикалық механизмдерді зерттеуге байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы заңнамалық құжаттары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері қолданылды.
1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін
қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізі болып материалдық қаржылық ресурстарды жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
- заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
- жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
- міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
- жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
- мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау.
Жергілікті меншік Қазақстан Республикасының азаматтық кодекісінде меншік құқығы негізінде қалалық, селолық тағы басқа муниципалдық құрлымға тиісті мүлік.
Жерігілікті меншіктің құрамына мыналар кіреді:
1. жергілікті бюджеттің қаражаты немесе бюджеттен тыс қорлар жатады;
2. жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүлкі;
3. муниципалдық жерлер және басқа муниципалдық меншіктегі табиғи ресустар;
4. муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдар;
5. муниципалдық банктер мен басқа да қаржы несиелік ұйымдар;
6. муниципалдық тұрғын үй қоры және тұрақжайлар;
7. білім беру, денсаулық сақтау, мәдинет, спорт және тағы басқа жылжымайтын мүліктер бар муниципалдық мекемелер[4].
Кез келген муниципалдық құрлымның жарғысы бар. Оның құрамында төмендегі мәліметтер беріледі. Муниципалдық құрлым аумағының құрлымы, аты, шекарасы, рәміздердің болуы.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы лауазымды тұлғалардың өкілеттілігін, олардың өкілдік ету мерзімі.
Жергілікті қызметті ұйымдастыру тәртібі, жергілікті өзін өзі басқарудың жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі.
Қазіргі қоғамдағы саяси және экономикалық реформаның маңызды бөлімдерінің бірі жергілікті өзін өзі басқару сферасы. Бұл қазіргі кезде жаңару процесінде мемлекеттік басқаруды мемлекеттік жауапкершілік пен өкілеттіліктің бір бөлігін жергілікті деңгейдегі басқару органдарына беру. Оның маңыздылығы жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы қайта құрулар және мемлекеттік биліктің төменнен жоғарыға қарай бағытталған тиімді жүйесін құрумен байланысты.
Әлемнің дамыған елдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың 3 типі бар. Олар:
1 - англосаксондақ;
2 - француздық;
3 - аралас тип[5].
Бірінші типке АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Австралия, Жаңа-Зеландия елдері тән. Мұнда автономды жергілікті органдар мен олардың орталыққа тікелей емес бағыныштылығымен ерекшеленеді.
Төменде келтірілген суретте Ұлыбританияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген
Жергілікті кеңестер сайлау негізінде 4 жылға
сайланады. Кеңес құрамы жыл сайын 13 бөлігі
жаңарып түрады. Кеңес мүшелері өз жұмысын ақысыз
жүзеге асырады. Кеңес мүшелері өз депутаттық міндеттерін атқару үшін белгілі мерзімге негізгі жұмыстан босатылуға құқылы.
Құрылым. Кеңес мүшелері өз құрамынан төрағасын сайлайды. Астананың қалалық аймақтарында және астаналық графстволарының округтарында кеңес мүшелері мэрді сайлайды.
Графстволардың Кеңестері көлік дамуы, жол қозғалысы, қоғамдық тәртіпті сақтау, білім беру, әлеуметтік қызмет көрсету, өрт қауіпсіздігі мәселелерімен айналысады.
Округ Кеңестері денсаулықты сақтау, жергілікті жоспарлау, тұрғын үй құрылысы мәселелерімен айналысады.
Махала Кеңестері спорт аландарын құру мен оны
пайдалану, демалыс орындарын және т.б.
мәселелерімен айналысады
Махалла(қауым)
Округі
Аймақ
Үлкен Лондон
қала-графствосы
графствосы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 1. Ұлыбританияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі
Екінші тип Франция, Италия, Испания, Бельгия, Латын Америкасы елдеріне тән. Мұнда жергілікті органдар қыхзметіне деген орталық биліктің әкімшілік бақылауының дамыған жүйесімен ерекшеленеді.
Төменде келтірілген 2-ші суретте Францияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген
Үшінші тип: Германия, Жапония. Мұнда алғашқы екі тип элементтірі қатар кездеседі.
Мемлекеттік жергілікті басқару жүйесін қалыптастырудың тағы бір себебі мемлекеттік істерді басқаруда азаматтар құқықтарын жүзеге асыруға негізделген демократиялық мемлекеттің қалыпты қызметін ұйымдастыру.
Орталық үкімет
Әкімшіліктің жергілікті кеңесі
Орталықтың бақылауымен жергілікті билікке табысталған орталықлықсыздандыру функциясы
Орталықтың өкілі
Жергілікті биліктің құзыретінен тыс орталықтандырылмаған функциясы
Жергілікті биліктің құзыретінен тыс орталықтандырылмаған функциясы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 2. Францияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі
Қазақстан Республикасы әкімшілік аймақтық құрылымының жүйесі мынадай құрылымдардан тұрады:
1. ауыл (село);
2. ауылдық округ;
3. аудан орталығы;
4. аудан. [6]
Төменде келтірілген 3-ші суретте Германияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген.
Қызметі бойынша Кеңестің
төрағасы
Қауым кеңесі бургомистрді сайлайды
Жетекші рөл Бургомистр атқарады.
Оңтүстік герман үлгісі Кеңес-бургомистр үлгісі
Қызметі бойынша Кеңестің
төрағасы
Қауым кеңесі мен бургомистр бір алқаны құрайды
Жетекші рөл Кеңес атқарады
Бургомистр
(халықпен сайланады)
Қауым кеңесі
Бургомистр
(кеңеспен сайланады)
Қауым кеңесі
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 3. Германия қауымдарында жергілікті өзін-өзі басқару үлгілері
Облыс, аудан, қалалар территориясындағы тұрғындардың өкілетті органы жергілікті деңгейде - маслихат деп аталады. Бұл атқарушы орган жергілікті әкімшілік басқару құрылымдарынын тұрады. Жергілікті деңгейдегі басқа да атқарушы және өкілетті органдар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етеді. Облыстар мен аудандардың және республикалық облыстық маңызы бар қалалардың экономикалық және қаржылық негізі біріншіден, жергілікті бюджеттер. Екіншіден, коммуналдық заңда тұлғаға бекітілген мүліктен. Үшіншіден, Қазақстан Республикасы әкімшілік-аймақтақ топтарының меншігіндегі басқа да мүліктер.
Жергілікті деңгейде қаржы ресурстарын басқару жүйесінде маңызды рольді бюджеттік реттеу қызметі атқарады. Бюджеттік реттеу 2 негізгі бағытта жүргізіледі:
1. аймақты дамыту үшін бюджеттен қаржы ресурстарын бөлу. Олар: дотация, субсидия, субвенция, ақша қаражатының қолдануды қалыптастыру.
2. Облыстар, аудан мен қала бюджетіндегі қаржы ресурстарының көлемін жоспарлау мен реттеу[8].
Жергілікті атқарушы органдарының басқа қызметтерінің бірі облыстық әкімшіліктің қызметін ұйымдастыру. Облыстар әкімінің аппараты, облыс әкімінің қызметін ұйымдық, құқықтық, ақпараттық талдау, консультативтік және материалдық-техникалдық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме болып табылады. Облыс әкімінің аппараты өз қызметін Қазақстан Республикасы конституциясының заңдарына ел президентінің, үкіметінің актілеріне, облыс әкімінің шешімдері мен өкімдеріне және т.б. ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Сонымен қатар, мемлекеттік жергілікті басқару деңгейіндегі өкілетті органдар экономикалық реформаларды жүзеге асыру. Оны іске асырудың тактикасы мен механизмдерін анықтау облыстың халық шаруашылығы кешенінің болашақтағы дамуы мен жағдайларына, әлеуметтік мәдени салаларына, сыртқы экономикалық байланысқа талдау жасау, маңызды проблемаларды табу және оны шешу жөнінде ұсыныстар әзірлейді[9].
Жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады: аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағ-дарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылу-ын қамтамасыз ету; коммуналдық меншікті басқару; жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмыстарын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу[10].
Заманауи әлемде мемлекеттің әл-ауқаты жалпы ұлт әлеуетін және жекелей алғанда азаматтардың мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен айқындалады. Сондықтан көптеген дамыған елдер жергілікті өзін-өзі басқару үлгісін жетілдіруге ұмтылады.
Биліктің осы деңгейі халыққа барынша жақын, негізінен оны халық қалыптастырады, оның бақылауында болады және халықтың негізгі өмірлік қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесін шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқару ұтымды құрылса, тек жергілікті ресурстардың жұмсауы оңтайланып қана қоймай, сонымен қатар, халықтың билікке деген сенімі едәуір артады.
Мемлекет дамуының бүгінгі кезеңінде мұндай мәселе Қазақстанның алдында тұр. Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру жергілікті қоғамдастықтың тыныс-тіршілігін тікелей қамтамасыз ететін бірқатар функцияларды жергілікті өзін-өзі басқаруды реттеу саласына беруді талап етеді[11].
Алайда бұл процесс көптеген мәселелердің шешілмегендігімен және заңнамалық реттеудің жеткіліксіздігімен тежелуде. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге ұмтылудағы негізгі кемшілік жергілікті өзін-өзі басқарудың тұтас моделін алдын ала әзірлемей, олардың үзінді ретінде жүзеге асырылғаны болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заң болып табылады.
2007 жылы Конституцияға жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды халық тiкелей, сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы жүзеге асыратындығы айқындалған толықтырулар енгізілді. Заңнамада әкімнің мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару функцияларын да жүзеге асыратыны, ал жергілікті деңгейдегі мәселелерді талқылау үшін жергілікті қоғамдастықтың тікелей еркін білдіру арқылы жиналыстарын (жиындарын) өткізуге болатыны белгіленген.
Бүгінгі күні мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанында ауыл (село), кент, аудандық маңызы бар қалалар, сондай-ақ қалалардағы аудандар әкімдерінің аппараттары қалыптасқан. Бұл ретте олардың дербес бюджеті жоқ, бірақ бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі болып табылады. Аталмыш шығыстар аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің құрамында қарастырылып, оларды тиісті мәслихаттар бекітеді. Бұл шығыстар мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беруді жүзеге асыруға, мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсетуге, елді мекендерді абаттандыру мен көгалдандыруға, шаруашылық есепке алуға және т.б. бағытталған.
Ауыл (село), ауылдық (селолық) округ, кент әкімдеріне бірқатар міндеттер жүктелген, бірақ олар қаржымен қалдық қағидаты бойынша қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде бұл әкімдер жергілікті маңызы бар мәселелерді тиімді шешуде қабілетсіз, осылайша халық тарапынан объективті наразылық туады.
Бұл мәселені шешу үшін бастапқы кезеңде 2012 жылдан бастап Өңірлерді дамыту бағдарламасы шеңберінде жергілікті маңызы бар өзекті мәселелерді шешу үшін өңірлерді қаржылық қолдау тетігі іске асырылуда. Осы тетіктің маңызды буыны іс-шараларды іріктеу мен бөлінген қаражатты бөлу кезінде халықтың қатысуы болып табылады[12].
Қазіргі уақытта жергілікті басқарудың ең төменгі деңгейінде дербес бюджеттерді қалыптастыру аудандық бюджеттердің көбі субвенциялы болғандықтан тежелуде. Төменгі басқару деңгейіндегі бюджет қалыптасқан жағдайда, ол да субвенциялы болуы мүмкін (мысалы: Ақмола облысының барлық 17 ауданы облыстық бюджеттен субвенция алады, Қарағанды облысындағы 9 ауданның 8 ауданы субвенциялы) деп күтуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тікелей жүзеге асыруда бірқатар шешілмеген мәселелер де бар.
Қолданыстағы заңнамада жиналыстардың (жиындардың) жүргізілу тәртібі мен шешімдерін қабылдауды облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана мәслихаттары айқындайтыны және бұл ретте әрқайсысы жиындарды жүргізудің өз тәртібін қабылдауы тиіс екендігі көзделген.
Алайда заңнамада көзделген жиналыстарда (жиындарда) жергілікті маңызы бар мәселелерді талқылауға азаматтардың қатысуы жөніндегі нормалар бүгінгі іс жүзінде орындалмай отыр. Заңнамада жиналыстардың (жиындардың) қалыптастырылу, өткізілу тәртібі мен өкілеттігі регламенттелмеген.
Ауылдық деңгейдегі әкімдердің жүктелген функцияларды жүзеге асыруы кезінде олардың жеткіліксіз дербестігін айқындайтын негізгі проблемалық сәттердің бірі дербес қаржы қаражатын, мүлікті және басқа да ресурстық мүмкіндіктерді иелену және оларға билік ету құқығының шектелуі болып табылады.
Ауыл әкімдерінің шаруашылық және әлеуметтік салаларда шешімдер қабылдаудағы қолда бар жергілікті ресурстарды - жер, мүлікті қалай пайдалануға болатындығы, шағын және орта бизнестің өсуіне нақты жәрдемдесу мәселелерін шешуде өкілеттіктерін кезең-кезеңімен кеңейту қажет.
Басқарудың төменгі деңгейінде елді мекенді кешенді әлеуметтік-экономикалық орнықты дамытуды қамтамасыз ету үшін ауданды (облыстық маңызы бар қаланы) дамытудың қолданыстағы бағдарламаларына осы аумақтағы тұрғындардың бірінші кезектегі қажеттіліктері мен мұқтаждықтары көрініс табатын, жергілікті қоғамдастықтың тіршілігін қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру үшін негіз болып табылатын кіші бөлім енгізу қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару тиімділігі көбінесе өзін-өзі басқарудың құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негізін қамтамасыз ететін қажетті заңдардың барлық кешенінің болуына ғана емес, сондай-ақ халықтың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде өзінің құқықтары мен мүмкіндіктерін түсінуіне, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудың нақты қабілетіне де байланысты болады.
Ауыл тұрғындарының көпшілігінің жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудағы өз құқықтары мен мүмкіндіктерін түсінуге қатысты құқықтық сауаттылығының ағымдағы деңгейін ескере отырып, халыққа қоғам мен мемлекеттегі өзін-өзі басқарудың рөлі мен орнын түсіндіруде ақпараттық-насихаттау ісін жандандыру қажет.
Тұрғындары жинақы тұратын төменгі деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірлікте жергілікті өзін-өзі басқару тиімді жұмыс істейтінін әлемдік тәжірибе айғақтайды. Қазақстанда - бұл ауыл, село, ауылдық (селолық) округ, кент, аудандық маңызы бар қала, қаладағы аудан.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына өкілеттіктерді кезең-кезеңімен беру қажет, әйтпесе өзін-өзі басқару органдары өздерінің алдарына қойылған міндеттерді орындай алмауы мүмкін. Мемлекеттік институттар тарапынан болсын, азаматтар тарапынан болсын жергілікті өзін-өзі басқару органдарына деген сенім олардың жұмыс процесінде ғана пайда болады.
1.2 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың
және қызметінің негізгі қағидаттары
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың негізгі қағидаттары Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығында көрсетілген.[13]
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық, құқықтық және экономикалық негіздерін айқындау мақсатында осы Тұжырымдамада:
1) жергілікті маңызы бар мәселелерді халықтың дербес шешуі;
2) елді мекендердің барлық тұрғындары құқықтарының заңдылығын, теңдігі мен заңды мүдделерінің ескерілуі;
3) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктерде тұратын халық мүддесін тікелей қозғайтын мәселелерді шешу кезінде азаматтар пікірінің жариялылығы және есепке алынуы;
4) жергілікті мәселелерді шешу барысында жалпы мемлекеттік мүдделерді сақтау;
5) мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге қатысуы;
6) төменгі тұрған орган Конституцияға, заңдарға, Мемлекет басшысының және Үкіметтің актілеріне қайшы келетін іс-әрекетке жол берген, тиімді басқаруға өзінің қабілетсіздігін танытқан жағдайларда ғана жоғары тұрған басқару органының оның іс-қимылына араласуы және мұндай араласу заңды және орынды болып есептелген жағдайда, белгілі бір шарттардың болуы кезінде жол берілетіні негізделген біртұтастық қағидаты;
7) жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамытудың кешенділігі, кезеңділігі;
8) жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекет тарапынан қолдау;
9) жергілікті өзін-өзі басқару органдар қызметінің ашықтығы, олардың халықтың бақылауында болуы және оған есеп беруі болуы тиіс Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың және қызметінің негізгі қағидаттарын айқындау қажет.
Енді жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тәсілдерін қарастырайық. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту саясатын іске асыру процесі кешенділігімен де, қойылған міндеттерді шешудің белгілі бір кезеңділігімен, сондай-ақ іске асырудың тиісті кезеңінде саясаттың басым бағыттарын айқындау қажеттілігімен сипатталады.
Осыған байланысты, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту екі кезеңде болжанады.
Бірінші кезең (2013 - 2014 жылдар) - басқарудың төменгі деңгейлеріндегі қолданыстағы жүйенің әлеуетін кеңейту;
1. Ауылдар (селолар), кенттер, аудандық маңызы бар қалалар деңгейлерінде жергілікті қоғамдастықтың жиналыстары мен жиындары арқылы жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде халықтың рөлін арттыру.
Мыналарды көздейтін нормаларды заңнамалық тұрғыдан бекіту ұсынылады:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіктері мен олардың жауапкершілігін айқындау;
2) жиналыстар мен жиындарды қалыптастыру, өткізу және өкілеттігі, олардың шешімдерін ресімдеудің тәртібін регламенттеу;
3) жергілікті маңызы бар іс-шараларды қаржыландыру мәселелерін жиналыстарда немесе жиындарда талқылау міндеттілігі (басқарудың төменгі деңгейі әкімдерінің дербес бюджеті болмайды, бірақ аудан бюджетінің құрамындағы он бес бюджеттік бағдарламаның әкімшілері болып табылады).
Жергілікті қоғамдастықтың жиындары жалпыға ортақ талқылауды талап ететін ең маңызды мәселелер бойынша өткізілетін болады (әкімнің есебі, жиналыстарға қатысушылар құрамын айқындау және т. б.).
Жергілікті қоғамдастықтың жиналысы жергілікті қоғамдастықтың ағымдағы мәселелерін талқылау үшін өтетін болады: бюджеттік бағдармалар, жеке кіріс көздерін қалыптастыру және қолдану және басқа мәселелер.
Жергілікті қоғамдастық жиналысына қатысушылар жиын өкілеттік берген, халықтың жекелеген топтарының мүддесін білдіретін: ардагерлер, отбасы мен әйел істері бойынша, жастар істері бойынша, ақсақалдар, үйлер, көшелер мен квартал комитеттері және тағы басқа өкілдерден құралатын болады.
Жергілікті қоғамдастық жиындарының өкілдері заңнамамен айқындалған кезеңге жіберіледі және өз қызметін тұрақты негізде атқарады.
Төменгі деңгейдегі әкімдердің жергілікті маңызы бар мәселелер жөніндегі шешімдерін жиналыстар өкілдері келіседі және мақұлдайды. Тиісті мәселелердің шешімдерінде ымыраға келмеген жағдайда, олар жоғары тұрған органның құзыретіне өтетін болады.
Әкімдердің заңға қарсы шешімдерді орындауына жол бермеу және халықтың жекелеген топтары мен жіктерінің мүдделерін қорғауды болдырмау мақсатында әкімнің жиналыстар мен жиындар шешімдерін қарау міндеттілігі және заңдылықты сақтай отырып, ол қабылдаған (немесе қабылдамаған) шешімі туралы халыққа ақпарат беру туралы ереже бекітілетін болады.
Ірі қалалардағы жалпықалалық шаруашылықты басқару ерекшелігін ескере отырып, жоғарыда аталған шараларды басқарудың төменгі деңгейіне жататын Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент қалаларының аудандарына қолданбау ұсынылады.
4) жергілікті халыққа жергілікті маңызы бар проблемаларды шешуге бөлінген бюджет қаражатының мониторингіне қатысу құқығын беру жөніндегі норманы енгізу.
5) ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) қолданыстағы даму бағдарламаларына ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтің, кенттің, аудандық маңызы бар қаланың деңгейінде жергілікті қоғамдастықтың жиналыстарында және жиындарында қабылданған, халықтың бірінші кезектегі қажеттіліктері көрініс табатын кіші бөлім қосу.
Жоғарыда аталған шаралар жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде халықтың рөлін арттыруға, шешімдерді қабылдаған кезде азаматтардың қатысуын, мүдделілігін және жауапкершілігін ынталандыруға, мемлекеттік органдарға деген сенімін нығайтуға мүмкіндік береді.
Қала халқын басқару шешімдерін қабылдау процесіне белсенді тарту тетіктерін құру және дамыту мәселелерін қарастырайық.
Қалалардың мәслихаттарына қала (қаладағы аудандар) әкімінің халықпен өзара іс-қимыл жасауы үшін қоғамдық құрылымдар құру құқығы бекітілетін болады, олардың қызметін қаржыландыруды жергілікті бюджеттің есебінен мемлекеттік тапсырыс бойынша жүзеге асыру ұсынылады.
Құрылған қоғамдық құрылымдар қала әкімдеріне заңмен белгіленген тәртіпте қоғамдық тәртіп пен азаматтардың қауіпсіздігін қорғауды, елді мекендердегі тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің тиісінше жұмыс істеуін, санитарлық жағдайды қамтамасыз етуге жәрдемдеседі. Өздері тұратын аумақтың тыныс-тіршілігі жағдайын және жалпы елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық дамуын жақсартуда жергілікті халықтың қоғамдық және азаматтық белсенділігі мен мүдделілігі артатын болады
Келесі маңызды мәселе бұл аудандық маңызы бар қалаларда, ауылдық (селолық) округтерде, ауылдық (селолық) округтердің құрамына кірмейтін ауылдарда (селоларда) әкімдерді сайлауды енгізу.
Ауылдың (селоның), кенттің, ауылдық (селолық) округтің, аудандық маңызы бар қаланың әкімі лауазымына кандидаттарды тиісті мәслихаттың қарауына енгізуді ауданның (қаланың) әкімдері балама негізде жүзеге асыратын болады.
Төменгі деңгейдегі әкімдерді лауазымынан босату тек аудан (қала) әкімінің ұсынысы бойынша жүзеге асырылуы тиіс.
Сайлау енгізілген кезде әкімдер ауылда (селода) және аудандық маңызы бар қалада жергілікті өзін-өзі басқарудың жеке өкілді органын құрмай, атқарушы органның да, өкілді органның да функцияларын бірге атқаратын болады.
Бұл ретте қазіргі кезде демократиялық тәртіпте, яғни тиісті мәслихат депутаттарының алдын ала келісімімен жүзеге асырылатын, облыстардың, Астана мен Алматы қалаларын, аудандардың әкімдерін тағайындаудың қолданыстағы тәртібін сақтау орынды.
Әлемдік тәжірибені және жалпықалалық шаруашылықты басқару ерекшелігін ескере отырып, ірі қалаларда аудандар әкімдерінің сайлауын енгізу орынсыз.
Басқарудың төменгі деңгейлерінің қаржылық дербестігін кеңейту мәселесін қарастырайық.
Ауылдардың (селолардың), кенттердің, аудандық маңызы бар қалалардың әкімдеріне:
1) жеке кіріс көздерін (ақылы қызмет көрсетуден, ерікті және нысаналы алымдар, қайырымдылық қорлар мен демеушілердің жарналары, арнайы белгіленген орындардағы сауда үшін алымдар, абаттандыру қағидаларын бұзғаны, инфрақұрылым объектілері мен жасыл желектерге зақым келтіргені, белгіленбеген орындарда сауда жасағаны үшін айыппұлдар және заңнамаға қайшы келмейтін өзге көздер есебінен кірістер) қалыптастыру құқығы беріледі;
2) қазынашылық органдарда жергілікті өзін-өзі басқарудың функцияларын іске асыруға бағытталған кірістер мен шығыстар көрсетілетін арнаулы шоттар ашу құқығы беріледі;
3) аудандық коммуналдық меншіктің бір бөлігі (клубтар, кітапханалар, балабақшалар және т.б.) оларды тиімді пайдалану, жергілікті халықтың сұраныстары мен мұқтаждықтарын қанағаттандыру және қосымша кірістер алу мақсатында берілетін болады[14]
Бұл ретте жеке кіріс көздерін қалыптастыру және пайдалану, сондай-ақ коммуналдық меншікті пайдалану процестеріне мемлекеттік қаржылық бақылауды және қоғамдық бақылауды жүзеге асыру ұсынылады.
Жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде толыққанды мүмкіндіктер беру мақсатында, облыстық және аудандық деңгейдегі атқарушы органдардың іске асыру және рұқсат беру функцияларын оңтайландыру есебінен төменгі басқару деңгейіндегі әкімдердің өкілеттігі кезең-кезеңімен кеңейтілетін болады. Қазіргі уақытта республика (орталық) - облыс - аудан - қалалық және ауылдық елді мекендер сатылай билік өкілеттіктерін қайта бөлу арқылы мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру бөлігінде мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату жұмысы жүргізілуде.
Жүргізілген жұмыстың нәтижелері бойынша стратегиялық, бақылау, қадағалау және іске асыру функцияларын орындау шеңберінде орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылының тиімді схемасы әзірленетін болады.
Осы схеманың басым бағыты қала, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ деңгейінде тиімді мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру, ең алдымен оны институционалдық және функционалдық нығайту болады.
5. Өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудағы өз құқықтары мен мүмкіндіктерін іске асыру мәселелері бойынша халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру жөнінде іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу, оның ішінде:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдары үшін кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру;
2) өзін-өзі басқару органдарының лауазымды адамдары мен қызметкерлеріне консультация беруді, жергілікті өзін-өзі басқарудың өзекті мәселелері бойынша конференциялар, семинарлар ұйымдастыруды және өткізуді, практикалық тәжірибе алмасуды және басқаларды қамтитын жергілікті өзін-өзі басқару қызметін ұйымдастырушылық-әдістемелік қолдау;
3) жергілікті өзін-өзі басқарудың идеяларын, қағидаттары мен міндеттерін халық арасында кеңінен таратуда, реформалардың барысы мен проблемалары туралы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қоғамдық бақылау жүйесін құрудағы халықтың рөлі туралы ақпараттандыруда жергілікті өзін-өзі басқаруды ақпараттық қолдау, әлеуметтік зерттеулер, оның ішінде сауалнамалар жүргізу.
Жоғарыда аталған шаралар төменгі деңгейдегі әкімдердің шаруашылық және әлеуметтік-экономикалық салаларда шешімдер қабылдау өкілеттіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді, жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейінің қаржылық дербестігі мен жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Екінші кезең (2015 - 2020 жылдар) - жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту кезені.
2013-2014 жылдар ішінде басқару және қаржыландыру тетіктерін практикалық пысықтау жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту органдарын қалыптастыру үшін базалық алғышарт болады.
2014 жылдан кейін жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару функцияларының аражігін одан әрі ажырату (функцияларды беру) мәселелері қаралып, өзін-өзі басқару органдарының бюджетін және меншігін қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ауылдық округтер деңгейінде әкімшілік-аумақтық бірліктерді оңтайландыру мәселелері пысықталатын болады (толыққанды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үшін әлеуетті ұлғайту мақсатында).
Тұжырымдаманы іске асыру құралдары болып мынaлар табылады. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығында, сондай-ақ Тұжырымдаманың ережелерінде айқындалатын міндеттер мен индикаторларды жергілікті өзін-өзі басқарудың жұмыс істеу саласын реттейтін заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру арқылы іске асыру көзделген[15].
Тұжырымдаманың ережелері жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша заңнамалық және өзге де нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру арқылы іске асырылатын болады.
Аймақтың экономикалық ресурстарды басқару бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдардың функциялары оларды тиімді пайдалану мен осы экономикалық ресурстарды халықтың өмірлік ігілігіне айналдыру. Осы функциялардың негіздері төмендегі суретте көрсетілген (сурет 4).
Отандық және шетел ғалымдарының пікірінше, жоғарыда көрсетілген функцияларын есепке ала отырып муниципалдық құрылымның экономикасын басқарудың мына негізгі бағыттарын атап өтуге болады:
- муниципалдық меншікті басқару;
- қаржы саясаты;
- муниципалдық қаржыны басқару;
- өнеркәсіптік саясат;
Муниципалдық меншікті басқару
Экономикалық талдау, жоспарлау және болжамдау
Салықтық, бағаны, тарифтік реттеу
Сыртқы экономикалық қызмет
Жергілікті басқарудың экономикалық функциялары
Инвестициялық қызмет
Кәсіпкерлік қызметті экономикалық реттеу
Аймақ дамуын жиынтық қаржылық жоспарлау
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 4. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық функциялары
- муниципалдық құрылымның аймағында муниципалдық емес шаруашылық субъектілермен өзара әрекет жасау;
- салық, тариф, баға саясаты;
- инвестициялық саясат;
- муниципалдық құрылымдарының өз аралық және халық аралық экономикалық байланыстарды басқару және т.б.
Муниципалдық құрылымның аймағында экономикалық процестерді басқару басқару объектісіне әсер етудің тікелей және жанама әдістерін пайдаланудың талап етеді. (сурет 5).
Реттеу әдістері
Экономикалық
Әкімшілік
Муниципалдық емес шаруашылық субъектілермен шарттық қарым-қатынас
(Муниципалдық шаруашылық субъектілерге қатысты) тікелей басқару
Салық жеңілдіктер
Муниципалдық тапсырыс
Үлестеу(мысалы, жұмыс орындарын)
Жекелеген қызмет түрлерін лицензиялау
Бағалар және тарифтер
Жер салығы мен жалгерлік ақы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 5. Муниципалдық құрылымын аймағында экономикалық процестерді реттеу әдістері
Муниципалдық құрылымның экономикалық саясаты бір неше факторларға байланысты өзгеруі мүмкін: географиялық орналасқан жері, қала құраушы ортаның салалық құрылымы және осыған сәйкес муниципалдық құрылымының түрін (әкімшілік орталығы, көлік торабы, өнеркәсіптік немесе ресурс өндіруші, ғылыми, мәдениет орталығы және т.б.), халықтың әлеуметтік-демографиялық құрамы, оның еңбекке қабілетті бөлігінің біліктілігінің деңгейі және с.с.
Нақты жағдайда муниципалдық құрылымының экономикалық саясатының ең тиімді бағыттары мен әдістерін таңдау оның дамуының ең маңызды жағдайларының бірі болып табылады.
Мемлекеттің казіргі экономикалық саясатының үрдісі билік және шаруашылық функцияларынара-жігін айқын ажырату және экономика саласына көпшілік биліктің барлық деңгейінің, соның ішінде муниципалдық деңгейін қоса алғанда, араласуды азайтумен байланысты.
1.3 Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық-экономикалық моделі
және оны қалыптастыру мен реттеу
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі жергілікті халық мүддесіне сай мемлекеттік емес және шаруашылық сипатқа ие болады. Осы концептуалдық тәсілдемелер біздің бұған әрі жергілікті өзін-өзі басқарудың ҚР экономикалық моделін жасау бойынша тәжірибелер әзірлеудің негізіне алынған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай концепциясы халық билігін жүзеге асыруға мүмкіндік береді және тұрғындарға дербес және өз жауапкершіліктерімен мемлекеттік қадағалау және қаржылық базаның меншіктік, мүліктік негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге мүмкіндік берді. Жалпы жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің өзімен берілген жеке мемлекеттік өкілеттіліктерге ие болуы мүмкін.
Ғалымдардың пікірінше, жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қаматмасыз ету мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
oo мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін заңдық реттеу
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік өкілеттіктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және қаржылық қаражаттар беруді жүзеге асыру
oo мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
oo республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арaсындағы қатынастарды реттеу
oo минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды жергілікті бюджеттің тепe-теңдігін қамтамасыз ету
oo жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
oo мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда болған жергілікті өзін-өзін басқарудың қосымша шығындарының орнын толтыру
oo жергілікті міндеттерді орныдауда мақсатты мүлік және аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға мақсатталуы тиіс. Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті басқарылушы жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық әсерге жауап беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады. Мұндағы басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен ондағы лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті - қоғамдық процестер, адамдар, шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады: мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы, конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік, қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі, жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацяланып жатқан жағдайында адекватты болып табылады[16]
Біздің елдегі жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалаудың күрделілігі айтарлықтай деңгейде бірқатар ерекшеліктермен байланысты болып отыр:
- Мемлекет субъектілерін көп қиындық тудыратын негізгі заң құжаттарын жасауға мәжбүр ететін жергілікті өзін-өзі басқару туралы қажетті құқықтық база мен заңнамалардың жоқтығы.
- Жергілікті өзін-өзі басқарудың көптүрлілігі - біздің елде бұл түрлер болып қалалар, аудандар, селолық аудандар, басқа да елді мекендер мен аймақтар мойындалады. Осы пунктіге жергілікті өзін-өзі басқару орындары мен қызмет адамдарын сайлау тәсілдерінің көптүрлілігін енгізуге болады.
- Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымы халықпен айқындалады, ал олардың атаулары ұлттық, тарихи және басқа да салттарды көрсетеді: қалаларда бұл әкімшіліктер; аудан, село және басқа да муниципалды қалыптасуларда - өкілдер мен депутаттар жиынтығы, өзіндік басқарудың құрылтайлары мен комитеттері және т.б.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін, түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің ақшалай қорын білдіреді.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде жүзеге асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге байланысты. Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, салық салу және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін сақтау мен заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету. Сыртқы қызметтері: әлемдік экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы, басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға бекітілген ресурстармен қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржыдық, ақпараттық және нақты жағдайға байланысты басқа да ресурстар.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құрылымы 6-шы суретте көрсетілген.
Үкіметтің - Премьер министрі
Парламент келісімімен Премьер-министр тағайындалады
ҚР президенті
Конституциялық кеңес
Премьер-Министрдің үсынысы бойынша Президент тағайындайды
Тарату құқығы
Сенімсіздікті
Кеңестің мұшелерінің 3-н Президент, 2-н Сенат төрағасы, 2- Мәжіліс төрағасы 6 жылдық мерзімге тағайындайды
білдірті
Сенат
Мәжіліс
Сенаттың 7 депутатын Президент тағайындайды, ал қалған 32 депутатты әрбір облыстан, Астана және Алматы кк. (2 адамнан) сайланады.
Село, кент әкімдері
Аудан әкімдері
Аудан мәслихаты
Облыс, Алматы, Астана маслихаттары
Облыс, Алматы, және Астана қалаларының әкімдігі
5 жылдық мерзімге 77 депутат сайланады, соның ішінен 67-сі бір мандатты ауымақтық округтан, 10 адам партия тізімі бойынша
Заң мәтіндері
Тағайындайды
Қазақстан халқы (сайлау құқығы 18 жастан бастап)
Тағайындайды
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 6. Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін қалыптастырудың теориялық аспектілері
6
1.1
Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
6
1.2
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудыңжәне қызметінің негізгі қағидаттары
12
1.3
Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық-экономикалық моделі және оны қалыптастыру мен реттеу
18
2
Қазақстан республикасындағы жергілікті қаржылардың экономикалық көрсеткіштерін талдау
35
2.1
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және атқарудың әдістемелік негіздері
35
2.2
Ақтөбе облысы бойынша жергілікті бюджет жағдайын талдау
40
2.3
Аймақта жергілікті өзін-өзі басқарудың қазіргі жағдайы мен оның дамуы
49
3
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық экономикалық механизмдерін тиімді пайдалану жолдары
59
3.1
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жетілдіру жолдары
59
3.2
Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландырудың әдістері
65
3.3
Жергілікті бюджет шығындарын қаржыландыру әдістерін оңтайландыру
76
Қорытынды
82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
86
Қосымшалар
89
Кіріспе
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып материалдық қаржылық ресурстарды жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
-Заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
-Міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
-Жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
-Мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау[1].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев 2015 жылғы
6 мамырдағы үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалдық реформаны жүзеге асыратын 100 нақты қадамды белгіледі. Елбасының 5 институционалдық реформасын іске асырудағы ұлтымыздың қадамдық жоспары баспасөзде жарияланды. 100 нақты қадам - бұл жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. 100 нақты қадам елімізге 2050-Стратегиясын жүзеге асыру мен мемлекеттілігімізді нығайтуға, жолдан адаспауға, күрделі кезеңнен сенімді өтуге жағдай туғызатын беріктік қорын жасап беретін болады. Жоспардың негізгі мақсаты - аурудың сыртқы белгісін сылап-сипап қою емес, оларды жүйелі емдеу болып табылатын қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайды, - делінген жарияланымда[2].
Жергілікті қаржыны басқару - бұл маңызды қаржылық шешім қабылдайтын ғылым. Жергілікті қаржыны басқару стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізу үшін қаржысын басқаруға бағытталған ғылым. Жергілікті қаржыны басқару ең басты бағыты ақша ағымын және айналым қаражаттарын басқару болып табылады. Сонымен, жергілікті қаржыны басқару функционалды тұрғыдан экономикалық басқарудың жүйесі және қаржы механизмінің бір бөлігі, институционалды тұрғыдан қаржы менеджменті басқару органы, ал ұйымдастырушылық - құқықтық тұрғыдан басқару қызметтің бір түрі болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырылу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің жыл сайынғы Қазақстан-2050 жолдауында: Министерства ішіндегі орталықсыздандыру, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторларға орталықсыздандыру қажеттігі жайында атап өткен [3].
Қазіргі кезде, нарықтық экономикада жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің тиімділігі экономикада маңызды.
Жергілікті қаржы - жергілікті қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін және алынған қаражаттармен мемлекеттің қызметін атқару үшін қоғамдық өнімнен ұлттық байлықтың құндылығын бөлу және қайта бөлуге қатысты ақша қарым-қатынасы.
Ақша қарым-қатынасының субъектілері: азаматтар, мемлекет және өндірістік қоғамда.
Жергілікті қаржының қаржылық қызметі оның ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану сияқты үш жалпы бағытта іс-әрекет ететін толып жатқан және сан қырлы функцияларында білінеді. Бұлардың әрқайсысындағы ажырағысыз элемент бақылаудың функциясы болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің сан алуандығы қаржы жүйесін құрудың ерекшеліктерімен анықталады. Мемлекет әр түрлі орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларға, сондай-ақ меншіктің басқа нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қаражаттарына өзінің ықпалын жая отырып, бюджет ресурстарын, мемлекеттік кәсіпорындардың қаржы-қаражаттарын жасау, бөлу және пайдалану жөніндегі функцияларын жүзеге асырады.
Қаржыны басқару-бұл қаржыны және шектеуші экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және мұның негізінде қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет шараларының жиынтығы. Қаржыны басқару-тиісті қаржы саясатына жатудің мақсаты; қаржы механизмі-бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты-қаржыны басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржы жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің, соның ішінде әртүрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен жүзеге асырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жергілікт өзін-өзі басқару жүйесіндегі қаржылық экономикалық механизмдерді зерттеу болып табылады.
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерімділікте, бюджет профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында мемлекет пен қоғамның барлық мүшелереніің экономикалық мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырат білген жөн: біріншіден, мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және сөйтіп қоғамдық өндірістің бүкіл процесіне ықпал жасайды; екіншіден, қаржының өзі басқарудың обьектісі болып табылады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - Қазақстан Республикасының жергілікті қаржы жүйесін толықтай аша отырып, оның қоғамдағы алатын орнын түсіну. Республикамыздың ең маңызды мәселелерінің бірі қаржы болып табылады.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының соның ішінде Ақтөбе облысының жергілікті бюджетінің жағдайы.
Зерттеу пәні - Жергілікті өзін-өзі басқаруағы қаржылық механизмді қалыптастыру болып табылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Жалпы сондай-ақ, қаржылық менеджменттің теориялық негіздері Ф.У. Тейлор, Ю.Ф. Бригхем, А.И. Балабанов, И.Т. Балабанов, Т.В. Теплова, Дж. Синка, А.Р. Горбунов, Е.С. Стоянова сияқгы ғалымдардьвд және басқа авторлардың ғылыми еңбектерінде зерттелген.
Зерттеу жаңалығы -автормен құрастырылған жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық - экономикалық модулі ұсынылған. Зерттеу нәтижесі мекемелер тәжрибесінде қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстық құрылымы - кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, жергілікті өзін-өзі басқару және оның түрлері, басқару механизмдері, жергілікті қаржылық басқарудың экономикалық мазмұны, жергілікті қаржылық басқаруды реттеу механизмдері, жергілікті қаржылық басқаруды жүзеге асыру механизмдері қарастырылды.
Екінші бөлімде, жергілікті бюджеттердің қаржыларын қалыптастыру мен реттеу, жергілікті қаржыларды талдау мен облыстық және аудандық бюджеті талданды.
Үшінші бөлімде, Қазақстан Республикасының жергілікті әлеуметтік экономикасының даму статегиясы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық басқару тенденциялары және оны дамыту әсері және әлеуметтік-экономикалық дамудың басымдықтары, жергілікті қаржылық басқарудың даму болашағы талқыланды.
Зерттеу барысында жергілікт өзін-өзі басқару жүйесіндегі қаржылық экономикалық механизмдерді зерттеуге байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы заңнамалық құжаттары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері қолданылды.
1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның қаржылық механизмдерін
қалыптастырудың теориялық аспектілері
1.1 Жергілікті өзін өзі басқару және оның экономикалық мәні
Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізі болып материалдық қаржылық ресурстарды жергілікті өзін өзі басқарудың тиімділігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билік жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негіздерінің дамуына жағдай жасап төмендегілерді қамтамасыз етеді:
- заңның көмегімен мемлекеттік меншік обьектілері жеке меншікке беру.
- жергілікті өзін өзі басқару органдарына жекелеген мемлекеттік өкілеттілікті жүзеге асыру үшін қажетті материалдық құралды беру.
- міндеттерді шешуге мақсаттық аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
- жергілікті өзін өзі басқару органдарына қабылданған мемлекеттік шешімдерді орындау барысында жұмсалған қосымша шығыны үшін конфессация төлеу.
- мемлекеттік минималдық әлеуметтік стандартты дайындау.
Жергілікті меншік Қазақстан Республикасының азаматтық кодекісінде меншік құқығы негізінде қалалық, селолық тағы басқа муниципалдық құрлымға тиісті мүлік.
Жерігілікті меншіктің құрамына мыналар кіреді:
1. жергілікті бюджеттің қаражаты немесе бюджеттен тыс қорлар жатады;
2. жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүлкі;
3. муниципалдық жерлер және басқа муниципалдық меншіктегі табиғи ресустар;
4. муниципалдық кәсіпорындар мен ұйымдар;
5. муниципалдық банктер мен басқа да қаржы несиелік ұйымдар;
6. муниципалдық тұрғын үй қоры және тұрақжайлар;
7. білім беру, денсаулық сақтау, мәдинет, спорт және тағы басқа жылжымайтын мүліктер бар муниципалдық мекемелер[4].
Кез келген муниципалдық құрлымның жарғысы бар. Оның құрамында төмендегі мәліметтер беріледі. Муниципалдық құрлым аумағының құрлымы, аты, шекарасы, рәміздердің болуы.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы лауазымды тұлғалардың өкілеттілігін, олардың өкілдік ету мерзімі.
Жергілікті қызметті ұйымдастыру тәртібі, жергілікті өзін өзі басқарудың жүзеге асырудың экономикалық және қаржылық негізі.
Қазіргі қоғамдағы саяси және экономикалық реформаның маңызды бөлімдерінің бірі жергілікті өзін өзі басқару сферасы. Бұл қазіргі кезде жаңару процесінде мемлекеттік басқаруды мемлекеттік жауапкершілік пен өкілеттіліктің бір бөлігін жергілікті деңгейдегі басқару органдарына беру. Оның маңыздылығы жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы қайта құрулар және мемлекеттік биліктің төменнен жоғарыға қарай бағытталған тиімді жүйесін құрумен байланысты.
Әлемнің дамыған елдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың 3 типі бар. Олар:
1 - англосаксондақ;
2 - француздық;
3 - аралас тип[5].
Бірінші типке АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Австралия, Жаңа-Зеландия елдері тән. Мұнда автономды жергілікті органдар мен олардың орталыққа тікелей емес бағыныштылығымен ерекшеленеді.
Төменде келтірілген суретте Ұлыбританияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген
Жергілікті кеңестер сайлау негізінде 4 жылға
сайланады. Кеңес құрамы жыл сайын 13 бөлігі
жаңарып түрады. Кеңес мүшелері өз жұмысын ақысыз
жүзеге асырады. Кеңес мүшелері өз депутаттық міндеттерін атқару үшін белгілі мерзімге негізгі жұмыстан босатылуға құқылы.
Құрылым. Кеңес мүшелері өз құрамынан төрағасын сайлайды. Астананың қалалық аймақтарында және астаналық графстволарының округтарында кеңес мүшелері мэрді сайлайды.
Графстволардың Кеңестері көлік дамуы, жол қозғалысы, қоғамдық тәртіпті сақтау, білім беру, әлеуметтік қызмет көрсету, өрт қауіпсіздігі мәселелерімен айналысады.
Округ Кеңестері денсаулықты сақтау, жергілікті жоспарлау, тұрғын үй құрылысы мәселелерімен айналысады.
Махала Кеңестері спорт аландарын құру мен оны
пайдалану, демалыс орындарын және т.б.
мәселелерімен айналысады
Махалла(қауым)
Округі
Аймақ
Үлкен Лондон
қала-графствосы
графствосы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 1. Ұлыбританияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі
Екінші тип Франция, Италия, Испания, Бельгия, Латын Америкасы елдеріне тән. Мұнда жергілікті органдар қыхзметіне деген орталық биліктің әкімшілік бақылауының дамыған жүйесімен ерекшеленеді.
Төменде келтірілген 2-ші суретте Францияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген
Үшінші тип: Германия, Жапония. Мұнда алғашқы екі тип элементтірі қатар кездеседі.
Мемлекеттік жергілікті басқару жүйесін қалыптастырудың тағы бір себебі мемлекеттік істерді басқаруда азаматтар құқықтарын жүзеге асыруға негізделген демократиялық мемлекеттің қалыпты қызметін ұйымдастыру.
Орталық үкімет
Әкімшіліктің жергілікті кеңесі
Орталықтың бақылауымен жергілікті билікке табысталған орталықлықсыздандыру функциясы
Орталықтың өкілі
Жергілікті биліктің құзыретінен тыс орталықтандырылмаған функциясы
Жергілікті биліктің құзыретінен тыс орталықтандырылмаған функциясы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 2. Францияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі
Қазақстан Республикасы әкімшілік аймақтық құрылымының жүйесі мынадай құрылымдардан тұрады:
1. ауыл (село);
2. ауылдық округ;
3. аудан орталығы;
4. аудан. [6]
Төменде келтірілген 3-ші суретте Германияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының үлгісі көрсетілген.
Қызметі бойынша Кеңестің
төрағасы
Қауым кеңесі бургомистрді сайлайды
Жетекші рөл Бургомистр атқарады.
Оңтүстік герман үлгісі Кеңес-бургомистр үлгісі
Қызметі бойынша Кеңестің
төрағасы
Қауым кеңесі мен бургомистр бір алқаны құрайды
Жетекші рөл Кеңес атқарады
Бургомистр
(халықпен сайланады)
Қауым кеңесі
Бургомистр
(кеңеспен сайланады)
Қауым кеңесі
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 3. Германия қауымдарында жергілікті өзін-өзі басқару үлгілері
Облыс, аудан, қалалар территориясындағы тұрғындардың өкілетті органы жергілікті деңгейде - маслихат деп аталады. Бұл атқарушы орган жергілікті әкімшілік басқару құрылымдарынын тұрады. Жергілікті деңгейдегі басқа да атқарушы және өкілетті органдар әлеуметтік-экономикалық бағдарламаның орындалуын қамтамасыз етеді. Облыстар мен аудандардың және республикалық облыстық маңызы бар қалалардың экономикалық және қаржылық негізі біріншіден, жергілікті бюджеттер. Екіншіден, коммуналдық заңда тұлғаға бекітілген мүліктен. Үшіншіден, Қазақстан Республикасы әкімшілік-аймақтақ топтарының меншігіндегі басқа да мүліктер.
Жергілікті деңгейде қаржы ресурстарын басқару жүйесінде маңызды рольді бюджеттік реттеу қызметі атқарады. Бюджеттік реттеу 2 негізгі бағытта жүргізіледі:
1. аймақты дамыту үшін бюджеттен қаржы ресурстарын бөлу. Олар: дотация, субсидия, субвенция, ақша қаражатының қолдануды қалыптастыру.
2. Облыстар, аудан мен қала бюджетіндегі қаржы ресурстарының көлемін жоспарлау мен реттеу[8].
Жергілікті атқарушы органдарының басқа қызметтерінің бірі облыстық әкімшіліктің қызметін ұйымдастыру. Облыстар әкімінің аппараты, облыс әкімінің қызметін ұйымдық, құқықтық, ақпараттық талдау, консультативтік және материалдық-техникалдық жағынан қамтамасыз етуді жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме болып табылады. Облыс әкімінің аппараты өз қызметін Қазақстан Республикасы конституциясының заңдарына ел президентінің, үкіметінің актілеріне, облыс әкімінің шешімдері мен өкімдеріне және т.б. ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Сонымен қатар, мемлекеттік жергілікті басқару деңгейіндегі өкілетті органдар экономикалық реформаларды жүзеге асыру. Оны іске асырудың тактикасы мен механизмдерін анықтау облыстың халық шаруашылығы кешенінің болашақтағы дамуы мен жағдайларына, әлеуметтік мәдени салаларына, сыртқы экономикалық байланысқа талдау жасау, маңызды проблемаларды табу және оны шешу жөнінде ұсыныстар әзірлейді[9].
Жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады: аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағ-дарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылу-ын қамтамасыз ету; коммуналдық меншікті басқару; жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмыстарын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу[10].
Заманауи әлемде мемлекеттің әл-ауқаты жалпы ұлт әлеуетін және жекелей алғанда азаматтардың мүмкіндіктерін тиімді пайдаланумен айқындалады. Сондықтан көптеген дамыған елдер жергілікті өзін-өзі басқару үлгісін жетілдіруге ұмтылады.
Биліктің осы деңгейі халыққа барынша жақын, негізінен оны халық қалыптастырады, оның бақылауында болады және халықтың негізгі өмірлік қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесін шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқару ұтымды құрылса, тек жергілікті ресурстардың жұмсауы оңтайланып қана қоймай, сонымен қатар, халықтың билікке деген сенімі едәуір артады.
Мемлекет дамуының бүгінгі кезеңінде мұндай мәселе Қазақстанның алдында тұр. Мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру жергілікті қоғамдастықтың тыныс-тіршілігін тікелей қамтамасыз ететін бірқатар функцияларды жергілікті өзін-өзі басқаруды реттеу саласына беруді талап етеді[11].
Алайда бұл процесс көптеген мәселелердің шешілмегендігімен және заңнамалық реттеудің жеткіліксіздігімен тежелуде. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуге ұмтылудағы негізгі кемшілік жергілікті өзін-өзі басқарудың тұтас моделін алдын ала әзірлемей, олардың үзінді ретінде жүзеге асырылғаны болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заң болып табылады.
2007 жылы Конституцияға жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды халық тiкелей, сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арқылы жүзеге асыратындығы айқындалған толықтырулар енгізілді. Заңнамада әкімнің мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару функцияларын да жүзеге асыратыны, ал жергілікті деңгейдегі мәселелерді талқылау үшін жергілікті қоғамдастықтың тікелей еркін білдіру арқылы жиналыстарын (жиындарын) өткізуге болатыны белгіленген.
Бүгінгі күні мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанында ауыл (село), кент, аудандық маңызы бар қалалар, сондай-ақ қалалардағы аудандар әкімдерінің аппараттары қалыптасқан. Бұл ретте олардың дербес бюджеті жоқ, бірақ бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі болып табылады. Аталмыш шығыстар аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің құрамында қарастырылып, оларды тиісті мәслихаттар бекітеді. Бұл шығыстар мектепке дейінгі тәрбиелеу мен білім беруді жүзеге асыруға, мұқтаж азаматтарға үйде әлеуметтік көмек көрсетуге, елді мекендерді абаттандыру мен көгалдандыруға, шаруашылық есепке алуға және т.б. бағытталған.
Ауыл (село), ауылдық (селолық) округ, кент әкімдеріне бірқатар міндеттер жүктелген, бірақ олар қаржымен қалдық қағидаты бойынша қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде бұл әкімдер жергілікті маңызы бар мәселелерді тиімді шешуде қабілетсіз, осылайша халық тарапынан объективті наразылық туады.
Бұл мәселені шешу үшін бастапқы кезеңде 2012 жылдан бастап Өңірлерді дамыту бағдарламасы шеңберінде жергілікті маңызы бар өзекті мәселелерді шешу үшін өңірлерді қаржылық қолдау тетігі іске асырылуда. Осы тетіктің маңызды буыны іс-шараларды іріктеу мен бөлінген қаражатты бөлу кезінде халықтың қатысуы болып табылады[12].
Қазіргі уақытта жергілікті басқарудың ең төменгі деңгейінде дербес бюджеттерді қалыптастыру аудандық бюджеттердің көбі субвенциялы болғандықтан тежелуде. Төменгі басқару деңгейіндегі бюджет қалыптасқан жағдайда, ол да субвенциялы болуы мүмкін (мысалы: Ақмола облысының барлық 17 ауданы облыстық бюджеттен субвенция алады, Қарағанды облысындағы 9 ауданның 8 ауданы субвенциялы) деп күтуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тікелей жүзеге асыруда бірқатар шешілмеген мәселелер де бар.
Қолданыстағы заңнамада жиналыстардың (жиындардың) жүргізілу тәртібі мен шешімдерін қабылдауды облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана мәслихаттары айқындайтыны және бұл ретте әрқайсысы жиындарды жүргізудің өз тәртібін қабылдауы тиіс екендігі көзделген.
Алайда заңнамада көзделген жиналыстарда (жиындарда) жергілікті маңызы бар мәселелерді талқылауға азаматтардың қатысуы жөніндегі нормалар бүгінгі іс жүзінде орындалмай отыр. Заңнамада жиналыстардың (жиындардың) қалыптастырылу, өткізілу тәртібі мен өкілеттігі регламенттелмеген.
Ауылдық деңгейдегі әкімдердің жүктелген функцияларды жүзеге асыруы кезінде олардың жеткіліксіз дербестігін айқындайтын негізгі проблемалық сәттердің бірі дербес қаржы қаражатын, мүлікті және басқа да ресурстық мүмкіндіктерді иелену және оларға билік ету құқығының шектелуі болып табылады.
Ауыл әкімдерінің шаруашылық және әлеуметтік салаларда шешімдер қабылдаудағы қолда бар жергілікті ресурстарды - жер, мүлікті қалай пайдалануға болатындығы, шағын және орта бизнестің өсуіне нақты жәрдемдесу мәселелерін шешуде өкілеттіктерін кезең-кезеңімен кеңейту қажет.
Басқарудың төменгі деңгейінде елді мекенді кешенді әлеуметтік-экономикалық орнықты дамытуды қамтамасыз ету үшін ауданды (облыстық маңызы бар қаланы) дамытудың қолданыстағы бағдарламаларына осы аумақтағы тұрғындардың бірінші кезектегі қажеттіліктері мен мұқтаждықтары көрініс табатын, жергілікті қоғамдастықтың тіршілігін қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру үшін негіз болып табылатын кіші бөлім енгізу қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқару тиімділігі көбінесе өзін-өзі басқарудың құқықтық, ұйымдастырушылық және экономикалық негізін қамтамасыз ететін қажетті заңдардың барлық кешенінің болуына ғана емес, сондай-ақ халықтың жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде өзінің құқықтары мен мүмкіндіктерін түсінуіне, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудың нақты қабілетіне де байланысты болады.
Ауыл тұрғындарының көпшілігінің жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудағы өз құқықтары мен мүмкіндіктерін түсінуге қатысты құқықтық сауаттылығының ағымдағы деңгейін ескере отырып, халыққа қоғам мен мемлекеттегі өзін-өзі басқарудың рөлі мен орнын түсіндіруде ақпараттық-насихаттау ісін жандандыру қажет.
Тұрғындары жинақы тұратын төменгі деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірлікте жергілікті өзін-өзі басқару тиімді жұмыс істейтінін әлемдік тәжірибе айғақтайды. Қазақстанда - бұл ауыл, село, ауылдық (селолық) округ, кент, аудандық маңызы бар қала, қаладағы аудан.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына өкілеттіктерді кезең-кезеңімен беру қажет, әйтпесе өзін-өзі басқару органдары өздерінің алдарына қойылған міндеттерді орындай алмауы мүмкін. Мемлекеттік институттар тарапынан болсын, азаматтар тарапынан болсын жергілікті өзін-өзі басқару органдарына деген сенім олардың жұмыс процесінде ғана пайда болады.
1.2 Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың
және қызметінің негізгі қағидаттары
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың негізгі қағидаттары Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығында көрсетілген.[13]
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық, құқықтық және экономикалық негіздерін айқындау мақсатында осы Тұжырымдамада:
1) жергілікті маңызы бар мәселелерді халықтың дербес шешуі;
2) елді мекендердің барлық тұрғындары құқықтарының заңдылығын, теңдігі мен заңды мүдделерінің ескерілуі;
3) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктерде тұратын халық мүддесін тікелей қозғайтын мәселелерді шешу кезінде азаматтар пікірінің жариялылығы және есепке алынуы;
4) жергілікті мәселелерді шешу барысында жалпы мемлекеттік мүдделерді сақтау;
5) мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге қатысуы;
6) төменгі тұрған орган Конституцияға, заңдарға, Мемлекет басшысының және Үкіметтің актілеріне қайшы келетін іс-әрекетке жол берген, тиімді басқаруға өзінің қабілетсіздігін танытқан жағдайларда ғана жоғары тұрған басқару органының оның іс-қимылына араласуы және мұндай араласу заңды және орынды болып есептелген жағдайда, белгілі бір шарттардың болуы кезінде жол берілетіні негізделген біртұтастық қағидаты;
7) жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамытудың кешенділігі, кезеңділігі;
8) жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекет тарапынан қолдау;
9) жергілікті өзін-өзі басқару органдар қызметінің ашықтығы, олардың халықтың бақылауында болуы және оған есеп беруі болуы тиіс Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың және қызметінің негізгі қағидаттарын айқындау қажет.
Енді жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тәсілдерін қарастырайық. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту саясатын іске асыру процесі кешенділігімен де, қойылған міндеттерді шешудің белгілі бір кезеңділігімен, сондай-ақ іске асырудың тиісті кезеңінде саясаттың басым бағыттарын айқындау қажеттілігімен сипатталады.
Осыған байланысты, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту екі кезеңде болжанады.
Бірінші кезең (2013 - 2014 жылдар) - басқарудың төменгі деңгейлеріндегі қолданыстағы жүйенің әлеуетін кеңейту;
1. Ауылдар (селолар), кенттер, аудандық маңызы бар қалалар деңгейлерінде жергілікті қоғамдастықтың жиналыстары мен жиындары арқылы жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде халықтың рөлін арттыру.
Мыналарды көздейтін нормаларды заңнамалық тұрғыдан бекіту ұсынылады:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіктері мен олардың жауапкершілігін айқындау;
2) жиналыстар мен жиындарды қалыптастыру, өткізу және өкілеттігі, олардың шешімдерін ресімдеудің тәртібін регламенттеу;
3) жергілікті маңызы бар іс-шараларды қаржыландыру мәселелерін жиналыстарда немесе жиындарда талқылау міндеттілігі (басқарудың төменгі деңгейі әкімдерінің дербес бюджеті болмайды, бірақ аудан бюджетінің құрамындағы он бес бюджеттік бағдарламаның әкімшілері болып табылады).
Жергілікті қоғамдастықтың жиындары жалпыға ортақ талқылауды талап ететін ең маңызды мәселелер бойынша өткізілетін болады (әкімнің есебі, жиналыстарға қатысушылар құрамын айқындау және т. б.).
Жергілікті қоғамдастықтың жиналысы жергілікті қоғамдастықтың ағымдағы мәселелерін талқылау үшін өтетін болады: бюджеттік бағдармалар, жеке кіріс көздерін қалыптастыру және қолдану және басқа мәселелер.
Жергілікті қоғамдастық жиналысына қатысушылар жиын өкілеттік берген, халықтың жекелеген топтарының мүддесін білдіретін: ардагерлер, отбасы мен әйел істері бойынша, жастар істері бойынша, ақсақалдар, үйлер, көшелер мен квартал комитеттері және тағы басқа өкілдерден құралатын болады.
Жергілікті қоғамдастық жиындарының өкілдері заңнамамен айқындалған кезеңге жіберіледі және өз қызметін тұрақты негізде атқарады.
Төменгі деңгейдегі әкімдердің жергілікті маңызы бар мәселелер жөніндегі шешімдерін жиналыстар өкілдері келіседі және мақұлдайды. Тиісті мәселелердің шешімдерінде ымыраға келмеген жағдайда, олар жоғары тұрған органның құзыретіне өтетін болады.
Әкімдердің заңға қарсы шешімдерді орындауына жол бермеу және халықтың жекелеген топтары мен жіктерінің мүдделерін қорғауды болдырмау мақсатында әкімнің жиналыстар мен жиындар шешімдерін қарау міндеттілігі және заңдылықты сақтай отырып, ол қабылдаған (немесе қабылдамаған) шешімі туралы халыққа ақпарат беру туралы ереже бекітілетін болады.
Ірі қалалардағы жалпықалалық шаруашылықты басқару ерекшелігін ескере отырып, жоғарыда аталған шараларды басқарудың төменгі деңгейіне жататын Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент қалаларының аудандарына қолданбау ұсынылады.
4) жергілікті халыққа жергілікті маңызы бар проблемаларды шешуге бөлінген бюджет қаражатының мониторингіне қатысу құқығын беру жөніндегі норманы енгізу.
5) ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) қолданыстағы даму бағдарламаларына ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтің, кенттің, аудандық маңызы бар қаланың деңгейінде жергілікті қоғамдастықтың жиналыстарында және жиындарында қабылданған, халықтың бірінші кезектегі қажеттіліктері көрініс табатын кіші бөлім қосу.
Жоғарыда аталған шаралар жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде халықтың рөлін арттыруға, шешімдерді қабылдаған кезде азаматтардың қатысуын, мүдделілігін және жауапкершілігін ынталандыруға, мемлекеттік органдарға деген сенімін нығайтуға мүмкіндік береді.
Қала халқын басқару шешімдерін қабылдау процесіне белсенді тарту тетіктерін құру және дамыту мәселелерін қарастырайық.
Қалалардың мәслихаттарына қала (қаладағы аудандар) әкімінің халықпен өзара іс-қимыл жасауы үшін қоғамдық құрылымдар құру құқығы бекітілетін болады, олардың қызметін қаржыландыруды жергілікті бюджеттің есебінен мемлекеттік тапсырыс бойынша жүзеге асыру ұсынылады.
Құрылған қоғамдық құрылымдар қала әкімдеріне заңмен белгіленген тәртіпте қоғамдық тәртіп пен азаматтардың қауіпсіздігін қорғауды, елді мекендердегі тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің тиісінше жұмыс істеуін, санитарлық жағдайды қамтамасыз етуге жәрдемдеседі. Өздері тұратын аумақтың тыныс-тіршілігі жағдайын және жалпы елді мекеннің әлеуметтік-экономикалық дамуын жақсартуда жергілікті халықтың қоғамдық және азаматтық белсенділігі мен мүдделілігі артатын болады
Келесі маңызды мәселе бұл аудандық маңызы бар қалаларда, ауылдық (селолық) округтерде, ауылдық (селолық) округтердің құрамына кірмейтін ауылдарда (селоларда) әкімдерді сайлауды енгізу.
Ауылдың (селоның), кенттің, ауылдық (селолық) округтің, аудандық маңызы бар қаланың әкімі лауазымына кандидаттарды тиісті мәслихаттың қарауына енгізуді ауданның (қаланың) әкімдері балама негізде жүзеге асыратын болады.
Төменгі деңгейдегі әкімдерді лауазымынан босату тек аудан (қала) әкімінің ұсынысы бойынша жүзеге асырылуы тиіс.
Сайлау енгізілген кезде әкімдер ауылда (селода) және аудандық маңызы бар қалада жергілікті өзін-өзі басқарудың жеке өкілді органын құрмай, атқарушы органның да, өкілді органның да функцияларын бірге атқаратын болады.
Бұл ретте қазіргі кезде демократиялық тәртіпте, яғни тиісті мәслихат депутаттарының алдын ала келісімімен жүзеге асырылатын, облыстардың, Астана мен Алматы қалаларын, аудандардың әкімдерін тағайындаудың қолданыстағы тәртібін сақтау орынды.
Әлемдік тәжірибені және жалпықалалық шаруашылықты басқару ерекшелігін ескере отырып, ірі қалаларда аудандар әкімдерінің сайлауын енгізу орынсыз.
Басқарудың төменгі деңгейлерінің қаржылық дербестігін кеңейту мәселесін қарастырайық.
Ауылдардың (селолардың), кенттердің, аудандық маңызы бар қалалардың әкімдеріне:
1) жеке кіріс көздерін (ақылы қызмет көрсетуден, ерікті және нысаналы алымдар, қайырымдылық қорлар мен демеушілердің жарналары, арнайы белгіленген орындардағы сауда үшін алымдар, абаттандыру қағидаларын бұзғаны, инфрақұрылым объектілері мен жасыл желектерге зақым келтіргені, белгіленбеген орындарда сауда жасағаны үшін айыппұлдар және заңнамаға қайшы келмейтін өзге көздер есебінен кірістер) қалыптастыру құқығы беріледі;
2) қазынашылық органдарда жергілікті өзін-өзі басқарудың функцияларын іске асыруға бағытталған кірістер мен шығыстар көрсетілетін арнаулы шоттар ашу құқығы беріледі;
3) аудандық коммуналдық меншіктің бір бөлігі (клубтар, кітапханалар, балабақшалар және т.б.) оларды тиімді пайдалану, жергілікті халықтың сұраныстары мен мұқтаждықтарын қанағаттандыру және қосымша кірістер алу мақсатында берілетін болады[14]
Бұл ретте жеке кіріс көздерін қалыптастыру және пайдалану, сондай-ақ коммуналдық меншікті пайдалану процестеріне мемлекеттік қаржылық бақылауды және қоғамдық бақылауды жүзеге асыру ұсынылады.
Жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде толыққанды мүмкіндіктер беру мақсатында, облыстық және аудандық деңгейдегі атқарушы органдардың іске асыру және рұқсат беру функцияларын оңтайландыру есебінен төменгі басқару деңгейіндегі әкімдердің өкілеттігі кезең-кезеңімен кеңейтілетін болады. Қазіргі уақытта республика (орталық) - облыс - аудан - қалалық және ауылдық елді мекендер сатылай билік өкілеттіктерін қайта бөлу арқылы мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру бөлігінде мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату жұмысы жүргізілуде.
Жүргізілген жұмыстың нәтижелері бойынша стратегиялық, бақылау, қадағалау және іске асыру функцияларын орындау шеңберінде орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылының тиімді схемасы әзірленетін болады.
Осы схеманың басым бағыты қала, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ деңгейінде тиімді мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру, ең алдымен оны институционалдық және функционалдық нығайту болады.
5. Өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудағы өз құқықтары мен мүмкіндіктерін іске асыру мәселелері бойынша халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру жөнінде іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу, оның ішінде:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдары үшін кадрлар даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру;
2) өзін-өзі басқару органдарының лауазымды адамдары мен қызметкерлеріне консультация беруді, жергілікті өзін-өзі басқарудың өзекті мәселелері бойынша конференциялар, семинарлар ұйымдастыруды және өткізуді, практикалық тәжірибе алмасуды және басқаларды қамтитын жергілікті өзін-өзі басқару қызметін ұйымдастырушылық-әдістемелік қолдау;
3) жергілікті өзін-өзі басқарудың идеяларын, қағидаттары мен міндеттерін халық арасында кеңінен таратуда, реформалардың барысы мен проблемалары туралы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қоғамдық бақылау жүйесін құрудағы халықтың рөлі туралы ақпараттандыруда жергілікті өзін-өзі басқаруды ақпараттық қолдау, әлеуметтік зерттеулер, оның ішінде сауалнамалар жүргізу.
Жоғарыда аталған шаралар төменгі деңгейдегі әкімдердің шаруашылық және әлеуметтік-экономикалық салаларда шешімдер қабылдау өкілеттіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді, жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейінің қаржылық дербестігі мен жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Екінші кезең (2015 - 2020 жылдар) - жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту кезені.
2013-2014 жылдар ішінде басқару және қаржыландыру тетіктерін практикалық пысықтау жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамыту органдарын қалыптастыру үшін базалық алғышарт болады.
2014 жылдан кейін жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару функцияларының аражігін одан әрі ажырату (функцияларды беру) мәселелері қаралып, өзін-өзі басқару органдарының бюджетін және меншігін қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ауылдық округтер деңгейінде әкімшілік-аумақтық бірліктерді оңтайландыру мәселелері пысықталатын болады (толыққанды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үшін әлеуетті ұлғайту мақсатында).
Тұжырымдаманы іске асыру құралдары болып мынaлар табылады. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығында, сондай-ақ Тұжырымдаманың ережелерінде айқындалатын міндеттер мен индикаторларды жергілікті өзін-өзі басқарудың жұмыс істеу саласын реттейтін заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру арқылы іске асыру көзделген[15].
Тұжырымдаманың ережелері жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша заңнамалық және өзге де нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру арқылы іске асырылатын болады.
Аймақтың экономикалық ресурстарды басқару бойынша жергілікті өзін-өзі басқару органдардың функциялары оларды тиімді пайдалану мен осы экономикалық ресурстарды халықтың өмірлік ігілігіне айналдыру. Осы функциялардың негіздері төмендегі суретте көрсетілген (сурет 4).
Отандық және шетел ғалымдарының пікірінше, жоғарыда көрсетілген функцияларын есепке ала отырып муниципалдық құрылымның экономикасын басқарудың мына негізгі бағыттарын атап өтуге болады:
- муниципалдық меншікті басқару;
- қаржы саясаты;
- муниципалдық қаржыны басқару;
- өнеркәсіптік саясат;
Муниципалдық меншікті басқару
Экономикалық талдау, жоспарлау және болжамдау
Салықтық, бағаны, тарифтік реттеу
Сыртқы экономикалық қызмет
Жергілікті басқарудың экономикалық функциялары
Инвестициялық қызмет
Кәсіпкерлік қызметті экономикалық реттеу
Аймақ дамуын жиынтық қаржылық жоспарлау
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 4. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық функциялары
- муниципалдық құрылымның аймағында муниципалдық емес шаруашылық субъектілермен өзара әрекет жасау;
- салық, тариф, баға саясаты;
- инвестициялық саясат;
- муниципалдық құрылымдарының өз аралық және халық аралық экономикалық байланыстарды басқару және т.б.
Муниципалдық құрылымның аймағында экономикалық процестерді басқару басқару объектісіне әсер етудің тікелей және жанама әдістерін пайдаланудың талап етеді. (сурет 5).
Реттеу әдістері
Экономикалық
Әкімшілік
Муниципалдық емес шаруашылық субъектілермен шарттық қарым-қатынас
(Муниципалдық шаруашылық субъектілерге қатысты) тікелей басқару
Салық жеңілдіктер
Муниципалдық тапсырыс
Үлестеу(мысалы, жұмыс орындарын)
Жекелеген қызмет түрлерін лицензиялау
Бағалар және тарифтер
Жер салығы мен жалгерлік ақы
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 5. Муниципалдық құрылымын аймағында экономикалық процестерді реттеу әдістері
Муниципалдық құрылымның экономикалық саясаты бір неше факторларға байланысты өзгеруі мүмкін: географиялық орналасқан жері, қала құраушы ортаның салалық құрылымы және осыған сәйкес муниципалдық құрылымының түрін (әкімшілік орталығы, көлік торабы, өнеркәсіптік немесе ресурс өндіруші, ғылыми, мәдениет орталығы және т.б.), халықтың әлеуметтік-демографиялық құрамы, оның еңбекке қабілетті бөлігінің біліктілігінің деңгейі және с.с.
Нақты жағдайда муниципалдық құрылымының экономикалық саясатының ең тиімді бағыттары мен әдістерін таңдау оның дамуының ең маңызды жағдайларының бірі болып табылады.
Мемлекеттің казіргі экономикалық саясатының үрдісі билік және шаруашылық функцияларынара-жігін айқын ажырату және экономика саласына көпшілік биліктің барлық деңгейінің, соның ішінде муниципалдық деңгейін қоса алғанда, араласуды азайтумен байланысты.
1.3 Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық-экономикалық моделі
және оны қалыптастыру мен реттеу
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі жергілікті халық мүддесіне сай мемлекеттік емес және шаруашылық сипатқа ие болады. Осы концептуалдық тәсілдемелер біздің бұған әрі жергілікті өзін-өзі басқарудың ҚР экономикалық моделін жасау бойынша тәжірибелер әзірлеудің негізіне алынған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай концепциясы халық билігін жүзеге асыруға мүмкіндік береді және тұрғындарға дербес және өз жауапкершіліктерімен мемлекеттік қадағалау және қаржылық базаның меншіктік, мүліктік негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге мүмкіндік берді. Жалпы жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің өзімен берілген жеке мемлекеттік өкілеттіліктерге ие болуы мүмкін.
Ғалымдардың пікірінше, жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қаматмасыз ету мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
oo мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін заңдық реттеу
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік өкілеттіктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және қаржылық қаражаттар беруді жүзеге асыру
oo мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
oo республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арaсындағы қатынастарды реттеу
oo минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды жергілікті бюджеттің тепe-теңдігін қамтамасыз ету
oo жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
oo мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда болған жергілікті өзін-өзін басқарудың қосымша шығындарының орнын толтыру
oo жергілікті міндеттерді орныдауда мақсатты мүлік және аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу.
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға мақсатталуы тиіс. Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті басқарылушы жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық әсерге жауап беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады. Мұндағы басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен ондағы лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті - қоғамдық процестер, адамдар, шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады: мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы, конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік, қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі, жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацяланып жатқан жағдайында адекватты болып табылады[16]
Біздің елдегі жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалаудың күрделілігі айтарлықтай деңгейде бірқатар ерекшеліктермен байланысты болып отыр:
- Мемлекет субъектілерін көп қиындық тудыратын негізгі заң құжаттарын жасауға мәжбүр ететін жергілікті өзін-өзі басқару туралы қажетті құқықтық база мен заңнамалардың жоқтығы.
- Жергілікті өзін-өзі басқарудың көптүрлілігі - біздің елде бұл түрлер болып қалалар, аудандар, селолық аудандар, басқа да елді мекендер мен аймақтар мойындалады. Осы пунктіге жергілікті өзін-өзі басқару орындары мен қызмет адамдарын сайлау тәсілдерінің көптүрлілігін енгізуге болады.
- Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымы халықпен айқындалады, ал олардың атаулары ұлттық, тарихи және басқа да салттарды көрсетеді: қалаларда бұл әкімшіліктер; аудан, село және басқа да муниципалды қалыптасуларда - өкілдер мен депутаттар жиынтығы, өзіндік басқарудың құрылтайлары мен комитеттері және т.б.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Конституцияда мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі қағидалары мен бағыттары нақты белгіленген.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті бюджеттер ерекше буын ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін, түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану) қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің ақшалай қорын білдіреді.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде жүзеге асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге байланысты. Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, салық салу және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін сақтау мен заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету. Сыртқы қызметтері: әлемдік экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы, басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға бекітілген ресурстармен қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржыдық, ақпараттық және нақты жағдайға байланысты басқа да ресурстар.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің құрылымы 6-шы суретте көрсетілген.
Үкіметтің - Премьер министрі
Парламент келісімімен Премьер-министр тағайындалады
ҚР президенті
Конституциялық кеңес
Премьер-Министрдің үсынысы бойынша Президент тағайындайды
Тарату құқығы
Сенімсіздікті
Кеңестің мұшелерінің 3-н Президент, 2-н Сенат төрағасы, 2- Мәжіліс төрағасы 6 жылдық мерзімге тағайындайды
білдірті
Сенат
Мәжіліс
Сенаттың 7 депутатын Президент тағайындайды, ал қалған 32 депутатты әрбір облыстан, Астана және Алматы кк. (2 адамнан) сайланады.
Село, кент әкімдері
Аудан әкімдері
Аудан мәслихаты
Облыс, Алматы, Астана маслихаттары
Облыс, Алматы, және Астана қалаларының әкімдігі
5 жылдық мерзімге 77 депутат сайланады, соның ішінен 67-сі бір мандатты ауымақтық округтан, 10 адам партия тізімі бойынша
Заң мәтіндері
Тағайындайды
Қазақстан халқы (сайлау құқығы 18 жастан бастап)
Тағайындайды
Ескертпе-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Сурет 6. Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz