Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің теориялық жақтарын ғылыми негіздеу
Кіріспе
1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық жақтары
1.1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен теориялық жақтары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
2 Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық. түлік мәселесі
2.1 Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығының казіргі жағдайы
2.2 Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың казіргі жағдайы мен мәселелері
2.3 Азық. түлік рыногының Ақтобе облысында алатын орны, қазіргі жағдайы мен дамуы
3 Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық.түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландыру
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісі мен азық.түлік нарығын мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдаудың оңтайлы деңгейі
3.3 Ұлттық және аймақтық деңгейде азық. түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және осы жүйесінде азық. түлік нарығының орны
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық жақтары
1.1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен теориялық жақтары
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
2 Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық. түлік мәселесі
2.1 Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығының казіргі жағдайы
2.2 Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың казіргі жағдайы мен мәселелері
2.3 Азық. түлік рыногының Ақтобе облысында алатын орны, қазіргі жағдайы мен дамуы
3 Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық.түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландыру
3.1 Ауыл шаруашылық өндірісі мен азық.түлік нарығын мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдаудың оңтайлы деңгейі
3.3 Ұлттық және аймақтық деңгейде азық. түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және осы жүйесінде азық. түлік нарығының орны
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Экономикасы дамыған елдер тәжірибесі аграрлық өндірісті жандандырмай елдің азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін шешу және дамыған нарықтық қатнастарды қалыптастыру мүмкін еместігін дәлелдеп отыр. Бірақ бүгінгі күні ұлттық ауыл шаруашылығы өндірісінің ауыл шаруашылығының проблемаларын шеше алатын мамандандырылған қаржы орталығы немесе банкі әлі күнге дейін жоқ. Бұл мәселелерді шешу үшін тек бюджеттік қаржы жағынын жүргізуші түрінде ғана емес, банк жүйесінде ерекше орын алатын осы ресурстарды пайдалану үшін негізгі бақылаушы және қаржы операторы ретінде қызмет жасайтын мемлекеттік жүйені құратын банк құру қажет болып тұр. Бұл мәселелер жөнінде Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында: Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру маңызды. Бұл – біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді. Бұл секторға инвестиция көбірек салынады. Сондықтан бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып қалмай, өндірістің өсімі жөнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе беретін болады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек. Бірінші кезекте, әсіресе баға қалыптастырудың ашық механизмдері арқылы тиімді жер нарығын құру маңызды. Ауылшаруашылық жерлерін инвестиция тарту және озық технологиялар енгізуді ескеріп жалға бергенде ғана бәсеке күшейеді. Ауыл шаруашылығында бизнестің дамуына, фермерлер кооперациясы үдерісіне, жерді тиімді пайдалануға бөгет жасайтын барлық кедергіні жойған жөн. Болашақ – аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес түріндегі жаңа өңдеу кәсіпорындары желісін құруда. Бұл тұста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз. Фермерлер ұзақ мерзімді қаржыландыру мен өткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға алатын болуға тиіс. Ауыл өндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру да өзекті мәселе. Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек.
1. Н.Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ жолдауы
2. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шiлдедегi N 66 Заңы
3. «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы»
Қазақстан Республикасының Кодексін қолданысқа енгізу туралы (2012.12.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. Гармаева Э.Ц. Совершенствование организационно-экономического механизма регулирования продовольственного рынка региона : автореф. дис. канд. экон. наук. - Улан-Удэ, 2011. - 22 с.
5. Заровняева С.В. Регулирование и поддержка АПК в системе государственного управления экономикой: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук: 08.00.05/Заровняева Светлана Викторовна. - Новосибирск, 2007. - 22 с.
6. Милосердов В.В. Государственное регулирование и поддержка сельского хозяйства/ В.В. Милосердов [Электронный ресурс]. - 2008. - Режим доступа: http://vladimir.miloserdov. name/articles/page-30.html.
7. Нечаев В.И. Региональные аспекты государственного регулирования агропромышленного производства : монография / В.И. Нечаев, Ю.И. Бершицкий, С.М. Резниченко. – СПб. : Лань, 2009. – 336 с.
8. Калиев Г.А. Аграрные проблемы на рубеже веков. Алматы: РГП «НИИ экономики АПК и развитие сельских территорий», 2003, 326 с.
9. Румянцев А.П. Оценка уровня государственной поддержки сельского
хозяйства // Вопросы экономики, 2012, №, 107 с.
10. Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношениям. – Известия НАН РК, серия Общественные науки, 1993, №2 с. 34.
11. Зиябеков Б. Государственное финансово-кредитное регулирование аграрного сектора в условиях рыночной экономики. Шымкент: Ғасыр, 2004, 238 с.
12. Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы // Казахстанская правда. 2006, 18 ноябрь. С.1.
13. Черняков Б. Материалы презентации монографии «Американское фермерство: ХХI век» www.agronews.ru.
14. Agricultural policies, Markets and Trade in OECD Countries: Monitoring and Evaluation. Paris: OECD, 2012.
15. Schiff M., Valdes A. The Political Economy of Agricultural Pricing Policy. V.4. A Synthesis of the Economics in Developing Counries. Baltimore, London: The John Hopkins Uni Press,2012.
16. The Common Agricultural Policy / Ed. by C. Ritson, D.R. Harvey. CAB International,2013. P. 324.
17. Бенке И.Ю. Проблемы и перспективы устойчивого антикризисного развития продовольственной безопасности в Казахстане // Экономический журнал «Аль-Пари», 2011-1 (65), стр. 47-52
18. Қазақстан Республикасының кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)»
19. Михайлова Д. Диверсификацию АПК простимулируют // «Капитал.kz», №47 (234), 03.12.2009 г.
20. Алшанов Р. Агропромышленный комплекс Казахстана:итоги, тенденции и горизонты развития. Казахстанская правда. 28 октября 2015г. С.20.
21. Калиев Г.А. и др. Стратегические направления экономического развития региональных агропродовольственных систем Казахстана (предложения).- Алматы, 2005.-100с.
22. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған "Агробизнес-2020" бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы № 151 қаулысы.
23. Ақтөбе облысының ауыл шаруашылық департаменттінің деректері.
24. Бақыт ТОРҒАЕВ «Сыбаға» - ауыл шаруашылығын қолдау бағдарламасы//Егеменді Қазақстан 2014, 14 қазан.
25. Сарсенбаева Т. «Сыбаға» бағдарламасы Ақтөбеде: мәселелері мен болашағы//Ақтөбе газеті, 28 қыркүйек 2014 ж.
26. Рысты АЛИБЕКОВА«Агробизнес-2020»: есть положительные результаты//Казахстанская правда, 12 мая 2015 г.
27. 2015-2019 жж арналған Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық даму болжамы.
28. “Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры” Акционерлік қоғамының жарғысы
29. Материалы сайта MILLIONER.kz.НОВОСТНОЙ ПОРТАЛ. http://mln.kz/ sites/all/themes/mln2012/source/images/logo_2.png.
30. «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-ның деректері.
2. Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шiлдедегi N 66 Заңы
3. «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы»
Қазақстан Республикасының Кодексін қолданысқа енгізу туралы (2012.12.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. Гармаева Э.Ц. Совершенствование организационно-экономического механизма регулирования продовольственного рынка региона : автореф. дис. канд. экон. наук. - Улан-Удэ, 2011. - 22 с.
5. Заровняева С.В. Регулирование и поддержка АПК в системе государственного управления экономикой: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук: 08.00.05/Заровняева Светлана Викторовна. - Новосибирск, 2007. - 22 с.
6. Милосердов В.В. Государственное регулирование и поддержка сельского хозяйства/ В.В. Милосердов [Электронный ресурс]. - 2008. - Режим доступа: http://vladimir.miloserdov. name/articles/page-30.html.
7. Нечаев В.И. Региональные аспекты государственного регулирования агропромышленного производства : монография / В.И. Нечаев, Ю.И. Бершицкий, С.М. Резниченко. – СПб. : Лань, 2009. – 336 с.
8. Калиев Г.А. Аграрные проблемы на рубеже веков. Алматы: РГП «НИИ экономики АПК и развитие сельских территорий», 2003, 326 с.
9. Румянцев А.П. Оценка уровня государственной поддержки сельского
хозяйства // Вопросы экономики, 2012, №, 107 с.
10. Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношениям. – Известия НАН РК, серия Общественные науки, 1993, №2 с. 34.
11. Зиябеков Б. Государственное финансово-кредитное регулирование аграрного сектора в условиях рыночной экономики. Шымкент: Ғасыр, 2004, 238 с.
12. Концепция перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы // Казахстанская правда. 2006, 18 ноябрь. С.1.
13. Черняков Б. Материалы презентации монографии «Американское фермерство: ХХI век» www.agronews.ru.
14. Agricultural policies, Markets and Trade in OECD Countries: Monitoring and Evaluation. Paris: OECD, 2012.
15. Schiff M., Valdes A. The Political Economy of Agricultural Pricing Policy. V.4. A Synthesis of the Economics in Developing Counries. Baltimore, London: The John Hopkins Uni Press,2012.
16. The Common Agricultural Policy / Ed. by C. Ritson, D.R. Harvey. CAB International,2013. P. 324.
17. Бенке И.Ю. Проблемы и перспективы устойчивого антикризисного развития продовольственной безопасности в Казахстане // Экономический журнал «Аль-Пари», 2011-1 (65), стр. 47-52
18. Қазақстан Республикасының кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)»
19. Михайлова Д. Диверсификацию АПК простимулируют // «Капитал.kz», №47 (234), 03.12.2009 г.
20. Алшанов Р. Агропромышленный комплекс Казахстана:итоги, тенденции и горизонты развития. Казахстанская правда. 28 октября 2015г. С.20.
21. Калиев Г.А. и др. Стратегические направления экономического развития региональных агропродовольственных систем Казахстана (предложения).- Алматы, 2005.-100с.
22. Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған "Агробизнес-2020" бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы № 151 қаулысы.
23. Ақтөбе облысының ауыл шаруашылық департаменттінің деректері.
24. Бақыт ТОРҒАЕВ «Сыбаға» - ауыл шаруашылығын қолдау бағдарламасы//Егеменді Қазақстан 2014, 14 қазан.
25. Сарсенбаева Т. «Сыбаға» бағдарламасы Ақтөбеде: мәселелері мен болашағы//Ақтөбе газеті, 28 қыркүйек 2014 ж.
26. Рысты АЛИБЕКОВА«Агробизнес-2020»: есть положительные результаты//Казахстанская правда, 12 мая 2015 г.
27. 2015-2019 жж арналған Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық даму болжамы.
28. “Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры” Акционерлік қоғамының жарғысы
29. Материалы сайта MILLIONER.kz.НОВОСТНОЙ ПОРТАЛ. http://mln.kz/ sites/all/themes/mln2012/source/images/logo_2.png.
30. «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-ның деректері.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мазмұны
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық жақтары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен теориялық жақтары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
17
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
31
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығының казіргі жағдайы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
31
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың казіргі жағдайы мен мәселелері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
34
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азық- түлік рыногының Ақтобе облысында алатын орны, қазіргі жағдайы мен дамуы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
39
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
54
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылық өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
54
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдаудың оңтайлы деңгейі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұлттық және аймақтық деңгейде азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және осы жүйесінде азық- түлік нарығының орны
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
60
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
71
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытынды
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
83
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қосымша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
88
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
92
Қысқартулар және белгілеулер
АҚ
АӨК
АТЖ
АШТӨ
-
-
-
-
Акционерлік қоғамы
Агроөнеркәсіп кешені
Ақпараттық-талдау жүйесін - де
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
БҰҰ
ГТА
ДСҰ
-
-
-
Біріккен ұлттар ұйымы
Генетикалық түрлендірілген ағзалар
Дүние жүзілік Сауда Ұйымы
ЖШС
ЕДБ
ЕО
-
-
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
Еуропа Даму банкі
Еуро Одағы
КСРО
-
Кеңестік социалистік республикалар одағы
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШҚ
-
Шаруашылық қожалығы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Экономикасы дамыған елдер тәжірибесі аграрлық өндірісті жандандырмай елдің азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін шешу және дамыған нарықтық қатнастарды қалыптастыру мүмкін еместігін дәлелдеп отыр. Бірақ бүгінгі күні ұлттық ауыл шаруашылығы өндірісінің ауыл шаруашылығының проблемаларын шеше алатын мамандандырылған қаржы орталығы немесе банкі әлі күнге дейін жоқ. Бұл мәселелерді шешу үшін тек бюджеттік қаржы жағынын жүргізуші түрінде ғана емес, банк жүйесінде ерекше орын алатын осы ресурстарды пайдалану үшін негізгі бақылаушы және қаржы операторы ретінде қызмет жасайтын мемлекеттік жүйені құратын банк құру қажет болып тұр. Бұл мәселелер жөнінде Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында: Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру маңызды. Бұл - біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді. Бұл секторға инвестиция көбірек салынады. Сондықтан бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып қалмай, өндірістің өсімі жөнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе беретін болады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек. Бірінші кезекте, әсіресе баға қалыптастырудың ашық механизмдері арқылы тиімді жер нарығын құру маңызды. Ауылшаруашылық жерлерін инвестиция тарту және озық технологиялар енгізуді ескеріп жалға бергенде ғана бәсеке күшейеді. Ауыл шаруашылығында бизнестің дамуына, фермерлер кооперациясы үдерісіне, жерді тиімді пайдалануға бөгет жасайтын барлық кедергіні жойған жөн. Болашақ - аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес түріндегі жаңа өңдеу кәсіпорындары желісін құруда. Бұл тұста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз. Фермерлер ұзақ мерзімді қаржыландыру мен өткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға алатын болуға тиіс. Ауыл өндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру да өзекті мәселе. Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың, қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары мен өзге де инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет.
Болашақ - аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес түріндегі жаңа өңдеу кәсіпорындары желісін құруда. Бұл тұста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз. Фермерлер ұзақ мерзімді қаржыландыру мен өткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға алатын болуға тиіс. Ауыл өндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру да өзекті мәселе - дей отырып: Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың, қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары мен өзге де инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет - деп, бұл саланы инновациялық дамытудың өте өзектілігін айтқан болатын[1].
Азық - түлік проблемасының шиеленісуінен ауыл шаруашылығын және онымен байланысты салаларды , аграрлық қатнастарды дамыту туындайды. Қазіргі уақытта эканомикалық - әлеуметтік саясатты бірінші кезекте аграрлық мәселелерді, әсіресе азық - түлік кешенінің маңыздылығын ескеру дағдарыстан шығудың алғы шарттарын жасау, саладағы жаңа нарықтың құрлымдарға жан -жақты қолдау шараларын және ауыл шаруашылығының дамуындағы мемлекеттің ролін қарастыру өзекті мәселе болып отыр.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы АӨК-ді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық сұрақтары: Г.Қалиевтың,К.И.Искаховтың, К.Қайырбековтың,В.ЕЛевичевтің.,Ж.С. Сундетовтың,Т.И.Есполовтың,М.И.Сига рев,Б.Ш.Сыздыковтың,А.А.Шүкіровтың және т.б. көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бірақ әлі де отандық әдебиет көздерінде аз зерттелген мәселелер мен сұрақтар кездеседі. Көп құрылымды экономика шаруашылықтың әр түрлерін ұйымдастыру арқылы кеңістік пен өндірісті қалыптастыру процесін экономикалық механизмнің ажыратылмайтын бөлігі ретінде зерттеу қажеттілігін арттырды.
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесіне жаңа қырынан қарауға негізделген мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру теориясын нақтылау қажеттілігі туындады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты болып, аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің теориялық жақтарын ғылыми негіздеу, мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесі, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымның құрамында ауыл шаруашылық өнім өндірушілерді мемлекеттік қолдаудың тиімділігін арттыру бойынша ғылыми-практикалық ұсыныстарды ұсыну.
Алдына қойылған мақсатарға жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың теориясы мен әдіснамасына көзқарастарын анықтайтын отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін түйіндеу, ауыл шаруашылық өнім өндірушілер экономикасына мемлекеттік араласуының қажеттілігіне қатысты авторлық қөзқарасын анықтау;
-нарықтық қатынастарды әрі қарай тереңдету барысында ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың мақсатың, принциптері мен тәсілдерін негіздеу;
- ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың тәсілдемесін анықтау;
- Ақтөбе облысы аймағында ауыл шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдаудың казіргі деңгейі мен жіктелуін сараптау мен бағалау;
- ауыл шаруашылықтың казіргі жағдайын және кезең-кезеңмен дағдарыстан шығуды назарға ала отырып мемлекеттік қолдауды жетілдірудың негізгі бағыттарын негіздеу;
- Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ауыл шаруашылықтың тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары анықталған.
Зерттеу пәні болып Ақтобе облысы аймағында және жалпы Казақстан Республикасында ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құралдар жиынтығы, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдауды реформалау процесі мен осы реформалаудың нәтижесі табылады
Зерттеу объектісі - Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығы саласы мен азық-түлік нарығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдауды ұйымдастыру, азық-түлік қауіпсіздігінің әлеуметтік-экономикалық мәселелерге арналған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ауыл шаруашылықты реформалау бойынша Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік-құқықтық құжаттар қалыптастырады. Зерттеулердің ақпараттық базасы -Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің статистикалық деректері.
Дипломдық жұмысты орындау барысында индукция және дедукция әдістері, талдау және синтез, құрылымдық және салыстырмалық талдау, статистикалық топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеулердің ғылыми жаңашылығы:
1. Экономикалық әдебиеттерде көрсетілген теориялық көзқарастарды кешенді талдау мен жүйелеу негізінде "азық- түлік қауіпсіздігі" ұғымның экономикалық мазмұны нақтыланған;
2. ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің маңыздылығы теориялық жағынан негізделген;
3. азық-түлік саласының Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы дамуының басымдықты саласына жататыны түсіндіріліп негізделген.
4. аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландырудың басымды бағыттары анықталған.
Дипломдық жұмыстағы тұжыpымдaлғaнғылыми пaйымдaулap мен ұcыныcтap ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесін шешу меxaнизмiн нapықтық қaтынacтap қaғидaлapынa cәйкеcтендipуге мүмкiндiк беpедi.
Зеpттеу жұмысының негiзгi мiндеттеpiне сәйкес дипломдық жұмыс кipiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қopытынды мен пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен және қoсымшaлapдaн тұpaды.
1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық
жақтары
1.1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
теориялық жақтары
Ауыл шаруашылын мемлекеттік реттеу мәселелері үнемі экономикалық әдебиеттерде теориялық жағынан да, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да кеңінен қаралып жан-жақты талқылауда. Басым жағдайларда теориялық талдаудың объектісі ретінде әдістемелік тәсілдемелер, мемлекеттік реттеудің қағидалары қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы заңына сәйкес агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу азық-түлік қауiпсіздiгін, агроөнеркәсіптік кешен өнiмi нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерлiктің тиiмдi жүйесiн құруға, отандық өнiмнiң бәсекелестiк артықшылығын қолдауға, сондай-ақ, өсiмдiк шаруашылығын, мал шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi және тамақ өнеркәсiбін дамыту үшiн жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi, техникалық жарақтандыру мен басқа да iлеспе қызмет салаларын қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамытуға бағытталған [2].
Осы заңда агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің құралдары көрсетілген. Оларға мыналар жатады:
1. агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында несие берудi дамыту;
2. агроөнеркәсiптiк кешендi субсидиялау;
3. сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
4. ауылшаруашылық өнімін кепілдендірілген сатып алу бағасы бойынша сатып алу;
5. мамандандырылған ұйымдар құру;
6. агроөнеркәсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу;
7. агроөнеркәсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру;
8. агроөнеркәсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету;
9. агроөнеркәсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету және ол үшін кадрлар даярлау;
10.ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру;
11. ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру;
12. ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету;
13. суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйінің мониторингі және оны бағалау шығындарын қаржыландыру;
14. салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндiрушiлердi қолдау мақсатында аграрлық азық-түлiк нарықтарын мемлекеттiк peттеу:
1. сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
2. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кедендік-тарифтік, тарифтік емес реттеу шараларымен ішкi нарықты қорғау, арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақы шараларын қолдану арқылы жүзеге асырылады[3].
Азық-түлік тауарларының нарығын тұрақтандыру мақсатында мемлекет сатып алу және тауар интервенцияларын жүзеге асырады.
Сатып алу және тауар интервенцияларын мамандандырылған ұйымдар азық-түлік тауарларының өңірлік тұрақтандыру қорларын қалыптастыру және пайдалану қағидаларына сәйкес жүзеге асырады.
Егін жинау кезеңінде өсімдік шаруашылығы өнімдері бойынша тауар интервенцияларын жүзеге асыруға жол берілмейді.
Зерттеу барысында ауыл шаруашылықтың экономиканың басқа секторларынан ажырататын базалық факторлар анықталып бір жүйеге келтірілген (кесте 1).
Кесте 1
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеуді қажеттіліктің алғы шарты
Факторлардың негізгі топтар
Алғы шарттары
Экономикалық
* Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
* Бағалардың айырмашылығының орын алуы
* Бағалардың маусымдық ауытқуы
* Табыстылықтың төмен деңгейіөтемділіктің ұзақ мерзімі
* ҒТП нәтижелерін баяу жүзеге
Табиғи-климаттық
* Экономикалық цикл тірі организмдердің өсу мен дамуының табиғи процесімен байланысты
* Технологиялық процесс шектеулі ресурспен, яғни жермен тығыз байланысты
* Табиғи жағдайларға тәуелділік
* Қоршаған ортаға антропогендік әсер
Сыртқы экономикалық
* ДСҮ құрамына кіргеннен кейін импорттық азық-түлік тауарлар үшін шекараның ашылуы
* Дамыған елдердің экспортқа шығаратын азық-түліктерді елеулі субсидияларды төлеу
* Әр түрлі елдерде ауыл шаруашылық өндірісін дамыту үшін табиғи жағдайлардың теңсіздігі
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері нарықтық экономика жайдайында еркін бәсеке орын алған жағдайларда ерекше мәнге ие болады. Соның нәтижесі ретінде елдердің көпшілігі ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігін мойындап отыр, осы мәселеге қатысты бірнеше заңнамалық актілер қабылдаған. Осы заңнамалық актілер негізінде ауыл шаруашылық өндірістің салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен қатар ауыл тұрғындарын тұрмыстық жағдайларын қамтитын мемлекеттік бағдарламалар қабылданған.
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдау экономикалық санаттың мазмұны мен ғылыми көзқарастарды зерттеу барысында мемлекеттік реттеу ұғымы мемлекеттік қолдау ұғымына қарағанда кеңірек болып табылады. Бұл қолдаумен қатар заң шығару, үйлестіру мен ынталандыру жататын көп жақты экономикалық санаттың көріністерінің бірі. Дипломдық жұмыста мемлекеттік билік органдарының қызметтері арқылы бейнеленген мемлекеттік реттеудің осы нысандарының мәні анықталды (кесте 2).
Кесте 2
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің негізгі нысаны
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің нысаны
Мемлекеттік билік органдары мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру нысаны
Тікелей
Заң шығару
Заңдарды және т.б. нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу
Қолдау
Ауыл-шаруашылық тауар өндірушілерге шаруашылық қызметіне қажет ресурстарды жеткізу
Жанама
Ынталандыру
Ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру үшін ынталандыру қызметі
Үйлестіру
Жалпы міндеттерді шешу барысында түрлі субъектілер арасында бір-бірімен келіскен әрекетті үйымдастыру
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Экономикалық объектілер мен процесстерді басқару теориясында реттеу деп бақыланатын жүйеге тікелей әсер етуіне қарағанда, басқарудың жанама тұтқаларды, экономикалық мінез-құлықтың жалпы ережелері мен нормаларын бегітуге, экономикалық ынталандыру мен жанама әсер ету тұтқаларды қолдануды айтады. Казіргі ауқытта мемлекеттік реттеуде бұрыңғы нүктелі, мақсатты көмектің, әкімшілік етудің орнына экономикалық теорияда автоматты реттегіш деп аталатын әмбебапты сипаттағы әсер етудің басқада құралдарын қолданады[4].Зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру барысында мемлекеттік реттеу саясатын жүзеге асырудың құралдар жиынтығы зерттеліп түйінделді және 1-ші суретте көрсетілген ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеутің механизм түрінде ұсынылған.
ӘДІСТЕРІ
ҚҰРАЛДАРЫ
НЫСАНДАРЫ
Заңдар
Заңға қосымша акт
Нормалар
Ережелер
Міндетті ұйғарымы
Венчурлық және ҒЗжТКЖ-ды қаржыландыру
Мақсатты, сатып алу, кепілдік бағалар, сатып алу және тауар басқыншылығы
Мақсатты кешенді бағдарламалар
Табиғи монополиялар өнім бағасын реттеу
Кооперация, интеграция, маркетинг жүйесі, нарықтар
Кеден төлемдері
Экономикалық
Құқықтық
Өндірушілер қолдампаздығы
Болжамдау және жоспарлау
Монополияға қарсы реттеу
Баға саясаты
Үйлестіру
Ынталандыру
Ынталандыру
ЖАНАМА
ТІКЕЛЕЙ
Инновациялық саясат
Несие саясаты
Салық саясаты
Сақтандыру
Бюджеттік саясат
Қолдау
Нормативтік -құқықтық база
Шаруашылық заннама
Азаматтық заңнама
Заң шығару
Субсидиялар, субвенциялар
Төлемдерді өтеу, тәуекелдерді бөлу
Салық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация
Субсидияланатын кредиттер
Сыртқы экономикалық саясаты
Ұйымдастырушылық
Нарық инфрақұрылымы
Ескерту - автормен зерттеу нәтижесінде құрылған
Сурет 1. Ауыл шаруашылықта кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу механизмі
Экономикаға мемлекеттік араласудың барлық әдістері құқықтық, институционалдық және экономикалық құралдары деп жіктеледі, ал құралдардың өзін ДСҰ талаптарына сай қоржынның түрлері бойынша жіктедік.
Шет елдер арасындағы сауда шарттарын бұрмалайтын және өндіріске теріс әсер ететін ауыл шаруашылықты ішкі қолдау шаралары ДСҰ-ның ережелері бойынша кәріптас жәшігі қолдау шарасы деп аталады және бұл шаралар міндетті түрде қысқартылуы тиіс. Кәріптас жәшігі деп аталатын мемлекеттік қолдау шаралары, дәлірек айтсақ, әлем нарығындағы бәсекеге қабілеттігіне, атап айтсақ, тікелей немесе жанама қолдау нәтижесінде бағалардың жасанды төмендетуі кері әсерін тигізетін, осының себебінен жойылуға жататын, шаралар категориясы табылады. Бұл шараларға кіретіндер: ішкі нарықтағы жоғары бағаларды қолдау мақсатында мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдерін фермелерден интервенциялық сатып алуы; ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік элементтерін субсидициялау, мысалы минерал тыңайтқыш құнының төмендеуі; ауыл шаруашылығы өнімін сату бағаларын төмендету мақсатында фермелерге өтемақылар төлеу; қарыздарды сипаттау немесе кейінге қалдыру. Бірақ та, ауыл шаруашылығы сезімтал сала болғандықтан Уругвай кезеңінің барысында азайтылмайтын субсидиялардың белгілі бір көлемін бөлу туралы шешім қабылданды. Осы қолдау көлемі de minimis деңгейі деп аталады. De minimis деңгейі белгілі бір өнімге (сиыр еті, сүт, бидай, т.б.) нақты бағытталған қолдаумен қатар өнімге жалпы қолдауды қамтамасыз етеді. De minimis көлемі дамыған елдерде 5 пайыз, ал дамып келе жатқан елдерде 10 пайыз құрайды. Сонымен қатар, дамып келе жатқан елдерге Кәріптас жәшігіне жатқызылған кейбір шаралардың санын азайтпауға мүмкіндік берілді: олар инвестициялық мемлекеттік субсидиялар; кірісі төмен де, шикізаты шектелген өндірушілер үшін өндіру құралдарына субсидиялар; әртараптандыру мен есірткі дақылдарын өсіруге тыйым салуды қолдау мақсатында фермерге берілетін кез келген субсидиялар болып табылады[5].
Кіретін әр ел келіссөздер кезеңінде Негіздік кезеңді анықтауға міндетті. Осы кезең, әдеттегідей, ДСҰ Хатшылығына ішкі қолдау жөніндегі мәліметтерді ұсыну алдындағы үш репрезентативтік жылды қамтиды. Негіздік кезеңнің маңызы өте зор, себебі осы үш жыл бойы көрсетілетін қолдау Жасыл жәшіктің шараларын қалыптастыруға және азайтуға жататын жиынтық есептесулердің негізін құрайды. Негіздік кезең ішіндегі ішкі қолдаудың орта көрсеткіші Кәріптас жәшігі қолдау шаралары жөнінде келіссөздердің негізін құрайды.
Экспорттық субсидияларға тоқталатын болсақ, ДСҰ шеңберінде осы субсидияларға бәсекелестікті бұрмалайтын субсидиялар ретінде тыйым салынған. Экспорттық субсидияларды ұсыну құқығын иелеген дамыған елдер 6 жыл ішінде субсидияланған экспорт көлемінің 21 пайызын біркелкі азайтуға және тиісті бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24 пайызға азайтуға міндетті.
Жасыл жәшік шаралары, яғни сауда немесе өндіріске кері әсерін тигізетін, үкіметтік бағдарламалар негізінде қабылданатын және өндірушілер үшін бағаларды қолдауды көздемейтін мемлекеттік қолдау шаралары. Ауыл шаруашылық жөніндегі келісімде белгіленген нақты өлшемдерге сәйкес келген жағдайда Жасыл жәшік шаралары жойылуға жатпайды. Оған кіретін шаралар: ғылыми зерттеулерді қаржыландыру; зиянкестер немесе жануарлар ауруларымен күресу мақсатында ақшалай қаражаттарды бөлу; қызметкерлер дайындау бойынша жұмыс, ақыл-кеңес беру қызметтері, маркетинг бойынша, инфрақұрылым бойынша қызметтер: автожолдар салу, электр қуатымен жабдықтау, нарықтық және портты құрал-жабдық, сумен жабдықтау мен дренаж жүйелері; азық-түлік, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен бидайды мемлекеттік қорға мемлекеттік сатып алу; халыққа ішкі азық-түлік көмегін көрсету мақсатында мемлекеттің фермерлерден ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу; мемлекеттің төтенше жағдайларда астықты сақтандыру жөніндегі бағдарламаларға қатысуы және т.б.
Жасыл жәшік шаралары халықаралық саудаға теріс әсерін тигізбейді, сауда шарттарын бұрмаламайды, сондықтан бұл шараларға шектеулер қойылмайды[6].
Отандық ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру барысында маңызды шарасы болып ДСҰ ережелерімен мақұлданатын жасыл жәшік шараларымен айқындалған қолдау шараларын басшылыққа алу болып табылады.
Реттеу нысанасына әсер ету сипатына қарай мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдері өндірісін қолдау мен заң шығару реттеудің тікелей нысанына жатады, ол мазмұны бойынша әкімшілік шараларды қолдану негізінде экономикалық қатынастарға әсер етуді қамтиды, ал ынталандыру мен үйлестіру жанама шараларға жатады, ол шаруашылық нысанға
жанама түрде экономикалық ынталандыру арқылы өз әсерін тигізеді.
Мемлекеттік реттеудің тікелей нысандары әр түрлі ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржылық және экономикалық жағдайларын теңестіруге мүмкіндік береді және оларды қолдауға бөлінген қаражаттарды нақты мақсаттарына қолдануды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар мемлекеттік қолдаудың бұл шаралары баға мен шығындар арасындағы нақты ара қатынастарды, кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін бұрмалап көрсетеді, осылайша нарықтық механизмнің тиімділігін төмендетеді.
Мемлекеттік реттеудің жанама нысандары экономикалық реттегіштерді қолдануды негізге алған және нарықтық реттеудің механизмін іске қосуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерді жанама қолдау мемлекеттік институттар жүйесі арқылы жүзеге асады және инвестицияларды осы салаға жұмсауға, ауыл шаруашылық өндірістің тиімділігін арттыру, өнім өндірісін көбейту мен оның сапасын арттыруға бағытталған.
Мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып реттеудің мәнін, сипаты мен мақсатын айқындайтын және алға қойған мақсаттарға жету жолдарын анықтайтын негізгі талаптар, ережелер табылады. Олар өз көрінісін нақты мақсаттарда, міндеттер мен қойылған мақсаттарға жету әдістерінде табады. Ауыл шаруашылықтың қызметін мәселені шешуге бағытталған талдау осы саланы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі принциптерін айқындап оларды толықтыруға мүмкіндік берді. (кесте 3)
Кесте 3
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің принциптері
Принциптер тобы
Принциптер мазмұны
Ұлттық экономиканы реттеу принциптері
- мемлекеттік органдардың экономикалық процестерге ең төменгі араласуы;
- әлеуметтік-экономикалық процестерді дамуына әсері, мемлекеттік тарапынан экономикалық реттеушілер мен нормативтерді бекіту
Ауыл шаруашылықты реттеу принциптері
- әлеуметтік және экономикалық мақсаттарына бірлігі;
- ресурстарды неғұрлым тиiмдi пайдалану;
- аграрлық секторды индикативтік және директивалық басқару комбинациясы;
- аграрлық қолдампаздық мен бағдарламалық реттеу;
- жекеменшік нысаны мен субъектілердің шаруашылық тиімділігінің айырмашылықтарын есепке ала отырып сараланған икемді тәсілді қолдану;
- субъектілер қызметінің экономикалық еркіндігін қамтамасыз ету-тауар өндірушілерді мақсатты қолдаудың кепілдігі
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Ауыл шаруашылық өнім өндірушілер қызметінің тұрақты дамуы негізінен сыртқы қоршаған ортаға байланысты болады:
* ауыл шаруашылық саласындағы мемлекеттік саясатымен;
* аймақтық заңнамалық және атқарушы билік органдарының қызметімен;
* нақты аймақтардың жағдайларымен.
Сыртқы қоршаған ортаның жағымды жағдайын жасау үшін басқару субъектілер тарапынан реттеу әсер әрекет жасау керек.
Ауыл шаруашылық саласын мемлекеттік тарапынан реттеудің теориялық жақтарын қорыту оны ауыл шаруашылық пен азық-түлік нарығына экономикалық және ұйымдастырушылық әсер етудің бір тұтас жүйесі ретінде қарастыруға мұмкіндік береді. Ауыл шаруашылық пен азық-түлік нарығына экономикалық және ұйымдастырушылық әсер ету азық-түлік кешеннің барлық буындарының дербес өндірістік-коммерциялық қызметін іске асыру мүмкіндігін жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оны мемлекеттік реттеудің субъектілердің реттеудің объектілері әсер ету процесі ретінде қарастыруға болады. Мәселен, Лопатников Л.И. пікірі бойныша реттеу - бұл басқарудың бір түрі, бақыланатың жүйесінің сипаттамасын басқару жүйесі бекіткен деңгейде сақтауын қамтамасыз ететін процесс[7].
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып біз В.И. Нечаев, Ю.И. Бершицкий, С.М. Резниченконың мемлекеттік реттеудің берілген анықтамалары мен келісеміз. Олар мынадай анықтама берген екен: Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу заң шығарушы, атқарушы (әкімшілік) және бақылау сипаттағы, құзыретті мемлекеттік мекемелермен жүзеге асыратын жүйесі. Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу ел үкімет тарапынан экономикалық жүйенің ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдік өсуді қамтамасыз ету мақсатында макро- және микрореттеушілер арқылы ішкі және сыртқы нарықтардың кейбір сегменттеріне басқарушылық әсер ету процесі деп түсіндіріледі[8].
Сондықтан аймақтың ауыл шаруашылық саласында қалыптасқан нақты жағдайларға байланысты мемлекеттік реттеудің басым принциптері, нысандары мен мемлекеттік реттеу механизмдерін анықтау, оларды басым реттеуді жүзеге асыруда ең орынды нысандарда және ең тиімді әдістерді қолдану.
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
Республикамыздың ауыл шаруашылығы өндірісі экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолындағы шешуші роль атқарады. Аграрлық сектордың өндірістік әлеуметтік ерекшелігіне қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және түзету енгізусіз таза күйінде пайдалану өндірістік потенциалды қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің шиеленісуін тудырады. Аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің бастапқы алаңы ретінде нарықтың дамуы үшін реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты енгізілетін экономиканың бірінші саласы болуы қажет, оның мәні әкімшілік емес экономикалық құралдарды ерікті (баға салықты азайту, жеңілдікпен несие,субсидия беру) өзара байланысқан жүйе ретінде пайдалану.
Ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы ретінде жердің бағасын анықтау, жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу, ауыл шаруашылық жерлерін қорғау мен тиімді пайдалану жөніндегі іс шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің құнарлылығының сақталуы мен оның жақсаруын бақылау қажет. Нарық ауыл адамдарына әлеуметтік әділеттілік кепілдік бере алмайды. Сондықтан бұл кемшілікті жоюды мемекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асырып отыру керек. Оның негізгі бағыттары біріншіден барлық еңбекке қабілетті адамдарға табыс табуы және өзіне қажетті игіліктер мен қызмет түрлерін пайдалану, ауыл үшін кәсіпкерлікпен айналысуына шексіз мүмкіндіктер мен жағдайлар туғызу керек.
Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеуде біздің стартегиямыз меншіктің негізгі түрлерін жеке меншік пен мемлекеттік меншікті үйлестіре және өзара қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға енгізілген әлеуметтік экономика құру.[9]
Ауыл шаруышылығының ең өзекті мәселелерінің бірі сатып алынатын және сатылатын товарларға баға теңгермешілігін сақтау. Яғни ауыл шаруышылық өнімдерімен осы салаға арналған өнеркәсіп өнімдері құндарының арасындағы қатынас осы екі саланың да мүддесіне лайық мәселесі.
Мемлекет ауыл шаруашылық өндірісін қолдауға және рыноктық жағдайларға бейімделуге көмек беруі қажет.
Аграрлық өндірісті мемлекеттік реттеу - бұл ауыл шаруашылық өнімдерін, шикізаттарын және азық-түлік өндіруге, өңдеуге және оларды өткізуге, сондай-ақ тауар өндірушілердің өндірістік-техникалық камтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсері болып табылады.
Аграрлық сектордағы мемлекеттің рөлін көрсетуде С.В.Киселев Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлде, нарықтық экономиканың теориясы мен практикасы тудырған реттеу тетіктерінің қолданатын мемлекет болуы қажет деп көрсетсе[10], қазақстандық ғалым Ғ.Қалиев Мемлекет-дағдарыстық жағдайлар тереңдеген өтпелі кезеңде ауыл шаруашылық өндірісін дамыту шарттарын анықтауда маңызды рөл атқарады деп тұжырымдайды[11]. Батыс экономикасы нарық жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің үлкен тәжірибесін жинақтады, сондықтанда оларға көңіл аудару және оны үйрену бізге пайдалы болмақ. Әрине өтпелі кезеңде мемлекеттік экономиканы реттеуден бүтіндей алшақтады деп тұжырымдауға болмайды. Десе де экономистер арасында нарық өзінен өзі қалыптасуы қажет деген белгілі пастулатқа әбден сенгенін теріске шығара алмаймыз.
Енді аграрлық өндірісті , мемлекеттің реттеуі шектерін қалай анықтауы керек деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер ауыл шаруашылығын зерттеудің тиімді механизмін жасаумен толықтырылмады. Басқарудың тиімді механизмдерінің болмауынан макроэкономикалық реттеу микроэкономика деңгейіндегі қызметпен үйлеспей отыр. Рыноктық мақсаттар негізінде барлық мәселені жедел түрде шешуге болмайтыны анық. Сондықтан да, әкімшіл-әміршіл жүйенің идеяларанынан босаған экономика еркін рыноктық қатынастардың қызмет ету тәртібін бірден үйреніп кетуге қабілетсіз болып отыр. Бірақ, осы жүйеден бас тарту ауыл шаруашылығының экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қызметтерінің орталықтан орындалуын жоққа шығару деген сөз емес.Рыноктық қатынастардың бастапқы кезеңдерінде басқару құрылымы экономиканы реформалау шараларының рыноктың өздігінен реттелуіне үлкен үміт артқан болатын. Өкінішке орай, мұндай болжам өзін ақтамады. Өйткені өздігінен реттеліп отыратын экономика ешбір жерде жоқ.
Өркениетті елдердің барлығында да экономикаға мемлекеттік басқару жасалып, ол реттеліп отырады. Сондықтанда халық шаруашылығын реттеу үлкен экономикалық тиімді нәтиже береді. Сол себепті экономикаға мемлекеттік реттеу керек пе, жоқ па деген талас жоқ, мәселе сол реттеуді қалай және қандай әдіспен жүргізуде, мемлекеттік орындардың әкімшілік араласуы мен кәсіпорындардың дербестігі арасындағы шекараны қалай анықтауда болып отыр. Мемлекеттің, агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған рынок жағдайында да бір қатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары эконмикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әртүрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әртүрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін. Бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Сондай-ақ олар көп жылғы тәжірибеде сыналып, көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірісіп кеткен және қазіргі жағдайда рыноктық экономикалық теорияның тиісті тарауларының, негізін құрайды. Сонымен қатар , кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады[12].
Халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуінің төмендеуіне жол бермеу. Дағдарыстан шығуға алғышарттар жасау, ауыл шаруашылығы және экономиканың басқа салалары жұмысшыларының табыс дәрежелерін қалпына келтіру және азық-түлік рыноктарын қалыптастырып жұмыс істету, қаржыландыру, несие беру, сақтандыру және салық салу, сыртқы экономикалық қызметтерді жүзеге асыруда отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау, ауыл шаруашылық ғылымын және ауылдағы әлеуметтік саланы дамыту сияқты басты бағыттарда жүзеге асуы тиіс. Сондай-ақ шаруашылық өнімдері, шикізаттары және азық-түлік рыноктарын дамыту аграрлық өндіріс саласында еңбек етуші тауар өндірушілерге өнімдерін өткізуге мүмкіндік жасау, кепілдік беру арқылы жүзеге асуы тиіс. Өнімді, шикізатты және азық-түлікті өткізудің рыноктық жүйесін қалыптастыруға мемлекеттік басқару органдары жауапты.Өтпелі дәуірде төмендегі элементтер мемлекеттік реттеуді басты элементтері болып табылады:
oo ауыл-селоға мемлекеттік қолдау көрсету және төлем қабілетті сұранысты ынталандыру арқылы салалардағы табыстылықтың жалпы дәрежесіне қолдау жасау;
oo антимонополиялық реттеу және ішкі пропорциямен салааралық айрбасты реттеу, саланың бәсекелестік потенциалын көтеру;
oo рыноктың инфрақұрылымының дамуына көмектесу;
oo ауылды қолайлы кредитпен қамтамасыз ету;
oo протекционизм саясатын жүргізу және отандық тауар өндірушілерге сыртқы рынокпен бәсекеге түсуге жағдай жасау[13].
Ауылшаруашылығы үшін ресурстар өндіретін кәсіпорындарындағы, әсіресе машина құрастырудағы ауыр қаржылық жағдай бір жағынан олардың жолйылу қаупін тудырады, екінші жағынан олардың монополизм проблемасын көрсетеді. Ендігі жерде техника және басқа ресурстарға мемлекет қолдау көрсететін лизинг жүйесін әрі қарай дамыту жолымен, ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің сатып алу қабілетін көтеру қажет. Баға және табыс саясатымен халықтың азық-түлікке сұранысы мен ұсынысын текішінара реттеуге болады, ал азық-түлікпен қамтамасыз етудің өзі реттелетін сипаты жоқ. Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлде рыноктық экономиканың теориясы мен практикасы тудырған реттеу тетіктерін қолданатын мемлекет болуы қажет. Рыноктық стихияның бақылаусыз әрекеті агроөнеркәсіпке, тамақ өнімдерінің жұмысымен тұтынуына, қайта өңдеу шикізаттарына үлкен соққы болған болар еді. Реформаға дейінгі уақытта КСРО- да көп жағдайда батыста жүзеге асып жатқан реттеуге ұқсас экономикалық реттеу және аграрлық секторды қолдау жүйесі қолданған болатын. Бірақ, соның ішінде қаржы-несие қатынастардың жетілмеуінен, яғни мүлтіксіз орындалуынан аграрлық өндіріс тиімділігі төмен болып қала белді[14]. Қаржы-несиелік қатынастар меншіктің және саланы басқару жүйесінің мемлекеттік формасына, инвестициялық баға және әлеуметтік саясат саласындағы қаржы мәселесінің шешілмеуіне байланыслы жетілмеді. Өтпелі кезеңде аграрлық реформаны жүзеге асыруда саланы экономикалық қорғау бірден қысқарды. Жалпы, аграрлық саясат ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктерімен, аграрлық қатынастарды реттеудің өзгешеліктерімен байланысты.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму сатысында ел өмірінің барлық салаларында орнықтылық пен тұрақтылыққа қол жеткізудің басым бағыттары мен мақсат-міндеттері өндіріс пен тұтынудың тиімді үлгілерін пайдалануға, энергия көздерін үнемдеуші әрі ұтымды сақтаушы, экономикалық тұрғыдан қауіпсіз жаңа технологиялар мен тасымалдау жүйелерін қолдануға, өңірлік мәселелерді шешуге, кедейшілік деңгейін төмендетуге, жалпы алғанда - халықтың азық-түлік өнімдері мен басқа да тауарларға деген мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағытталған [15].
Осы мақсатта экономикалық өсуге дәнекер болатын ресурстардың, механизмдердің және құралдардың интеграциясын қамтамасыз ету қажет. Мұндай өсудің мақсатты көрсеткіштері салаларды, өңірлерді және субъектілерді индикативті жоспарлаудың, яғни өндірісті диверсификациялау үдерісінен инновациялық технологияларға көшудің негізіне айналады.
Бұл үшін еліміздің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму факторларын бірыңғай үйлестіру және осы факторларды халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін біртұтас үдеріс ретінде қарастыру қажет.
Біз қарастырып отырған, аграрлық сала тек қана өндіріс емес, ол отырықшы халықтың басым бөлігі үшін аса маңызды күнкөріс ортасы болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі кез келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің жағдайына тікелей ықпал етеді. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығындағы өндірістік күштердің даму жағынан тым артта қалушылығы басқа салаларға қарағанда оны құбылмалы экономикалық және технологиялық шарттарға едәуір баяу бейімделетін салаға айналдырады.
Сондықтан, біздің ойымызша, аграрлық сала ұлттық экономикамызды қалыптастыру кезеңінде мемлекеттің экономикаға, бірінші кезекте азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге араласу деңгейін сипаттайтын және басқару үдерісін ұйымдастырудың тиімділігін анықтайтын көрсеткіштердің бірінен саналады. Сол себепті, ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік тауарларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру үшін өндіріс шығындарын азайту, ресурс үнемдеуші жүйелерді дамыту және өндірісті басқарудың жүйе құрушы рөлін күшейту қажет.
Аграрлық өнеркәсіп кешеніндегі өндірісті жүйелі әрі кешенді түрде, барлық қызмет ету ерекшеліктерін ескере отырып, ұйымдастыру керек.
Сондықтан, біз шаруашылық қызметтің нақты бір саласындағы, әсіресе аграрлық өнеркәсіп кешеніндегі ғылыми зерттеу жұмыстарының рөлін арттыру және ел экономикасының орнықты әрі кешенді дамуының негізін қалайтын барлық түрдегі ресурстарды стратегиялық басқару әдістері мен ұйымдастыру тәсілдерін іздеу керек деп ойлаймыз.
Жоғарыда келтірілген ауыл шаруашылығын реттеудің тәжірибелері, рыноктық экономикалы елдерге жоғары тиімді ауыл шаруашылық өндірісін жасауға мүмкіндік береді. Сондықтанда, осындай озық тәжірибелер елімізде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесін жасауда ескерілуі қажет. Басқаша айтқанда азық - түлік рыногы да, ауыл шаруашылық өндірісі де реттелуші сипатта болуы қажет .
Ауыл шаруашылығы - АӨК-гі төмен табысты сала. Ол табиғат - климат факторларына тәуелді, ондағы өндіріс мерзімдік, циклдық жағдайда жүреді. Ауыл шаруашылығы өндіргіш күштерінің даму тұрғысынан алғанда да өнеркәсіпке қарағанда нашар. Сондықтан ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өзгеріп отырған эканомикалық және технологиялық жағдайларға баяу бейімделеді және оған салынған капиталдың басқа салалармен салыстырғанда қайтарымы төмен. Осыған байланысты аграрлық реформа кезінде жаңадан құрылған ауыл шаруашылығы кәсіпорындары толық деңгейде бәсекелесе алмайды.
Осы мәселелерге байланысты ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мемлекеттік реттеудің, оларға қолдау көрсетудің қажет екені айқындалады. Еліміздің аграрлық сала ғалымдары бұл мәселені бір - бірімен тығыз байланысты және бірін - бірі өзара толықтыратын екі бағытта қарастырады: эканомикалық және әкімшілдік реттеу.
Ұлттық экономиканың аграрлық секторын мемлекет тарапынан реттеу мәселелерін зерттеуші шетелдік және ұлттық ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттік реттеу АӨК - де мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс:
oo ауыл шаруашылығы өнімнің нарығын құрып және оның жұмысына мүмкіндік жасау;
oo мемлекеттің өндіріс процесіне араласуы дамыған елдер эканомикасына да тән нәрсе. Мемлекеттің сұраныс пен ұсыныс қатынасын тауар өндірушілердің мүддесін көздеуі тек экономикалық сипатқа ғана ие болып қоймайды, сонымен қатар ол әкімшілік басқаруға да жатады;
oo мемлекеттік реттеудің ішінде баға деңгейіне әсер ету тауар өндірушілер үшін көп көмек. Өнімнің бағасының өсуі мемлекетті аландатпай қоймайды. Олар тауар өндіруші мен тұтынушының мүддесін көздей отырып, инфлицияның өсуін сақтандырады;
oo мемлекеттің АӨК реформалаудағы басты міндеті - ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тиімді айырбас жасауды қамтамасыз ету. Бірақ та бұл міндет әлі күнге дейін жүзеге аспай отыр. Себебі машина жасау, мұндай өнімдерді, электроэнергиялық өнімдердің бағасы да, тарифі де ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасынан бірнеше есе жоғары. Сондықтан да реттеуші органдардың мынандай бағытта жұмыс жасауы қажет: ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерден тауарды сатып алғанда олардың нақты шығынын есептеп, оны келешектегі айнымалыда өз шығынын өтейтіндей етіп қалыптастыру[16].
Бенке И.Ю. өзінің Проблемы и перспективы устойчивого антикризисного развития продовольственной безопасности в Казахстане атты мақаласында нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында мемлекеттік реттеудің экономикалық тетіктеріне мыналарды жатқызады:
1. бағалар (мақсатты, кепілдікті және кепілді);
2. салықтар (жеңілдетілген және дифференцияланған);
3. несиелер (жеңілдетілген, тауарлық және коммерциялық банктердің несиелері бойынша пайыздық үстемақыны қолдауға арналған);
4. бюджет (несиелер, өтемақылар, дотациялар, лизинг, кейбір іс-шараларды қаржыландыруға арналған);
5. инвестициялар (ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізаттарды және азық-түлік тауарларын өндіруге арналған);
6. сақтандыру (сақтандыру жарналарын бөлшектеп төлеу);
7. ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізаттарын және азық-түлік тауарларын экспорттау мен импорттау кезіндегі кедендік салықтар;
8. аграрлық заңнамалар[17].
Нарықтық қатынастардың қазіргі қалыптасу жағдайындағы баға саясаты - жан-жақты талқыланған, ғылыми дәйекті әдісті қажет етеді.
Бір қатар шетелдік және отандық ғалымдардың пікірлері бойынша, бүгінгі таңда нарықтық бағалар мал шаруашылығының барлық түрлері мен өсімдік шаруашылығының жекелеген түрлері бойынша өндірісті зиянға ұшырататын деңгейде қалыптасқан, яғни нарықтық баға өзіндік құннан төмен. Міне, сондықтан мемлекеттік билік органдары тарапынан, ең болмаса өндіріс рентабельділігінің мүмкін болатын ең төменгі деңгейін қамтамасыз етуге алып келетін кепілдікті бағаны қолдануға қажеттілік туындап отыр.
Салықтар - нарықтық экономиканы реттеудің маңызды құралы. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының салық төлеуде бірқатар жеңілдіктері бар. Мысалы, шаруа немесе фермер қожалықтарынаСалық кодексте белгіленген арнаулы салық режимі қарастырылған. Шаруа қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі бірыңғай жер салығын төлеу негізінде бюджетпен есеп айырысудың айырықша тәртібін көздейді және акцизделетін өнімдерді өндіру, ұқсату және сату жөніндегі қызметті қоспағанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі шаруа қожалықтары қызметіне қолданылады.
Шаруа қожалықтары осы арнаулы салық режимін немесе салық салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібін дербес таңдауға құқылы.
Мемлекеттік реттеудің маңызды аспектісі - ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүліктерін, оның ішінде егістік алқаптары мен мал басын сақтандыру болып табылады. Өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi сақтандыру кезіндегі сақтандыру жағдайларының түрлерiне өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi сақтандыру кезіндегі сақтандыру жағдайларына зерттеу актiсiнде тiркелген қолайсыз табиғат құбылыстарының немесе олардың жиынтығының салдарынан сақтанушыда залалдардың туындауына әкеп соққан өсiмдiк шаруашылығы өнiмдерiнiң жойылуы немесе бүлiнуi жатады.
АӨК субъектілерінің төлем қабілеттілігін жақсарту, кредиттік жүктемесін төмендету және банкротқа ұшырау тәуекелін азайту мақсатында АӨК субъектілерінің берешектерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру, сондай-ақ, қаржыландыру жолымен оларды қаржылық сауықтыру көзделеді.
Бағдарламада АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру үшін қаржы нарығынан ҚазАгро Холдингімен 300 млрд. теңгеге дейін тарту көзделген. Бүгінгі күннің өзінде ҚазАгро Холдингі 1 млрд. АҚШ доллары сомасында Еуробондтар тартты. Тағы 1 млрд. АҚШ долларын тарту жоспарда бар, - деді Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының министрі А. С. Мамытбеков 24 KZ отандық телеарнасындажурналистермен өзінің кездесуінде. Олай болса, мемлекеттік реттеу тетіктері ауыл шаруашылығы жұмысының жүйелі экономикалық механизмін қалыптастыруға мүмкіндік береді [18].
Аграрлық өнеркәсіп саласындағы басқару субъектісі ретінде мемлекеттің іс-әрекеті өзіндік ерекшеліктерге ие. Аграрлық сала бастапқы капитал салынғаннан бастап өнім өндіргенге дейінгі аралықта айтарлықтай уақыт өтетіндігіне байланысты тәуекелі едәуір жоғары салалардың біріне жатады.
Ауыл шаруашылығы тәуекелдерін төмендетудің тиімді тәсілдерін анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық жақтары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен теориялық жақтары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
17
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
31
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығының казіргі жағдайы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
31
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақтөбе облысында ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың казіргі жағдайы мен мәселелері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
34
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азық- түлік рыногының Ақтобе облысында алатын орны, қазіргі жағдайы мен дамуы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
39
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландыру
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
54
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.1
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылық өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
54
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.2
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.3
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдаудың оңтайлы деңгейі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ұлттық және аймақтық деңгейде азық- түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және осы жүйесінде азық- түлік нарығының орны
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
60
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
71
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытынды
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
83
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қосымша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
88
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
92
Қысқартулар және белгілеулер
АҚ
АӨК
АТЖ
АШТӨ
-
-
-
-
Акционерлік қоғамы
Агроөнеркәсіп кешені
Ақпараттық-талдау жүйесін - де
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
БҰҰ
ГТА
ДСҰ
-
-
-
Біріккен ұлттар ұйымы
Генетикалық түрлендірілген ағзалар
Дүние жүзілік Сауда Ұйымы
ЖШС
ЕДБ
ЕО
-
-
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
Еуропа Даму банкі
Еуро Одағы
КСРО
-
Кеңестік социалистік республикалар одағы
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШҚ
-
Шаруашылық қожалығы
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Экономикасы дамыған елдер тәжірибесі аграрлық өндірісті жандандырмай елдің азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін шешу және дамыған нарықтық қатнастарды қалыптастыру мүмкін еместігін дәлелдеп отыр. Бірақ бүгінгі күні ұлттық ауыл шаруашылығы өндірісінің ауыл шаруашылығының проблемаларын шеше алатын мамандандырылған қаржы орталығы немесе банкі әлі күнге дейін жоқ. Бұл мәселелерді шешу үшін тек бюджеттік қаржы жағынын жүргізуші түрінде ғана емес, банк жүйесінде ерекше орын алатын осы ресурстарды пайдалану үшін негізгі бақылаушы және қаржы операторы ретінде қызмет жасайтын мемлекеттік жүйені құратын банк құру қажет болып тұр. Бұл мәселелер жөнінде Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында: Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру маңызды. Бұл - біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді. Бұл секторға инвестиция көбірек салынады. Сондықтан бүгінгі фермерлер тек уақытша әрі ауа райына байланысты кездейсоқ жетістіктерді малданып қалмай, өндірістің өсімі жөнінде ойлануға тиіс. Жаһандық ауыл шаруашылығы өндірісінде бәсеке өсе беретін болады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек. Бірінші кезекте, әсіресе баға қалыптастырудың ашық механизмдері арқылы тиімді жер нарығын құру маңызды. Ауылшаруашылық жерлерін инвестиция тарту және озық технологиялар енгізуді ескеріп жалға бергенде ғана бәсеке күшейеді. Ауыл шаруашылығында бизнестің дамуына, фермерлер кооперациясы үдерісіне, жерді тиімді пайдалануға бөгет жасайтын барлық кедергіні жойған жөн. Болашақ - аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес түріндегі жаңа өңдеу кәсіпорындары желісін құруда. Бұл тұста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз. Фермерлер ұзақ мерзімді қаржыландыру мен өткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға алатын болуға тиіс. Ауыл өндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру да өзекті мәселе. Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың, қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары мен өзге де инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет.
Болашақ - аграрлық секторда, әсіресе, шағын және орта бизнес түріндегі жаңа өңдеу кәсіпорындары желісін құруда. Бұл тұста біз бизнесті несие арқылы қолдауға тиіспіз. Фермерлер ұзақ мерзімді қаржыландыру мен өткізу нарықтарына делдалсыз, тікелей шыға алатын болуға тиіс. Ауыл өндірушілерінің қарыздарын кепілдендіру және сақтандырудың тиімді жүйесін құру да өзекті мәселе - дей отырып: Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс. Егін шаруашылығында суды көп қажет ететін тиімділігі төмен дақылдар көлемін қысқарту, оларды көкөніспен, майлы және азықтық өнімдермен алмастыру жолына бет бұру керек. Агрохимикаттарды тиімді тұтынудың, қуаң жерлерде топырақты нөлдік өңдеудің заманауи технологиялары мен өзге де инновацияларды қолдануды кеңейтудің кешенді шаралары қажет - деп, бұл саланы инновациялық дамытудың өте өзектілігін айтқан болатын[1].
Азық - түлік проблемасының шиеленісуінен ауыл шаруашылығын және онымен байланысты салаларды , аграрлық қатнастарды дамыту туындайды. Қазіргі уақытта эканомикалық - әлеуметтік саясатты бірінші кезекте аграрлық мәселелерді, әсіресе азық - түлік кешенінің маңыздылығын ескеру дағдарыстан шығудың алғы шарттарын жасау, саладағы жаңа нарықтың құрлымдарға жан -жақты қолдау шараларын және ауыл шаруашылығының дамуындағы мемлекеттің ролін қарастыру өзекті мәселе болып отыр.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы АӨК-ді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесін қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық сұрақтары: Г.Қалиевтың,К.И.Искаховтың, К.Қайырбековтың,В.ЕЛевичевтің.,Ж.С. Сундетовтың,Т.И.Есполовтың,М.И.Сига рев,Б.Ш.Сыздыковтың,А.А.Шүкіровтың және т.б. көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бірақ әлі де отандық әдебиет көздерінде аз зерттелген мәселелер мен сұрақтар кездеседі. Көп құрылымды экономика шаруашылықтың әр түрлерін ұйымдастыру арқылы кеңістік пен өндірісті қалыптастыру процесін экономикалық механизмнің ажыратылмайтын бөлігі ретінде зерттеу қажеттілігін арттырды.
Аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесіне жаңа қырынан қарауға негізделген мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру теориясын нақтылау қажеттілігі туындады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты болып, аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік реттеудің теориялық жақтарын ғылыми негіздеу, мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесі, Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымның құрамында ауыл шаруашылық өнім өндірушілерді мемлекеттік қолдаудың тиімділігін арттыру бойынша ғылыми-практикалық ұсыныстарды ұсыну.
Алдына қойылған мақсатарға жету үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың теориясы мен әдіснамасына көзқарастарын анықтайтын отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін түйіндеу, ауыл шаруашылық өнім өндірушілер экономикасына мемлекеттік араласуының қажеттілігіне қатысты авторлық қөзқарасын анықтау;
-нарықтық қатынастарды әрі қарай тереңдету барысында ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың мақсатың, принциптері мен тәсілдерін негіздеу;
- ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың тәсілдемесін анықтау;
- Ақтөбе облысы аймағында ауыл шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдаудың казіргі деңгейі мен жіктелуін сараптау мен бағалау;
- ауыл шаруашылықтың казіргі жағдайын және кезең-кезеңмен дағдарыстан шығуды назарға ала отырып мемлекеттік қолдауды жетілдірудың негізгі бағыттарын негіздеу;
- Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ауыл шаруашылықтың тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары анықталған.
Зерттеу пәні болып Ақтобе облысы аймағында және жалпы Казақстан Республикасында ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдаудың және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құралдар жиынтығы, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдауды реформалау процесі мен осы реформалаудың нәтижесі табылады
Зерттеу объектісі - Ақтөбе облысының ауыл шаруашылығы саласы мен азық-түлік нарығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін ауыл шаруашылық өндірісін мемлекеттік қолдауды ұйымдастыру, азық-түлік қауіпсіздігінің әлеуметтік-экономикалық мәселелерге арналған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ауыл шаруашылықты реформалау бойынша Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік-құқықтық құжаттар қалыптастырады. Зерттеулердің ақпараттық базасы -Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің статистикалық деректері.
Дипломдық жұмысты орындау барысында индукция және дедукция әдістері, талдау және синтез, құрылымдық және салыстырмалық талдау, статистикалық топтастыру әдістері қолданылды.
Зерттеулердің ғылыми жаңашылығы:
1. Экономикалық әдебиеттерде көрсетілген теориялық көзқарастарды кешенді талдау мен жүйелеу негізінде "азық- түлік қауіпсіздігі" ұғымның экономикалық мазмұны нақтыланған;
2. ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің маңыздылығы теориялық жағынан негізделген;
3. азық-түлік саласының Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы дамуының басымдықты саласына жататыны түсіндіріліп негізделген.
4. аймақтағы ауыл шаруашылығы өндірісі мен азық-түлік нарығын мемлекеттік реттеуді оңтайландырудың басымды бағыттары анықталған.
Дипломдық жұмыстағы тұжыpымдaлғaнғылыми пaйымдaулap мен ұcыныcтap ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың қазіргі жағдайы және азық- түлік мәселесін шешу меxaнизмiн нapықтық қaтынacтap қaғидaлapынa cәйкеcтендipуге мүмкiндiк беpедi.
Зеpттеу жұмысының негiзгi мiндеттеpiне сәйкес дипломдық жұмыс кipiспеден, үш негiзгi бөлiмнен, қopытынды мен пaйдaлaнылғaн әдебиеттеp тiзiмiнен және қoсымшaлapдaн тұpaды.
1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің теориялық
жақтары
1.1 Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен
теориялық жақтары
Ауыл шаруашылын мемлекеттік реттеу мәселелері үнемі экономикалық әдебиеттерде теориялық жағынан да, сонымен қатар тәжірибелік жағынан да кеңінен қаралып жан-жақты талқылауда. Басым жағдайларда теориялық талдаудың объектісі ретінде әдістемелік тәсілдемелер, мемлекеттік реттеудің қағидалары қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы заңына сәйкес агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу азық-түлік қауiпсіздiгін, агроөнеркәсіптік кешен өнiмi нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерлiктің тиiмдi жүйесiн құруға, отандық өнiмнiң бәсекелестiк артықшылығын қолдауға, сондай-ақ, өсiмдiк шаруашылығын, мал шаруашылығын, балық шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеудi және тамақ өнеркәсiбін дамыту үшiн жағдай жасау арқылы ауыл халқының тұрмыс деңгейiн көтеруге, ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi, техникалық жарақтандыру мен басқа да iлеспе қызмет салаларын қамтамасыз етуге, ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымын дамытуға бағытталған [2].
Осы заңда агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеудің құралдары көрсетілген. Оларға мыналар жатады:
1. агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аумақтар саласында несие берудi дамыту;
2. агроөнеркәсiптiк кешендi субсидиялау;
3. сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
4. ауылшаруашылық өнімін кепілдендірілген сатып алу бағасы бойынша сатып алу;
5. мамандандырылған ұйымдар құру;
6. агроөнеркәсiптік кешен тауарларының экспорты мен импортын реттеу;
7. агроөнеркәсіптiк кешендi техникалық жарақтандыру;
8. агроөнеркәсіптiк кешендi ақпараттық-маркетингтiк қамтамасыз ету;
9. агроөнеркәсіптiк кешенді ғылыми, нормативтік-әдістемелік қамтамасыз ету және ол үшін кадрлар даярлау;
10.ауылдық аумақтардың әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымының дамуын инвестициялауды жүзеге асыру;
11. ауылды оңтайлы қоныстандыруды ұйымдастыру;
12. ветеринариялық-санитариялық және фитосанитариялық қауіпсiздiктi қамтамасыз ету;
13. суармалы жерлердің мелиорациялық жай-күйінің мониторингі және оны бағалау шығындарын қаржыландыру;
14. салықтық, бюджеттiк, кедендiк-тарифтiк, техникалық реттеу шаралары мен Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес өзге де шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және отандық ауыл шаруашылығы тауарын өндiрушiлердi қолдау мақсатында аграрлық азық-түлiк нарықтарын мемлекеттiк peттеу:
1. сатып алу және тауар интервенцияларын жүргізу;
2. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кедендік-тарифтік, тарифтік емес реттеу шараларымен ішкi нарықты қорғау, арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтемақы шараларын қолдану арқылы жүзеге асырылады[3].
Азық-түлік тауарларының нарығын тұрақтандыру мақсатында мемлекет сатып алу және тауар интервенцияларын жүзеге асырады.
Сатып алу және тауар интервенцияларын мамандандырылған ұйымдар азық-түлік тауарларының өңірлік тұрақтандыру қорларын қалыптастыру және пайдалану қағидаларына сәйкес жүзеге асырады.
Егін жинау кезеңінде өсімдік шаруашылығы өнімдері бойынша тауар интервенцияларын жүзеге асыруға жол берілмейді.
Зерттеу барысында ауыл шаруашылықтың экономиканың басқа секторларынан ажырататын базалық факторлар анықталып бір жүйеге келтірілген (кесте 1).
Кесте 1
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеуді қажеттіліктің алғы шарты
Факторлардың негізгі топтар
Алғы шарттары
Экономикалық
* Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
* Бағалардың айырмашылығының орын алуы
* Бағалардың маусымдық ауытқуы
* Табыстылықтың төмен деңгейіөтемділіктің ұзақ мерзімі
* ҒТП нәтижелерін баяу жүзеге
Табиғи-климаттық
* Экономикалық цикл тірі организмдердің өсу мен дамуының табиғи процесімен байланысты
* Технологиялық процесс шектеулі ресурспен, яғни жермен тығыз байланысты
* Табиғи жағдайларға тәуелділік
* Қоршаған ортаға антропогендік әсер
Сыртқы экономикалық
* ДСҮ құрамына кіргеннен кейін импорттық азық-түлік тауарлар үшін шекараның ашылуы
* Дамыған елдердің экспортқа шығаратын азық-түліктерді елеулі субсидияларды төлеу
* Әр түрлі елдерде ауыл шаруашылық өндірісін дамыту үшін табиғи жағдайлардың теңсіздігі
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Ауыл шаруашылық өндірісінің аталған ерекшеліктері нарықтық экономика жайдайында еркін бәсеке орын алған жағдайларда ерекше мәнге ие болады. Соның нәтижесі ретінде елдердің көпшілігі ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің қажеттілігін мойындап отыр, осы мәселеге қатысты бірнеше заңнамалық актілер қабылдаған. Осы заңнамалық актілер негізінде ауыл шаруашылық өндірістің салаларын тұрақты дамуын қамтамасыз етуімен қатар ауыл тұрғындарын тұрмыстық жағдайларын қамтитын мемлекеттік бағдарламалар қабылданған.
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік қолдау экономикалық санаттың мазмұны мен ғылыми көзқарастарды зерттеу барысында мемлекеттік реттеу ұғымы мемлекеттік қолдау ұғымына қарағанда кеңірек болып табылады. Бұл қолдаумен қатар заң шығару, үйлестіру мен ынталандыру жататын көп жақты экономикалық санаттың көріністерінің бірі. Дипломдық жұмыста мемлекеттік билік органдарының қызметтері арқылы бейнеленген мемлекеттік реттеудің осы нысандарының мәні анықталды (кесте 2).
Кесте 2
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің негізгі нысаны
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің нысаны
Мемлекеттік билік органдары мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру нысаны
Тікелей
Заң шығару
Заңдарды және т.б. нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу
Қолдау
Ауыл-шаруашылық тауар өндірушілерге шаруашылық қызметіне қажет ресурстарды жеткізу
Жанама
Ынталандыру
Ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру үшін ынталандыру қызметі
Үйлестіру
Жалпы міндеттерді шешу барысында түрлі субъектілер арасында бір-бірімен келіскен әрекетті үйымдастыру
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Экономикалық объектілер мен процесстерді басқару теориясында реттеу деп бақыланатын жүйеге тікелей әсер етуіне қарағанда, басқарудың жанама тұтқаларды, экономикалық мінез-құлықтың жалпы ережелері мен нормаларын бегітуге, экономикалық ынталандыру мен жанама әсер ету тұтқаларды қолдануды айтады. Казіргі ауқытта мемлекеттік реттеуде бұрыңғы нүктелі, мақсатты көмектің, әкімшілік етудің орнына экономикалық теорияда автоматты реттегіш деп аталатын әмбебапты сипаттағы әсер етудің басқада құралдарын қолданады[4].Зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру барысында мемлекеттік реттеу саясатын жүзеге асырудың құралдар жиынтығы зерттеліп түйінделді және 1-ші суретте көрсетілген ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеутің механизм түрінде ұсынылған.
ӘДІСТЕРІ
ҚҰРАЛДАРЫ
НЫСАНДАРЫ
Заңдар
Заңға қосымша акт
Нормалар
Ережелер
Міндетті ұйғарымы
Венчурлық және ҒЗжТКЖ-ды қаржыландыру
Мақсатты, сатып алу, кепілдік бағалар, сатып алу және тауар басқыншылығы
Мақсатты кешенді бағдарламалар
Табиғи монополиялар өнім бағасын реттеу
Кооперация, интеграция, маркетинг жүйесі, нарықтар
Кеден төлемдері
Экономикалық
Құқықтық
Өндірушілер қолдампаздығы
Болжамдау және жоспарлау
Монополияға қарсы реттеу
Баға саясаты
Үйлестіру
Ынталандыру
Ынталандыру
ЖАНАМА
ТІКЕЛЕЙ
Инновациялық саясат
Несие саясаты
Салық саясаты
Сақтандыру
Бюджеттік саясат
Қолдау
Нормативтік -құқықтық база
Шаруашылық заннама
Азаматтық заңнама
Заң шығару
Субсидиялар, субвенциялар
Төлемдерді өтеу, тәуекелдерді бөлу
Салық жеңілдіктер, жеделдетілген амортизация
Субсидияланатын кредиттер
Сыртқы экономикалық саясаты
Ұйымдастырушылық
Нарық инфрақұрылымы
Ескерту - автормен зерттеу нәтижесінде құрылған
Сурет 1. Ауыл шаруашылықта кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу механизмі
Экономикаға мемлекеттік араласудың барлық әдістері құқықтық, институционалдық және экономикалық құралдары деп жіктеледі, ал құралдардың өзін ДСҰ талаптарына сай қоржынның түрлері бойынша жіктедік.
Шет елдер арасындағы сауда шарттарын бұрмалайтын және өндіріске теріс әсер ететін ауыл шаруашылықты ішкі қолдау шаралары ДСҰ-ның ережелері бойынша кәріптас жәшігі қолдау шарасы деп аталады және бұл шаралар міндетті түрде қысқартылуы тиіс. Кәріптас жәшігі деп аталатын мемлекеттік қолдау шаралары, дәлірек айтсақ, әлем нарығындағы бәсекеге қабілеттігіне, атап айтсақ, тікелей немесе жанама қолдау нәтижесінде бағалардың жасанды төмендетуі кері әсерін тигізетін, осының себебінен жойылуға жататын, шаралар категориясы табылады. Бұл шараларға кіретіндер: ішкі нарықтағы жоғары бағаларды қолдау мақсатында мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдерін фермелерден интервенциялық сатып алуы; ауыл шаруашылығы өнімінің өзіндік элементтерін субсидициялау, мысалы минерал тыңайтқыш құнының төмендеуі; ауыл шаруашылығы өнімін сату бағаларын төмендету мақсатында фермелерге өтемақылар төлеу; қарыздарды сипаттау немесе кейінге қалдыру. Бірақ та, ауыл шаруашылығы сезімтал сала болғандықтан Уругвай кезеңінің барысында азайтылмайтын субсидиялардың белгілі бір көлемін бөлу туралы шешім қабылданды. Осы қолдау көлемі de minimis деңгейі деп аталады. De minimis деңгейі белгілі бір өнімге (сиыр еті, сүт, бидай, т.б.) нақты бағытталған қолдаумен қатар өнімге жалпы қолдауды қамтамасыз етеді. De minimis көлемі дамыған елдерде 5 пайыз, ал дамып келе жатқан елдерде 10 пайыз құрайды. Сонымен қатар, дамып келе жатқан елдерге Кәріптас жәшігіне жатқызылған кейбір шаралардың санын азайтпауға мүмкіндік берілді: олар инвестициялық мемлекеттік субсидиялар; кірісі төмен де, шикізаты шектелген өндірушілер үшін өндіру құралдарына субсидиялар; әртараптандыру мен есірткі дақылдарын өсіруге тыйым салуды қолдау мақсатында фермерге берілетін кез келген субсидиялар болып табылады[5].
Кіретін әр ел келіссөздер кезеңінде Негіздік кезеңді анықтауға міндетті. Осы кезең, әдеттегідей, ДСҰ Хатшылығына ішкі қолдау жөніндегі мәліметтерді ұсыну алдындағы үш репрезентативтік жылды қамтиды. Негіздік кезеңнің маңызы өте зор, себебі осы үш жыл бойы көрсетілетін қолдау Жасыл жәшіктің шараларын қалыптастыруға және азайтуға жататын жиынтық есептесулердің негізін құрайды. Негіздік кезең ішіндегі ішкі қолдаудың орта көрсеткіші Кәріптас жәшігі қолдау шаралары жөнінде келіссөздердің негізін құрайды.
Экспорттық субсидияларға тоқталатын болсақ, ДСҰ шеңберінде осы субсидияларға бәсекелестікті бұрмалайтын субсидиялар ретінде тыйым салынған. Экспорттық субсидияларды ұсыну құқығын иелеген дамыған елдер 6 жыл ішінде субсидияланған экспорт көлемінің 21 пайызын біркелкі азайтуға және тиісті бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24 пайызға азайтуға міндетті.
Жасыл жәшік шаралары, яғни сауда немесе өндіріске кері әсерін тигізетін, үкіметтік бағдарламалар негізінде қабылданатын және өндірушілер үшін бағаларды қолдауды көздемейтін мемлекеттік қолдау шаралары. Ауыл шаруашылық жөніндегі келісімде белгіленген нақты өлшемдерге сәйкес келген жағдайда Жасыл жәшік шаралары жойылуға жатпайды. Оған кіретін шаралар: ғылыми зерттеулерді қаржыландыру; зиянкестер немесе жануарлар ауруларымен күресу мақсатында ақшалай қаражаттарды бөлу; қызметкерлер дайындау бойынша жұмыс, ақыл-кеңес беру қызметтері, маркетинг бойынша, инфрақұрылым бойынша қызметтер: автожолдар салу, электр қуатымен жабдықтау, нарықтық және портты құрал-жабдық, сумен жабдықтау мен дренаж жүйелері; азық-түлік, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен бидайды мемлекеттік қорға мемлекеттік сатып алу; халыққа ішкі азық-түлік көмегін көрсету мақсатында мемлекеттің фермерлерден ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу; мемлекеттің төтенше жағдайларда астықты сақтандыру жөніндегі бағдарламаларға қатысуы және т.б.
Жасыл жәшік шаралары халықаралық саудаға теріс әсерін тигізбейді, сауда шарттарын бұрмаламайды, сондықтан бұл шараларға шектеулер қойылмайды[6].
Отандық ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуді жетілдіру барысында маңызды шарасы болып ДСҰ ережелерімен мақұлданатын жасыл жәшік шараларымен айқындалған қолдау шараларын басшылыққа алу болып табылады.
Реттеу нысанасына әсер ету сипатына қарай мемлекеттің ауыл шаруашылық өнімдері өндірісін қолдау мен заң шығару реттеудің тікелей нысанына жатады, ол мазмұны бойынша әкімшілік шараларды қолдану негізінде экономикалық қатынастарға әсер етуді қамтиды, ал ынталандыру мен үйлестіру жанама шараларға жатады, ол шаруашылық нысанға
жанама түрде экономикалық ынталандыру арқылы өз әсерін тигізеді.
Мемлекеттік реттеудің тікелей нысандары әр түрлі ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қаржылық және экономикалық жағдайларын теңестіруге мүмкіндік береді және оларды қолдауға бөлінген қаражаттарды нақты мақсаттарына қолдануды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар мемлекеттік қолдаудың бұл шаралары баға мен шығындар арасындағы нақты ара қатынастарды, кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін бұрмалап көрсетеді, осылайша нарықтық механизмнің тиімділігін төмендетеді.
Мемлекеттік реттеудің жанама нысандары экономикалық реттегіштерді қолдануды негізге алған және нарықтық реттеудің механизмін іске қосуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылық өнімін өндірушілерді жанама қолдау мемлекеттік институттар жүйесі арқылы жүзеге асады және инвестицияларды осы салаға жұмсауға, ауыл шаруашылық өндірістің тиімділігін арттыру, өнім өндірісін көбейту мен оның сапасын арттыруға бағытталған.
Мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып реттеудің мәнін, сипаты мен мақсатын айқындайтын және алға қойған мақсаттарға жету жолдарын анықтайтын негізгі талаптар, ережелер табылады. Олар өз көрінісін нақты мақсаттарда, міндеттер мен қойылған мақсаттарға жету әдістерінде табады. Ауыл шаруашылықтың қызметін мәселені шешуге бағытталған талдау осы саланы мемлекет тарапынан реттеудің негізгі принциптерін айқындап оларды толықтыруға мүмкіндік берді. (кесте 3)
Кесте 3
Ауыл шаруашылықты мемлекеттік реттеудің принциптері
Принциптер тобы
Принциптер мазмұны
Ұлттық экономиканы реттеу принциптері
- мемлекеттік органдардың экономикалық процестерге ең төменгі араласуы;
- әлеуметтік-экономикалық процестерді дамуына әсері, мемлекеттік тарапынан экономикалық реттеушілер мен нормативтерді бекіту
Ауыл шаруашылықты реттеу принциптері
- әлеуметтік және экономикалық мақсаттарына бірлігі;
- ресурстарды неғұрлым тиiмдi пайдалану;
- аграрлық секторды индикативтік және директивалық басқару комбинациясы;
- аграрлық қолдампаздық мен бағдарламалық реттеу;
- жекеменшік нысаны мен субъектілердің шаруашылық тиімділігінің айырмашылықтарын есепке ала отырып сараланған икемді тәсілді қолдану;
- субъектілер қызметінің экономикалық еркіндігін қамтамасыз ету-тауар өндірушілерді мақсатты қолдаудың кепілдігі
Ескерту-автормен зерттеу негізінде құрастырылған
Ауыл шаруашылық өнім өндірушілер қызметінің тұрақты дамуы негізінен сыртқы қоршаған ортаға байланысты болады:
* ауыл шаруашылық саласындағы мемлекеттік саясатымен;
* аймақтық заңнамалық және атқарушы билік органдарының қызметімен;
* нақты аймақтардың жағдайларымен.
Сыртқы қоршаған ортаның жағымды жағдайын жасау үшін басқару субъектілер тарапынан реттеу әсер әрекет жасау керек.
Ауыл шаруашылық саласын мемлекеттік тарапынан реттеудің теориялық жақтарын қорыту оны ауыл шаруашылық пен азық-түлік нарығына экономикалық және ұйымдастырушылық әсер етудің бір тұтас жүйесі ретінде қарастыруға мұмкіндік береді. Ауыл шаруашылық пен азық-түлік нарығына экономикалық және ұйымдастырушылық әсер ету азық-түлік кешеннің барлық буындарының дербес өндірістік-коммерциялық қызметін іске асыру мүмкіндігін жүзеге асыруын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оны мемлекеттік реттеудің субъектілердің реттеудің объектілері әсер ету процесі ретінде қарастыруға болады. Мәселен, Лопатников Л.И. пікірі бойныша реттеу - бұл басқарудың бір түрі, бақыланатың жүйесінің сипаттамасын басқару жүйесі бекіткен деңгейде сақтауын қамтамасыз ететін процесс[7].
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып біз В.И. Нечаев, Ю.И. Бершицкий, С.М. Резниченконың мемлекеттік реттеудің берілген анықтамалары мен келісеміз. Олар мынадай анықтама берген екен: Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу заң шығарушы, атқарушы (әкімшілік) және бақылау сипаттағы, құзыретті мемлекеттік мекемелермен жүзеге асыратын жүйесі. Нарықтық экономикада мемлекеттік реттеу ел үкімет тарапынан экономикалық жүйенің ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдік өсуді қамтамасыз ету мақсатында макро- және микрореттеушілер арқылы ішкі және сыртқы нарықтардың кейбір сегменттеріне басқарушылық әсер ету процесі деп түсіндіріледі[8].
Сондықтан аймақтың ауыл шаруашылық саласында қалыптасқан нақты жағдайларға байланысты мемлекеттік реттеудің басым принциптері, нысандары мен мемлекеттік реттеу механизмдерін анықтау, оларды басым реттеуді жүзеге асыруда ең орынды нысандарда және ең тиімді әдістерді қолдану.
1.2 Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекттік реттеудің негіздері мен әдістері
Республикамыздың ауыл шаруашылығы өндірісі экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолындағы шешуші роль атқарады. Аграрлық сектордың өндірістік әлеуметтік ерекшелігіне қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және түзету енгізусіз таза күйінде пайдалану өндірістік потенциалды қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің шиеленісуін тудырады. Аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің бастапқы алаңы ретінде нарықтың дамуы үшін реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттік саясаты енгізілетін экономиканың бірінші саласы болуы қажет, оның мәні әкімшілік емес экономикалық құралдарды ерікті (баға салықты азайту, жеңілдікпен несие,субсидия беру) өзара байланысқан жүйе ретінде пайдалану.
Ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы ретінде жердің бағасын анықтау, жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу, ауыл шаруашылық жерлерін қорғау мен тиімді пайдалану жөніндегі іс шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің құнарлылығының сақталуы мен оның жақсаруын бақылау қажет. Нарық ауыл адамдарына әлеуметтік әділеттілік кепілдік бере алмайды. Сондықтан бұл кемшілікті жоюды мемекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асырып отыру керек. Оның негізгі бағыттары біріншіден барлық еңбекке қабілетті адамдарға табыс табуы және өзіне қажетті игіліктер мен қызмет түрлерін пайдалану, ауыл үшін кәсіпкерлікпен айналысуына шексіз мүмкіндіктер мен жағдайлар туғызу керек.
Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеуде біздің стартегиямыз меншіктің негізгі түрлерін жеке меншік пен мемлекеттік меншікті үйлестіре және өзара қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға енгізілген әлеуметтік экономика құру.[9]
Ауыл шаруышылығының ең өзекті мәселелерінің бірі сатып алынатын және сатылатын товарларға баға теңгермешілігін сақтау. Яғни ауыл шаруышылық өнімдерімен осы салаға арналған өнеркәсіп өнімдері құндарының арасындағы қатынас осы екі саланың да мүддесіне лайық мәселесі.
Мемлекет ауыл шаруашылық өндірісін қолдауға және рыноктық жағдайларға бейімделуге көмек беруі қажет.
Аграрлық өндірісті мемлекеттік реттеу - бұл ауыл шаруашылық өнімдерін, шикізаттарын және азық-түлік өндіруге, өңдеуге және оларды өткізуге, сондай-ақ тауар өндірушілердің өндірістік-техникалық камтамасыз етілуіне мемлекеттің экономикалық әсері болып табылады.
Аграрлық сектордағы мемлекеттің рөлін көрсетуде С.В.Киселев Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлде, нарықтық экономиканың теориясы мен практикасы тудырған реттеу тетіктерінің қолданатын мемлекет болуы қажет деп көрсетсе[10], қазақстандық ғалым Ғ.Қалиев Мемлекет-дағдарыстық жағдайлар тереңдеген өтпелі кезеңде ауыл шаруашылық өндірісін дамыту шарттарын анықтауда маңызды рөл атқарады деп тұжырымдайды[11]. Батыс экономикасы нарық жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің үлкен тәжірибесін жинақтады, сондықтанда оларға көңіл аудару және оны үйрену бізге пайдалы болмақ. Әрине өтпелі кезеңде мемлекеттік экономиканы реттеуден бүтіндей алшақтады деп тұжырымдауға болмайды. Десе де экономистер арасында нарық өзінен өзі қалыптасуы қажет деген белгілі пастулатқа әбден сенгенін теріске шығара алмаймыз.
Енді аграрлық өндірісті , мемлекеттің реттеуі шектерін қалай анықтауы керек деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер ауыл шаруашылығын зерттеудің тиімді механизмін жасаумен толықтырылмады. Басқарудың тиімді механизмдерінің болмауынан макроэкономикалық реттеу микроэкономика деңгейіндегі қызметпен үйлеспей отыр. Рыноктық мақсаттар негізінде барлық мәселені жедел түрде шешуге болмайтыны анық. Сондықтан да, әкімшіл-әміршіл жүйенің идеяларанынан босаған экономика еркін рыноктық қатынастардың қызмет ету тәртібін бірден үйреніп кетуге қабілетсіз болып отыр. Бірақ, осы жүйеден бас тарту ауыл шаруашылығының экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу қызметтерінің орталықтан орындалуын жоққа шығару деген сөз емес.Рыноктық қатынастардың бастапқы кезеңдерінде басқару құрылымы экономиканы реформалау шараларының рыноктың өздігінен реттелуіне үлкен үміт артқан болатын. Өкінішке орай, мұндай болжам өзін ақтамады. Өйткені өздігінен реттеліп отыратын экономика ешбір жерде жоқ.
Өркениетті елдердің барлығында да экономикаға мемлекеттік басқару жасалып, ол реттеліп отырады. Сондықтанда халық шаруашылығын реттеу үлкен экономикалық тиімді нәтиже береді. Сол себепті экономикаға мемлекеттік реттеу керек пе, жоқ па деген талас жоқ, мәселе сол реттеуді қалай және қандай әдіспен жүргізуде, мемлекеттік орындардың әкімшілік араласуы мен кәсіпорындардың дербестігі арасындағы шекараны қалай анықтауда болып отыр. Мемлекеттің, агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі мемлекеттік бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған рынок жағдайында да бір қатар объективтік факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары эконмикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әртүрлі қабылданады. Экономикалық дамудың әртүрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін. Бірақ олардың мәні тұрақты болып қалады. Сондай-ақ олар көп жылғы тәжірибеде сыналып, көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне кірісіп кеткен және қазіргі жағдайда рыноктық экономикалық теорияның тиісті тарауларының, негізін құрайды. Сонымен қатар , кейбір шаралар қалыптасқан саяси және әлеуметтік конъюнктураның әсеріне ұшырады[12].
Халықтың азық-түлікпен қамтамасыз етілуінің төмендеуіне жол бермеу. Дағдарыстан шығуға алғышарттар жасау, ауыл шаруашылығы және экономиканың басқа салалары жұмысшыларының табыс дәрежелерін қалпына келтіру және азық-түлік рыноктарын қалыптастырып жұмыс істету, қаржыландыру, несие беру, сақтандыру және салық салу, сыртқы экономикалық қызметтерді жүзеге асыруда отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау, ауыл шаруашылық ғылымын және ауылдағы әлеуметтік саланы дамыту сияқты басты бағыттарда жүзеге асуы тиіс. Сондай-ақ шаруашылық өнімдері, шикізаттары және азық-түлік рыноктарын дамыту аграрлық өндіріс саласында еңбек етуші тауар өндірушілерге өнімдерін өткізуге мүмкіндік жасау, кепілдік беру арқылы жүзеге асуы тиіс. Өнімді, шикізатты және азық-түлікті өткізудің рыноктық жүйесін қалыптастыруға мемлекеттік басқару органдары жауапты.Өтпелі дәуірде төмендегі элементтер мемлекеттік реттеуді басты элементтері болып табылады:
oo ауыл-селоға мемлекеттік қолдау көрсету және төлем қабілетті сұранысты ынталандыру арқылы салалардағы табыстылықтың жалпы дәрежесіне қолдау жасау;
oo антимонополиялық реттеу және ішкі пропорциямен салааралық айрбасты реттеу, саланың бәсекелестік потенциалын көтеру;
oo рыноктың инфрақұрылымының дамуына көмектесу;
oo ауылды қолайлы кредитпен қамтамасыз ету;
oo протекционизм саясатын жүргізу және отандық тауар өндірушілерге сыртқы рынокпен бәсекеге түсуге жағдай жасау[13].
Ауылшаруашылығы үшін ресурстар өндіретін кәсіпорындарындағы, әсіресе машина құрастырудағы ауыр қаржылық жағдай бір жағынан олардың жолйылу қаупін тудырады, екінші жағынан олардың монополизм проблемасын көрсетеді. Ендігі жерде техника және басқа ресурстарға мемлекет қолдау көрсететін лизинг жүйесін әрі қарай дамыту жолымен, ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің сатып алу қабілетін көтеру қажет. Баға және табыс саясатымен халықтың азық-түлікке сұранысы мен ұсынысын текішінара реттеуге болады, ал азық-түлікпен қамтамасыз етудің өзі реттелетін сипаты жоқ. Аграрлық секторды реттеуде және қолдауда басты рөлде рыноктық экономиканың теориясы мен практикасы тудырған реттеу тетіктерін қолданатын мемлекет болуы қажет. Рыноктық стихияның бақылаусыз әрекеті агроөнеркәсіпке, тамақ өнімдерінің жұмысымен тұтынуына, қайта өңдеу шикізаттарына үлкен соққы болған болар еді. Реформаға дейінгі уақытта КСРО- да көп жағдайда батыста жүзеге асып жатқан реттеуге ұқсас экономикалық реттеу және аграрлық секторды қолдау жүйесі қолданған болатын. Бірақ, соның ішінде қаржы-несие қатынастардың жетілмеуінен, яғни мүлтіксіз орындалуынан аграрлық өндіріс тиімділігі төмен болып қала белді[14]. Қаржы-несиелік қатынастар меншіктің және саланы басқару жүйесінің мемлекеттік формасына, инвестициялық баға және әлеуметтік саясат саласындағы қаржы мәселесінің шешілмеуіне байланыслы жетілмеді. Өтпелі кезеңде аграрлық реформаны жүзеге асыруда саланы экономикалық қорғау бірден қысқарды. Жалпы, аграрлық саясат ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктерімен, аграрлық қатынастарды реттеудің өзгешеліктерімен байланысты.
Қазақстан экономикасының қазіргі даму сатысында ел өмірінің барлық салаларында орнықтылық пен тұрақтылыққа қол жеткізудің басым бағыттары мен мақсат-міндеттері өндіріс пен тұтынудың тиімді үлгілерін пайдалануға, энергия көздерін үнемдеуші әрі ұтымды сақтаушы, экономикалық тұрғыдан қауіпсіз жаңа технологиялар мен тасымалдау жүйелерін қолдануға, өңірлік мәселелерді шешуге, кедейшілік деңгейін төмендетуге, жалпы алғанда - халықтың азық-түлік өнімдері мен басқа да тауарларға деген мұқтаждықтарын қанағаттандыруға бағытталған [15].
Осы мақсатта экономикалық өсуге дәнекер болатын ресурстардың, механизмдердің және құралдардың интеграциясын қамтамасыз ету қажет. Мұндай өсудің мақсатты көрсеткіштері салаларды, өңірлерді және субъектілерді индикативті жоспарлаудың, яғни өндірісті диверсификациялау үдерісінен инновациялық технологияларға көшудің негізіне айналады.
Бұл үшін еліміздің экономикалық, әлеуметтік және саяси даму факторларын бірыңғай үйлестіру және осы факторларды халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін біртұтас үдеріс ретінде қарастыру қажет.
Біз қарастырып отырған, аграрлық сала тек қана өндіріс емес, ол отырықшы халықтың басым бөлігі үшін аса маңызды күнкөріс ортасы болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейі кез келген елдің азық-түлік қауіпсіздігінің жағдайына тікелей ықпал етеді. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығындағы өндірістік күштердің даму жағынан тым артта қалушылығы басқа салаларға қарағанда оны құбылмалы экономикалық және технологиялық шарттарға едәуір баяу бейімделетін салаға айналдырады.
Сондықтан, біздің ойымызша, аграрлық сала ұлттық экономикамызды қалыптастыру кезеңінде мемлекеттің экономикаға, бірінші кезекте азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге араласу деңгейін сипаттайтын және басқару үдерісін ұйымдастырудың тиімділігін анықтайтын көрсеткіштердің бірінен саналады. Сол себепті, ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлік тауарларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру үшін өндіріс шығындарын азайту, ресурс үнемдеуші жүйелерді дамыту және өндірісті басқарудың жүйе құрушы рөлін күшейту қажет.
Аграрлық өнеркәсіп кешеніндегі өндірісті жүйелі әрі кешенді түрде, барлық қызмет ету ерекшеліктерін ескере отырып, ұйымдастыру керек.
Сондықтан, біз шаруашылық қызметтің нақты бір саласындағы, әсіресе аграрлық өнеркәсіп кешеніндегі ғылыми зерттеу жұмыстарының рөлін арттыру және ел экономикасының орнықты әрі кешенді дамуының негізін қалайтын барлық түрдегі ресурстарды стратегиялық басқару әдістері мен ұйымдастыру тәсілдерін іздеу керек деп ойлаймыз.
Жоғарыда келтірілген ауыл шаруашылығын реттеудің тәжірибелері, рыноктық экономикалы елдерге жоғары тиімді ауыл шаруашылық өндірісін жасауға мүмкіндік береді. Сондықтанда, осындай озық тәжірибелер елімізде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесін жасауда ескерілуі қажет. Басқаша айтқанда азық - түлік рыногы да, ауыл шаруашылық өндірісі де реттелуші сипатта болуы қажет .
Ауыл шаруашылығы - АӨК-гі төмен табысты сала. Ол табиғат - климат факторларына тәуелді, ондағы өндіріс мерзімдік, циклдық жағдайда жүреді. Ауыл шаруашылығы өндіргіш күштерінің даму тұрғысынан алғанда да өнеркәсіпке қарағанда нашар. Сондықтан ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өзгеріп отырған эканомикалық және технологиялық жағдайларға баяу бейімделеді және оған салынған капиталдың басқа салалармен салыстырғанда қайтарымы төмен. Осыған байланысты аграрлық реформа кезінде жаңадан құрылған ауыл шаруашылығы кәсіпорындары толық деңгейде бәсекелесе алмайды.
Осы мәселелерге байланысты ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мемлекеттік реттеудің, оларға қолдау көрсетудің қажет екені айқындалады. Еліміздің аграрлық сала ғалымдары бұл мәселені бір - бірімен тығыз байланысты және бірін - бірі өзара толықтыратын екі бағытта қарастырады: эканомикалық және әкімшілдік реттеу.
Ұлттық экономиканың аграрлық секторын мемлекет тарапынан реттеу мәселелерін зерттеуші шетелдік және ұлттық ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттік реттеу АӨК - де мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс:
oo ауыл шаруашылығы өнімнің нарығын құрып және оның жұмысына мүмкіндік жасау;
oo мемлекеттің өндіріс процесіне араласуы дамыған елдер эканомикасына да тән нәрсе. Мемлекеттің сұраныс пен ұсыныс қатынасын тауар өндірушілердің мүддесін көздеуі тек экономикалық сипатқа ғана ие болып қоймайды, сонымен қатар ол әкімшілік басқаруға да жатады;
oo мемлекеттік реттеудің ішінде баға деңгейіне әсер ету тауар өндірушілер үшін көп көмек. Өнімнің бағасының өсуі мемлекетті аландатпай қоймайды. Олар тауар өндіруші мен тұтынушының мүддесін көздей отырып, инфлицияның өсуін сақтандырады;
oo мемлекеттің АӨК реформалаудағы басты міндеті - ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасында тиімді айырбас жасауды қамтамасыз ету. Бірақ та бұл міндет әлі күнге дейін жүзеге аспай отыр. Себебі машина жасау, мұндай өнімдерді, электроэнергиялық өнімдердің бағасы да, тарифі де ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасынан бірнеше есе жоғары. Сондықтан да реттеуші органдардың мынандай бағытта жұмыс жасауы қажет: ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерден тауарды сатып алғанда олардың нақты шығынын есептеп, оны келешектегі айнымалыда өз шығынын өтейтіндей етіп қалыптастыру[16].
Бенке И.Ю. өзінің Проблемы и перспективы устойчивого антикризисного развития продовольственной безопасности в Казахстане атты мақаласында нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында мемлекеттік реттеудің экономикалық тетіктеріне мыналарды жатқызады:
1. бағалар (мақсатты, кепілдікті және кепілді);
2. салықтар (жеңілдетілген және дифференцияланған);
3. несиелер (жеңілдетілген, тауарлық және коммерциялық банктердің несиелері бойынша пайыздық үстемақыны қолдауға арналған);
4. бюджет (несиелер, өтемақылар, дотациялар, лизинг, кейбір іс-шараларды қаржыландыруға арналған);
5. инвестициялар (ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізаттарды және азық-түлік тауарларын өндіруге арналған);
6. сақтандыру (сақтандыру жарналарын бөлшектеп төлеу);
7. ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізаттарын және азық-түлік тауарларын экспорттау мен импорттау кезіндегі кедендік салықтар;
8. аграрлық заңнамалар[17].
Нарықтық қатынастардың қазіргі қалыптасу жағдайындағы баға саясаты - жан-жақты талқыланған, ғылыми дәйекті әдісті қажет етеді.
Бір қатар шетелдік және отандық ғалымдардың пікірлері бойынша, бүгінгі таңда нарықтық бағалар мал шаруашылығының барлық түрлері мен өсімдік шаруашылығының жекелеген түрлері бойынша өндірісті зиянға ұшырататын деңгейде қалыптасқан, яғни нарықтық баға өзіндік құннан төмен. Міне, сондықтан мемлекеттік билік органдары тарапынан, ең болмаса өндіріс рентабельділігінің мүмкін болатын ең төменгі деңгейін қамтамасыз етуге алып келетін кепілдікті бағаны қолдануға қажеттілік туындап отыр.
Салықтар - нарықтық экономиканы реттеудің маңызды құралы. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының салық төлеуде бірқатар жеңілдіктері бар. Мысалы, шаруа немесе фермер қожалықтарынаСалық кодексте белгіленген арнаулы салық режимі қарастырылған. Шаруа қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі бірыңғай жер салығын төлеу негізінде бюджетпен есеп айырысудың айырықша тәртібін көздейді және акцизделетін өнімдерді өндіру, ұқсату және сату жөніндегі қызметті қоспағанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі шаруа қожалықтары қызметіне қолданылады.
Шаруа қожалықтары осы арнаулы салық режимін немесе салық салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібін дербес таңдауға құқылы.
Мемлекеттік реттеудің маңызды аспектісі - ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының мүліктерін, оның ішінде егістік алқаптары мен мал басын сақтандыру болып табылады. Өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi сақтандыру кезіндегі сақтандыру жағдайларының түрлерiне өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi сақтандыру кезіндегі сақтандыру жағдайларына зерттеу актiсiнде тiркелген қолайсыз табиғат құбылыстарының немесе олардың жиынтығының салдарынан сақтанушыда залалдардың туындауына әкеп соққан өсiмдiк шаруашылығы өнiмдерiнiң жойылуы немесе бүлiнуi жатады.
АӨК субъектілерінің төлем қабілеттілігін жақсарту, кредиттік жүктемесін төмендету және банкротқа ұшырау тәуекелін азайту мақсатында АӨК субъектілерінің берешектерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру, сондай-ақ, қаржыландыру жолымен оларды қаржылық сауықтыру көзделеді.
Бағдарламада АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру үшін қаржы нарығынан ҚазАгро Холдингімен 300 млрд. теңгеге дейін тарту көзделген. Бүгінгі күннің өзінде ҚазАгро Холдингі 1 млрд. АҚШ доллары сомасында Еуробондтар тартты. Тағы 1 млрд. АҚШ долларын тарту жоспарда бар, - деді Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығының министрі А. С. Мамытбеков 24 KZ отандық телеарнасындажурналистермен өзінің кездесуінде. Олай болса, мемлекеттік реттеу тетіктері ауыл шаруашылығы жұмысының жүйелі экономикалық механизмін қалыптастыруға мүмкіндік береді [18].
Аграрлық өнеркәсіп саласындағы басқару субъектісі ретінде мемлекеттің іс-әрекеті өзіндік ерекшеліктерге ие. Аграрлық сала бастапқы капитал салынғаннан бастап өнім өндіргенге дейінгі аралықта айтарлықтай уақыт өтетіндігіне байланысты тәуекелі едәуір жоғары салалардың біріне жатады.
Ауыл шаруашылығы тәуекелдерін төмендетудің тиімді тәсілдерін анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz