Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ..3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ...6.9
І. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін.өзі жетілдіруге қойылатын Талаптар
1.1. Қазіргі кездегі мұғалімдердің өзін.өзі жетілдіру туралы ғалымдардың ой.пікірлері ... ... ... ... ... 10
1.2. Бастауыш сынып мұғаліміне қазіргі кезде қойылатын талаптар ... ... ... ... .21
1.3.Бастауыш сынып мұғалімінің өзін.өзі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
2.1 Мұғалімнің өзін .өзі жетілдіру деңгейін анықтау..
2.2 Өзін . өзі жетілдіру формалары, әдістері..
2.3. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін. өзі жетілдіруге байланысты ұсыныстар ... ...
Қорытынды...
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
Қосымша
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ...6.9
І. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін.өзі жетілдіруге қойылатын Талаптар
1.1. Қазіргі кездегі мұғалімдердің өзін.өзі жетілдіру туралы ғалымдардың ой.пікірлері ... ... ... ... ... 10
1.2. Бастауыш сынып мұғаліміне қазіргі кезде қойылатын талаптар ... ... ... ... .21
1.3.Бастауыш сынып мұғалімінің өзін.өзі жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
2.1 Мұғалімнің өзін .өзі жетілдіру деңгейін анықтау..
2.2 Өзін . өзі жетілдіру формалары, әдістері..
2.3. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін. өзі жетілдіруге байланысты ұсыныстар ... ...
Қорытынды...
Қолданылған әдебиеттер тізімі..
Қосымша
Елбасының өзі білім мен ғылым қызметкерлерінің кезекті съезінде сөйлеген сөзінде: «Болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер бүгінгі жастар. Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады» [5:4] деген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан 2030» жолдауында барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуына бағытталған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге
асыру үшін білім мазмұнын жақсартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың тиімділігін арттыру қажеттігін атап көрсеткен. Демек, бүгінгі таңда педагогикалық ұжым мен сол ұжымды құрудағы педагог кадрлардың негізгі мақсаты мен міндеттері – сабақ сапасын көтеру, оның түрлерін арттыру,танымдық ізденімпаздығын белсендіру [5:3].
Педагогикалық тәжірибені бүгінгі даму деңгейінде белгілі болып отырғандай оқытудың озық әдіс тәсілдерінің бәрін еркін игеріп, әрбір нақты жағдайларға орай жетілдірудің жолдарын іздеу, іздене отырып оқушының пәнге қызығушыл ең тиімді әдісін таңдап алу, олардың жиынтығын түрлендіре отырып пайдалану, әрі шығармашылықпен өзіндік білімді жетілдіре отыру негізінде ғана жүзеге асатын іс. Өз білімін көтеру негізінде – оқу–тәрбие үрдісін ұйымшылдықпен жүргізуде мұғалім басты тұлға. Осындай талапқа сай қызмет атқару үшін мұғалім бірінші кезекте өзінің әдістемелік, саяси-экономи-
калық, экологиялық, психологиялық, дидактикалық білімін ұдайы толықтырып
үздіксіз іздену үстінде өз мамандығы бойынша білімін жетілдіріп отыруы керек. Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму үздіксіз болуы қажет.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан 2030» жолдауында барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуына бағытталған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге
асыру үшін білім мазмұнын жақсартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін қолданудың тиімділігін арттыру қажеттігін атап көрсеткен. Демек, бүгінгі таңда педагогикалық ұжым мен сол ұжымды құрудағы педагог кадрлардың негізгі мақсаты мен міндеттері – сабақ сапасын көтеру, оның түрлерін арттыру,танымдық ізденімпаздығын белсендіру [5:3].
Педагогикалық тәжірибені бүгінгі даму деңгейінде белгілі болып отырғандай оқытудың озық әдіс тәсілдерінің бәрін еркін игеріп, әрбір нақты жағдайларға орай жетілдірудің жолдарын іздеу, іздене отырып оқушының пәнге қызығушыл ең тиімді әдісін таңдап алу, олардың жиынтығын түрлендіре отырып пайдалану, әрі шығармашылықпен өзіндік білімді жетілдіре отыру негізінде ғана жүзеге асатын іс. Өз білімін көтеру негізінде – оқу–тәрбие үрдісін ұйымшылдықпен жүргізуде мұғалім басты тұлға. Осындай талапқа сай қызмет атқару үшін мұғалім бірінші кезекте өзінің әдістемелік, саяси-экономи-
калық, экологиялық, психологиялық, дидактикалық білімін ұдайы толықтырып
үздіксіз іздену үстінде өз мамандығы бойынша білімін жетілдіріп отыруы керек. Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму үздіксіз болуы қажет.
1. Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 29 қаңтар. 2010 жыл
2. ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан,2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы. 27 шілде. 2007жыл .
4. 2011 – 2020 жылға арналған Қазақстан Республикасының білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
5. Қазақстан 2030 старатегисы // Егемен Қазақстан 2012ж, 12қазан .
6. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1995 ж.
7. Байтұрсынов А. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1995 ж.
8. Макаренко А.С. Педагогические сочинения в 8-ми томах. – М.: Педагогика, 1983– 1986. – Т. 1-8.
9. Елканов С.Б. Основы пофессионального самовоспитания будущего учителя. Москва, «Просвещение» –1989.
10. Дистервег А. Таңдамалы педагогикалық шығармалар. - М, 1956.
11. Сластенин В., Исаев И. и др. Педагогика: Учебное пособие. М.: Издательский центр "Академия", 2002. - 576 с.
12. Маркова А.К. Психология профессионализма. Москва, 1996.
13. Рубинштейн С. Л.Основы общей психологии. СПб.: Питер Ком, 1999.
14. Гаджиева Н.М., Никитина Н.Н., Кислинская Н.В. Основы самосовершенствования: тренинг самосознания. Екатеринбург: Деловая книга, 1998. 142 с.
15. Камю А. Миф о Сизифе. Эссе об абсурде // Сумерки богов. М.: Политиздат, 1990.
16. Кочетов А.И. Актуальные проблемы педагогики. Рязань, 1971. 201 с.
17. Ковалев А.Г. Личность воспитывает себя. М.: Политиздат, 1983. 256 с.
18. Рувинский Л.И. Самовоспитание личности. М.: Мысль, 1984. 140 с.
19. Куликова Л.Н. Изучение личности подростков в учебной деятельности // Психологическая наука и образование. - 2003. - № 1. - С. 8.
20. К.Д.Ушинский/ Избранные педагогические сочинения в двух томах/ Под редакцией А.И.Пискунова, Г.С.Костюка, Д.О.Лордкипанидзе, М.Ф.Шабаевой. – М. «Педагогика», 1974.
21. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1998 ж.
22. Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя. – Алматы, 2000.
23. Лактионова С.А. Организация деятельности ученика инновационной школ. Метод. пособие– Астана,2010(в соавт.)
24. Гальскова Н.Д. Современная методика преподавания иностранных языков. – М, 2000.
25. Жукенова Г.М. «Основные профессиональные особенности личности учителя» «Иностранный язык в школе», 2003 №2
26. Закон Республики Казахстан «Об образовании». Казахстанская правда.
27. Зимняя И.А. Психология обучения иностранным языкам в школе.-М, 1991
28. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – М.,1987
29. «Каким должен быть современный учитель суверенного Казахстана?»
30. «История Казахстана в школе и в вузах», 2003 №2
31. Леонтьев А.А. Педагогическое общение. – М, 1999
32. Подласый И.П. Педагогика. – М, 2003
33. Пидкасистый П.И. Педагогика. –М, 2004
34. Савина С.И. Внеклассная работа по иностранным языкам в средней школе. – М, 1991
35. Юркевич B.C. Одаренный ребенок: иллюзии и реальность. Кн. для учителей и родителей. – М.:Просвещение, 1996. – 136 с
36. Жукенова Г.М. «Основные профессиональные особенности личности учителя» «Иностранный язык в школе», 2003 №2
37. Климов Е.А. Пути в профессионализм (Психологический анализ):Учебное пособие. М., Московский психологосоциальный институт; Флинта, 2003.320 с.
38. Маркова А.К. Психология профессионализма. М., Международный гуманитарный фонд “Знание”, 1996. 312.
39. Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление,развитие и реализация: Перевод с англ., М., 2002.
40. Муравьев Е.М. Компетентностный подход как одно из оснований обновление образования // Народное образование, №5, 2003.
41. Томпсон Д.Л. Социология: вводный курс: учебник Серия: Классики зарубежной психологии. Издательство: Издательство АСТ, Инициатива, 1998.
42. К.А. Абульханова. С.Л. Рубинштейн – ретроспектива и перспектива // Проблема субъекта в психологической науке, 2000.
43. Фридман Л. Изучение личности учащегося и ученических коллективов. М., 1988.
44. Аристотель философиясы. 3т. «Әлемдік философиялық мұра»сериясы. 2 томдық/ .– Алматы: Жазушы, 2005.- 564 б.
45. Кант И. «Критика чистого разума»,1781;
46. Бердяев Н.А. «О назначении человека» (Опыт парадоксальной этики), 1931.
47. Основы педагогического мастерства. Упражнения. Тесты. Советы начинающему педагогу. Учебно-методическое пособие/ Сост. Т.П. Смолькина. - Караганда, 2002.-88 стр.
48. Якушева С.Д. Основы педагогического мастерства: учебник для студентов средних проф. Заведений/ С.Д.Якушева.-2-е изд.,-М.: Издательский центр «Академия», 2009.-256с.
49. Нұржанова Ә. Педагогикалық шеберлік туралы.// Бастауыш мектеп-№2,2008, 48-50 б.
50. Вигман С.Л. Педагогика в вопросах и ответах. Учебное пособие-М.: Прос-пект,2005.стр.55-57.
2. ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы //Егемен Қазақстан,2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Білім беру заңы. 27 шілде. 2007жыл .
4. 2011 – 2020 жылға арналған Қазақстан Республикасының білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.
5. Қазақстан 2030 старатегисы // Егемен Қазақстан 2012ж, 12қазан .
6. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1995 ж.
7. Байтұрсынов А. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1995 ж.
8. Макаренко А.С. Педагогические сочинения в 8-ми томах. – М.: Педагогика, 1983– 1986. – Т. 1-8.
9. Елканов С.Б. Основы пофессионального самовоспитания будущего учителя. Москва, «Просвещение» –1989.
10. Дистервег А. Таңдамалы педагогикалық шығармалар. - М, 1956.
11. Сластенин В., Исаев И. и др. Педагогика: Учебное пособие. М.: Издательский центр "Академия", 2002. - 576 с.
12. Маркова А.К. Психология профессионализма. Москва, 1996.
13. Рубинштейн С. Л.Основы общей психологии. СПб.: Питер Ком, 1999.
14. Гаджиева Н.М., Никитина Н.Н., Кислинская Н.В. Основы самосовершенствования: тренинг самосознания. Екатеринбург: Деловая книга, 1998. 142 с.
15. Камю А. Миф о Сизифе. Эссе об абсурде // Сумерки богов. М.: Политиздат, 1990.
16. Кочетов А.И. Актуальные проблемы педагогики. Рязань, 1971. 201 с.
17. Ковалев А.Г. Личность воспитывает себя. М.: Политиздат, 1983. 256 с.
18. Рувинский Л.И. Самовоспитание личности. М.: Мысль, 1984. 140 с.
19. Куликова Л.Н. Изучение личности подростков в учебной деятельности // Психологическая наука и образование. - 2003. - № 1. - С. 8.
20. К.Д.Ушинский/ Избранные педагогические сочинения в двух томах/ Под редакцией А.И.Пискунова, Г.С.Костюка, Д.О.Лордкипанидзе, М.Ф.Шабаевой. – М. «Педагогика», 1974.
21. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1998 ж.
22. Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя. – Алматы, 2000.
23. Лактионова С.А. Организация деятельности ученика инновационной школ. Метод. пособие– Астана,2010(в соавт.)
24. Гальскова Н.Д. Современная методика преподавания иностранных языков. – М, 2000.
25. Жукенова Г.М. «Основные профессиональные особенности личности учителя» «Иностранный язык в школе», 2003 №2
26. Закон Республики Казахстан «Об образовании». Казахстанская правда.
27. Зимняя И.А. Психология обучения иностранным языкам в школе.-М, 1991
28. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. – М.,1987
29. «Каким должен быть современный учитель суверенного Казахстана?»
30. «История Казахстана в школе и в вузах», 2003 №2
31. Леонтьев А.А. Педагогическое общение. – М, 1999
32. Подласый И.П. Педагогика. – М, 2003
33. Пидкасистый П.И. Педагогика. –М, 2004
34. Савина С.И. Внеклассная работа по иностранным языкам в средней школе. – М, 1991
35. Юркевич B.C. Одаренный ребенок: иллюзии и реальность. Кн. для учителей и родителей. – М.:Просвещение, 1996. – 136 с
36. Жукенова Г.М. «Основные профессиональные особенности личности учителя» «Иностранный язык в школе», 2003 №2
37. Климов Е.А. Пути в профессионализм (Психологический анализ):Учебное пособие. М., Московский психологосоциальный институт; Флинта, 2003.320 с.
38. Маркова А.К. Психология профессионализма. М., Международный гуманитарный фонд “Знание”, 1996. 312.
39. Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление,развитие и реализация: Перевод с англ., М., 2002.
40. Муравьев Е.М. Компетентностный подход как одно из оснований обновление образования // Народное образование, №5, 2003.
41. Томпсон Д.Л. Социология: вводный курс: учебник Серия: Классики зарубежной психологии. Издательство: Издательство АСТ, Инициатива, 1998.
42. К.А. Абульханова. С.Л. Рубинштейн – ретроспектива и перспектива // Проблема субъекта в психологической науке, 2000.
43. Фридман Л. Изучение личности учащегося и ученических коллективов. М., 1988.
44. Аристотель философиясы. 3т. «Әлемдік философиялық мұра»сериясы. 2 томдық/ .– Алматы: Жазушы, 2005.- 564 б.
45. Кант И. «Критика чистого разума»,1781;
46. Бердяев Н.А. «О назначении человека» (Опыт парадоксальной этики), 1931.
47. Основы педагогического мастерства. Упражнения. Тесты. Советы начинающему педагогу. Учебно-методическое пособие/ Сост. Т.П. Смолькина. - Караганда, 2002.-88 стр.
48. Якушева С.Д. Основы педагогического мастерства: учебник для студентов средних проф. Заведений/ С.Д.Якушева.-2-е изд.,-М.: Издательский центр «Академия», 2009.-256с.
49. Нұржанова Ә. Педагогикалық шеберлік туралы.// Бастауыш мектеп-№2,2008, 48-50 б.
50. Вигман С.Л. Педагогика в вопросах и ответах. Учебное пособие-М.: Прос-пект,2005.стр.55-57.
Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .3
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-9
І. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіруге қойылатын
Талаптар
1.1. Қазіргі кездегі мұғалімдердің өзін-өзі жетілдіру туралы ғалымдардың ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Бастауыш сынып мұғаліміне қазіргі кезде қойылатын
талаптар ... ... ... ... .21
1.3.Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
2.1 Мұғалімнің өзін -өзі жетілдіру деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Өзін - өзі жетілдіру формалары,
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін- өзі жетілдіруге байланысты
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалынған.
[1] Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы 29 қаңтар, 2010 жыл
[2]ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы Егемен Қазақстан, 2005ж.
[3]Қазақстан Республикасының Білім беру заңы 27 шілде, 2007жыл.
[4] Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Егемен Қазақстан, 14желтоқсан, 2010ж.
5б.
[5] Қазақстан 2030 стратегиясы Егемен Қазақстан 2012ж. 12қазан, 3бет
АНЫҚТАМАЛАР
Аттестация – педагогтың квалификациялық санатына сәйкестілігін анықтау
үшін жүргізілетін зерттеу.
Бейімділік – адамның әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы,
оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы белгісі.
Қабілеттер – әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістік-
терге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезі.
Мұғалім – жалпы білім беретін оқу орындарында оқушыларды оқытып,
тәрбиелеу қызметін атқаратын маман.
Мұғалімнің имиджі – киінуі, гримі, шашты сәндеуі.
Мұғалімнің сөзі – сөз арқылы мұғалімнің өзінің тұлғалық сапалары көрініс
беріп, обьектілердің, құбылыстардың, қатынастың мәні ашылып, оқушының
тұлғалық қасиеттерінің дамуына мүмкіндік туады.
Мұқтаждық – адамның рухани, материалдық қажеттіліктері.
Өзіндік білім алу – адамның білім, ілім және қажетті дағдыларды өз бетімен
игеруі, білімін жетілдіруі.
Өздігінен білімін жетілдіру – жеке адамның білім деңгейін көтеруі.
Өзін-өзі тәрбиелеу-адамның өзін- өзі тұлға ретіндегі жетілдірудегі саналы
әрекеті.
Педагогикалық этика – этика ғылымның бір бөлігі. Педагогикалық процесте
көрініс алатын моральдің спецификалық түрі. Мұғалімнің қызметінде көрініс
алатын адамгершілік әрекетінің аспектілері.
Педагог қызметкерлерді аттестаттау – педагог қызметкердің біліктілік
деңгейінің біліктілік талаптарына сәйкестігін айқындау мақсатында
жүргізілетін рәсім;
Тіл мәдениеті – бұл өзінің ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі.
Дұрыс сөз дегеніміз әдеби тіл нормасы сақталған сөз.Тілдің нормасы – бұл
қоғамдық сөйлеу тілі тәжірибесінде қабылданған жалпы тілдік сөйлеу,
грамматика, сөз қолдану ережесі.Ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана
емес,
сондай-ақ, орынды сөйлеу (Л.И.Ожегов).
Шығармашылық дегеніміз – кісінің ерен іс-әрекетпен айналысу нәтижесінде
жаңадан, бұрын соңды болмаған, қоғамға аса қажетті туындылар жасауы.
Идеал-абстракт, образ
Сауаттылық, оқытушылық деңгейі деп түсініледі, қазіргі адамның әрекеттенуі
үшін қоғамда талап етілетін және оған қосқанда қажетті білімдерді, белгілі
бір ғылым мен техникада, өнердегі және т.б. мағлұматтарды білуді қамтиді.
Біліктілік– қажетті кең ой-өрістің және тұрлі мәселелерді түсіну тереңдігі
бойынша белгілі бір таңдаушылықтың болуын қамтитын жүйе.
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен,
тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, оның білім алуға ұмтылыстарымен,
шығармашылыққа қабілеттілігімен, іске жауапкершілігімен анықталатын жүйе.
Мәдениет дегеніміз белгілі бір іс-әрекетті немесе білімдер кәсібін
меңгеруде қол жеткізген жетілудің деңгейі.
Менталитет дегеніміз әлемді қабылдаудың терең негіздерін, мінез-құлық
пен дүниетанымдық негіздерін, адамның қылығы мен оның қоғамның өміріне
түрлі жақтарын қамтитын жүйе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
БОПӘ – бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену
стратегиясының негізгі бөлігі – білім жүйесін жақсарту. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаев Үкіметке тапсырған 8 міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне
байланысты болғаны баршаға аян.
Білім беру жүйесінің үшінші тарауының он бірінші бабында былай
делінген: Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту
[1].
Демек, мұғалімнің басты мақсаттарының бірі оқушыны білімменғана
байытып қоймай, даралыққа, шығармашылыққа негіздеу, өзін-өзі уақытталабына
сай үнемі жетілдіру.
Бүгінде ғылым білімге қояр талап артып, оқу жүйесі де күрделенген
шақта жаңа қоғам мұғаліміне жүктелер жүк еселене түсуде. Ұстаз қауымы
алдында жай білім беру ғана емес, сонымен қатар өркениет көшіне жол
бастайтын, әрі ұлттық рухта сусындаған білімді, дарынды азаматтар тәрбиелеп
шығару міндеті тұр. Бұл жолда мұғалімнің кәсіби шеберлігін дамыту,
біліктілігін арттыру сынды мәселелер мектеп алдында тұрған жауапты іс болып
отырғаны айдан анық. Қай заманда болмасын, мұғалімге қойылатын талап
өзгеріп отырады. ҚР-ның Жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық
білім беру тұжырымдамасында жаңа қоғам мұғалімі – ол рухани адамгершілігі
жоғары, азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз, рефлексияға
қабілеті басым, экологиялық білімді, шығармашыл тұлға, өзін-өзі дамытуға
және өзін-өзі көрсетуге ұмтылысы, әдіснамалық қалыптасуының жоғары деңгейін
сипаттайтын әлеуметтік, тұлғалық, коммуникативтік, ақпараттық және
біліктіліктің басқа түрлерін меңгерген құзырлығы жоғары маман делінген
[2:13].
Ал, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік
саясат негізінде ең алғашқы рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай
интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту – делінген, ол
үшін мұғалім өзі жан-жақты жетілген, құзырлығы мол, үнемі өзін-өзі
жетілдіріп отыруға тырысқан маман болуы шарт [3:2].
2011-2020 бағдарлама аясында мұғалім жоғарғы оқу орнынан кейін де
білімін үнемі жетілдіріп отыруы керек. Қазіргі кезеңде жеке тұлғаға
бағдарланған білім мәселесі 12 жылдық білім беруге көшу мен жаңа тұрпатты
педагог қалыптастыру міндетін қойып отыр. Сондықтан да ұстаздар үздіксіз
ізденіп, өз білімін үнемі жетілдіріп жаңа педогогикалық әдіс-тәсілдерді
қолданып отырса ғана, өзінің кәсіби шеберлігін арттырады. Қазіргі уақыт
талабына сай мектептердің материалдық базасы нығайтылып, озық техникамен
жабдықталып жатыр [4:5].
Білім берудің ұлттық моделіне көшкен қазіргі мектепке ойшыл,зерттеуші,
жаттандылықтан аулақ практикалық қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер
меңгерген, шығармашыл ұстаз керек.
Елбасының өзі білім мен ғылым қызметкерлерінің кезекті съезінде
сөйлеген сөзінде: Болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер бүгінгі жастар.
Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады [5:4]
деген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан 2030
жолдауында барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-
ауқатының артуына бағытталған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге
асыру үшін білім мазмұнын жақсартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін
қолданудың тиімділігін арттыру қажеттігін атап көрсеткен. Демек, бүгінгі
таңда педагогикалық ұжым мен сол ұжымды құрудағы педагог кадрлардың негізгі
мақсаты мен міндеттері – сабақ сапасын көтеру, оның түрлерін
арттыру,танымдық ізденімпаздығын белсендіру [5:3].
Педагогикалық тәжірибені бүгінгі даму деңгейінде белгілі болып
отырғандай оқытудың озық әдіс тәсілдерінің бәрін еркін игеріп, әрбір нақты
жағдайларға орай жетілдірудің жолдарын іздеу, іздене отырып оқушының пәнге
қызығушыл ең тиімді әдісін таңдап алу, олардың жиынтығын түрлендіре отырып
пайдалану, әрі шығармашылықпен өзіндік білімді жетілдіре отыру негізінде
ғана жүзеге асатын іс. Өз білімін көтеру негізінде – оқу–тәрбие үрдісін
ұйымшылдықпен жүргізуде мұғалім басты тұлға. Осындай талапқа сай қызмет
атқару үшін мұғалім бірінші кезекте өзінің әдістемелік, саяси-экономи-
калық, экологиялық, психологиялық, дидактикалық білімін ұдайы толықтырып
үздіксіз іздену үстінде өз мамандығы бойынша білімін жетілдіріп отыруы
керек. Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет.
ТМД ғалымдары: В.Н. Дружинин, А.В.Брушлинский, Д.Б. Богоявленская,
Н.С. Лейтес, С.Л. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, Б.Г. Теплов, К.К. Платонов,
А.Г. Ковалев, И.И. Ильясов, Н.Б. Шумакова, В.И. Панов, М.А. Холодная, В.С.
Юркевич, И.В. Калиш, Д. Б. Богоявленская, M. Матюшкин, С. Медник,В. Ф.
Вишнякова, Д.Д. Эльконин, В.В. Давыдов, Н. Хмель, Н.А. Менчинская, М.
Парлов және т.б. Қазақстандық ғалымдар: К.М.Нағымжанов, Н.С.Нұрғазиева,
А.Ж.Аяғанова, А.С.Мұстояпова, Р.С. Омарова, Ш.Т. Таубаева, Ж.Қараев,
С.Смаилов, А.Әбілқасымова , С. Бегалиева, М. Құдайқұлов, Т. Сабыров
жәнет.б.
Тақырыбы: Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіру жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі заман талабына сай мұғалімнің өзін-өзі
жетілдіріп, дамытып отыру қажеттілігін көрсетіп, өзін-өзі жетілдіру
жолдарын
анықтау, көрсету.
Зерттеудің міндеті:
– Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми теориялық
әдебиеттерге талдау жасау;
– Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру деңгейін диагностикалық әдістер арқылы
анықтау;
– Мұғалімнің білімін жетілдіру ерекшеліктерін, формаларын, жолдарын
көрсету;
– Мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіру жолдарына байланысты жасалған
ұсыныстар, кеңестер.
Зерттеу нысаны: Мектептегі педагогикалық үрдіс.
Зерттеу пәні: Мұғалімнің заман талабына сай өзін-өзі жетілдіру жолдары,
формалары.
Ғылыми болжам: Бастауыш сынып мұғалімі заман талабына сай өзін-өзі
жетілдірер еді, егерде:
– бастауыш сынып мұғалімі мектепте әдістемелік жұмыстардың кеңесіне
белсене араласып, үнемі ашық сабақтар өткізіп, әріптестерінің сабақтарына
қатысып, тәжірибе алмасып отырса;
– озат педагогтармен тығыз қарым –қатынас жасап, тәжірибелерінен үлгі
алып отырса;
– Аудан, облыс, Республикаларда болып жатқан семинар, конференцияларға
қатысып, белсене араласса;
– Сабақта жаңа әдістерді, технологияларды, инновацияны қолданып оқушылардың
танымдық белсенділігін тудыра алса;
– Өз бетімен білімін жетілдіріп курстардан өтіп, өзін-өзі тәрбиелеп
отырса;
онда оның білімі заман талабына сай болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі ерекше орын
алады. Ақпаратпен қамтамасыз ету, білімін толықтыру, жоспар жасау, ғылымның
түрлі саласынан хабардар болу арқылы, оны іс-тәжірбиеде қолдану арқылы
өзін-өзі жетілдіреді.
Зерттеу жұмысында өзін-өзі жетілдіруге жоспар жасалды. Мұғалімдерге
оқу-әдістемелік ұсыныстар жасалды, өзін-өзі жетілдіру жаднамалары
жасалып, бастауыш сынып мұғалімдеріне теориялық мәліметтер көмек ретінде
ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеуде пайдаланылған диагностикалық
әдістер (сауалнама, тест) мен формалары (тренинг)мұғалімдер
үшін практикалық маңыздылығы өте зор. Атап айтсақ, Р.С. Немовтың ерік-
жігерге арналған тестісі, К.Томастың Мұғалімнің кәсіптік бағытын
анықтау
тесті, Мұқытова Ж.Қ. Өзіңізді білесіз бе? сауалнамасы, Өзін-өзі дамыту
қабілетін анықтау сауалнамасы, Педагогикалық жағдайда дұрыс жолдарды
табуға бейімділікті анықтаутапсырмалары арқылы тәжірибелік жұмыстар
жасалды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру
жайында осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық зерттелмеген,
сондықтан зерттеу жұмысында теориялық мәліметтерді саралай отыра,
тәжірибелік көрсеткіштер арқылы бұл үдерістің тиімді жолдарын табу;
Тәжірибелік база: Ақмола облысы, Зеренді ауданы, Қарабұлақ негізгі
мектебінің ұстаздары.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, әңгімелесу, сұхбат
алу, сауалнамалар, Р.С. Немов ерік-жігерге арналған тестісі, К.Томас
Мұғалімнің кәсіптік бағытын анықтау тесті, Мұқытова Ж.Қ. Өзіңізді
білесіз
бе? сауалнамасы, Өзін-өзі дамыту қабілетін анықтау сауалнамасы,
Педагогикалық жағдайда дұрыс жолдарды табуға бейімділікті анықтау
тапсырмалары арқылы тәжірибелік жұмыстар жасалды.
1 Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіруге қойылатын талаптар
1.1. Мұғалімдердің өзін-өзі жетілдіруі туралы ғалымдардың ой-пікірлері
Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлары
біліктілігін арттыратын республикалық институтының директоры, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Бақтияр Сманов өз тарапынан Мұғалім
беделі – ел абыройы деп мынадай пікір айтып кеткен болатын: Білім беру
дәрежесі ең алдымен мұғалімнің біліктілігіне байланысты. Ұстаз
біліктілігін арттыру – ауадай қажет, оның абырой-беделінің негізгі
көрсеткіші осы біліктілігі екені айтпаса да түсінікті. Ол ұстаздан өз
мамандығы бойынша білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Мұндай
мұғалімдерді жаңаша тәжірибелермен, озық технологиялармен қаруландыру
ордасы, дәстүрлі оқу-әдістемелік білім көздері – біліктілікті арттыру
институттарының курстары мұғалім беделінің артуына себебін тигізер еді.
Қазіргі кезеңдегі қойылып отырған әртүрлі тапсырыс-талаптарға сай
республикалық институтта (Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-
педагогикалық кадрлары біліктілігін арттыратын республикалық институт)
мемлекет тапсырысы бойынша өткізілген курстық іс-шараларға қатысқан
тыңдаушы төмендегідей:
Одан соң жыл сайын 300 адамға артып отыр. Бұған қоса мұның сыртында
сан алуан курсаралық іс-шаралар – конференциялар, семинарлар, әдістемелік
кеңестер, дөңгелек үстел басқосулары, интернет-форум, интернет-семинар,
онлайн кеңестер, жазғы мектеп жұмыстары жүргізілуде.
Әр күні өзгеріске толы қазіргі заманда көштен қалмай, уақыт талабына
сай болу, білімді өз бетінше үйрену, оны оқушыларға үйрету ұстаздықты мұрат
еткен әрбір маманның ең қасиетті борышы, абзал парызына айналмақ. Сонымен
қатар психология мен педагогика ғылымдары жайындағы жаңалықтармен озық
тәжірибелерді үнемі пайдаланып отыруы шарт. Әрбір пән
мұғалімінің ешкімге тәуелсіз кәсіби бағыты болуы керек. Сонда ғана мұғалім
мен ұжым қызметінің желісі оқу-тәрбие жұмысының нәтижесі бүгінгі күннің
талабына үлес қоспақ.
Педагогика саласының ғалымдары (В.И.Андреев, Ю.К.Бабанский,
Н.В.Кузьмина, В.В.Сериков, В.А.Сластенин, А.В.Усова, Н.Д.Хмель,
Г.Қ.Ахметова, З.А.Исаева және т.б.) мұғалімнің іс-әрекетінің кәсіби
бағдарын, оқушылардың шығармашылық және өздігінен дербес білімін
жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсынады.
Мұғалімнің іскерлігін қалыптастыру және дамыту проблемасы ғалымдардың
маңызды зерттеу объектілерінің бірі болып табылады. Оны ғылыми-теориялық
тұрғыдан төмендегі ғалымдар талдап саралаған: О.А.Абдуллина, В.А.Беликов,
Г.Д.Бухарова, М.М.Левина, К.С.Оспанов, К.Өстеміров, Н.Н.Хан және т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне жаңалықты енгізу жүйесіне басшылық жасау
мәселелері Н.В.Горбунова, М.В.Кларин, А.В.Лоренцов, П.И.Пидкасистый,
Л.И.Романова, В.И.Загвязинский, Т.И.Шамова, О.Г.Хомерики және
т.б.ғалымдардың зерттеулерінде толығымен қарастырылды. Педагогикалық
инноватика және оны меңгеруге мұғалімдерді даярлау М.М.Поташник, Н.Р.Ясуф
бекова, И.И.Цыркун, Я.С.Турбовской, Ш.Т.Таубаева, С.Н.Лактионова және т.б.
зерттеулерінде қарастырылған.
Педагогикалық технология, оқытудың жаңа технологиясы мәселелерін
В.П.Беспалько, М.В.Кларин, В.Н.Монахов, И.Я.Лернер, Қ.Қабдықайыров,
Ж.Қараев және басқалар теориялық тұрғыда қарастырса, Л.В.Нефедова,
В.Николаева, Т.А.Лавина, Г.Г.Брусницына, Г.К.Нургалиева, Г.Д.Жангисина және
т.б. зерттеулері мұғалімдерді ақпараттық, педагогикалық технологияларды
қолдана білуге даярлау мәселесіне арналады.
Жоғарыда аталған ғалымдар зерттеулері еліміздегі оқыту теориясы мен
әдістемесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік беріп отыр.
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз – ол қазіргі педагогикалық
талаптарға сай келу үшін өзінің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзін-өзі тұлға ретіндегі жетілдірудегі
саналы әрекеті.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілердің қалыптасуының
бірнеше жолдары бар. Оның біріншісінде – мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуіне
қоғам-талаптары, мектеп басшыларының талаптары, мектеп өмірінің стилі, яғни
белгілі біреудің әсері итермелесе, екіншісінде – мұғалімнің өзіндік
қасиеттері: жауапкершілігі, кәсіби мәртебесі итермелейді. Әрбір түрткінің
жанында нақты мұқтаждық тұр. Мұқтаждық болмаған жағдайда, өзін-өзі
тәрбиелеудің түрткілеріне осы процеске деген мұғалімнің қызығушылығын
жатқызуға болады.
Бұл жағдайда жағымды эмоция үлкен рөл атқарады. Өзін-өзі
тәрбиелеуде мұғалім үлкен жұмыс атқарады.
Өздігінен білім көтеру ауқымды мәселелерді қамтиды. Әйтсе де
педагогикалық өз білімін көтеру мұғалімнің педагогикалық оқу орнында
оқымаған,бірақ қазіргі уақытта мектеп үшін өзекті мәселелерге бағытталуы
тиіс.
Осындай мәселелердің қатарында педагогикалық қатынас, оқуды
дербестендіру және жіктеу, дамыта окыту, лицей, гимназия, колледж сияқты
жаңа типті оқу орнында оқыту ерекшеліктерін атауға болады. Мәселелер
топтамасының арасында оқушылардың ғылыми көзқарасын, оның рухани
мәдениетін, азаматтық тәрбиесін қалыптастыруды атауға болады.
К.Д.Ушинский өз халқын шын сүйетін және оның дамуы туралы қамқорлық
жасайтын мұғалімге – тәрбиешіге басты рөлді берді. Адам, педагог-гуманистің
тұжырымдауынша, қоғам үшін ұлы байлықтың қайнар көзі. Баланың ойы мен жан
дүниесін дамытатын, қоршаған ортаны оның танымымен байытатын мұғалімнің
шығармашылық қызметінің нәтижесінде ол ержеткен соң, балшықты жерлерді,
құмдарды, адамсыз тауларды байлықтың қайнар көзіне айналдырды. [20:45].
Мұғалімнің жеке басы бұл ешнәрсемен айырбастауға болмайтын жас
дүниесі үшін күн көзінің жарқын сәулесі. Осындай күн көзінің жарқын
сәулесі болуы үшін қатаң белгіленген жалпы және педагогикалық танымның
көлемін меңгеруі қажет және соның негізінде қалыптасқан берік педагогикалық
сенімдермен қарулануы керек. Осындай сенімдердің болмауы нағыз тәрбиеші
бола алмайды ол қарапайым чиновниктің деңгейінде қалады. Ушинский чиновник
тәрбиеші емес деген болатын. Тәрбиешіге өз ісіне ақыл-ойын және бүкіл жан
дүниесін салу және өзінің барлық қызметі арқылы табанды іс жүргізуі қажет
деген. Жас ұрпақты халықтық рухта тәрбиелеуге лайықты халық мұғаліміне ең
жақсы өз халқына тән қасиеттерді меңгеру өте қажет.
Халық мұғалімдерін даярлау үшін Ушинский мұғалімдер семинарияларын
ұйымдастыруды ұсынды, ал орта мектептің мұғалімдерін даярлау үшін
университеттер жанындағы педагогикалық факультеттерді ашуды ұсынған.
Семинарияның оқу жоспарына ол орыс тілімен әдебиетін, арифметканы,
жағырафияны, тарнихты жаратылыстануды енгізді, болашақ мұғалімдерді ауыл
шаруашылығы мен медицина салаларынан кейбір мәліметтермен таныстыруды
ұсынды. Ушинский семинарияның оқу курсында ерекше орынды психологияны,
педагогиканы және бастауыш білім беру әдістемесін оқытуға және
педагогикалық тәжірибеге арнады.
Ушинскийдің пікірінше, мұғалім білім беру саласындағы қол жеткен
табыстарымен тоқтап қалмауы керек, ол өзінің білімін және педагогикалық
шеберлігін одан әрі жетілдіріп отыруы керек. Өз-өзімен жұмыс істеу
К.Д.Ушинскийдің көрнекті педагог болуына жәрдемдесті.Оқыту мен тәрбие
үрдісін мұғалімнің жеке басының жігерлендіретін ықпалынсыз елестету мүмкін
емес. Тәрбиеде барлығы да тәрбиешінің жеке басына негізделуі тиіс...
Ешқандай жарғы және бағдарлама, ешқандай оқу орнының жасанды орталығы,
қаншалықты жетілдіргенмен, тәрбие ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес.
Тәрбиешінің тәрбиеленушіге тікелей әсерінсіз мінез-құлыққа сіңерліктей шын
тәрбие беру мүмкін емес
Ал А.Г. Ковалев, А.И. Кочетов сияқты өзін-өзі жетілдіруді
қоғам мен өзіндік идеалдың талаптарына сай өзін дамытумен байланыстыра
отырып, бұл өздік жұмысты мақсатты, саналы және жүйелі болуы керек деп
нақтылайды.
Тұлға қалыптастыру үшін адам қоғамның сұранысы мен қызығушылығына,
өзінің идеалдарына қарауы қажет екендігін айтады [17: 48]. Ковалев
мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуде, өзін-өзі жетілдіруде жеке тұлғалық
ерекшеліктері денсаулығын,темпераментін өзінің бойындағы кемшіліктерден
арылумен тығыз байланыстырған.
Л.И.Рувинский тұлғаның өздiгiнен өзгеруін өзін-өзі өзгертуімен
байланыстырған. Ғалым өзін-өзі тәрбиелеу, жетілдіру өз тұлғасын өзгертуге
бағытталған мақсат деп түсіндіреді. Өзін жетілдірудің басты екі сәтін
атап өткен:
Біріншіден, өзімен жұмыс істеу бұл – іс-әрекет, екіншіден, өзін
жетілдіру өзін өзгертудің ең жоғары деңгейі, бұл тұлғаның саналы,
мақсатты
өзгеруі [18: 12].
Ғалымдар Ш.Т.Таубаева мен С.Н.Лактионова болашақ мектеп
мұғалімінің бейнесін былай сомдайды:
- балаға, мәдениетке, шығармашылыққа құндылық қатынас білдіретін;
- балалық шақтың экологиялық тазалығын қорғайтын;
- оқыту мен тәрбиенің мазмұнымен жұмыс атқара алатын;
-озық тәжірибелі педагогикалық технологияны меңгерген;
- қоршаған адамдармен жағымды қарым-қатынас жасай алатын және баланың
дамуына қолайлы жағдай жасай алатын мұғалім [23:15] .
Ш.Т.Таубаева мен С.Н.Лактионованың болашақ мектеп мұғалімінің
бейнесін сомдауында да шығармашылықтың орны ерекше екенін байқаймыз.
Осы тұрғыдан шығармашылық ұғымына тереңірек тоқталып кетсек,
шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығындағы өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуді үйренуі керек.
Шығармашыл тұлға дегеніміз – өнер туындысын жасаушы, шығармасы
арқылы өзінің дара, көркемдік таныммен әйгіленетін суреткер деп
қабылдаймыз. Жалпы шығармашылық тұлға категориясы шығармашылық даралық,
дүниетаным, дара этикалық принцип өмір тәжірибесі сияқты ұғымдар ауқымында
талданады. Шығармашылық – өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу.
Мұғалім мен оқушының іс-әрекеттегі өзара қарым-қатынасын ұйымдастыруда
негізінен Л.Фридманның [43,52] төмендегідей ережелерге негізделген
тұжырымдамасын басшылыққа алуға болады:
1. Оқу оқушының жеке, топтық, ұжымдық жұмыс барысындағы түрлі қызметінің
жүйесі ретінде қаралады. Олар оқушының қисынды ойлауын, көзге елестету
қабілетін, жадын, шығармашылығын және т.б. қабілеттерін дамытуға, яғни
білім берудің мақсаттары болып табылатын жеке тұлғалық қасиеттерін
дамытуға бағытталған;
2. Оқуды басқарудың психологиялық сенімді түрі – ең алдымен, оқушының
қажеттіліктерін, қызығушылығын және қызмет мақсаттарын дамытуға жағдай
жасау;
3. Оқуды басқару икемді болуы тиіс, бұл тек оқушылардың іштей өсуі жүргенде
ғана, балалардың білім дәрежесінің артуына қарай мүмкін болады;
4. Оқушылар нақты оқу қызметінің мақсаттарын анықтауға тікелей қатысуы
керек, яғни басқару жеке тұлғаға бағытталған болуы тиіс. Оқу үдерісін
жеке тұлғалық басқару дәрежесі оқушылардың өсуіне қарай артып отыруы және
оқудың жоғарғы сатысында жалпылама сипат алуы тиіс;
5. Оқыту үдерісін басқару балалардың ішкі қуатына және мүмкіндіктеріне
негізделіп жүруі тиіс;
Шығармашылықтың түрлері көп. Алайда, сөз өнері – адамның шексіз
мүмкіндігін ашу қасиетімен құдіретті.
Қазіргі таңда мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
шапшаңдықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін-өзі
қоршаған түрлі жағдайларға тез икемделіп қоймай, оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді. Ендеше ертеңгі күні
қазақ мектебін бітірген жас ұлан қоғам алдында дәрменсіздік көрсетпеу үшін
мамандықтың кез-келген саласына қажетті білік дағдыны мектептен алып шығуы
керек. Ал білім негізі бастауыштан қаланады.
Шығармашылық үдерістің 3 сатысы бар.
– Бірінші сатысы – жаңаны, өзгеше тың дүниені сезе білу,
шығармашылық ой талдауға бейімділік, танымдық қызығушылық;
– Екінші сатысы – интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу,
сөз ұшқырлығы, батылдық;
– Үшінші сатысы – өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу,
дәлелдеме дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу.
Міне, осыған байланысты қазіргі таңда ғалымдар мен психологтар
мұғалімдерге баланың білімін ғана көтеріп қоймай жеке шығармашылық баулуға
өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екенін айтады.
Еліміздің білім саласында оқытудың жаңа технологияларының бірнеше
түрлері қолданылуда.
Ұстаздардың шығармашылығын, іскерлігін жетілдіру мақсатында
ұйымдастырылған шығармашылық топтар бар. Олар:
1. Вариативті (стандарттан тыс жұмыс істейтін мұғалімдер);
2. Тұрақты күнтізбелік жоспармен жан-жақты жұмыс істейтін мұғалімдер;
3. Репродуктивті (кітаптағы білімді қайталау);
4. Проблемамен (зерттеу мақсаты);
5. Инновация (жаңашылдық).
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда
Еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді,
жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес байлығы.
Бүгінгі таңда қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – оқушы тұлғасын жан-
жақты дамытуда, терең білім беруде, ғылымның соңғы жаңалықтарын пайдаланып,
шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең,
өзіндік ой-өрісі дамыған, рухани бай, дарынды тұлға қалыптастыру.
Қазіргі кезде жалпы білім беретін мектептерде оқыту барысында
оқушылардың шығармашылығы, танымын, қабілетін, дарындылық қабілеттерін
қалыптастыру маңызды орында.
Оқушы тұлғасының дамуының бір көрінісі – шығармашылық. Ұлы данышпан
Аристотель адамдарды төмендегідей төрт топқа бөлді:
– сезімдік танымға негізделген білімі бар адам;
– тәжірибесі бар адам;
– шығармашылық қасиеті бар адам;
– ойша ғылыммен айналысатын адам [44, 56].
Неміс классикалық философиясының беделді өкілі И.Кант адам ойына шек
қоюдың мүмкін еместігін айтады. Адам шығармашылықта еркіндікке қол
жеткізеді [45,89] десе, Н.А. Бердяев шығармашылықты ...шығармашылықты
интуиция, түпкі ниеті, оның ойындағы көркем немесе поэтикалық образ
бейнесі, құлағына естіліп тұрған симфония, ішкі әлі ашылмаған жаңалық
немесе өнер табысы [46,75 ] деп қарастырады.
Шығармашылық сөзінің төркіні – шығару, іздену, ойлап табу
деген мағына береді.
Жалпы, шығармашылық қабілет ұғымын дарындылық ұғымымен қатар
қоюға болады. Шығармашыл, дарынды тұлға қалыптастыру ұғымын алғаш
зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-біріне қарама-қарсы био және социо
бағыттары қалыптасқаны аян. Дарындылықтың негізгі басымды қозғаушы күші тек
қана генетикалық нышандар болып табылады деген пікір
Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінде айқын көрінген. Екінші бағытты ұстанған
ғалымдар негізгі фактор ретінде қоршаған ортаны қарастырған. Ал қазіргі
таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным әлдеқайда өміршең екендігін дәлелдеп
отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын негізге алған бұл бағыт дарындылықты
білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты
шешу, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды дарындылық ретінде зерттейді.
Педагогикалық энциклопедияда: Дарындылық дегеніміз – адамдардың
қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары сатысы, – деп атап көрсетіледі.
Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге жете
алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі: оның арқасында
іс-әрекет жақсарады.
Көптеген ғалымдардың ойынша, дарындылық, қабілеттілік және талант бір
ұғымды білдіреді. Балалардың келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың
қабілетті, дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен
жетістіктерге жетуін армандайтын ата-аналар кемде кем. Бірақ сөйте тұра
солардың барлығы бірдей қабілет деген не, оны қалай дамытуға болады және
бұл жұмыста жанұя қандай міндет атқару керек дегенді біле бермейді.
Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ
па? Қабілеттілік барлық балада бірдей дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге
болады? Қабілеттілік деп – белгілі бір іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге
жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара психологиялық ерекшеліктері
айтылады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілеті және арнайы қабілет болып
бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты болып келіп, оның
аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б.
қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-әрекеттерінің
түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.
Жалпы қабілеті дамыған оқушы математика, физика, биология, әдебиет
сабақтарын бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы,
лабораториядағы түрлі еңбек тапсырмаларын да сәтті орындап отырады.
Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен бейімділігін және мінез-
құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы, әлемге әйгілі Б.Кларктың
кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың ойлау, шығармашылық
қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма т.б) қабілетін сипаттайды
[13,112 ].
Қазіргі кезде әрбір қоғам мамандарының алдына қойған талаптарына
сәйкес маман моделін, маман профессигораммасын жасау міндеті тұр.Өзін-өзі
жетілдіру адамның өз тұлғасын саналы және мақсатты іс-әрекет ретінде,
ең алдымен ненің жетілдіруі керек деген мазмұны тұрғысынан қарастырылуы
керек. Болашақ ұстаз алдына ең басты міндет етіп кәсіби қызметке барынша
жақсы дайындықпен кірісуді қояды. Олай болса, болашақ маманды кәсіби
жетілдірудің міндеті болып ол тұлғаның кәсіби тұрғыдан маңызды
қасиеттерімен қатар оның дүниетанымы, денсаулығы да ескерілуі тиіс.
Өзін-өзі жетілдіру өзін тұлға ретінде қалыптастыру, танытуға қызмет
етуі тиіс, алайда бұл үдеріс адам өмір сүріп жатқан ортаның
қызығушылығына да бағытталуы тиіс.
Бұл ойды Л.Н. Куликованың Өзін-өзі тәрбиелеу – өз бойында
әлеуметтік маңызды қабілеттерді қалыптастырудың дербес, мақсатты,
жүйелi жұмысы және кемшiлiктердi жою мен өз дегенін іске асыру мен
қоғамға қызмет етуге бағытталады [19: 42] – деген пікірімен
байланыстырамыз. А.С.Макаренко Ұстаздық дастан деген еңбегінде
мұғалімнің өзінің кәсіби-шығармашылығын жүзеге асыру жолында алдымен
шеберлікке жетуі тиіс екеніне тоқталып, шеберлік, ұғымын педагогикаға
қатыстыра ең алғаш қолданған. Педагогтік істің шебері болу кездейсоқ нәрсе
емес, ол көптеген себептерге байланысты мұғалім ісінен орын алады деп
топшылайды [8: 269].
Макаренко мен Сухомлинскийдің педагогикалық тәжірибесіне сүйене
отырып, педагогикалық ойлау, педагогикалық процесс жүйеленіп мақсатқа
жетеді. Өздiгiнен кәсiби жетілдіру ұғымы және мұғалiмнiң тұлғасын
қалыптастырудың маңызы аса зор. Ғалымдардың мұғалiм өзін-өзі жетілдіру
арқылы ғана өз қызметін атқара алады деген тұжырымы бүгінгі таңда аса
үлкен мәнге ие. Өз тұлғасымен үздіксіз жұмыс атқару, жетілу мұғалiмнiң
шеберлігін арттыру үшін басты шарттардың бірі болып отыр. Өмiрдiң өзі
үздiксiз педагогикалық білім беру мәселесін күн тәртiбiне қойып отыр.
А. Дистервег Таңдамалы педагогикалық шығармалары деп аталатын
еңбегінде , мұғалiм жайлы былай дейді: Ұстаз – өзі үздіксіз білім
алып, өзін-өзі тәрбиелеген жағдайда ғана өзгелерді оқытып тәрбиелей
алады [10:74 ].
Бiрақ шындық өмірде, ұстазға жүктелген жұмыс көлемінің көп
болуы
күнделікті жұмыс күнінің күрделілігі өзін-өзі жетілдіру үрдісін
қиындата түседі. Қазіргі уақытта маман бойына қойылатын қатал талап пен
мұғалім әрекеті арасында қарама-қайшылықтар байқалады және педагогикалық
оқу орындары түлектерінің құзыреттілік деңгейіндегі айырмашылықтар жиі
кездеседі, мұғалімдер дайындаудың типтік жүйесі мен оның жеке шығармашылық
әрекеті арасында да қайшылықтар бар.
Бұл мәселені шешудің бір жағы мұғалімнің құзыреттілігіне де
байланысты. Сластенин В.А. тұлғаның кәсіби педагогикалық бағыттылығын
мұғалімнің құзыреттілігінің белгісі деп санаған. Оның ойынша құзыреттілікке
мыналар жатады:
– тұлғаның танымдық кәсіби-педагогикалық бағытын анықтайтын қасиеттері;
– оның психологиялық дайындығын талап ету;
– арнайы дайындығы көлемі мен құрамы;
– мамандығы бойынша әдістемелік деңгейінің мазмұны [11:156 ].
Ал А.К. Маркова болашақ мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру әрекетіне
әсер ететін мына құзыреттіліктерді атайды:
– кәсіби-педагогикалық білім;
– кәсіби-педагогикалық шеберлік;
– кәсіби-негізгі қасиеттер, танымдық, мотивациялық сферасы;
– кәсіби-педагогикалық позициялары (тұрақты қатынас жүйесі,оқушыға, өзіне,
әріптестеріне оның әрекетін анықтайтындай болуы) [12:175 ].
Сондықтан да біз технологиялық құзыреттілікті жан-жақты және өзара бір-
бірімен байланысты үш компоненттен құралғандығын айтуымыз керек. Олар:
а) кәсіби білім;
ә) кәсіби шеберлік;
б) педагогикалық әрекеттегі кәсіби ерекше қасиеттер.
Осы аталған үш компонент маман тұлғасын дамытуда бір тұтас жүйе ретінде
қолданылады. Сонымен қатар олар бір-бірін қайталамайды, күрделі
диалектикалық қатынасқа түседі, сол арқылы әр компонент педагогикалық
әрекет кезінде не құрал, не сілтеме немесе даму нәтижесі ретінде
қолданылады.
Кәсіби іс-әрекетін іске асыру барысында мұғалім түрлі педагогикалық
әрекет түрін атқарады, жетекші, тәрбиеші, пән мұғалімі, ұйымдастырушы,
ұжым мүшесі. Кәсіби міндетін атқару үшін мұғалімге педагогикалық ғылым
негізінде әдіснамалық, теориялық білім талап етіледі. Білім теориясы, оқыту
мен тәрбиелеу әдістемесі, жоғары мектепке жетекшілік етумен басқару
теориясы. Сондықтан жалпы педагогикалық білім жүйесін болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері өзара байланысты, өзара шартты, жеке мәнді тұтас жүйе
ретінде меңгеруі тиіс. Сәйкесiнше өз мамандығы мен өзін-өзі бағалау
мәселесі туындаған жағдайды жағдаяттық сипатта шешуге байланысты
болады (мектептiң әкiмшiлiгiмен қарым-қатынастар тәртiбін реттеу, ұжымды
ұйымдастыру және тағы басқалар).
Кәсіби қызметтің мұндай болмысы ерте ме, кеш пе әйтеуір
педагогикалық іс-әрекеттің барысында қарама-қайшылықтар туғызбай қой
майды. Осыдан барып ұстаз өз-өзіне сыни тұрғыдан қарап, туындаған
жағдайдан шығу, көтерілуді көздейтіні шығады. Мұндай кәсіби іс-әрекет
рефлексияның байқалуымен немесе С.Л. Рубинштейннің ойынша, мамандыққа
жалпылама-бүтiндiк қатынас жасайтын дүниетану сезiмін қалыптастырады
[13:284].
Өзін-өзі жетiлдiрудегі тәжірбие кәсiби жетілдірудің алғышарты
бола отырып, маман ретіндегі өз тұлғасын саналы түрде дамытуға негіз
болады: педагогикалық қызметтiң талаптарына сай өзінің қайталанбас
ерекшелiктерiн бейiмдеу, кәсiби бiлiктiлiктi тұрақты түрде жоғарылату
және тұлға ретінде әлеуметтiк-адамгершілік қасиеттерін үздiксiз
дамыту.
Өзін-өзін кәсiби жетілдіру, кез-келген басқа қызмет сияқты, өз
негiзінде аса күрделі себеп-салдар жүйесі мен белсендiлiк көздеріне ие.
Әдетте мұғалiмнiң өзін-өзі өзгертуге қажеттілігі мен өздiгiнен
жетілдіруге құлшынысы қозғаушы күш ретінде танылады. Дегенмен бұл
қажеттiлiк мұғалiмге қоғамның қойған талаптары мен тұлға ретіндегі
дамуының деңгейi бірден өспейді.
Белсендiлiктiң сыртқы көздерi (қойылған талап және қоғамның күтуi) өз-
өзін жетілдіруді арттырады, немесе мұғалiмнің алуан түрлi айлаларға
баруына апарып соғады. Мұндай қайшылықтардың психологияда көптеген
компенсаторлық механизмдері бар: ұтымды ету, инверсия, проекция, шындықтан
қашу тағы басқалар.
Өзін-өзі жетілдіру мәселесінің пәлсапалық қырларын Н.М. Гаджиева,
Н.Н. Никитина, Н.В. Кислинская қарастырған. Ғалымдар Н.А. Бердяев, С.Л.
Франк, Г.П. Федотов, Ж.П. Сартр, А. Камю, В. Франкл, В.С. Соловьев, Л.Н.
Толстой, М. Хайдеггер, К. Ясперс сынды ғұламалардың еңбектерінде қазіргі
адамның санасын анықтайтын философиялық концептілер нақтыланды.
Соңғы жылдары білім беру саласында болашақ мамандардың құзыреттілігін
қалыптастыру туралы әр түрлі пікірлер жиі айтылуда.
Кәсіби құзіреттілікті анықтау туралы мәселе педагог, философ,
физиологтардың, арасында пікір қайшылықтары мен жаңа ойлар тудыруда.
Тұлғаның кәсіби процесін көп жағдайда оның біліктілігімен, кәсіптік
құзыреттілігімен байланыста қарастырады.
Орыс ғалымдары В.А.Адольф, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер,
В.А.Сластенин, Т.Ф.Лошакова, т.б. педагогикалық зерттеулерінде педагог
кадрлардың кәсіби құзыреттілігі туралы мәселеге көп қызығушылық пайда
болғанын айтады [38:45].
Д.Дьюи, У.Уоллер, М.Мид, К.Юнг, П.Сорокин, Ф.Знанецкий сынды
философтар кәсіби құзыреттілікті адамның ортаға үйренуіне қажетті әрекеттер
түрі ретінде қарастырады.
Олар адамның мамандығы оның белгілі бір нәрсеге деген қызығушылығын
тудыратынын, көзқарасын қалыптастыратынын, мақсатқа жетуге
талпындыратынын, ортақ пікір алмасуға жетелейтінін айтады[39:132].
Д.Л.Томпсон, Д.Пристли кәсіби құзыреттілікті жүйелі түрде алынған
білім мен жоғары моралдық нормалар мен педагогтік кодексінің нәтижесі
ретінде анықтайды [41:122].
Құзіреттілік бірінші орынға білімгердің ақпаратты сауаттылығын емес,
оның мәселені дұрыс шеше білу қасиетін қояды. Егер болашақ педагогтың
құзыреттілігінің қалыптасуын орта кәсіби білім беру жүйесінің аумағында
қарастырсақ, онда білім, білік, дағды мүмкіншілігі, яғни, бір сөзбен
педагогикалық қызметке маманның қаншалықты дайын екендігі туралы айтуға
болады. Кәсіби құзіреттілік деп педагогтың жеке бас сапалары мен оның
психологиялық-педагогикалық және теориялық білімінің, кәсіби біліктілігі
мен дағдысының, тәжірибесінің бір арнада тоғысуы деуге болады. Болашақ
маман өз ісінің шебері, жақсы мұғалім болу үшін мамандығына қажетті
қабілеттерді және жалпы әлемдік мәдениетті, өз елінің мәдениетін, қарым-
қатынас мәдениетін, тіл мәдениетін игеріп, интеграциялық үрдістерді
меңгеріп, әлемдік білім кеңістігінің өресінен шыға алуға талпынуы керек.
Мұғалім қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз тәрбиелеп отыратын,
ортамен, адамдармен, балалармен, қарым-қатынасқа тез түсе алатын,
ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, тәжірибесі мол, т.б. қасиеттерді
жинақтағанда ғана оның бойынан кәсіби құзыреттілігі анық байқалып тұрады.
Арнайы кәсіби құзыреттілік бітірушінің белгілі бір мамандық бойынша
кәсіби қызметті атқарудағы дайындығы мен оған ұмтылуы арқылы айқындалады.
Олардың мазмұны мемлекеттік классификациялармен анықталады. Е.А.Климов
мамандық бойынша байланысты былайша жіктейді: адам – адам; адам – белгілер
жүйесі; адам – көркем бейне; адам – техника; адам – табиғат [37:252].
С.Л. Рубинштейннің және оның шәкірттерінің көзқарасы бойынша субъект
- тұлғанының өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі
дамытудың сапалы тәсілі болып анықталады екен. Бірақ С.Л.Рубинштейннің
ережелеріне сүйенетін болсақ жоғарыдағы тұжырымға қарамастан, субъект
категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұнын түрлі анықтай
аламыз. Мысалы, оны шәкірті К.А. Абульханова субъект категориясының тұлға
категориясына қарай қозғалысын айтады: ...кез келген тұлға іс-әрекеттің
субъектісі бола алмайды [42, 63], әрі қарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты
олардың қалыптасуының жалпы ережесіне сәйкес түрлі мөлшері туралы айтуға
болады, субъект - жетілудің ең жоғарғы нүктесі емес, оны біз соған қарай
жылжу деп түсінеміз” [42, 65]. Субъект категориясы үшін ең маңыздысы –
қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Нақты көрсеткенде, тұлғаның
сапалық өзгерістерін қарастыра келе, оның субъект іс-әрекетінің үш негізгі
трансформациясын анықтайтынын айтуымыз керек. Біріншіден, барлық психикалық
ресурстар (психикалық процесстер, қасиеттер, күйлер, қабілеттер) тұлға іс-
әрекеті мен өміршендігінің қамтамасыздану тәсілдері болып табылады.
Екіншіден, барлық психикалық ресурстар тұлғалық іс-әрекетке бағынатын жеке
композициясын құрайды: „Іс-әрекетке қосылған сапалы өзгертулер және оны
жүзеге асыру әрекеті қамтамасыздануының психикалық пен тұлғалық
қасиеттерінің іс-әрекет талаптарына сәйкес тұлғаның өз өлшемдеріне қарай
оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі қалыптасу барысы реорганизация процесі
болып анықталады” [42, 67]. Үшіншіден, тұлға субъект бола тұра өзінің
өмірлік стратегиясына және әрекет стратегиясына сүйенеді, бар ресурстарға,
қабілеттерге және мүмкіншіліктерге қарамастан. Мысалы, адам өмір сүру
мәнінен айырылып, интеллектісін, қабілеттері мен өзін-өзі жетілдіру, дамыту
үшін өз еркін қолданбайды. Сонымен, субъектінің өлшемі ретінде қарама -
қайшылықтарды шешу қабілеттілігін айтамыз. Осы қабілет қалыптаспаған
жағдайда тұлға субъект ретінде өз мәртебесін жоғалтпайды. Субъект, К.А.
Абульханованың анықтамасы бойынша, үйлесімді, иерархиялық даму сатысының ең
жоғарғы баспалдағына жеткен өзін-өзі дамытып жетілдіретін тұлға болып
табылады. К.А.Абульханованың жаңа еңбегінде субъект және тұлға
категорияларының айырмашылығы анықталады. Оның пікірінше: Тұлға өз
ерекшелігі дамуының максимальды деңгейіне жетіп жеке дара болады, ал
субъект ретінде, ол өз адами дамуының тиімді деңгейіне жеткенде болады...
Субъект ретіндегі оның қасиеті осы өмірлік жолды ұйымдастырудың тәсілі
болады... Субъект өмірді ұйымдастырудың тұтас процесін жүзеге асырады, оның
өзгермелілігі мен төзбеушілігін есекере тұра. Тұлғаның өз өмірін реттеуге
қабілеттілігі оның құндылықтарына бағынатын тәуелсіз болуға мүмкіндік
береді, яғни сыртқы талаптарға қарамастан еркінділіктің болуы. Бір жағынан
объективті жағдайлармен, талаптармен, оқиғалармен, дәуірмен тұлғаның
өмірлік жолы оның өзімен анықталады, екінші жағынан оның оларға қатысты
болуымен байланысты тұлғаның өзімен анықталады. Осы анықтаушылар бір-
бірімен ешқашан да сәйкес келмейді. Сондықтан да өмірлік жол субъектісі
ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өмірлік жолында пайда болатын қарама-
қайшылықтарды шешу тәсілімен анықталады [42, 13-27].
Өзін-өзі жетілдіру мәселесіне тоқталған экзистенциализм (тіршілік
ету философиясы) аса қызық. Экзистенциализмнің негізінде адам тұлғасын
басты назарға алу, адам тіршілігінің мән-маңызын түсініп жатыр. Бұл
жағдай әр адамның бірегейлігін,
өмір бойына табиғат берген қайталанбас тұлғасын танытуды көздейді
[14:13].
Бұл ойдан шығатын тұжырым – адамның болмысында әуелден оны
басқалардан өзгеше етіп көрсетіп тұратын қасиеттері болады, және адам ол
қасиеттерді жетілдіре отырып, тұлға ретінде қалыптасады. Бұл сөзімізге
А.Камюдің мына сөзі дәлел: Ия, өз бойындағы мақсат. Және ол өз-өзінің
жалғыз мақсаты болып саналады. Егер де ол осы өмірде орын тапқысы
келсе... [15: 284].
Талдаудың педагогикалық деңгейінде өзін-өзі жетілдіру – өзін
өзгерту өзін дамыту деп түсіндіріледі. А.И. Кочетов өзін-өзі жетілдіруді
– өзін-өзі дамытуда саналы және өзін-өзі басқара алатын тұлғаның
қоғамның талаптарына, адамның мақсаты мен қызығушылығына сай дамитын
қабілеттері мен жұмсалатын күшінің қалыптасуымен байланыстырады. Бұл
үдерісті ғалым саналы түрдегі, адамның өзі құрап іске асыратын
қызметі ретінде қарастырады [16:136].
Мұғалімнің тұлғалық дамуы, оның бойындағы өзін-өзі үнемі дамытып отыру
дайындығына тікелей байланысты. Өз қажеттіліктерін сезіну – кәсіби
қызметтің негізі болып табылады, өйткені ол өзінің потенциалдық бар
мүмкіндігін дамытудың жолдарын білу деген сөз. Әрбір адам өзін-өзі
тәрбиелеуде ең алдымен оның мақсатын, әдістері мен тәсілдерін, нәтижесін,
технологиясын меңгеруі тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне
жатады.
Кәсіби кемелдену компоненттері:
- даралық –тұлғалық қалыптасу;
- өзінің кәсіби – пәндік білімін толықтыру;
- өзін-өзі іскерлік - әдістемелік жетілдіру;
- өз мүмкіндігін игеруге қажеттілік.
Кәсіби даму - өзін-өзі жетілдірудің табиғи көрінісі. Оның ерекшелігі
– қолы жеткен шығармашылық табыс арқылы өзін-өзі одан әрі дамыта беру
мүмкіндігінде.
Мұғалімнің кәсіби кемелдігі – іс жүзінде оқушыны әлеуметтік деңгейінде
қалыптастыратын психологиялық-педагогикалық және ғылыми-пәндік білімдері
мен оларға сәйкес рухани биік парасат бейнесінің жоғары деңгейі.
Өмірмен, қазіргі кезеңмен байланысты дұрыс ұйымдастырылған мектепте,
Константин Дмитриевич айтуынша, оның өзін-өзі тәрбиелеуіне мынадай жайттар
жәрдемдескен:
- барынша-сабырлылық, ең болмағанда сырттай байсалдылық;
- сөз бен істегі турашылдық;
- әрекеттегі алдын-артын ойлаушылық;
- батылдық;
- ешбір қажетсіз өзі туралы бір ауыз да сөз айтпау;
- уақытты текке өткізбеу;
- кез келген істі емес, өзің қалаған істі атқару;
- өз қылығыңа әр кеш сайын адал есеп беру;
- болғанына да, барына да, болатынына да ешқашан мақтанбау [20:154].
Әpбip мұғалімнің өздігінен білімін көтеруі - ой еңбегінің
техникасын білу,
ақыл-ой әрекетінің дербес ерекшеліктерін ескеру негізінде құрылады.
Мұғалімнің өздігінен білім көтеруі оның бос уақытын дұрыс ұйымдастыру
дербес жұмыс жоспар құрып, оны іске асыра алуына тікелей байланысты.
Эрудицияға жету жолындағы үздіксіз білім алу,ой еңбегінің мәдениетін
игеру,рефлексияға қабілеттілігі, шығармашылық белсенділігі,
қатынас және сезім мәдениеті жатады.
Мұғалім үшін қастерлі міндет Өзінің жеке басының тәрбиесін бүкіл
өмірлік міндетіне айналдыруда [10:15] – деп есептейді А.Дистервег.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілеті табиғаттан берілмейді, оған
үйрену керек. Тарихта әрбір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай
келуі үшін өзін-өзі жетілдіруі тиіс. Самсудин Бутохович Елканов белгілі
педагог, Қабардин-Балқар университетінің профессоры өзін-өзі
тәрбиелеуде мынадай жолдарды ұсынады:
Кесте -1 Өзін-өзі тәрбиелеудің үлгі нысаны (С.Б.Елканов Основы
профессионального самовоспитания будущего учителя кітабы бойынша)
Тәсілдері мен жолдары Нәтижелері
Міндеттер туралы
белгі
-Дене шынықтыру қозғалыстарын әдейі баяулатып
Шамадан тыс жасауға жаттығыңыз.
болатын -Барлық істеріңізді әдейі баяу істеуге
шыдамсыздық тырысыңыз (егер бұл басқаға зиянын тигізбесе
пен қызбалықтыболғаны)
жеңу -Өзіңді-өзің ұстай алмай қалатын, қатты
ашуланып, қызбалық тудыратындай жағдай бола
Аудитория қалғанда өзіңді шыдамды ұстап,
алдындағы немқұрайдылықпен бейқамдық көрсетіңіз. Бұл
қорқынышпен кемшілік асып кеткен өзімшілдік бола тұрса да
ұялшақтықты
жеңу мынадай қағиданы ұстану қажет: Әрқашанда өз
білгенімді істеймін . Ол үшін : -адамдармен
сөйлескенде , әуелі не туралы сөйлесетініңді
ойлап ал;
-өзіңді дұрыс ұстай біл,адамдармен қарым-
қатынас жасау әдетін қалыптастыру үшін
-әртүрлі топтағы адамдар алдында жиі-жиі сөз
сөйлеу қажет;
-адамдармен байланыс жасау үшін түрлі
тапсырмаларды пайдалану;
-сөз сөйлер алдында толқу сезімін басу үшн
аутотренинг тәсілдерін қолдану.
Қарым-қатынас -Қарым-қатынас жасау проблемалары жөніндегі
жасау аясын психологиялық әдебиеттерді тыңғылықты
дамыту зерделеу;
-Адамның сыртқы пішіні бойынша
бақылағыштық, немесе сөйлесіп отырған
адамның ішкі дүниесін тани білу
ерекшеліктерін жетілдіру.
-Сөйлесіп отырған адамыңның ықыласын өзіңе
аудара білу.
-Қарым-қатынас жасайтын сырлас адамдарың
арасында әңгімелерді, талқыламаларды бастап
беретін бастамашысы болуға ықылас білдір.
Жалқаулыққа -П.И.Чайковскийдің айтқан нұсқамасын өзіңе
апаратын үлгі етіп, есіңде ұста: жалқау адамға
әдеттерді жеңуешқашанда шабыт келмейді, жұмыс істеуге
көңіл-күйің болмасада өзіңді жұмыс
істетуге мәжбүр етуді үйрен.
Жұмыс істеуге зауқың жоқ, алайда жұмыс істеу
керек, мұндай жағдайда өзіңді-өзің
иландырып, тіпті Іске кіріс деп өзіңе-өзің
бұйрық беру қажет.
Өзің құштар болуға талпыну
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .3
АНЫҚТАМАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-9
І. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіруге қойылатын
Талаптар
1.1. Қазіргі кездегі мұғалімдердің өзін-өзі жетілдіру туралы ғалымдардың ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Бастауыш сынып мұғаліміне қазіргі кезде қойылатын
талаптар ... ... ... ... .21
1.3.Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .30
ІІ. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін өзі жетілдіру жолдары
2.1 Мұғалімнің өзін -өзі жетілдіру деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Өзін - өзі жетілдіру формалары,
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Бастауыш сынып мұғалімінің өзін- өзі жетілдіруге байланысты
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі стандарттарға, тұжырымдамаларға,
бағдарламаларға сілтеме жасалынған.
[1] Қазақстан Республикасының президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы 29 қаңтар, 2010 жыл
[2]ҚР жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық білім беру
тұжырымдамасы Егемен Қазақстан, 2005ж.
[3]Қазақстан Республикасының Білім беру заңы 27 шілде, 2007жыл.
[4] Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы Егемен Қазақстан, 14желтоқсан, 2010ж.
5б.
[5] Қазақстан 2030 стратегиясы Егемен Қазақстан 2012ж. 12қазан, 3бет
АНЫҚТАМАЛАР
Аттестация – педагогтың квалификациялық санатына сәйкестілігін анықтау
үшін жүргізілетін зерттеу.
Бейімділік – адамның әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы,
оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы белгісі.
Қабілеттер – әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістік-
терге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезі.
Мұғалім – жалпы білім беретін оқу орындарында оқушыларды оқытып,
тәрбиелеу қызметін атқаратын маман.
Мұғалімнің имиджі – киінуі, гримі, шашты сәндеуі.
Мұғалімнің сөзі – сөз арқылы мұғалімнің өзінің тұлғалық сапалары көрініс
беріп, обьектілердің, құбылыстардың, қатынастың мәні ашылып, оқушының
тұлғалық қасиеттерінің дамуына мүмкіндік туады.
Мұқтаждық – адамның рухани, материалдық қажеттіліктері.
Өзіндік білім алу – адамның білім, ілім және қажетті дағдыларды өз бетімен
игеруі, білімін жетілдіруі.
Өздігінен білімін жетілдіру – жеке адамның білім деңгейін көтеруі.
Өзін-өзі тәрбиелеу-адамның өзін- өзі тұлға ретіндегі жетілдірудегі саналы
әрекеті.
Педагогикалық этика – этика ғылымның бір бөлігі. Педагогикалық процесте
көрініс алатын моральдің спецификалық түрі. Мұғалімнің қызметінде көрініс
алатын адамгершілік әрекетінің аспектілері.
Педагог қызметкерлерді аттестаттау – педагог қызметкердің біліктілік
деңгейінің біліктілік талаптарына сәйкестігін айқындау мақсатында
жүргізілетін рәсім;
Тіл мәдениеті – бұл өзінің ойын дұрыс, дәл және мәнерлі жеткізе алу білігі.
Дұрыс сөз дегеніміз әдеби тіл нормасы сақталған сөз.Тілдің нормасы – бұл
қоғамдық сөйлеу тілі тәжірибесінде қабылданған жалпы тілдік сөйлеу,
грамматика, сөз қолдану ережесі.Ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана
емес,
сондай-ақ, орынды сөйлеу (Л.И.Ожегов).
Шығармашылық дегеніміз – кісінің ерен іс-әрекетпен айналысу нәтижесінде
жаңадан, бұрын соңды болмаған, қоғамға аса қажетті туындылар жасауы.
Идеал-абстракт, образ
Сауаттылық, оқытушылық деңгейі деп түсініледі, қазіргі адамның әрекеттенуі
үшін қоғамда талап етілетін және оған қосқанда қажетті білімдерді, белгілі
бір ғылым мен техникада, өнердегі және т.б. мағлұматтарды білуді қамтиді.
Біліктілік– қажетті кең ой-өрістің және тұрлі мәселелерді түсіну тереңдігі
бойынша белгілі бір таңдаушылықтың болуын қамтитын жүйе.
Кәсіби құзырлылық дегеніміз өзіндік кәсіби деңгейімен, тәжірибесімен,
тұлғаның жеке ерекшеліктерімен, оның білім алуға ұмтылыстарымен,
шығармашылыққа қабілеттілігімен, іске жауапкершілігімен анықталатын жүйе.
Мәдениет дегеніміз белгілі бір іс-әрекетті немесе білімдер кәсібін
меңгеруде қол жеткізген жетілудің деңгейі.
Менталитет дегеніміз әлемді қабылдаудың терең негіздерін, мінез-құлық
пен дүниетанымдық негіздерін, адамның қылығы мен оның қоғамның өміріне
түрлі жақтарын қамтитын жүйе.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
БОПӘ – бастауыш оқыту педагогикасы және әдістемесі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену
стратегиясының негізгі бөлігі – білім жүйесін жақсарту. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаев Үкіметке тапсырған 8 міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне
байланысты болғаны баршаға аян.
Білім беру жүйесінің үшінші тарауының он бірінші бабында былай
делінген: Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту
[1].
Демек, мұғалімнің басты мақсаттарының бірі оқушыны білімменғана
байытып қоймай, даралыққа, шығармашылыққа негіздеу, өзін-өзі уақытталабына
сай үнемі жетілдіру.
Бүгінде ғылым білімге қояр талап артып, оқу жүйесі де күрделенген
шақта жаңа қоғам мұғаліміне жүктелер жүк еселене түсуде. Ұстаз қауымы
алдында жай білім беру ғана емес, сонымен қатар өркениет көшіне жол
бастайтын, әрі ұлттық рухта сусындаған білімді, дарынды азаматтар тәрбиелеп
шығару міндеті тұр. Бұл жолда мұғалімнің кәсіби шеберлігін дамыту,
біліктілігін арттыру сынды мәселелер мектеп алдында тұрған жауапты іс болып
отырғаны айдан анық. Қай заманда болмасын, мұғалімге қойылатын талап
өзгеріп отырады. ҚР-ның Жаңа формация педагогінің үздіксіз педагогикалық
білім беру тұжырымдамасында жаңа қоғам мұғалімі – ол рухани адамгершілігі
жоғары, азаматтық жауапкершілігі мол, белсенді, жасампаз, рефлексияға
қабілеті басым, экологиялық білімді, шығармашыл тұлға, өзін-өзі дамытуға
және өзін-өзі көрсетуге ұмтылысы, әдіснамалық қалыптасуының жоғары деңгейін
сипаттайтын әлеуметтік, тұлғалық, коммуникативтік, ақпараттық және
біліктіліктің басқа түрлерін меңгерген құзырлығы жоғары маман делінген
[2:13].
Ал, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік
саясат негізінде ең алғашқы рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай
интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту – делінген, ол
үшін мұғалім өзі жан-жақты жетілген, құзырлығы мол, үнемі өзін-өзі
жетілдіріп отыруға тырысқан маман болуы шарт [3:2].
2011-2020 бағдарлама аясында мұғалім жоғарғы оқу орнынан кейін де
білімін үнемі жетілдіріп отыруы керек. Қазіргі кезеңде жеке тұлғаға
бағдарланған білім мәселесі 12 жылдық білім беруге көшу мен жаңа тұрпатты
педагог қалыптастыру міндетін қойып отыр. Сондықтан да ұстаздар үздіксіз
ізденіп, өз білімін үнемі жетілдіріп жаңа педогогикалық әдіс-тәсілдерді
қолданып отырса ғана, өзінің кәсіби шеберлігін арттырады. Қазіргі уақыт
талабына сай мектептердің материалдық базасы нығайтылып, озық техникамен
жабдықталып жатыр [4:5].
Білім берудің ұлттық моделіне көшкен қазіргі мектепке ойшыл,зерттеуші,
жаттандылықтан аулақ практикалық қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер
меңгерген, шығармашыл ұстаз керек.
Елбасының өзі білім мен ғылым қызметкерлерінің кезекті съезінде
сөйлеген сөзінде: Болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер бүгінгі жастар.
Мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады [5:4]
деген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан 2030
жолдауында барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-
ауқатының артуына бағытталған негізгі басым бағыттар мен міндеттерді жүзеге
асыру үшін білім мазмұнын жақсартумен қатар, оқытудың әдіс-тәсілдерін
қолданудың тиімділігін арттыру қажеттігін атап көрсеткен. Демек, бүгінгі
таңда педагогикалық ұжым мен сол ұжымды құрудағы педагог кадрлардың негізгі
мақсаты мен міндеттері – сабақ сапасын көтеру, оның түрлерін
арттыру,танымдық ізденімпаздығын белсендіру [5:3].
Педагогикалық тәжірибені бүгінгі даму деңгейінде белгілі болып
отырғандай оқытудың озық әдіс тәсілдерінің бәрін еркін игеріп, әрбір нақты
жағдайларға орай жетілдірудің жолдарын іздеу, іздене отырып оқушының пәнге
қызығушыл ең тиімді әдісін таңдап алу, олардың жиынтығын түрлендіре отырып
пайдалану, әрі шығармашылықпен өзіндік білімді жетілдіре отыру негізінде
ғана жүзеге асатын іс. Өз білімін көтеру негізінде – оқу–тәрбие үрдісін
ұйымшылдықпен жүргізуде мұғалім басты тұлға. Осындай талапқа сай қызмет
атқару үшін мұғалім бірінші кезекте өзінің әдістемелік, саяси-экономи-
калық, экологиялық, психологиялық, дидактикалық білімін ұдайы толықтырып
үздіксіз іздену үстінде өз мамандығы бойынша білімін жетілдіріп отыруы
керек. Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет.
ТМД ғалымдары: В.Н. Дружинин, А.В.Брушлинский, Д.Б. Богоявленская,
Н.С. Лейтес, С.Л. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, Б.Г. Теплов, К.К. Платонов,
А.Г. Ковалев, И.И. Ильясов, Н.Б. Шумакова, В.И. Панов, М.А. Холодная, В.С.
Юркевич, И.В. Калиш, Д. Б. Богоявленская, M. Матюшкин, С. Медник,В. Ф.
Вишнякова, Д.Д. Эльконин, В.В. Давыдов, Н. Хмель, Н.А. Менчинская, М.
Парлов және т.б. Қазақстандық ғалымдар: К.М.Нағымжанов, Н.С.Нұрғазиева,
А.Ж.Аяғанова, А.С.Мұстояпова, Р.С. Омарова, Ш.Т. Таубаева, Ж.Қараев,
С.Смаилов, А.Әбілқасымова , С. Бегалиева, М. Құдайқұлов, Т. Сабыров
жәнет.б.
Тақырыбы: Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіру жолдары.
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі заман талабына сай мұғалімнің өзін-өзі
жетілдіріп, дамытып отыру қажеттілігін көрсетіп, өзін-өзі жетілдіру
жолдарын
анықтау, көрсету.
Зерттеудің міндеті:
– Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру жолдары жөнінде ғылыми теориялық
әдебиеттерге талдау жасау;
– Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру деңгейін диагностикалық әдістер арқылы
анықтау;
– Мұғалімнің білімін жетілдіру ерекшеліктерін, формаларын, жолдарын
көрсету;
– Мұғалімнің үнемі өзін-өзі жетілдіру жолдарына байланысты жасалған
ұсыныстар, кеңестер.
Зерттеу нысаны: Мектептегі педагогикалық үрдіс.
Зерттеу пәні: Мұғалімнің заман талабына сай өзін-өзі жетілдіру жолдары,
формалары.
Ғылыми болжам: Бастауыш сынып мұғалімі заман талабына сай өзін-өзі
жетілдірер еді, егерде:
– бастауыш сынып мұғалімі мектепте әдістемелік жұмыстардың кеңесіне
белсене араласып, үнемі ашық сабақтар өткізіп, әріптестерінің сабақтарына
қатысып, тәжірибе алмасып отырса;
– озат педагогтармен тығыз қарым –қатынас жасап, тәжірибелерінен үлгі
алып отырса;
– Аудан, облыс, Республикаларда болып жатқан семинар, конференцияларға
қатысып, белсене араласса;
– Сабақта жаңа әдістерді, технологияларды, инновацияны қолданып оқушылардың
танымдық белсенділігін тудыра алса;
– Өз бетімен білімін жетілдіріп курстардан өтіп, өзін-өзі тәрбиелеп
отырса;
онда оның білімі заман талабына сай болар еді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі ерекше орын
алады. Ақпаратпен қамтамасыз ету, білімін толықтыру, жоспар жасау, ғылымның
түрлі саласынан хабардар болу арқылы, оны іс-тәжірбиеде қолдану арқылы
өзін-өзі жетілдіреді.
Зерттеу жұмысында өзін-өзі жетілдіруге жоспар жасалды. Мұғалімдерге
оқу-әдістемелік ұсыныстар жасалды, өзін-өзі жетілдіру жаднамалары
жасалып, бастауыш сынып мұғалімдеріне теориялық мәліметтер көмек ретінде
ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеуде пайдаланылған диагностикалық
әдістер (сауалнама, тест) мен формалары (тренинг)мұғалімдер
үшін практикалық маңыздылығы өте зор. Атап айтсақ, Р.С. Немовтың ерік-
жігерге арналған тестісі, К.Томастың Мұғалімнің кәсіптік бағытын
анықтау
тесті, Мұқытова Ж.Қ. Өзіңізді білесіз бе? сауалнамасы, Өзін-өзі дамыту
қабілетін анықтау сауалнамасы, Педагогикалық жағдайда дұрыс жолдарды
табуға бейімділікті анықтаутапсырмалары арқылы тәжірибелік жұмыстар
жасалды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру
жайында осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық зерттелмеген,
сондықтан зерттеу жұмысында теориялық мәліметтерді саралай отыра,
тәжірибелік көрсеткіштер арқылы бұл үдерістің тиімді жолдарын табу;
Тәжірибелік база: Ақмола облысы, Зеренді ауданы, Қарабұлақ негізгі
мектебінің ұстаздары.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, әңгімелесу, сұхбат
алу, сауалнамалар, Р.С. Немов ерік-жігерге арналған тестісі, К.Томас
Мұғалімнің кәсіптік бағытын анықтау тесті, Мұқытова Ж.Қ. Өзіңізді
білесіз
бе? сауалнамасы, Өзін-өзі дамыту қабілетін анықтау сауалнамасы,
Педагогикалық жағдайда дұрыс жолдарды табуға бейімділікті анықтау
тапсырмалары арқылы тәжірибелік жұмыстар жасалды.
1 Бастауыш сынып мұғалімінің өзін-өзі жетілдіруге қойылатын талаптар
1.1. Мұғалімдердің өзін-өзі жетілдіруі туралы ғалымдардың ой-пікірлері
Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық кадрлары
біліктілігін арттыратын республикалық институтының директоры, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Бақтияр Сманов өз тарапынан Мұғалім
беделі – ел абыройы деп мынадай пікір айтып кеткен болатын: Білім беру
дәрежесі ең алдымен мұғалімнің біліктілігіне байланысты. Ұстаз
біліктілігін арттыру – ауадай қажет, оның абырой-беделінің негізгі
көрсеткіші осы біліктілігі екені айтпаса да түсінікті. Ол ұстаздан өз
мамандығы бойынша білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Мұндай
мұғалімдерді жаңаша тәжірибелермен, озық технологиялармен қаруландыру
ордасы, дәстүрлі оқу-әдістемелік білім көздері – біліктілікті арттыру
институттарының курстары мұғалім беделінің артуына себебін тигізер еді.
Қазіргі кезеңдегі қойылып отырған әртүрлі тапсырыс-талаптарға сай
республикалық институтта (Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-
педагогикалық кадрлары біліктілігін арттыратын республикалық институт)
мемлекет тапсырысы бойынша өткізілген курстық іс-шараларға қатысқан
тыңдаушы төмендегідей:
Одан соң жыл сайын 300 адамға артып отыр. Бұған қоса мұның сыртында
сан алуан курсаралық іс-шаралар – конференциялар, семинарлар, әдістемелік
кеңестер, дөңгелек үстел басқосулары, интернет-форум, интернет-семинар,
онлайн кеңестер, жазғы мектеп жұмыстары жүргізілуде.
Әр күні өзгеріске толы қазіргі заманда көштен қалмай, уақыт талабына
сай болу, білімді өз бетінше үйрену, оны оқушыларға үйрету ұстаздықты мұрат
еткен әрбір маманның ең қасиетті борышы, абзал парызына айналмақ. Сонымен
қатар психология мен педагогика ғылымдары жайындағы жаңалықтармен озық
тәжірибелерді үнемі пайдаланып отыруы шарт. Әрбір пән
мұғалімінің ешкімге тәуелсіз кәсіби бағыты болуы керек. Сонда ғана мұғалім
мен ұжым қызметінің желісі оқу-тәрбие жұмысының нәтижесі бүгінгі күннің
талабына үлес қоспақ.
Педагогика саласының ғалымдары (В.И.Андреев, Ю.К.Бабанский,
Н.В.Кузьмина, В.В.Сериков, В.А.Сластенин, А.В.Усова, Н.Д.Хмель,
Г.Қ.Ахметова, З.А.Исаева және т.б.) мұғалімнің іс-әрекетінің кәсіби
бағдарын, оқушылардың шығармашылық және өздігінен дербес білімін
жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсынады.
Мұғалімнің іскерлігін қалыптастыру және дамыту проблемасы ғалымдардың
маңызды зерттеу объектілерінің бірі болып табылады. Оны ғылыми-теориялық
тұрғыдан төмендегі ғалымдар талдап саралаған: О.А.Абдуллина, В.А.Беликов,
Г.Д.Бухарова, М.М.Левина, К.С.Оспанов, К.Өстеміров, Н.Н.Хан және т.б.
Оқу-тәрбие үрдісіне жаңалықты енгізу жүйесіне басшылық жасау
мәселелері Н.В.Горбунова, М.В.Кларин, А.В.Лоренцов, П.И.Пидкасистый,
Л.И.Романова, В.И.Загвязинский, Т.И.Шамова, О.Г.Хомерики және
т.б.ғалымдардың зерттеулерінде толығымен қарастырылды. Педагогикалық
инноватика және оны меңгеруге мұғалімдерді даярлау М.М.Поташник, Н.Р.Ясуф
бекова, И.И.Цыркун, Я.С.Турбовской, Ш.Т.Таубаева, С.Н.Лактионова және т.б.
зерттеулерінде қарастырылған.
Педагогикалық технология, оқытудың жаңа технологиясы мәселелерін
В.П.Беспалько, М.В.Кларин, В.Н.Монахов, И.Я.Лернер, Қ.Қабдықайыров,
Ж.Қараев және басқалар теориялық тұрғыда қарастырса, Л.В.Нефедова,
В.Николаева, Т.А.Лавина, Г.Г.Брусницына, Г.К.Нургалиева, Г.Д.Жангисина және
т.б. зерттеулері мұғалімдерді ақпараттық, педагогикалық технологияларды
қолдана білуге даярлау мәселесіне арналады.
Жоғарыда аталған ғалымдар зерттеулері еліміздегі оқыту теориясы мен
әдістемесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік беріп отыр.
Кәсіби түрде өзін-өзі жетілдіру дегеніміз – ол қазіргі педагогикалық
талаптарға сай келу үшін өзінің кәсіби және жеке қабілеттерін дамыту.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзін-өзі тұлға ретіндегі жетілдірудегі
саналы әрекеті.
Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуге деген түрткілердің қалыптасуының
бірнеше жолдары бар. Оның біріншісінде – мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуіне
қоғам-талаптары, мектеп басшыларының талаптары, мектеп өмірінің стилі, яғни
белгілі біреудің әсері итермелесе, екіншісінде – мұғалімнің өзіндік
қасиеттері: жауапкершілігі, кәсіби мәртебесі итермелейді. Әрбір түрткінің
жанында нақты мұқтаждық тұр. Мұқтаждық болмаған жағдайда, өзін-өзі
тәрбиелеудің түрткілеріне осы процеске деген мұғалімнің қызығушылығын
жатқызуға болады.
Бұл жағдайда жағымды эмоция үлкен рөл атқарады. Өзін-өзі
тәрбиелеуде мұғалім үлкен жұмыс атқарады.
Өздігінен білім көтеру ауқымды мәселелерді қамтиды. Әйтсе де
педагогикалық өз білімін көтеру мұғалімнің педагогикалық оқу орнында
оқымаған,бірақ қазіргі уақытта мектеп үшін өзекті мәселелерге бағытталуы
тиіс.
Осындай мәселелердің қатарында педагогикалық қатынас, оқуды
дербестендіру және жіктеу, дамыта окыту, лицей, гимназия, колледж сияқты
жаңа типті оқу орнында оқыту ерекшеліктерін атауға болады. Мәселелер
топтамасының арасында оқушылардың ғылыми көзқарасын, оның рухани
мәдениетін, азаматтық тәрбиесін қалыптастыруды атауға болады.
К.Д.Ушинский өз халқын шын сүйетін және оның дамуы туралы қамқорлық
жасайтын мұғалімге – тәрбиешіге басты рөлді берді. Адам, педагог-гуманистің
тұжырымдауынша, қоғам үшін ұлы байлықтың қайнар көзі. Баланың ойы мен жан
дүниесін дамытатын, қоршаған ортаны оның танымымен байытатын мұғалімнің
шығармашылық қызметінің нәтижесінде ол ержеткен соң, балшықты жерлерді,
құмдарды, адамсыз тауларды байлықтың қайнар көзіне айналдырды. [20:45].
Мұғалімнің жеке басы бұл ешнәрсемен айырбастауға болмайтын жас
дүниесі үшін күн көзінің жарқын сәулесі. Осындай күн көзінің жарқын
сәулесі болуы үшін қатаң белгіленген жалпы және педагогикалық танымның
көлемін меңгеруі қажет және соның негізінде қалыптасқан берік педагогикалық
сенімдермен қарулануы керек. Осындай сенімдердің болмауы нағыз тәрбиеші
бола алмайды ол қарапайым чиновниктің деңгейінде қалады. Ушинский чиновник
тәрбиеші емес деген болатын. Тәрбиешіге өз ісіне ақыл-ойын және бүкіл жан
дүниесін салу және өзінің барлық қызметі арқылы табанды іс жүргізуі қажет
деген. Жас ұрпақты халықтық рухта тәрбиелеуге лайықты халық мұғаліміне ең
жақсы өз халқына тән қасиеттерді меңгеру өте қажет.
Халық мұғалімдерін даярлау үшін Ушинский мұғалімдер семинарияларын
ұйымдастыруды ұсынды, ал орта мектептің мұғалімдерін даярлау үшін
университеттер жанындағы педагогикалық факультеттерді ашуды ұсынған.
Семинарияның оқу жоспарына ол орыс тілімен әдебиетін, арифметканы,
жағырафияны, тарнихты жаратылыстануды енгізді, болашақ мұғалімдерді ауыл
шаруашылығы мен медицина салаларынан кейбір мәліметтермен таныстыруды
ұсынды. Ушинский семинарияның оқу курсында ерекше орынды психологияны,
педагогиканы және бастауыш білім беру әдістемесін оқытуға және
педагогикалық тәжірибеге арнады.
Ушинскийдің пікірінше, мұғалім білім беру саласындағы қол жеткен
табыстарымен тоқтап қалмауы керек, ол өзінің білімін және педагогикалық
шеберлігін одан әрі жетілдіріп отыруы керек. Өз-өзімен жұмыс істеу
К.Д.Ушинскийдің көрнекті педагог болуына жәрдемдесті.Оқыту мен тәрбие
үрдісін мұғалімнің жеке басының жігерлендіретін ықпалынсыз елестету мүмкін
емес. Тәрбиеде барлығы да тәрбиешінің жеке басына негізделуі тиіс...
Ешқандай жарғы және бағдарлама, ешқандай оқу орнының жасанды орталығы,
қаншалықты жетілдіргенмен, тәрбие ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес.
Тәрбиешінің тәрбиеленушіге тікелей әсерінсіз мінез-құлыққа сіңерліктей шын
тәрбие беру мүмкін емес
Ал А.Г. Ковалев, А.И. Кочетов сияқты өзін-өзі жетілдіруді
қоғам мен өзіндік идеалдың талаптарына сай өзін дамытумен байланыстыра
отырып, бұл өздік жұмысты мақсатты, саналы және жүйелі болуы керек деп
нақтылайды.
Тұлға қалыптастыру үшін адам қоғамның сұранысы мен қызығушылығына,
өзінің идеалдарына қарауы қажет екендігін айтады [17: 48]. Ковалев
мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуде, өзін-өзі жетілдіруде жеке тұлғалық
ерекшеліктері денсаулығын,темпераментін өзінің бойындағы кемшіліктерден
арылумен тығыз байланыстырған.
Л.И.Рувинский тұлғаның өздiгiнен өзгеруін өзін-өзі өзгертуімен
байланыстырған. Ғалым өзін-өзі тәрбиелеу, жетілдіру өз тұлғасын өзгертуге
бағытталған мақсат деп түсіндіреді. Өзін жетілдірудің басты екі сәтін
атап өткен:
Біріншіден, өзімен жұмыс істеу бұл – іс-әрекет, екіншіден, өзін
жетілдіру өзін өзгертудің ең жоғары деңгейі, бұл тұлғаның саналы,
мақсатты
өзгеруі [18: 12].
Ғалымдар Ш.Т.Таубаева мен С.Н.Лактионова болашақ мектеп
мұғалімінің бейнесін былай сомдайды:
- балаға, мәдениетке, шығармашылыққа құндылық қатынас білдіретін;
- балалық шақтың экологиялық тазалығын қорғайтын;
- оқыту мен тәрбиенің мазмұнымен жұмыс атқара алатын;
-озық тәжірибелі педагогикалық технологияны меңгерген;
- қоршаған адамдармен жағымды қарым-қатынас жасай алатын және баланың
дамуына қолайлы жағдай жасай алатын мұғалім [23:15] .
Ш.Т.Таубаева мен С.Н.Лактионованың болашақ мектеп мұғалімінің
бейнесін сомдауында да шығармашылықтың орны ерекше екенін байқаймыз.
Осы тұрғыдан шығармашылық ұғымына тереңірек тоқталып кетсек,
шығармашылық дегеніміз – адамның өмір шындығындағы өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуді үйренуі керек.
Шығармашыл тұлға дегеніміз – өнер туындысын жасаушы, шығармасы
арқылы өзінің дара, көркемдік таныммен әйгіленетін суреткер деп
қабылдаймыз. Жалпы шығармашылық тұлға категориясы шығармашылық даралық,
дүниетаным, дара этикалық принцип өмір тәжірибесі сияқты ұғымдар ауқымында
талданады. Шығармашылық – өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу.
Мұғалім мен оқушының іс-әрекеттегі өзара қарым-қатынасын ұйымдастыруда
негізінен Л.Фридманның [43,52] төмендегідей ережелерге негізделген
тұжырымдамасын басшылыққа алуға болады:
1. Оқу оқушының жеке, топтық, ұжымдық жұмыс барысындағы түрлі қызметінің
жүйесі ретінде қаралады. Олар оқушының қисынды ойлауын, көзге елестету
қабілетін, жадын, шығармашылығын және т.б. қабілеттерін дамытуға, яғни
білім берудің мақсаттары болып табылатын жеке тұлғалық қасиеттерін
дамытуға бағытталған;
2. Оқуды басқарудың психологиялық сенімді түрі – ең алдымен, оқушының
қажеттіліктерін, қызығушылығын және қызмет мақсаттарын дамытуға жағдай
жасау;
3. Оқуды басқару икемді болуы тиіс, бұл тек оқушылардың іштей өсуі жүргенде
ғана, балалардың білім дәрежесінің артуына қарай мүмкін болады;
4. Оқушылар нақты оқу қызметінің мақсаттарын анықтауға тікелей қатысуы
керек, яғни басқару жеке тұлғаға бағытталған болуы тиіс. Оқу үдерісін
жеке тұлғалық басқару дәрежесі оқушылардың өсуіне қарай артып отыруы және
оқудың жоғарғы сатысында жалпылама сипат алуы тиіс;
5. Оқыту үдерісін басқару балалардың ішкі қуатына және мүмкіндіктеріне
негізделіп жүруі тиіс;
Шығармашылықтың түрлері көп. Алайда, сөз өнері – адамның шексіз
мүмкіндігін ашу қасиетімен құдіретті.
Қазіргі таңда мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
шапшаңдықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін-өзі
қоршаған түрлі жағдайларға тез икемделіп қоймай, оларды керекті бағытына
шығармашылықпен бұра білу қабілеттілігін қажет етеді. Ендеше ертеңгі күні
қазақ мектебін бітірген жас ұлан қоғам алдында дәрменсіздік көрсетпеу үшін
мамандықтың кез-келген саласына қажетті білік дағдыны мектептен алып шығуы
керек. Ал білім негізі бастауыштан қаланады.
Шығармашылық үдерістің 3 сатысы бар.
– Бірінші сатысы – жаңаны, өзгеше тың дүниені сезе білу,
шығармашылық ой талдауға бейімділік, танымдық қызығушылық;
– Екінші сатысы – интуиция, шығармашылық қиял, әдемілікті сезіне білу,
сөз ұшқырлығы, батылдық;
– Үшінші сатысы – өзіндік сын, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу,
дәлелдеме дәйектемелер ұсына білу, оның формаларын табу.
Міне, осыған байланысты қазіргі таңда ғалымдар мен психологтар
мұғалімдерге баланың білімін ғана көтеріп қоймай жеке шығармашылық баулуға
өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екенін айтады.
Еліміздің білім саласында оқытудың жаңа технологияларының бірнеше
түрлері қолданылуда.
Ұстаздардың шығармашылығын, іскерлігін жетілдіру мақсатында
ұйымдастырылған шығармашылық топтар бар. Олар:
1. Вариативті (стандарттан тыс жұмыс істейтін мұғалімдер);
2. Тұрақты күнтізбелік жоспармен жан-жақты жұмыс істейтін мұғалімдер;
3. Репродуктивті (кітаптағы білімді қайталау);
4. Проблемамен (зерттеу мақсаты);
5. Инновация (жаңашылдық).
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда
Еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді,
жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес байлығы.
Бүгінгі таңда қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – оқушы тұлғасын жан-
жақты дамытуда, терең білім беруде, ғылымның соңғы жаңалықтарын пайдаланып,
шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең,
өзіндік ой-өрісі дамыған, рухани бай, дарынды тұлға қалыптастыру.
Қазіргі кезде жалпы білім беретін мектептерде оқыту барысында
оқушылардың шығармашылығы, танымын, қабілетін, дарындылық қабілеттерін
қалыптастыру маңызды орында.
Оқушы тұлғасының дамуының бір көрінісі – шығармашылық. Ұлы данышпан
Аристотель адамдарды төмендегідей төрт топқа бөлді:
– сезімдік танымға негізделген білімі бар адам;
– тәжірибесі бар адам;
– шығармашылық қасиеті бар адам;
– ойша ғылыммен айналысатын адам [44, 56].
Неміс классикалық философиясының беделді өкілі И.Кант адам ойына шек
қоюдың мүмкін еместігін айтады. Адам шығармашылықта еркіндікке қол
жеткізеді [45,89] десе, Н.А. Бердяев шығармашылықты ...шығармашылықты
интуиция, түпкі ниеті, оның ойындағы көркем немесе поэтикалық образ
бейнесі, құлағына естіліп тұрған симфония, ішкі әлі ашылмаған жаңалық
немесе өнер табысы [46,75 ] деп қарастырады.
Шығармашылық сөзінің төркіні – шығару, іздену, ойлап табу
деген мағына береді.
Жалпы, шығармашылық қабілет ұғымын дарындылық ұғымымен қатар
қоюға болады. Шығармашыл, дарынды тұлға қалыптастыру ұғымын алғаш
зерттеуден бастап-ақ ғылымда екі бір-біріне қарама-қарсы био және социо
бағыттары қалыптасқаны аян. Дарындылықтың негізгі басымды қозғаушы күші тек
қана генетикалық нышандар болып табылады деген пікір
Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінде айқын көрінген. Екінші бағытты ұстанған
ғалымдар негізгі фактор ретінде қоршаған ортаны қарастырған. Ал қазіргі
таңда А.Т. Асмолов негіздеген ұстаным әлдеқайда өміршең екендігін дәлелдеп
отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын негізге алған бұл бағыт дарындылықты
білімді өз бетінше игеру, ашу, жаңа жағдайда көшіре білу, мәселені мақсатты
шешу, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды дарындылық ретінде зерттейді.
Педагогикалық энциклопедияда: Дарындылық дегеніміз – адамдардың
қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары сатысы, – деп атап көрсетіледі.
Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге жете
алады. Дарындылық – сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі: оның арқасында
іс-әрекет жақсарады.
Көптеген ғалымдардың ойынша, дарындылық, қабілеттілік және талант бір
ұғымды білдіреді. Балалардың келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың
қабілетті, дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен
жетістіктерге жетуін армандайтын ата-аналар кемде кем. Бірақ сөйте тұра
солардың барлығы бірдей қабілет деген не, оны қалай дамытуға болады және
бұл жұмыста жанұя қандай міндет атқару керек дегенді біле бермейді.
Қабілеттілік туа бола ма, жоқ әлде жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқ
па? Қабілеттілік барлық балада бірдей дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге
болады? Қабілеттілік деп – белгілі бір іс-әрекетте ең тәуір нәтижеге
жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара психологиялық ерекшеліктері
айтылады. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілеті және арнайы қабілет болып
бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты болып келіп, оның
аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б.
қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-әрекеттерінің
түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.
Жалпы қабілеті дамыған оқушы математика, физика, биология, әдебиет
сабақтарын бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тәжірибе алаңы,
лабораториядағы түрлі еңбек тапсырмаларын да сәтті орындап отырады.
Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен бейімділігін және мінез-
құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы, әлемге әйгілі Б.Кларктың
кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар баланың ойлау, шығармашылық
қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би, драма т.б) қабілетін сипаттайды
[13,112 ].
Қазіргі кезде әрбір қоғам мамандарының алдына қойған талаптарына
сәйкес маман моделін, маман профессигораммасын жасау міндеті тұр.Өзін-өзі
жетілдіру адамның өз тұлғасын саналы және мақсатты іс-әрекет ретінде,
ең алдымен ненің жетілдіруі керек деген мазмұны тұрғысынан қарастырылуы
керек. Болашақ ұстаз алдына ең басты міндет етіп кәсіби қызметке барынша
жақсы дайындықпен кірісуді қояды. Олай болса, болашақ маманды кәсіби
жетілдірудің міндеті болып ол тұлғаның кәсіби тұрғыдан маңызды
қасиеттерімен қатар оның дүниетанымы, денсаулығы да ескерілуі тиіс.
Өзін-өзі жетілдіру өзін тұлға ретінде қалыптастыру, танытуға қызмет
етуі тиіс, алайда бұл үдеріс адам өмір сүріп жатқан ортаның
қызығушылығына да бағытталуы тиіс.
Бұл ойды Л.Н. Куликованың Өзін-өзі тәрбиелеу – өз бойында
әлеуметтік маңызды қабілеттерді қалыптастырудың дербес, мақсатты,
жүйелi жұмысы және кемшiлiктердi жою мен өз дегенін іске асыру мен
қоғамға қызмет етуге бағытталады [19: 42] – деген пікірімен
байланыстырамыз. А.С.Макаренко Ұстаздық дастан деген еңбегінде
мұғалімнің өзінің кәсіби-шығармашылығын жүзеге асыру жолында алдымен
шеберлікке жетуі тиіс екеніне тоқталып, шеберлік, ұғымын педагогикаға
қатыстыра ең алғаш қолданған. Педагогтік істің шебері болу кездейсоқ нәрсе
емес, ол көптеген себептерге байланысты мұғалім ісінен орын алады деп
топшылайды [8: 269].
Макаренко мен Сухомлинскийдің педагогикалық тәжірибесіне сүйене
отырып, педагогикалық ойлау, педагогикалық процесс жүйеленіп мақсатқа
жетеді. Өздiгiнен кәсiби жетілдіру ұғымы және мұғалiмнiң тұлғасын
қалыптастырудың маңызы аса зор. Ғалымдардың мұғалiм өзін-өзі жетілдіру
арқылы ғана өз қызметін атқара алады деген тұжырымы бүгінгі таңда аса
үлкен мәнге ие. Өз тұлғасымен үздіксіз жұмыс атқару, жетілу мұғалiмнiң
шеберлігін арттыру үшін басты шарттардың бірі болып отыр. Өмiрдiң өзі
үздiксiз педагогикалық білім беру мәселесін күн тәртiбiне қойып отыр.
А. Дистервег Таңдамалы педагогикалық шығармалары деп аталатын
еңбегінде , мұғалiм жайлы былай дейді: Ұстаз – өзі үздіксіз білім
алып, өзін-өзі тәрбиелеген жағдайда ғана өзгелерді оқытып тәрбиелей
алады [10:74 ].
Бiрақ шындық өмірде, ұстазға жүктелген жұмыс көлемінің көп
болуы
күнделікті жұмыс күнінің күрделілігі өзін-өзі жетілдіру үрдісін
қиындата түседі. Қазіргі уақытта маман бойына қойылатын қатал талап пен
мұғалім әрекеті арасында қарама-қайшылықтар байқалады және педагогикалық
оқу орындары түлектерінің құзыреттілік деңгейіндегі айырмашылықтар жиі
кездеседі, мұғалімдер дайындаудың типтік жүйесі мен оның жеке шығармашылық
әрекеті арасында да қайшылықтар бар.
Бұл мәселені шешудің бір жағы мұғалімнің құзыреттілігіне де
байланысты. Сластенин В.А. тұлғаның кәсіби педагогикалық бағыттылығын
мұғалімнің құзыреттілігінің белгісі деп санаған. Оның ойынша құзыреттілікке
мыналар жатады:
– тұлғаның танымдық кәсіби-педагогикалық бағытын анықтайтын қасиеттері;
– оның психологиялық дайындығын талап ету;
– арнайы дайындығы көлемі мен құрамы;
– мамандығы бойынша әдістемелік деңгейінің мазмұны [11:156 ].
Ал А.К. Маркова болашақ мұғалімнің өзін-өзі жетілдіру әрекетіне
әсер ететін мына құзыреттіліктерді атайды:
– кәсіби-педагогикалық білім;
– кәсіби-педагогикалық шеберлік;
– кәсіби-негізгі қасиеттер, танымдық, мотивациялық сферасы;
– кәсіби-педагогикалық позициялары (тұрақты қатынас жүйесі,оқушыға, өзіне,
әріптестеріне оның әрекетін анықтайтындай болуы) [12:175 ].
Сондықтан да біз технологиялық құзыреттілікті жан-жақты және өзара бір-
бірімен байланысты үш компоненттен құралғандығын айтуымыз керек. Олар:
а) кәсіби білім;
ә) кәсіби шеберлік;
б) педагогикалық әрекеттегі кәсіби ерекше қасиеттер.
Осы аталған үш компонент маман тұлғасын дамытуда бір тұтас жүйе ретінде
қолданылады. Сонымен қатар олар бір-бірін қайталамайды, күрделі
диалектикалық қатынасқа түседі, сол арқылы әр компонент педагогикалық
әрекет кезінде не құрал, не сілтеме немесе даму нәтижесі ретінде
қолданылады.
Кәсіби іс-әрекетін іске асыру барысында мұғалім түрлі педагогикалық
әрекет түрін атқарады, жетекші, тәрбиеші, пән мұғалімі, ұйымдастырушы,
ұжым мүшесі. Кәсіби міндетін атқару үшін мұғалімге педагогикалық ғылым
негізінде әдіснамалық, теориялық білім талап етіледі. Білім теориясы, оқыту
мен тәрбиелеу әдістемесі, жоғары мектепке жетекшілік етумен басқару
теориясы. Сондықтан жалпы педагогикалық білім жүйесін болашақ бастауыш
сынып мұғалімдері өзара байланысты, өзара шартты, жеке мәнді тұтас жүйе
ретінде меңгеруі тиіс. Сәйкесiнше өз мамандығы мен өзін-өзі бағалау
мәселесі туындаған жағдайды жағдаяттық сипатта шешуге байланысты
болады (мектептiң әкiмшiлiгiмен қарым-қатынастар тәртiбін реттеу, ұжымды
ұйымдастыру және тағы басқалар).
Кәсіби қызметтің мұндай болмысы ерте ме, кеш пе әйтеуір
педагогикалық іс-әрекеттің барысында қарама-қайшылықтар туғызбай қой
майды. Осыдан барып ұстаз өз-өзіне сыни тұрғыдан қарап, туындаған
жағдайдан шығу, көтерілуді көздейтіні шығады. Мұндай кәсіби іс-әрекет
рефлексияның байқалуымен немесе С.Л. Рубинштейннің ойынша, мамандыққа
жалпылама-бүтiндiк қатынас жасайтын дүниетану сезiмін қалыптастырады
[13:284].
Өзін-өзі жетiлдiрудегі тәжірбие кәсiби жетілдірудің алғышарты
бола отырып, маман ретіндегі өз тұлғасын саналы түрде дамытуға негіз
болады: педагогикалық қызметтiң талаптарына сай өзінің қайталанбас
ерекшелiктерiн бейiмдеу, кәсiби бiлiктiлiктi тұрақты түрде жоғарылату
және тұлға ретінде әлеуметтiк-адамгершілік қасиеттерін үздiксiз
дамыту.
Өзін-өзін кәсiби жетілдіру, кез-келген басқа қызмет сияқты, өз
негiзінде аса күрделі себеп-салдар жүйесі мен белсендiлiк көздеріне ие.
Әдетте мұғалiмнiң өзін-өзі өзгертуге қажеттілігі мен өздiгiнен
жетілдіруге құлшынысы қозғаушы күш ретінде танылады. Дегенмен бұл
қажеттiлiк мұғалiмге қоғамның қойған талаптары мен тұлға ретіндегі
дамуының деңгейi бірден өспейді.
Белсендiлiктiң сыртқы көздерi (қойылған талап және қоғамның күтуi) өз-
өзін жетілдіруді арттырады, немесе мұғалiмнің алуан түрлi айлаларға
баруына апарып соғады. Мұндай қайшылықтардың психологияда көптеген
компенсаторлық механизмдері бар: ұтымды ету, инверсия, проекция, шындықтан
қашу тағы басқалар.
Өзін-өзі жетілдіру мәселесінің пәлсапалық қырларын Н.М. Гаджиева,
Н.Н. Никитина, Н.В. Кислинская қарастырған. Ғалымдар Н.А. Бердяев, С.Л.
Франк, Г.П. Федотов, Ж.П. Сартр, А. Камю, В. Франкл, В.С. Соловьев, Л.Н.
Толстой, М. Хайдеггер, К. Ясперс сынды ғұламалардың еңбектерінде қазіргі
адамның санасын анықтайтын философиялық концептілер нақтыланды.
Соңғы жылдары білім беру саласында болашақ мамандардың құзыреттілігін
қалыптастыру туралы әр түрлі пікірлер жиі айтылуда.
Кәсіби құзіреттілікті анықтау туралы мәселе педагог, философ,
физиологтардың, арасында пікір қайшылықтары мен жаңа ойлар тудыруда.
Тұлғаның кәсіби процесін көп жағдайда оның біліктілігімен, кәсіптік
құзыреттілігімен байланыста қарастырады.
Орыс ғалымдары В.А.Адольф, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер,
В.А.Сластенин, Т.Ф.Лошакова, т.б. педагогикалық зерттеулерінде педагог
кадрлардың кәсіби құзыреттілігі туралы мәселеге көп қызығушылық пайда
болғанын айтады [38:45].
Д.Дьюи, У.Уоллер, М.Мид, К.Юнг, П.Сорокин, Ф.Знанецкий сынды
философтар кәсіби құзыреттілікті адамның ортаға үйренуіне қажетті әрекеттер
түрі ретінде қарастырады.
Олар адамның мамандығы оның белгілі бір нәрсеге деген қызығушылығын
тудыратынын, көзқарасын қалыптастыратынын, мақсатқа жетуге
талпындыратынын, ортақ пікір алмасуға жетелейтінін айтады[39:132].
Д.Л.Томпсон, Д.Пристли кәсіби құзыреттілікті жүйелі түрде алынған
білім мен жоғары моралдық нормалар мен педагогтік кодексінің нәтижесі
ретінде анықтайды [41:122].
Құзіреттілік бірінші орынға білімгердің ақпаратты сауаттылығын емес,
оның мәселені дұрыс шеше білу қасиетін қояды. Егер болашақ педагогтың
құзыреттілігінің қалыптасуын орта кәсіби білім беру жүйесінің аумағында
қарастырсақ, онда білім, білік, дағды мүмкіншілігі, яғни, бір сөзбен
педагогикалық қызметке маманның қаншалықты дайын екендігі туралы айтуға
болады. Кәсіби құзіреттілік деп педагогтың жеке бас сапалары мен оның
психологиялық-педагогикалық және теориялық білімінің, кәсіби біліктілігі
мен дағдысының, тәжірибесінің бір арнада тоғысуы деуге болады. Болашақ
маман өз ісінің шебері, жақсы мұғалім болу үшін мамандығына қажетті
қабілеттерді және жалпы әлемдік мәдениетті, өз елінің мәдениетін, қарым-
қатынас мәдениетін, тіл мәдениетін игеріп, интеграциялық үрдістерді
меңгеріп, әлемдік білім кеңістігінің өресінен шыға алуға талпынуы керек.
Мұғалім қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз тәрбиелеп отыратын,
ортамен, адамдармен, балалармен, қарым-қатынасқа тез түсе алатын,
ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, тәжірибесі мол, т.б. қасиеттерді
жинақтағанда ғана оның бойынан кәсіби құзыреттілігі анық байқалып тұрады.
Арнайы кәсіби құзыреттілік бітірушінің белгілі бір мамандық бойынша
кәсіби қызметті атқарудағы дайындығы мен оған ұмтылуы арқылы айқындалады.
Олардың мазмұны мемлекеттік классификациялармен анықталады. Е.А.Климов
мамандық бойынша байланысты былайша жіктейді: адам – адам; адам – белгілер
жүйесі; адам – көркем бейне; адам – техника; адам – табиғат [37:252].
С.Л. Рубинштейннің және оның шәкірттерінің көзқарасы бойынша субъект
- тұлғанының өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі
дамытудың сапалы тәсілі болып анықталады екен. Бірақ С.Л.Рубинштейннің
ережелеріне сүйенетін болсақ жоғарыдағы тұжырымға қарамастан, субъект
категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұнын түрлі анықтай
аламыз. Мысалы, оны шәкірті К.А. Абульханова субъект категориясының тұлға
категориясына қарай қозғалысын айтады: ...кез келген тұлға іс-әрекеттің
субъектісі бола алмайды [42, 63], әрі қарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты
олардың қалыптасуының жалпы ережесіне сәйкес түрлі мөлшері туралы айтуға
болады, субъект - жетілудің ең жоғарғы нүктесі емес, оны біз соған қарай
жылжу деп түсінеміз” [42, 65]. Субъект категориясы үшін ең маңыздысы –
қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Нақты көрсеткенде, тұлғаның
сапалық өзгерістерін қарастыра келе, оның субъект іс-әрекетінің үш негізгі
трансформациясын анықтайтынын айтуымыз керек. Біріншіден, барлық психикалық
ресурстар (психикалық процесстер, қасиеттер, күйлер, қабілеттер) тұлға іс-
әрекеті мен өміршендігінің қамтамасыздану тәсілдері болып табылады.
Екіншіден, барлық психикалық ресурстар тұлғалық іс-әрекетке бағынатын жеке
композициясын құрайды: „Іс-әрекетке қосылған сапалы өзгертулер және оны
жүзеге асыру әрекеті қамтамасыздануының психикалық пен тұлғалық
қасиеттерінің іс-әрекет талаптарына сәйкес тұлғаның өз өлшемдеріне қарай
оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі қалыптасу барысы реорганизация процесі
болып анықталады” [42, 67]. Үшіншіден, тұлға субъект бола тұра өзінің
өмірлік стратегиясына және әрекет стратегиясына сүйенеді, бар ресурстарға,
қабілеттерге және мүмкіншіліктерге қарамастан. Мысалы, адам өмір сүру
мәнінен айырылып, интеллектісін, қабілеттері мен өзін-өзі жетілдіру, дамыту
үшін өз еркін қолданбайды. Сонымен, субъектінің өлшемі ретінде қарама -
қайшылықтарды шешу қабілеттілігін айтамыз. Осы қабілет қалыптаспаған
жағдайда тұлға субъект ретінде өз мәртебесін жоғалтпайды. Субъект, К.А.
Абульханованың анықтамасы бойынша, үйлесімді, иерархиялық даму сатысының ең
жоғарғы баспалдағына жеткен өзін-өзі дамытып жетілдіретін тұлға болып
табылады. К.А.Абульханованың жаңа еңбегінде субъект және тұлға
категорияларының айырмашылығы анықталады. Оның пікірінше: Тұлға өз
ерекшелігі дамуының максимальды деңгейіне жетіп жеке дара болады, ал
субъект ретінде, ол өз адами дамуының тиімді деңгейіне жеткенде болады...
Субъект ретіндегі оның қасиеті осы өмірлік жолды ұйымдастырудың тәсілі
болады... Субъект өмірді ұйымдастырудың тұтас процесін жүзеге асырады, оның
өзгермелілігі мен төзбеушілігін есекере тұра. Тұлғаның өз өмірін реттеуге
қабілеттілігі оның құндылықтарына бағынатын тәуелсіз болуға мүмкіндік
береді, яғни сыртқы талаптарға қарамастан еркінділіктің болуы. Бір жағынан
объективті жағдайлармен, талаптармен, оқиғалармен, дәуірмен тұлғаның
өмірлік жолы оның өзімен анықталады, екінші жағынан оның оларға қатысты
болуымен байланысты тұлғаның өзімен анықталады. Осы анықтаушылар бір-
бірімен ешқашан да сәйкес келмейді. Сондықтан да өмірлік жол субъектісі
ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өмірлік жолында пайда болатын қарама-
қайшылықтарды шешу тәсілімен анықталады [42, 13-27].
Өзін-өзі жетілдіру мәселесіне тоқталған экзистенциализм (тіршілік
ету философиясы) аса қызық. Экзистенциализмнің негізінде адам тұлғасын
басты назарға алу, адам тіршілігінің мән-маңызын түсініп жатыр. Бұл
жағдай әр адамның бірегейлігін,
өмір бойына табиғат берген қайталанбас тұлғасын танытуды көздейді
[14:13].
Бұл ойдан шығатын тұжырым – адамның болмысында әуелден оны
басқалардан өзгеше етіп көрсетіп тұратын қасиеттері болады, және адам ол
қасиеттерді жетілдіре отырып, тұлға ретінде қалыптасады. Бұл сөзімізге
А.Камюдің мына сөзі дәлел: Ия, өз бойындағы мақсат. Және ол өз-өзінің
жалғыз мақсаты болып саналады. Егер де ол осы өмірде орын тапқысы
келсе... [15: 284].
Талдаудың педагогикалық деңгейінде өзін-өзі жетілдіру – өзін
өзгерту өзін дамыту деп түсіндіріледі. А.И. Кочетов өзін-өзі жетілдіруді
– өзін-өзі дамытуда саналы және өзін-өзі басқара алатын тұлғаның
қоғамның талаптарына, адамның мақсаты мен қызығушылығына сай дамитын
қабілеттері мен жұмсалатын күшінің қалыптасуымен байланыстырады. Бұл
үдерісті ғалым саналы түрдегі, адамның өзі құрап іске асыратын
қызметі ретінде қарастырады [16:136].
Мұғалімнің тұлғалық дамуы, оның бойындағы өзін-өзі үнемі дамытып отыру
дайындығына тікелей байланысты. Өз қажеттіліктерін сезіну – кәсіби
қызметтің негізі болып табылады, өйткені ол өзінің потенциалдық бар
мүмкіндігін дамытудың жолдарын білу деген сөз. Әрбір адам өзін-өзі
тәрбиелеуде ең алдымен оның мақсатын, әдістері мен тәсілдерін, нәтижесін,
технологиясын меңгеруі тиіс. Бұл өзін-өзі тәрбиелеудің компоненттеріне
жатады.
Кәсіби кемелдену компоненттері:
- даралық –тұлғалық қалыптасу;
- өзінің кәсіби – пәндік білімін толықтыру;
- өзін-өзі іскерлік - әдістемелік жетілдіру;
- өз мүмкіндігін игеруге қажеттілік.
Кәсіби даму - өзін-өзі жетілдірудің табиғи көрінісі. Оның ерекшелігі
– қолы жеткен шығармашылық табыс арқылы өзін-өзі одан әрі дамыта беру
мүмкіндігінде.
Мұғалімнің кәсіби кемелдігі – іс жүзінде оқушыны әлеуметтік деңгейінде
қалыптастыратын психологиялық-педагогикалық және ғылыми-пәндік білімдері
мен оларға сәйкес рухани биік парасат бейнесінің жоғары деңгейі.
Өмірмен, қазіргі кезеңмен байланысты дұрыс ұйымдастырылған мектепте,
Константин Дмитриевич айтуынша, оның өзін-өзі тәрбиелеуіне мынадай жайттар
жәрдемдескен:
- барынша-сабырлылық, ең болмағанда сырттай байсалдылық;
- сөз бен істегі турашылдық;
- әрекеттегі алдын-артын ойлаушылық;
- батылдық;
- ешбір қажетсіз өзі туралы бір ауыз да сөз айтпау;
- уақытты текке өткізбеу;
- кез келген істі емес, өзің қалаған істі атқару;
- өз қылығыңа әр кеш сайын адал есеп беру;
- болғанына да, барына да, болатынына да ешқашан мақтанбау [20:154].
Әpбip мұғалімнің өздігінен білімін көтеруі - ой еңбегінің
техникасын білу,
ақыл-ой әрекетінің дербес ерекшеліктерін ескеру негізінде құрылады.
Мұғалімнің өздігінен білім көтеруі оның бос уақытын дұрыс ұйымдастыру
дербес жұмыс жоспар құрып, оны іске асыра алуына тікелей байланысты.
Эрудицияға жету жолындағы үздіксіз білім алу,ой еңбегінің мәдениетін
игеру,рефлексияға қабілеттілігі, шығармашылық белсенділігі,
қатынас және сезім мәдениеті жатады.
Мұғалім үшін қастерлі міндет Өзінің жеке басының тәрбиесін бүкіл
өмірлік міндетіне айналдыруда [10:15] – деп есептейді А.Дистервег.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілеті табиғаттан берілмейді, оған
үйрену керек. Тарихта әрбір ұрпақ адамдары өз заманының талаптарына сай
келуі үшін өзін-өзі жетілдіруі тиіс. Самсудин Бутохович Елканов белгілі
педагог, Қабардин-Балқар университетінің профессоры өзін-өзі
тәрбиелеуде мынадай жолдарды ұсынады:
Кесте -1 Өзін-өзі тәрбиелеудің үлгі нысаны (С.Б.Елканов Основы
профессионального самовоспитания будущего учителя кітабы бойынша)
Тәсілдері мен жолдары Нәтижелері
Міндеттер туралы
белгі
-Дене шынықтыру қозғалыстарын әдейі баяулатып
Шамадан тыс жасауға жаттығыңыз.
болатын -Барлық істеріңізді әдейі баяу істеуге
шыдамсыздық тырысыңыз (егер бұл басқаға зиянын тигізбесе
пен қызбалықтыболғаны)
жеңу -Өзіңді-өзің ұстай алмай қалатын, қатты
ашуланып, қызбалық тудыратындай жағдай бола
Аудитория қалғанда өзіңді шыдамды ұстап,
алдындағы немқұрайдылықпен бейқамдық көрсетіңіз. Бұл
қорқынышпен кемшілік асып кеткен өзімшілдік бола тұрса да
ұялшақтықты
жеңу мынадай қағиданы ұстану қажет: Әрқашанда өз
білгенімді істеймін . Ол үшін : -адамдармен
сөйлескенде , әуелі не туралы сөйлесетініңді
ойлап ал;
-өзіңді дұрыс ұстай біл,адамдармен қарым-
қатынас жасау әдетін қалыптастыру үшін
-әртүрлі топтағы адамдар алдында жиі-жиі сөз
сөйлеу қажет;
-адамдармен байланыс жасау үшін түрлі
тапсырмаларды пайдалану;
-сөз сөйлер алдында толқу сезімін басу үшн
аутотренинг тәсілдерін қолдану.
Қарым-қатынас -Қарым-қатынас жасау проблемалары жөніндегі
жасау аясын психологиялық әдебиеттерді тыңғылықты
дамыту зерделеу;
-Адамның сыртқы пішіні бойынша
бақылағыштық, немесе сөйлесіп отырған
адамның ішкі дүниесін тани білу
ерекшеліктерін жетілдіру.
-Сөйлесіп отырған адамыңның ықыласын өзіңе
аудара білу.
-Қарым-қатынас жасайтын сырлас адамдарың
арасында әңгімелерді, талқыламаларды бастап
беретін бастамашысы болуға ықылас білдір.
Жалқаулыққа -П.И.Чайковскийдің айтқан нұсқамасын өзіңе
апаратын үлгі етіп, есіңде ұста: жалқау адамға
әдеттерді жеңуешқашанда шабыт келмейді, жұмыс істеуге
көңіл-күйің болмасада өзіңді жұмыс
істетуге мәжбүр етуді үйрен.
Жұмыс істеуге зауқың жоқ, алайда жұмыс істеу
керек, мұндай жағдайда өзіңді-өзің
иландырып, тіпті Іске кіріс деп өзіңе-өзің
бұйрық беру қажет.
Өзің құштар болуға талпыну
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz