Ж.Нәжімеденов шығармашылығының көркемдік жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... .4
І АҚЫН ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен шығармашылығы.
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл.күй лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ақынның табиғат лирикасы ... ... ..19
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы жырлар ... ... ... ... ... ... 23
ІІ АҚЫННЫҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІ
2.1 Жұмекен шығармаларындағы өлең өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Шығармаларының көркемдік өрнегі ... ... .36
2.3 Ж. Нәжімеденов поэзиясындағы балладаның жанрлық ерекшелігі ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ..60
І АҚЫН ЖӘНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен шығармашылығы.
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл.күй лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ақынның табиғат лирикасы ... ... ..19
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы жырлар ... ... ... ... ... ... 23
ІІ АҚЫННЫҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІ
2.1 Жұмекен шығармаларындағы өлең өлшемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Шығармаларының көркемдік өрнегі ... ... .36
2.3 Ж. Нәжімеденов поэзиясындағы балладаның жанрлық ерекшелігі ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ..60
Әдебиет – халықтың құлағы, көзі, сезімі. Халыққа батқан ауыртпалықты алдымен оның ақындары сезінеді. Халық басына төніп келе жатқан қауіп-қатерді алдымен сезінетін де, одан шығар жолды іздейтін де ақынның сезімтал жүрегі. Халықтың қуанышын жар салып алғаш жеткізер де сол ақын жүрегі.
Сөз өнерін биік шыңға жеткізген бірегей дарын иелері халқымызда баршылық. Ақын-жазушылар қауымының туындыларын зерттеп-зерделеу әр кезеңде әр түрлі сипатта болғаны анық.
Соған орай бүгінгі таңда қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық – көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс беріп, талданып-сараланып келеді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан Әбдірахманова, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға Айтхожина, Фариза Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас Сүлейменов, Қадыр Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан Медетбек, Өтежан Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан Әбдірашев, Кеңшілік Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота Серікбаев, Гүлнәр Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бастауында
Сөз өнерін биік шыңға жеткізген бірегей дарын иелері халқымызда баршылық. Ақын-жазушылар қауымының туындыларын зерттеп-зерделеу әр кезеңде әр түрлі сипатта болғаны анық.
Соған орай бүгінгі таңда қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық – көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс беріп, талданып-сараланып келеді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан Әбдірахманова, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға Айтхожина, Фариза Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас Сүлейменов, Қадыр Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан Медетбек, Өтежан Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан Әбдірашев, Кеңшілік Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота Серікбаев, Гүлнәр Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бастауында
1. Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры және стилі. Алматы: Ғылым 1883. – 240 б.
2. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, Атамұра. 2005.
3. Кеңшілікұлы А. Қазақ жырының тұңғиығы // Таңшолпан. 2001. №3.
4. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. Жыр туралы кітап. Алматы: Жазушы. 1982. – 464 б.
5. Кекілбаев Ә. Алғашқы адым (Ақын Ж.Нәжімеденов туралы // Қазақ әдебиеті, 1962. 1-июнь.
6. Қайырбеков Ғ. Жыл ішінен жыр іздегенде // Қазақ әдебиеті, 1959, 3-апрель.
7. Асанов С. Жол таппай жүрген қуат бар («Сыбызғы сыры» жинағына сын) // Лениншіл жас, 1962. 31 июль.
8. Нұрманов С. Сыбызғы сыры («Сыбызғы сыры» атты өлең кітабы жайлы) // Коммунизм жолы, 1962. 14 октябрь.
9. Кекілбаев Ә. Қайсарлық // Тұғыры биік тұлға. Қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ақын, Ж.Нәжімеденовтің 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, Қазақ университеті, 2005. – 235 б.
10. С.Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. – Алматы. Білім, 1998. – 224 б.
11. А.Байтұрсынов. Шығармалары. – Алматы. Жалын, 1989. – 320 б.
12. Досымов Т. Қазақтың өнері де, мәдениеті де ауылда // Қазақ әдебиеті, қазанның 30-ы, 2009 ж.
13. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана, 2003.
14. Қабдолов З. Көзқарас. Талдаулар мен толғаныстар. Алматы, 1996.
15. Серікқалиев З., Серікқалиева Э. Ақыл таразысы. Алматы, 1989.
16. Жұмекен Нәжімеденов Екі томдық шығармалар жинағы «Жазушы»2005 жыл
17. Ж.Нәжімеденов «Ақ шағыл»романы, «Кішкентай »романы
18. Жұмекен.Қазына.Атырау-Ақпарат. «Арыс» баспасы 2002 жыл
19. Ж.Нәжімеденов Үш томдық шығармалар жинағы «Жазушы» 1996,1997жыл
20. Қадыр Жүсіп. Шалқар дарын иесі – Жұмекен // Ана тілі, 10-Қыркүйек, 2010 жыл.
21. Сәрсенбек Бекмұратұлы. Жұмбағы мол Жұмекен ақын тiрi болғанда 75 жасқа толар едi-ау// Алматы ақшамы. – 26-Қараша, 2011.
22. Жолдасбек Шөпеғұл.Елім деп соққан жүрегі // Егемен Қазақстан, 10 қараша, 2010 ж.
23. Қаратаев М. Стиль Жұмыстың принциптері (Алғысөз). Кітапта: Стиль сыры. Алматы: 1974. – 270 б.
24. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. филол.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2008.
25. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білік, 1999. – 780 б.
26. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана, 2003.
27. Досымов Т. Қазақтың өнері де, мәдениеті де ауылда // Қазақ әдебиеті, қазанның 30-ы, 2009 ж.
28. Нәжімеденов Ж. Қыран-қия. Өлеңдер, толғаулар, балладалар және поэмалар. – Алматы: Жалын, 1984. – 128 б.
29. Нәжімеденов Ж. Темірказық: Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жазушы, 1982. – 344 б.
30. Нәжімеденов Ж. Ұрпағым, саған айтам: Өлеңдер мен поэмалар. — Алматы: Жазушы, 1988. — 312
31. Ләйла Мұсалы. Жұмекен Нәжімеденовтің тәржіма шығармашылығы хақында бірер сөз. http://www.qamshy.kz сайт материалдары мамыр 2012 жыл.
32. Мейрамгүл ТЕҢЕЛБАЕВА,Өлеңі әнұранға, есімі мәңгілікке айналған жыр-Жұмекен// Атырау газеті . 6-қаңтар 2011 ж.
33. Брюсов В. Ремесло поэта. Избранные сочинение в 2-х томах. – Москва: Художественная литература, 1955, том 2. – 300с.
34. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408б
35. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: Ахметов З, Шаңбаев Т.). – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
2. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, Атамұра. 2005.
3. Кеңшілікұлы А. Қазақ жырының тұңғиығы // Таңшолпан. 2001. №3.
4. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. Жыр туралы кітап. Алматы: Жазушы. 1982. – 464 б.
5. Кекілбаев Ә. Алғашқы адым (Ақын Ж.Нәжімеденов туралы // Қазақ әдебиеті, 1962. 1-июнь.
6. Қайырбеков Ғ. Жыл ішінен жыр іздегенде // Қазақ әдебиеті, 1959, 3-апрель.
7. Асанов С. Жол таппай жүрген қуат бар («Сыбызғы сыры» жинағына сын) // Лениншіл жас, 1962. 31 июль.
8. Нұрманов С. Сыбызғы сыры («Сыбызғы сыры» атты өлең кітабы жайлы) // Коммунизм жолы, 1962. 14 октябрь.
9. Кекілбаев Ә. Қайсарлық // Тұғыры биік тұлға. Қазақ әдебиетінің классигі, көрнекті ақын, Ж.Нәжімеденовтің 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, Қазақ университеті, 2005. – 235 б.
10. С.Қирабаев. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. – Алматы. Білім, 1998. – 224 б.
11. А.Байтұрсынов. Шығармалары. – Алматы. Жалын, 1989. – 320 б.
12. Досымов Т. Қазақтың өнері де, мәдениеті де ауылда // Қазақ әдебиеті, қазанның 30-ы, 2009 ж.
13. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана, 2003.
14. Қабдолов З. Көзқарас. Талдаулар мен толғаныстар. Алматы, 1996.
15. Серікқалиев З., Серікқалиева Э. Ақыл таразысы. Алматы, 1989.
16. Жұмекен Нәжімеденов Екі томдық шығармалар жинағы «Жазушы»2005 жыл
17. Ж.Нәжімеденов «Ақ шағыл»романы, «Кішкентай »романы
18. Жұмекен.Қазына.Атырау-Ақпарат. «Арыс» баспасы 2002 жыл
19. Ж.Нәжімеденов Үш томдық шығармалар жинағы «Жазушы» 1996,1997жыл
20. Қадыр Жүсіп. Шалқар дарын иесі – Жұмекен // Ана тілі, 10-Қыркүйек, 2010 жыл.
21. Сәрсенбек Бекмұратұлы. Жұмбағы мол Жұмекен ақын тiрi болғанда 75 жасқа толар едi-ау// Алматы ақшамы. – 26-Қараша, 2011.
22. Жолдасбек Шөпеғұл.Елім деп соққан жүрегі // Егемен Қазақстан, 10 қараша, 2010 ж.
23. Қаратаев М. Стиль Жұмыстың принциптері (Алғысөз). Кітапта: Стиль сыры. Алматы: 1974. – 270 б.
24. Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері. филол.ғыл.докт.дисс. – Алматы, 2008.
25. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білік, 1999. – 780 б.
26. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана, 2003.
27. Досымов Т. Қазақтың өнері де, мәдениеті де ауылда // Қазақ әдебиеті, қазанның 30-ы, 2009 ж.
28. Нәжімеденов Ж. Қыран-қия. Өлеңдер, толғаулар, балладалар және поэмалар. – Алматы: Жалын, 1984. – 128 б.
29. Нәжімеденов Ж. Темірказық: Өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жазушы, 1982. – 344 б.
30. Нәжімеденов Ж. Ұрпағым, саған айтам: Өлеңдер мен поэмалар. — Алматы: Жазушы, 1988. — 312
31. Ләйла Мұсалы. Жұмекен Нәжімеденовтің тәржіма шығармашылығы хақында бірер сөз. http://www.qamshy.kz сайт материалдары мамыр 2012 жыл.
32. Мейрамгүл ТЕҢЕЛБАЕВА,Өлеңі әнұранға, есімі мәңгілікке айналған жыр-Жұмекен// Атырау газеті . 6-қаңтар 2011 ж.
33. Брюсов В. Ремесло поэта. Избранные сочинение в 2-х томах. – Москва: Художественная литература, 1955, том 2. – 300с.
34. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408б
35. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: Ахметов З, Шаңбаев Т.). – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384б.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ж.Нәжімеденов шығармашылығының көркемдік жүйесі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Ақын және өмір шындығы
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл-күй
лирикасы ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Ақынның табиғат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы
жырлар ... ... ... ... ... ... 23
ІІ Ақынның көркемдік әлемі
2.1 Жұмекен шығармаларындағы өлең
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.2 Шығармаларының көркемдік
өрнегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .36
2.3 Ж. Нәжімеденов поэзиясындағы балладаның жанрлық ерекшелігі ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Әдебиет – халықтың құлағы, көзі, сезімі. Халыққа
батқан ауыртпалықты алдымен оның ақындары сезінеді. Халық басына
төніп келе жатқан қауіп-қатерді алдымен сезінетін де, одан шығар жолды
іздейтін де ақынның сезімтал жүрегі. Халықтың қуанышын жар салып алғаш
жеткізер де сол ақын жүрегі.
Сөз өнерін биік шыңға жеткізген бірегей дарын иелері
халқымызда баршылық. Ақын-жазушылар қауымының туындыларын зерттеп-
зерделеу әр кезеңде әр түрлі сипатта болғаны анық.
Соған орай бүгінгі таңда қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары
тұрғысынан қарастырылып, жанрлық – көркемдік мәселелері, кейіпкерлер
жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс беріп,
талданып-сараланып келеді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият
әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге
көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан Әбдірахманова, Сырбай
Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға Айтхожина, Фариза
Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас Сүлейменов, Қадыр
Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан Медетбек, Өтежан
Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан Әбдірашев, Кеңшілік
Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали
Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота Серікбаев, Гүлнәр
Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы, т.б. ізденіс-
еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-
тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар
шоғырының бастауында:
Адыра қалған Нарында туды талай ірі ақын,
Бір батыр ұл тумапты маған қарсы тұратын[11,48б.],
– деп өршіл, рухты өлеңімен белгілі болған – Жұмекен Нәжімеденов
тұрады.
Нәжімеденов – қазақ поэзиясына 60-жылдардың бел ортасында келген
үркердей топтың белгілі өкілі. Оның шығармашылығында кеше–бүгін–болашақ
астасады, ақын тарихи-қоғамдық перспективада сөйлейтіндіктен де, жырларында
уақыт атты көш-ағындағы адам тағдыры, халық тарихы барланады, зердеңізде
жанданады; от ойлы, сардар сезімді жырлар санаға сәуле құяды.
Шығармашылығының бұлақ-бастауы ауыз әдебиетінен, күй өнерінен,
көшпенділер поэзиясынан, Ақтамберді, Махамбет, Абайлардан нәр алатын ақын
жырларынан Махамбет болмысының жаңа мазмұны, жырының заман нышандарымен
байыған өрім-қайырымдары бағамдалады.
Қаһарманның да жырларынан, ең алдымен, өзінің бітім-болмысы, таным-
парасаты айқындалады. Шығармаларындағы кейіпкерлерінің барлығында дерлік
өз әлемінің бір бөлшегі жататын Жұмекен Нәжімеденов жырлары әу бастан-ақ
оттылығымен, өршіл рухымен оқшау тұрды. Жас шамасы, сезім деңгейі, парасат
биігі әрқилы кейіпкерлер мінез ірілігі, болмыс біртұтастығымен тәнті етеді.
Айталық, тұсаукесер Балауса жинағы оқырманның жүрегін бірден жаулап алды.
Жинақ шыққан кезде қазақ лирикасы сұлулықты үлбіреген үр қыздарынан
ғана іздейтін. Жас ақын күнделікті көзіміз көріп жүрген тіршіліктен
қаншама сұлулық, қаншама мәнділік тауып берген. Ал Күй кітабы
өлеңдер кітабында қаламгер әр күйдің астарында жатқан жеңілдігі
шабыттай, ауырлығы табыттай құпия сырларды ашады.Бұл жинақ қазақ
поэзиясының әуенділігін танытудағы қыруар жаңалығын былай қойғанда төл
әдебиетіміздің философиялық пайымдылығын тереңдете түскен санаулы
шығармалардың бірі.
Жоқ, ұмытуға болмайды – бұл адамзат әлі құтыла алмай отырған
соғыс сияқты әлеуметтік кесапаттың антигуманистік сипатын ашқан
қазақ әдебиетінде өз орны бар жинақ.
Сөздегі әуен мен әуезге осынша ұғымтал ақын сөздегі сурет пен
бояуды айнытпай танып, айнытпай бейнелеуде де соншама ұста.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
Жұмыстың мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық
өнердің тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-
эстетикалық нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. Жұмыстыңлерінде кеңінен қарастырылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
– Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, сөз қолданысының
(өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен ерекшеленіп, астарлау тәсілі
арқылы берілген мағыналар оның саналы мақсатын (прагматикасын)
көрсетеді;
– сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, топырақ т.б. ұғымдармен астасып жатады;
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын –
Қазақ әдебиетінің тарихы пәні мен Қазіргі қазақ поэзиясы атты
дәрістерде, арнаулы курс пен практикалық сабақтарда қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашылдықпен
келіп, өршіл өлеңімен халықты оятқан, сілкінткен ақын Жұмекен
Нәжімеденов поэзиясы жіті бақылауды талап етеді, автор өлеңдері мен
шығармалары біршама зерттелген.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазақ
поэзиясының көрнекті тұлғасы Жұмекен Нәжімеденовтің ақындық әлемін
қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі орын-
үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын зерделеу.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі
т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда
ұстау міндет етілді:
– Ж. Нәжімеденов ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын поэзиясын Жұмыстың негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеу жұмысына ақын
өлеңдері, шығармалары негіз болды. Автор шығармаларын талдауда Зәки
Ахметов, Зейнолла Қабдолов еңбектері қолданылды.
Жұмыстың нысаны. Ж.Нәжімеденов шығармашылығы, автор, туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
І Ақын және өмір шындығы
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен шығармашылығы
Жұмекен ақын зор дарын иесі еді. Бұған белгілі қаламгерлердің мына
сөздері дәлел: Нәжімеденов – жиырмасыншы ғасырдың соңғы қырық жылындағы өз
мойынына алған суреткерлік міндеттемесін толық орындап, қазақ әдеби
кеңістігіндегі поэзия сынды қозы жамыратқан ауылдай мазасыз алқапты аяқ-
қолы түгел, басы-көзі бүтін, қапысыз сомдалып, мұқият мүсінделген кесек
еңбек тастап кеткен адам [9,50б.] десе Әбіш Кекілбаев, ақын Темірхан
Медетбек былайша сыр бөліседі: ...Жұмекен Нәжімеденов деген есім – өзен,
көл, таулардың географиялық, тарихи атаулары секілді рухани атауға айналып
кеткен есім.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранының (мәтіні) авторы,
көрнекті ақын, Қазақстан Жастар одағы сыйлығының иегері Жұмекен Нәжімеденов
1935 жылы қараша айының 28 жұлдызында қазіргі Атырау облысының Құрманғазы
ауданындағы Қошалақ ауылында дүниеге келген.
Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясының халық
аспаптары факультетінде (1956-1959) оқыған. Мәскеудегі М.Горький атындағы
әдебиет институты жанындағы Жоғары әдеби курсты бітірген.
Еңбек жолын 1955 жылы Қарағанды шахтасында қарапайым жұмысшы болып
істеуден бастаған. 1959-1965 жылдары Жазушы баспасында кіші редактор,
1965-1966 жылдары Республикалық Лениншіл жас газетінде әдебиет және өнер
бөлімінің меңгерушісі, 1966-1971 жылдары Қазақстан Жазушылар одағында әдеби
кеңесші, 1974-1978 жылдары Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы
істері жөніндегі Мемлекеттік комитетте редактор, 1978-1983 жылдары Мектеп
баспасында редакция меңгерушісі болып жұмыс істеген.
Алпысыншы жылдардан бастап өлеңдері мен шығармалары, үш романы,
аударма кітаптары Жазушы, Жалын баспаларынан жарық көрді: Балауса,
Сыбызғы сыры, Жоқ, ұмытуға болмайды, Күй кітабы, Мезгіл әуендері,
Ұлым, саған айтам, Қызғалдақ жайлы баллада, Темірқазық, Менің
топырағым кітаптары, үш томдық шығармалар жинағы (1996-1997), Мен –
тамырмын дастандар, Қасірет пен қайсарлық, Жұмекен, Жаңғырық.
1967 жылы Жоқ,ұмытуға болмайды! атты поэмасы үшін Қазақстан Ленин
комсомолы сыйлығының лауреаты атанды.
Ақын жырлары бірнеше шет ел тілдеріне аударылған. Жұмекен сабақты
жақсы оқыды. Әрі мектепке баруы мұң екен, домбыраға төселіп жүре берді.
Ауылға келген сайын үйренген жаңа күйлерін тартып беретін. Ал одан
босағанда малды ауылдың науқанды жұмыстарына қатысатын [23,5б.], – деп
еске алады балалық балдәурен кезін бірге өткізген жолдасы Хамидолла
Қабдешов.
Жұмекен Нәжімеденов мәтінін жазған Менің Қазақстаным 2005 жылы
әнұран болып бекітілді. Ол кісінің жұбайы Нәсіп апайдың айтуынша Жұмекен
әнді осыдан 50 жыл бұрын, 1956 жылы Алматыда, белгілі қобызшы Гүлсара
Бірманованың үйінде жазған. Бұл өлең бір қарағанда Қазақстан миллиард пұт
астық жинағанына арналып жазылған сияқты болып көрінгенімен , негізінен
ел, жер менікі деген отаршыларға қарсылықтан туған. Оны сезіп қалған
коммунистер әнді мүлдем шығармай тастауға айналғанда Жамал Омарова ара
түсіп, эфирден шырқауға мүмкіндік алған. Сөйтіп халыққа жетпей жатып
қудалана бастаған ән бағы жанып, бейресмиден тәуелсіздіктің арқасында ресми
әнұранға айналды.
Жұмекен Нәжімеденов өзінің 48 жасқа толуына алты күн қалғанда, 1983
жылдың 22 қарашасында дүниеден озды. Ақын өлімінен кейін жарық көрген он
жинағына тірі кезінде жарияланбаған өлеңдері, поэмалары, повестері мен
романдары, мақалалары мен аудармалары және он күй енді. Оның шығармалары
көптеген тілдерге аударылып, басылды.
Ақын А. Вознесенскийдің, Е. Евтушенконың, Н. Хикмет пен Ә. Файзи
шығармаларын аударған. Жұмекен Нәжімеденов өмірден ерте кетті. Қазір оның
есімі өзінің туған жері Атырау облысы Құрманғазы ауданындағы ауылға
берілді.
Жұмекен Нәжімеденовтің ақындық таланты жастайынан кеңінен танылған.
Оның туған жерге арналған өлеңдерінен қоңыр мұң сезіледі. Атасы Нәжімеден
қарттың тәрбиесін көп көргеннен, әңгімесін көп тыңдағаннан бала күнінен
терең ойға беріліп өскен. Өйткені, әкесі Сабыр екінші дүниежүзілік соғысқа
аттанып, майдан даласынан оралмай қалған. Сол Сабыр соғысқа аттанарда
Нәжімеден қарт ауыл шетіндегі сорға баласының табан ізін бастырып, үстіне
қара қазан төңкеріп қойыпты. Сабыр баласына: “Сені сағынғанда ізіңді көріп,
мауқымды басармын. Өзіңді көргендей болармын, балам”, депті даланың данагөй
қариясы. Әкесінің сорға басылған табан ізін бала Жұмекен атасына еріп
келіп, талай көрген. Әкесінің майдан шебіне түсерден бұрын сағынышты
жазған өлеңдерін Жұмекен де оқыған, қоңыр мұңға толы сыршыл жүрегіне мықтап
тоқыған. Бізге жеткен әңгімелерге қарағанда, Нәжімеден қария сол ізге күн
сайын келіп, қазанды көтеріп, баласының ізіне ұзақ қарап отырады екен.
Жұмекеннің артынан ерген қарындасының бірі Сәбила: “Бала кезімде әкемнің
қалың дәптерге жазып, атама жолдаған өлеңдерін оқып отырушы едік. Әкем алты
ай әскери дайындықта жүргенде ауылға сағынышын өлеңмен жазатын болған ғой.
Майданға түскеннен кейін хат-хабар келмеген. Әкемнің сол өлең дәптерін
жоғалтып алдық. Жұмекеннің өлең жазуына әкемнің әсері болды-ау деймін. Ол
тіпті бала болып ойнамаушы еді. Үнемі қолынан домбырасын тастамай, баяу
тартылатын күйлерді шертетін. Үнемі терең ойға батып жүретін. Сол кезде не
ойлайтынын қайдан білейік, мүмкін, Жұмекеннің жүрек түкпірінде поэзияның
алғашқы шумақтары жазылған болар”– дейді Сәбила апай.
Мектеп бітіргенге дейін ауылдан алысқа аттап шықпаған Жұмекенді атасы
қатты жақсы көргені айдан анық. Соғысқа кеткен Сабыр баласының көзі, тұяғы
саналған Жұмекенді бертінде әскерге шақырғанда Нәжімеден қария аудан
орталығына шығарып салмаққа барыпты. Әскерге шақырылушылар әне-міне
аттанады деген сәтте Нәжімеден қария құлап қалыпты. Сірә, өз жанынан да
артық көретін Жұмекен немересін ата жүрегі әскерге жіберуге қимаған болуы
керек. Атамыздың көңіліне қараған болуы керек, әскери комиссариаттың
жауапты қызметкерлері сол сәт Жұмекенді әскерге барудан босатып, ауылға
жіберіпті. Өйткені, Нәжімеден атамыздың жүрегі баласы Сабырды соғысқа
шығарып салып, оралмағасын әбден зәрезап болып қалған ғой. Жұмекен ағамыз
әскерге аттанарда ата жүрегінің шиыршық атқандай бұлқынуы содан болар
деймін. Немеремді әскерге алмаңдар деп айта алмайды. Бірақ жібергісі
келмейді. Сол кездің адамдары Нәжімеден атамыздың жан қиналысын түсіне
білген-ау – , дейді Жұмекеннің немере бауыры Қибатолла Қайырмеденов.
Жұмекен бірден әдеби ортаға топ ете түскен жоқ. Әрине, ұлттық
университеттен білім алуға ұмтылды. Алайда, алғашқы жылы оқу түсе алмауына
өз қолымен жазылған шығармаға төгілген сияның кесірі тиген. Жұмекентанушы,
ғалым Қадір Жүсіптің айтуынша, оқуға түсе алмағанына налып, арық жанында
отырған Жұмекенді Ғұбайдолла деген қазақ офицері үйіне ертіп апарған екен.
Кейін Қарағанды шахтасына жолдама алуына осы Ғұбайдолла есімді офицер
мұрындық болған. Қарағанды шахтасында жұмыс істеп жүргенде Жұмекен
көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысып, күй тартады. Оның домбыраны шебер
шерткенін көрген облыс басшыларының бірі консерваторияға түсуіне кеңес
беріпті. Кейін өзі қалаған оқуға түсіп, содан соң ғана әдеби ортаға таныла
бастайды. Оның жүрегі елім деп соқты. Оны ақынның шығармаларынан анық
аңғару қиын емес.
Қазақ ақын-жазушыларының абызы Әбділда Тәжібаев Жұмекеннің болмысына
былайша баға берген: Жұмекен – сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, өзіндік
ақындық жаратылысы, өзіндік бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп
ізденетін ақын.
Шындығын айтқанда, Жұмекен жаратылысынан жұмбақ ой кешкен тәрізді.
Жұмекенді ақын ағалары да жұмбақ ақынға балаған. Әрине, поэзиясына
байланысты. Мәселен, қазақтың ақиық-қыран ақыны Мұқағали Мақатаевтың мына
бір пікіріне назар аударылып көрелік. Жұмекен – жұмбақ ақын. Тамырын терең
салған, ойға бай, тілге сараң суреткер. Ақындарға тән шалқу, тебіреніс-
толғаныстың өзі де құпия, жасырын. Оқушысының қолына тереңде жатқан ойының
бір ұшын ұстатады да, арғы жағын өзің тап дегендей жайлап шығарып салады –
, депті кезінде Алатаудың ақбас шыңындай тұлғалы ақын.
Бұл – таланттың талантты тануы. Жұмекен өлеңдерінде мұң да басымдау.
Бірақ, көңіл жабырқатардай емес, керісінше, жүрек қылын шертетін сағынышты
да тәтті мұң. Әсіресе, туған жерін, өскен ортасын, қоңыр домбырасымен күй
шертуге жалықпай үйретіп, термелетіп отыратын Нәжімеден атасын, етегіне
сүрініп-қабынып жүретін асыл әжесін, жолына әлсін-әлсін қарағыштаған аяулы
анасын сағынған сәттерінде ақынның жыр-жүрегіне қоңыр мұң көбірек
ұялағандай. Сол себептен шығар, “Қоңыр дәптерге” сырын айтып, ақтарылады.
Жұмекен жүрегіне қонақтаған қоңыр мұң “Қоңыр түс” деген өлеңінде де айқын
байқалады.
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
Көзін сулап қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп,
Қоңырқай ой маза берер емес түк [16,25б.].
Жұмекеннің аңсары – дала. Табиғат сырларын, құбылыстарын суреттей
отырып, далаға деген сағынышын өрнектейді. Оның табиғат жайлы өлеңдерін
оқысаңыз, табиғаттың тылсымын өзіңіз қалт жібермей, бақылап тұрғандай
әсерге бөленесіз. Туған жердің қаншалықты ыстық боларын өлең жолдарын
оқығанда түсінесіз. Даланың жұпар ауасы дертіне шипа боларын:
Дала деген докторға көрінейін,
Профессор емдесін шұбат деген [18,56б.], –
деп бейнелейді. Осы бір екі жолда қазақтың ұлттық сусыны – шұбаттың бойға
қуат беретін дәруменін бейнелі түрде әсерлеп жеткізудегі шеберлігі тәнті
етеді. Жалпы ақынның қай шығармасын оқысаңыз да, шым-шымдап жүрегіңе
тараған өлең қуаты терең сырларға батырады. Ұлттық өнерді дәріптеудің
үлгісін Күй кітабынан табуға болады.
Бір адамның мінез-құлқы, алған тәрбиесіне қарап-ақ жұрт оның елі
туралы пікір қалыптастыратынын астарлап жеткізеді.
Қатал болдым жүз рет,
Өскенде елің,
Маңдайыңнан сипасын бір рет деп [18,16б.], –
бейнелеуінің астарында бала тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарауды,
осалдық танытпауды ұғындырып тұр.
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл-күй лирикасы
Ж.Нәжімеденовтің ақын ретіндегі жемісті еңбек еткен кезі – алпысыншы,
жетпісінші, сексенінші жылдар, яғни қазақ поэзиясының философиялық тұрғыдан
тереңдеп, көркемдік жағынан әрлене түскен кезеңі. Қазақ поэзиясына ақын өз
үлесін осы тұста қосты және ол қазақтың сөз өнерін өркендету жолында қаламы
қолынан түскенше еңбек етті.
Жұмекен поэзиясы сан қырлы. Ақын поэзиясы бірден қалыптаса қалған жоқ.
Өмірді шынайы бейнелеу жолында талай ізденіс соқпақтарынан өтті. Жігерлі
талпыныс, бойға біткен табиғи талантты еңбекқорлықпен баптай білушілік оны
майталман лирик дәрежесіне көтерді. Шығармашылық болмысындағы ерекшелік пен
асқан шеберлігімен Ж.Нәжімеденов қазақ әдебиетінен өзіндік лайықты орнын
алды.
Ақынның лирикалық қаһарманы – үлкен интеллект. Ол ұсақ-түйек
төңірегінде, отбасы, ошақ қасында қалып қоймайды. Оның басты көтеретін
мәселесі – адамгершілік, ар алдындағы борыш, ізгі қасиеттер үшін күрес,
күллі өмірдегі адам ар-ожданына кереғарлықтардың бәріне қарсы майдан ашу,
халықтық проблемалар, бүкіл планеталық мәселелер. Лирикалық қаһарманның
ойлайтыны жеке бастың қамы емес, халық мүддесі. Айнала етектен тартқан
ескілік, мансапқорлық, көрсоқырлық, аярлық, опасыздық, қаныпезерлік тынышын
алып, түн ұйқысын төрт бөледі.
Өлең – сирена, – дейді Қадыр Мырзалиев. Жұмекен Нәжімеденовтің әр
өлеңі – ақын сезімінің сиренасы. Оның лирикалық кейіпкері әлем алдында,
адамзат баласы алдында үлкен жауапкершілік сезінеді.
Ж.Нәжімеденовтің азаматтық үні Жүрегімде бір тамшы қан болса егер
деп басталатын өлеңінде-ақ анық естіледі. Ақын ойлары кесек айтылған бұл
өлең – кеудеден қайнап шыққан көңілдің ақ жамбысындай үлкен толғанысты
туынды. Лирикалық кейіпкер өзін денені аралайтын бір тамшы қанға балап, сол
қан сияқты туған жердің тамыр-тамырын аралайтындығын айтады. Адам қансыз
өмір сүре алмайтын болса, ел де адамсыз өмір кешуі мүмкін емес деген ой
айта келіп:
Мен кідірсем терім сүртіп бір сәтке,
Бүкіл дүние тұрып қалар секілді, [16,25б.] –
деп тұжырымдайды.
Ақынның осы шағын өлеңі ақынның бүкіл поэзиясының лейтмотиві деп
есептеу керек.
Ақын – заман перзенті, сондықтан заман үнімен үндесе, заман ағымымен
бірге болуы керек. Заманның әр сәт сайын қояр сауалына жауап беру – әр
қаламгердің азаматтық борышы.
Ақиық ақын мұны терең сезінеді. Оның кез келген өлеңінен өмірге деген
ерекше құштарлық көретінеді. Жүрегімде бір тамшы қан болса егер деген
өлеңімен үндесіп жататын Соқ, сағат атты топтама жырлардың мәні де ерекше
терең.
Ақын уақыт, заман, өмір туралы ой-сезімдерін бес өлеңге топтастырады.
Ақын заманның құбылмалы мінезін дөп басып, дәл бағалайды.
ХХ ғасыр – аласапыран төңкерістер, қаһарлы қақтығыстар, өсулер мен
өшулер, жарылыстар мен жаңғырықтар, кереғарлықтар қаптаған, адам ойын
талқандап, адам жүрегін тебіренткен ғасыр. Шиеленістер туындап, жаңалықтар
ашылып, самғаулар мен шарықтаулар болып жатқан ғасырда ақын жайбарақаттық
жасай алмады. Ол өзі де:
Тағы бір ғажайып түн өтті –
Тек қана үлгірдім құмартып [16,65б.],
– деп зулап бара жатқан заман екпініне, уақыт жүрдектігіне ілесу қиын
екендігін айтады. Лирикалық кейіпкер адал азамат атынан сөйлеген. Асығу,
заман, қоғам көшіне ілесу, тіпті одан оза жүру ақынға ғана емес, ең
бастысы, планета алдындағы жауапкершілігін сезінген адамға қажет.
Жұмекен поэзияның дәстүрлі төрт тақырыбында да (әлеуметтік, махаббат,
табиғат, көңіл күй) қалам тербегені белгілі.
Жұмекен Нәжімеденов қазақ лирикасын тақырыптық жағынан байытты, оның
мазмұнын тереңдетті, пішінін жетілдірді, жанрлық жаңа белестерге биіктетті.
Ол стиль жағынан да ешкімге ұқсамаса, оның лирикалық кейіпкері де
өзгеше болмыс-бітімімен дараланған.
Нәжімеденов алпысыншы-сексенінші жылдардағы қазақ лирикасының шындықты
терең философиялық толғаныстармен бейнелеу тәжірибесін молықтыра, байыта
түсті.
Қазақ поэзиясының қадым заманнан бері қалыптасқан эпикалық дәстүрін
жаңа сатыға көтере дамытып, алпысыншы-сексенінші жылдарда оның дастан,
поэма секілді кең көлемді жанрлық түрлерін байытып, оларға мазмұн жағынан
да, пішін жағынан да айта қалғандай жаңалық қосты.
Ақынның бұл жанрда қозғаған түбірлі тақырыптарының көпшілігі әдебиетімізде
бұрыннан көркем жинақталып, әр дәуірдің әртүрлі идеологиясына сәйкес
идеялық шешімін тауып келді. Нәжімеденов эпикасының нұсқалылығы, міне, дәл
осыларға табиғи түрде өз бояуын қосып, сол фонда өз сипатын
ерекшелендіруінде жатыр.
Бұл тағы да ақынның ой-толғамдарының даралығына, көркемдеу
құралдарының жаңалығына саяды. Бұл қасиет Жұмекен дастандарының
композициялық құрылымы мен сюжет желісінен бастап, шындықты шынайылау,
образдарды мінездеу мен мүсіндеу секілді суреткерлік әрекеттерінің бәрінен
анық танылады.
Ж.Нәжімеденовтің дастандары түрлі-түрлі: кең диапозонды толғау түрінен
лирикалық поэмаға, одан үлкен эпикалық полотноға ұласып жататын кесек-кесек
туындылар бар.
Ақын, әсіресе, лирикалық дастан жазудың шебері. Оның шеберлігі
публицистикалық және философиялық поэмаларынан айқын көрінеді.
Қаламгер лирикалық дастандарында көкірегінде туындап, шешімін іздеген
проблемалық жайларды ұтымды қозғайды, оқырмандарға сол проблемалар
төңірегінде ұлан-ғайыр ой салады. Олардың көңілін жаңа, тың құбылыстарға
аударып, солардың бұрын-соңды мәлім болмаған құпияларына барлау жасайды.
Ақын қозғаған проблемаларын қоршаған болмысымыздағы көптеген шынайы
фактілермен дәлелдейді. Мұндай дастандарда заман, болмыс, тағдыр бейнелері
жасалған. Ақын шалқар шабытқа бөленіп, ой мен сезім ұштасқан көркем де
айшықты суреттеулер мен философиялық толғаныстар арқылы оқушыға эстетикалық
нәр береді, болашаққа жігерлендіреді, жүректерге үміт отын жағады.
Ж.Нәжімеденовтің поэмалары – қазақ әдебиетіндегі дастаншылдық дәстүрді
ілгері дамытқан, жаңалығы мол, мазмұны терең, пішіні сұлу сырлы мұра –
қымбат қазына.
Жұмекен ерте қартайып бара жатқанын аңғарған. Терең ойға берілген.
Даңқтың, даудың, дақпырттың
Ық жағын алып келіп едім.
Бейне бір шөкім ақ бұлтпын,
Қуаламашы, жел, мені.
Қалықтайыншы аз уақыт,
Ақша бұлт екем бір ұрттам.
Қанатымды от қып маздатып
Бір көрінейін ымыртта.
Жап- жасыл көкте ақ мең боп
Көрінейінші мен жұртқа.
Күркіл мен жарқыл жоқ менде,
Нөсер де күтпе сондықтан.
Қарайын саған,кең өлкем,
Биікте тұрып қарайын.
Тоқымдай ғана көлеңкем
Төсіңде жатсын қарайып.
Жайыма, Тағдыр, қарайла,
Төкпесем нөсер қалшылдап,
Тама алмай жүрген талайдан
Тарыдай ғана тамшым бар [19,165б.].
Ей,бауырым, өзім жәйлі, мен жәйлі
Тағы да бір жазбасам болмайды.
Өзімді айтсам- өзгешелік дейсің бе,
өзімшілдік дейсің бе әлде ондайды?
Айтсам егер асқар Алатау жәйлі,
Көңіл шыңы көктің бұлтын аулайды.
Тау суреті жанарымда аунайды,
Сол таулар да дәл өзімнен аумайды!
Мен өзіңмен бір белеңде көктеген
шыбық едім әлі толған жоқ денем.
Дей алмаймын қарық қылам, көп берем,
Бойымдағы азын- аулақ отпенен.
Жалғыз өзім жиналыс боп қаулы алдым:
өз есемді - тек өзімнен даулармын,
екі қол мен бір бастан,
ал, қалғанын құрбылардан, құрдастан.
Кейде ойларым тасқа тайып жүрді ақсап,
Айта алмадым тіс батырып, тырнақ сап.
Толқындағы қайық ем мен – бұл жақсы-ақ:
Қағып алды бір мақсаттан бір мақсат [19,55б.].
Өмірін өнерге арнаған ақын өзі жайлы жазса өзімшіл емес. Оның үстіне
өзін, менін жеке қарастырады. Өзіндегіні өзгеге өлшеусіз берген өнер адамы
өзгеше болмаған да кім өзгеше болмақ. Ақын, ақындық хақында айту – заман
сырын, бейнесін ашу.
Пендеге өзінің пенделігі әуелден белгілі. Ол басқалар туралы білуге
ынтық. Ашық, айқын, аянбай жазу. Үлгермеді. Әлде, үлгертпеді ме? Ең
бастысы, поэзияға қызмет ету деп өзін ұмытты. Жан таласып қарсыласпады,
өзін өзі қорғамады. Ұлы мақсаттар ағыны ақынды алды артына қаратпады.
Өшпес өлеңі өмірден өшірілмейді. Жұмекендей ерді ел есінде, әрбір
елді мекен, саналы ер есінде ұстайды. Еске алады.
Жақсы күннің ақынымын мен қалқам,
Бақыт көрсем – өлең айтам айқай сап.
Кедей көрсем – кейін болар байды айтам,
Сұлуларға жасаулары жайлы айтам,
Тұтқындарға амнистия жайлы айтам,
Әкелері қан майданда мерт болған
Ұлдарға айтпай жақсы сөзді – қайда айтам?!
Қызыл толқын сөз кетеді-ау көпіріп
Әттең қиын қиын екен өтірік [16,65б.].
Өтіріктің артына тығылатын заманда өтіріктің өзі де жаман болған.
Жұмекен жүрген махаббат майданында біз неге жүрмейміз, ескерілмеген
есемізді неге дауламасқа? Езбіз бе? Ерміз бе? Намыс пен жігер Жұмекен
жырына жетелесін.
Белгісіз ой, жүректе жүре тұршы,
бедерлі өлең, қойнымда жүре тұршы,
Менің-дағы шаңымды қағып мезгіл,
Іздеп тауып алғанша бір оқушы [28,123б.].
Жұмекен айтқан осы бір оқушы неге болмасқа? Белгісіз ой мен бедерлі
өлеңін жарыққа алып шыққан жөн болар. Ақынын оқушы іздемегенде кім іздемек.
Адам жанын, тәнін емдейтін
ақындар өлеңдері.
Ақын өзі бірде былай толғамап па еді:
Мен кетер ем өлеңнен,
үмітіммен, мынау шөкім-денеммен,
бүкіл осы тірлігіммен кетер ем.
Кетер едім, айыптар ем ішімнен
адамдарды - мен ақын деп түсінген.
Өзімді-өзімді келеке етер едім мен.
Тілегім де болмас еді басқа онша -
Тек бір адам мені шындап жоқтаса [29,111б.].
Адамның өзіне қояр мәңгілік Мен - кіммін? -деген сұрағы әкелді мына
әділ, әсем әлем - поэзияға.
Кіммін осы? Не бердім мен? Не берем?-
Алушы еді пенде не.
Лақылдатып жалынды жыр төгерем —
Тарлау екен кеуде де.
Қырсыз ойдан күйініш пен ыза алдым,
Жан екенмін тас маңдай...
Ақырында өз-өзімнен қызардым,
Таң алдындағы аспандай [30,48б.].
Жұмекен Кіммін осы, не бердім деген сауалына өзі ісімен жауап беріп
кетті. Біз оның жырынан не алдық, не аламыз? Өз-өзімізден қызарар қасиет
біздің бойда бар ма? Өшер де бір мықтап қызара аламыз ба. Жұмекеннің бар
арманы шахтер емес, ақын және де нағыз ақын, мықты ақын болу еді:
Қалам қасқа сен айтсаң сенем деді,
Сен жұмсасаң сөз байғұс көнем деді.
Сенейін бе мен саған, көнейін бе,
Қайда апара жатырсың, өлең мені?
Шешемді еміп өсіп ем, жел емгелі
Біраз болды, желіктім,
Желем дедім.
Асықпай- ақ туып ем,
Дедектетіп
Қайда әкеле жатырсың, өлең мені?
Басы айналмас кісінің төмендегі,
Төменіңе қалдыршы, өлең, мені.
Бір қарызым бәрібір төленбейді,
Ақын болды десе де жасында әйгі,
Қақ жартысы жырымның басылмайды.
Бір сөзім бәрібір айтылмайды,
Бір есігім бәрібір ашылмайды ... [29,78б.].
Осы өлеңнің негізі, сүйегі сол Қарағандыға бара жатқан жолда туған ба
деген ойға қалып отырмыз.
Жұмекеннің шығармалары өте қуатты. Өзім деп өзіміз өзгеріп,
өзгені, өмірді өзгерту міндет. Өзімшіл өршілдіктен, өктемшілдіктен,
өзгешіліктен, өркөкіректіктен тартынып, басқа шауып төске өрлеу. Өсіп-өну.
Өзім өзектен тепсеңде кетпейді деген пікірден бас тартатын кез. Жұмекен
Біз өзіміз туралы былай толғанған:
Шындық деген көк аспандай тым биік
Мұхит сын-ды әрі терең тұңғиық.
Жан сендіріп жаңсақ жайлар, қате аңыз
Біз де содан қателесіп жатамыз.
Шыңды, рас, мойындадық сұйық деп.
Көрген шақта шын қасірет-қайғыны.
Аяғаннан жүрегіміз айныды.
Шашақтарын самал желге жүздірген
Қызыл туды – қызыл дедік біз бірден.
Қараны, рас, қара дедік бір қарап,
Адалдықты ақ атадық бір қарап.
Жапырақты жасыл деген секілді,
Гауһар тасты асыл деген секілді,
Жақсы десе – ауруға да дарыды ас,
Жаман десе көңіл қайтып арымас,-
Рас, рас, бәрі – бәрі – бәрі рас.
Тайғанақтап із секілді мұздағы,
Бірақ кейде қателестік біз-дағы:
Тау мен сайдың арасына, дес бермей
Төбелердің өсетінін ескермей,
Байғыздың да аңсауы бар екенін,
Бұлбұлдың да жемсауы бар екенін,
Ақылдың да ажалы бар екенін,
Бақырдың да базары бар екенін,
Ұмыттық біз,
әділеттен үміт қып,
әділеттің өзін кейде ұмыттық.
Жақсылардан еңбек күтіп, тер күтіп,
Жалқауларды алдық біраз кергітіп.
Төбелердің көңілі үшін, ғасырлық
Кейде шыңның асқақтығын жасырдық.
Жапалақтың шыққаны үшін тасқа ырғып,
Таққа сүйеп отырғыздық тақсыр ғып.
Ал, кей күні қыран құстың қанатын.
Қиып алып бір байғызға жапсырдық ...
Таудың даңқын көтерем деп байқаған
Төбе бірақ қақты бір күн қайқалаң.
Бұлбұлдардың әнін шырқап байқаған
Қызыл әтеш-әтеш болды қайтадан
Біз керемет кең халықпыз,
Сөз бе еді
Қателесу көтерем деп өзгені.
Жақсылығын – жақсылардың өздері,
Жамандығын – жамандардың өздері
Дәлелдеді.
Ал, бір жақта құлан құлап құдыққа,
Құлағына ойнап жатты құрбақа [16,63б.].
Ащы айтылған ойлар, ащы болса да шындық. Көркем сөзбен жетемізге
жетерліктей жеріне жеткізе жырлайды. Ендігі қателесуге мына келген жас
ұрпақ, жаңа заман көтермейді, көнбейді. Кеңдіктің де шегі бар, кең боламыз
деп өмір сүру, тіршілік ету кеңістігін тарылтып алуға болмас. Ешкімді
кемсітпей де, кемітпей де өзіміз өзіміздік келісім, көркемдік, кемелдік
кеңістігін кеңейтуіміз қажет.
Кісі бола қалғаным жоқ мен демде,
Өз ойымнан өзім талай айныдым.
Шын айтсаң да сын айтуға келгенде
Керек екен парасаттың байлығы, [17,98б.] –
дегенді осындай оспадарлықтың орын аларын біліп айтқан да шығар Жұмекен.
Сын деп ақын мен оқырман арасына сына қағу дұрыс емес.
Әдебиет пен оқырман бір дүние. Ғажап поэзия тұрғанда кәріп, қате сын
сөзге жол жоқ. Жұмекен де албырт жас шағын еске ала келесі жолдарды
жауаптылықпен ойлана жазған:
Мынау келген қай жасық
Демесін деп бір текті,
Тәуекелдің найзасын
Тәңіріге сілтеппін [19,33б.].
Өлеңге келгенде тақырып таңдауда ойланып алған абзал. Халық пен
тәңірі тақырыбы арзанқолдылық пен таяздықты кешірмейді, көтермейді.
Жұмекендей ашық айтып, кемшін түскен жерін өзі көрсетіп мойындау әркімнің
қолынан келе бермес.
Абайдан, Ілиястан, Қасымнан үлгі, өнеге алған Жұмекен Нәжімеденов
өлеңі жан сырын, толғаныс-тебіренісін ақтарады:
Жасырмайтын сөзім бұл,
Айтпасамда мақтана:
Бір мінімді өзімнің
Қазып аппын шахтадан.
Ырқына еріп сезімнің
Арман ойлап, қауіп қып,
Бір мінімді өзімнің
Домбырадан тауыппын.
Адал шыным анық бұл,
Күңгірт шықты дегенмен,
Қоймай жазып, алыппын
Бір мінімді өлеңнен.
Ой – кенім боп, ой – ән боп,
Ойдан бәрі бас апты.
Бір мінімді жоям деп,
Екіншісін жасаппын.
Мінім көп-ау,
байқайым,
Сіңіпті бояуы,
Қайсыбірін айтайын,
Қайсыбірін жояйын [19,21б.].
Осы жырында Жұмекен шахтерлігін бірінші жолға қойып отыр ғой. Ойшыл
кенші болғандығын жасырмайды. Ақын еркінен тыс кім артық айта алар. Ақын
жан тебіренісін қуатты жеткізе білген, оған қоса ақын жан толғанысын
табиғатпен үндестікке түсіре де білген.
1.3 Ақынның табиғат лирикасы
XX ғасырдың екінші жартысы қазақ поэзиясының ең бір шоқтығы биік
кезеңі. Бұл кезеңде поэзия әлеміне ұлттық өнердің ұлы құбылыстары болып
танылған кесек ойлы, кең тынысты таза ұлттық, таза табиғи ақындар келді.
Кеңестік дәуірдегі соцреализмнің солақай саясатының салқыны белгілі бір
межеде бұларға да тиді. Бірақ бұлардың құдіреттілігі сол – бұл кезеңдегі
ақындар шоғыры қазақ өлеңіндегі табиғилық пен ұлттық сипатты сақтап қана
қойған жоқ, сонымен бірге ұлттық поэзияны әр қайсысы өз қырынан байытты,
өсірді, биікке көтерді, өздері де мәңгілікке сол биіктікте қалды.
Ж. Аймауытов пен М. Әуезов Абайдан соңғы ақындарға табиғаттың әр
түрлі түрімен сырласып, мұңдаса алмайды. Өлеңдерін оқып отырғанда көңіл
жоғарылап, қиял шарықтап, басқа бір дүниеге кіріп кеткендей болатын қуат
аз [13,79б.] – деген мін артады. Қазақ поэзиясын бұл ауыр міннен аршып
алушылардың алдыңғы сапында тұрғандар – осы XX ғасырдың екінші жартысындағы
қазақ өлеңінің өкілдері.
Жұмекен Нәжімеденов лирикасында адамның ішкі жан дүниесіндегі сезім
түйсіктері мен сыртқы табиғаттағы алуан түрлі құбылыстар тығыз байланыста
бейнеленеді.
Көкжиек қалғыған боп көзін жұмып,
Тау-дағы, тастар-дағы сезімді ұғып.
Ойланған болып жатты.
Аспан аң-таң.
Дей ме әлде: Бұл неғылған төзімділік!
Жел ғана шыдай алмай безілдеді,
Ұнамай бар әлемнің көз ілгені
Арқасын қанша құзғын шоқыса да
Сар дала – сары атандай төзімді еді [18,21б.].
Жұмекен поэзиясындағы лирикалық кейіпкер өзін туған өлкенің
табиғатынан іздейді. Кейде жас даланың көктеміндей жібісе – жібек, қатайса
– тас болып табиғатпен тұтасып, біте-қайнасып кетеді:
Көпіріп кеудесінде тасқан ағын,
Көңілім – көктеміндей жас даланың
Жібісем – жібегімін бұл өлкенің,
Қатайсам – қайнап-қайнап тас боламын[19,61б.].
Басы ноқтаға сыймайтын таза далалық асау мінездің бейнесі бұл.
Жұмекендегі ақындық таным табиғаттың ғажайып сұлулығына жай елітіп қана
қоймайды. Халықтың ұлттық, философиялық, этикалық, эстетикалық көзқарастары
мен таным-түсінігін адам мен табиғат арасындағы мәңгілік сабақтастық
заңдылықтарына үлкен мән беріледі:
Дала аунайды түгіне қырау қатқан,
Түйедей бір жеріне бұрау батқан
Кемітпе көшпенді деп – түйе мінсем,
Өз елім, өз мекенім мынау жатқан[19,53б.].
Ақын жаратылыс суретімен қатар, заман шындығына терең бойлайды, дала
келбетін халық тағдырымен сабақтастыра суреттей отырып, пейзажға қоғамдық-
әлеуметтік астар береді. Табиғат көрінісін шебер бедерлей отырып, түбірі
тәуелсіздікті аңсаған тектілігін, өрлігі мен далалық мінезін көрсетеді.
Кешегі келмеске кеткір кеңестік кезеңнің кертартпа түсінігіне келіспей-
тіндігін сол кезде-ақ ашып айтады.
Ақын табиғат құбылыстары мен суреттерінің қандайына болсын ұлттық мінез
бен ұлттық сипат дарытады:
Бұл аймақ, алтын аймақ – таң арайлы,
Желпиді самалымен қарағайдай
Даланың қақ төрінде паң Алатау
Дүние қол бұлғаса қарамайды[20,56 б.].
Табиғат-Ананың кесек те ғажайып туындыларының бірі Алатау қазақ
ұғымында асқақтық пен биіктіктің, өрлік пен пандықтың, даналық пен
данышпандықтың бейнесі. Алатауға дарыған паңдық пен асқақтық – таза қазақы
паңдық, қазақы асқақтық. Қазақ қана бір паңданып кетсе дүние қол бұлғамақ
түгіл, аяғының астында жатса да қарамаса керек. Бұлай істеу Алатау мен
қазақтың ғана қолынан келеді.
Ж. Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік – еркін образ жасау
шеберлігі. Ақын табиғаттың тек сыртқы сұлулығын ғана жалаң суретке
түсірмейді, сол сыртқы сұлулықтың ішкі мазмұнына үңіледі. Ішкі мазмұн
арқылы жаратылыс пен адам жанының үйлесімін дәл тауып, суреттейді:
Сәуірдің аспанында бұрқыраған,
Бір құлаш
Ақша бұлттан жыртып алам:
Үңілем кеудесіне дүниенің,
Түк емес сұлулықтың сырты маған[19,21б.].
Жұмекеннің жүрек жарды шын сыры, ақындық ұстаным, кредосы бұл. Ақын
қиялының ұшқырлығына, ой өткірлігіне таң қалмай тұра алмайсың. Сәуірдің
аспанында ақша бұлттан бір құлаш жыртып алып, тылсым дүние кеудесіне үңіліп
тұрған ақынды арзан сыртқы жылтыр сұлулық қанағаттандырмайды. Жалпы, осы
бір-ақ шумақ арқылы үлкен бейнелі образ – лирикалық қаһарманның бейнесі
жасалып тұр.
Ақынның табиғат лирикасынан жалаң, жалпылама, жадағай суреттеулерді
кездестіре алмайсың. Ақын нені болса да тамаша образдық қалыпқа салып
суреттейді:
Тоқтай тұр, екпінді жел, баспалама,
Тілеймін тыныштықты астанама
Емізіп бұлт-емшегін Алатауға
Керіліп жатыр, әне, аспан-ана[19,21б.].
Жаңа ғана асқақ, паң Алатау енді аспан-ананың емшегін еміп, алаңсыз
жатқан сәби бейнесіне түседі. Алатаудың бұл кейпіне кәміл сенесіз де.
Өйткені, образ нанымды беріліп тұр. Суреткер шеберлігінің бір қыры да осы
образды нанымды бере білуінде. Ақын мұнда табиғаттың ғаламат сұлулығын
сырттай ғана бақылап тұрған жоқ, табиғаттың сол сұлулығын тірілтіп, жанды
кейіпке енгізіп, тілдесіп, сөйлесіп тұр. Табиғат пен адамның арасындағы
диалог ұлттық поэзияда ежелден қалыптасқан дәстүр. Дегенмен, Жұмекен
қолданысында бейнелеудің тосын, жаңа бір тәсілі секілді әсер қалдырады.
Мысалы:
Бұлақ, бұлақ... бұлақ біткен
Тек биіктен таралады
Алатаудың барлық даңқы
Бұлт үстінен қарағаны
Сонсоң оның Алатау боп
Тұруы ғой – бар керегі!
Ал адамдар аспаннан да
Төмен тұруды ар көреді[19,89б.].
Табиғат суреттері мен өмір пәлсапасын, табиғат тағдыры мен адам
тағдырын бұдан артық дәл беру мүмкін емес. Табиғат пен адам болмысының
қасиеттері бірлік пен тұтастықта алынып, үлкен философиялық мәні бар түйін
жасалып тұр. Ақын адами амбицияның кейде табиғи өлшем кемерінен де асып
кетіп жататынын, осыдан барып адам мен табиғат арасындағы қайшылықтың келіп
туындайтынын меңзейді.
Академик З. Қабдолов: Нағыз пейзаж – поэзия. Мінез! Адам! Неге
десеңіз, адамның қабылдауынан, сезіну-түйсінулерінен, көңіл-күйінен тыс
табиғат суреті – пейзаж жоқ [2,137б.], - дейді.
Жұмекен қабылдауында табиғат – поэзия. Шындық атаулыдан алшақ,
абстрактылы поэзия емес, ақыл мен жүректің сарабынан өтіп, өмір шындығының
өзегінен суырылып алынған тірі, жанды поэзия.
Мысалы:
Көк бұлақтар шаш өреді бұралап:
Әрбір талын хақ нұрынан құрап ап,
Жыра кернеп, сайға құлап жыламақ
Құлағаны үшін шыңды кінәлап
Ал тау жатыр бұлт арқалап тұралап
Жарты әлемді басып алған етпеттеп
Таулар сондай,
Төбелер көп, көп-көп-көп,
Бірақ менің Алатауым біреу-ақ[19,92б.].
Ақын мынау өмірдегі ірілік пен ұсақтықтың, аласалық пен биіктіктің
арасындағы айырмашылықты табиғат құбылыстарын көркем бейнелеу арқылы
астарлап жеткізеді. Бұл жолдардағы жыра, сайға құлағанын биік шыңнан
көріп жылайтын көк бұлақтар – бес күндік тіршілігін қанағат тұтқан
кәдімгі пенделер, ал бұлт арқалап, жарты әлемді басып етбетінен жатқан
тау - өмірі аңызға айналған халық қаһарманы Бауыржан батырдың бейнесі.
Батыр тұлғасын ақын асқақ Алатауға теңеу арқылы басқалардан даралап,
биіктетіп көрсетеді. Бұл – образ жасаудағы суреткер шеберлігінің айғағы.
Жұмекен Нәжімеденов – қазақ лирикасындағы адам және табиғат арасындағы
тамырластықты ұлттық тұрғыда, ұлттық қалыпта жырлаған ақын. Ақын
шығармашылығының жемісті арнасы – лирикадағы табиғат пен адам тіршілігінің
сабақтастығына байланысты таным-түсініктерді ұлттық түйсіну мен ұлттық сана
ерекшеліктері тұрғысынан көрсете білу.
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы жырлар
Жұмекеннің қазақ халқының тарихында мәңгілікке қалар еңбегі
кеншілердің, ғажап адамдардың астанасы Қарағандыда басталды. Оның Қошалақта
қазақтың қоңыр тіршілігінен басталған қоңыр түсі, қоңыр күйі, қоңыр әуені,
қоңыр әні, қоңыр дәптері, қоңыр жыры, қоңыр үні, қоңыр түні, қоңыр-қоңыр
ойлары, қоңыр философиясы еңбек еткен жылдары Қарағандының қоңыр
көмірімен жалғасты:
Тас қабырға бара жатыр шегініп,
Балуан қолдар бұрғылады, құлатты.
Тас қабырға бара жатыр шегініп
Жолаушының көкжиегі сияқты.
Комбайндар қабырғаға енеді,
Бұрғы дір дір қадалады қара тастың төсіне.
Қоңырайып көмір ағып келеді,
Қоңыр бұйра толқындары есіле [19,69б.].
Жұмекен өнерімен өмірдің небір тас қабырғаларын шегінте білді. Өмірде
жолаушы болсақ өнер ғана көкжиегімізді кеңейте алады. Қара тасты қоңыр
өлеңге айналдыру алып ақын Жұмекенге бұйырды. Қара тас болып қатып қалған
қағидаларды жаңа шебер тілмен, терең оймен бұрғылады, құлатты. Ұйысқан
көмір шаңы қалың түнгі ойлардай қапсырды. Кәдімгі қара көмір қара жалындап
лапылдады жырында. Құс тұмсықты кен қайласы
дән поэзисын терді. Көмір қабырғасын тіреген тақтайға сілтенген балғасы өз
кеудесін қаққандай сезілді.
Шахта туралы есте қалғандардан атты өлеңінде ол Қарағандыға келген
алғашқы күнін елесте те отырып былай деп жазған еді:
Еске алып ем:
Қарағанды бір қараған секілді
Күйе басқан кірпіктерін сәл ашып.
Содан кейін менің қоңыр бетімді
Сүйді желі күн нұрымен таласып.
Әр тасынан бір-бір ұшқын жүр ыршып,
Қарашы, анау пародоға үйілген:
Қара таулар қайғыдан да тымырсық,
әлсін- әлсін түтін құсап ыңырсып.
Мұның бәрі сөзбен айтсаң—тыныштық,
Көзбен көрсең?..
О, түсінем, түсінем:
Қарағанды қайнап жатыр, бір ыстық,
Бір керемет жүректердің күшімен [19,185б.].
Қарағандыға келгенде Жұмекен бәрін өз көзімен көрді. Көргенін
көкірегінің көркем көрігінде қорыта білді. Түсіне білді түрлі жүректерді.
Жүрекпен өмір сүріп, жүрекпен сөйлеу жүректі жігіттерге тән. Сол
жүректерге тағы бір ыстық, тағы бір керемет жүрек – ақын жүрегі қосылды.
Ол үлкен жүректі адамдармен жолықты, жолы болды. Керемет жүректі жандар
көзге түспес көңілдегі қасиетті көре білді. Таңқалдырар асыл сөзі бар
ақылды таныды. Қайратына сенді. Жүректері жүректіні түсінді.
Қарағандыда Жұмекеннің шахтерлік өмірі басталды. Жұмекеннің
Шахтаға барам деген өлеңі осы кезде туған. Жұмекеннің өлеңі нақты
оқиғаға құрылған, сондықтан да оның сол жиынға қатысуы күмән тудырмайды.
Әртүрлі құжаттарды толтыру, тиісті дәрігерлік байқаудан өту, кеншінің
жұмысымен таныстыру, өндірістік техникалық қауіпсіздік ережелерін арнайы
оқыту, кәсіподақ ұйымына алу, учаскілерге бөлу, бекіту, нақты жұмыс орнымен
таныстыру, шахтерлерге берілетін өзін өзі құтқару құралын қолдануды үйрету,
бұның барлығы да уақыт талап ететін шаруа.
Шыңырау тереңнен көмір қазып, тер аралас көмір шаңын даладағы қалай
болса солай салына салған уақытша моншада шайып, суық желдің өтінде жуынған
жас денеге салқын тимей қоя ма. Қыраулы қаңтарда, аязы ақырған ақпанда
басқа шахтаның моншасына жетіп жуынғанша тер қатып, бойға суық енбей тұра
ма. Лавадағы шаң дариясынан жас өкпе молымен ұрттады, сыртқа шықса,
түтіндеп, улы газбен лоқсып, құсып жатқан тау-тау
парода-террикондар, көмір күйесіне көмілген көшелер. Жұмекен бізге сонау
кезден сыр айтып:
Қарашы , анау пародаға үйілген:
Қара таулар қайғыдан да тымырсық,
әлсін-әлсін түтін құсап ыңырсып [19,125 б.], –
деп қатігез, қайғылы кезеңді суреттейді. Тау-тау болып үйілген жер
қабатынан көмір қазу барысында шығарылып тасталған парода үйінділерін
террикондар деп атаған. Әжептәуір тау іспеттес. Алысқа апарып тастауға
қиынсынып шахта маңайына жиған. Қасынан өткенде шынында да террикон
пародасы ухілеп дыбыс береді. бух-бух деп ыңырсый түтінді сыртқа
лоқсытады.. Ауыр науқас, қайғылы алып адамның, көмек сұраған күрсінісі
түтінге тұншығып жым болады. Террикон маңайында арбаларын жетектеп үй
қабырғасын ақтайтын известь жинаған қапалы бейтаныстар қаптарын арқалап
өріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Ж.Нәжімеденов шығармашылығының көркемдік жүйесі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Ақын және өмір шындығы
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен
шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл-күй
лирикасы ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Ақынның табиғат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы
жырлар ... ... ... ... ... ... 23
ІІ Ақынның көркемдік әлемі
2.1 Жұмекен шығармаларындағы өлең
өлшемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.2 Шығармаларының көркемдік
өрнегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .36
2.3 Ж. Нәжімеденов поэзиясындағы балладаның жанрлық ерекшелігі ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Әдебиет – халықтың құлағы, көзі, сезімі. Халыққа
батқан ауыртпалықты алдымен оның ақындары сезінеді. Халық басына
төніп келе жатқан қауіп-қатерді алдымен сезінетін де, одан шығар жолды
іздейтін де ақынның сезімтал жүрегі. Халықтың қуанышын жар салып алғаш
жеткізер де сол ақын жүрегі.
Сөз өнерін биік шыңға жеткізген бірегей дарын иелері
халқымызда баршылық. Ақын-жазушылар қауымының туындыларын зерттеп-
зерделеу әр кезеңде әр түрлі сипатта болғаны анық.
Соған орай бүгінгі таңда қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары
тұрғысынан қарастырылып, жанрлық – көркемдік мәселелері, кейіпкерлер
жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс беріп,
талданып-сараланып келеді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият
әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге
көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан Әбдірахманова, Сырбай
Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға Айтхожина, Фариза
Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас Сүлейменов, Қадыр
Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан Медетбек, Өтежан
Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан Әбдірашев, Кеңшілік
Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали
Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота Серікбаев, Гүлнәр
Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы, т.б. ізденіс-
еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-
тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар
шоғырының бастауында:
Адыра қалған Нарында туды талай ірі ақын,
Бір батыр ұл тумапты маған қарсы тұратын[11,48б.],
– деп өршіл, рухты өлеңімен белгілі болған – Жұмекен Нәжімеденов
тұрады.
Нәжімеденов – қазақ поэзиясына 60-жылдардың бел ортасында келген
үркердей топтың белгілі өкілі. Оның шығармашылығында кеше–бүгін–болашақ
астасады, ақын тарихи-қоғамдық перспективада сөйлейтіндіктен де, жырларында
уақыт атты көш-ағындағы адам тағдыры, халық тарихы барланады, зердеңізде
жанданады; от ойлы, сардар сезімді жырлар санаға сәуле құяды.
Шығармашылығының бұлақ-бастауы ауыз әдебиетінен, күй өнерінен,
көшпенділер поэзиясынан, Ақтамберді, Махамбет, Абайлардан нәр алатын ақын
жырларынан Махамбет болмысының жаңа мазмұны, жырының заман нышандарымен
байыған өрім-қайырымдары бағамдалады.
Қаһарманның да жырларынан, ең алдымен, өзінің бітім-болмысы, таным-
парасаты айқындалады. Шығармаларындағы кейіпкерлерінің барлығында дерлік
өз әлемінің бір бөлшегі жататын Жұмекен Нәжімеденов жырлары әу бастан-ақ
оттылығымен, өршіл рухымен оқшау тұрды. Жас шамасы, сезім деңгейі, парасат
биігі әрқилы кейіпкерлер мінез ірілігі, болмыс біртұтастығымен тәнті етеді.
Айталық, тұсаукесер Балауса жинағы оқырманның жүрегін бірден жаулап алды.
Жинақ шыққан кезде қазақ лирикасы сұлулықты үлбіреген үр қыздарынан
ғана іздейтін. Жас ақын күнделікті көзіміз көріп жүрген тіршіліктен
қаншама сұлулық, қаншама мәнділік тауып берген. Ал Күй кітабы
өлеңдер кітабында қаламгер әр күйдің астарында жатқан жеңілдігі
шабыттай, ауырлығы табыттай құпия сырларды ашады.Бұл жинақ қазақ
поэзиясының әуенділігін танытудағы қыруар жаңалығын былай қойғанда төл
әдебиетіміздің философиялық пайымдылығын тереңдете түскен санаулы
шығармалардың бірі.
Жоқ, ұмытуға болмайды – бұл адамзат әлі құтыла алмай отырған
соғыс сияқты әлеуметтік кесапаттың антигуманистік сипатын ашқан
қазақ әдебиетінде өз орны бар жинақ.
Сөздегі әуен мен әуезге осынша ұғымтал ақын сөздегі сурет пен
бояуды айнытпай танып, айнытпай бейнелеуде де соншама ұста.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
Жұмыстың мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық
өнердің тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-
эстетикалық нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. Жұмыстыңлерінде кеңінен қарастырылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
– Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, сөз қолданысының
(өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен ерекшеленіп, астарлау тәсілі
арқылы берілген мағыналар оның саналы мақсатын (прагматикасын)
көрсетеді;
– сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, топырақ т.б. ұғымдармен астасып жатады;
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын –
Қазақ әдебиетінің тарихы пәні мен Қазіргі қазақ поэзиясы атты
дәрістерде, арнаулы курс пен практикалық сабақтарда қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашылдықпен
келіп, өршіл өлеңімен халықты оятқан, сілкінткен ақын Жұмекен
Нәжімеденов поэзиясы жіті бақылауды талап етеді, автор өлеңдері мен
шығармалары біршама зерттелген.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазақ
поэзиясының көрнекті тұлғасы Жұмекен Нәжімеденовтің ақындық әлемін
қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі орын-
үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын зерделеу.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі
т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда
ұстау міндет етілді:
– Ж. Нәжімеденов ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын поэзиясын Жұмыстың негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеу жұмысына ақын
өлеңдері, шығармалары негіз болды. Автор шығармаларын талдауда Зәки
Ахметов, Зейнолла Қабдолов еңбектері қолданылды.
Жұмыстың нысаны. Ж.Нәжімеденов шығармашылығы, автор, туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
І Ақын және өмір шындығы
1.1 Ж.Нәжімеденовтің өмірі мен шығармашылығы
Жұмекен ақын зор дарын иесі еді. Бұған белгілі қаламгерлердің мына
сөздері дәлел: Нәжімеденов – жиырмасыншы ғасырдың соңғы қырық жылындағы өз
мойынына алған суреткерлік міндеттемесін толық орындап, қазақ әдеби
кеңістігіндегі поэзия сынды қозы жамыратқан ауылдай мазасыз алқапты аяқ-
қолы түгел, басы-көзі бүтін, қапысыз сомдалып, мұқият мүсінделген кесек
еңбек тастап кеткен адам [9,50б.] десе Әбіш Кекілбаев, ақын Темірхан
Медетбек былайша сыр бөліседі: ...Жұмекен Нәжімеденов деген есім – өзен,
көл, таулардың географиялық, тарихи атаулары секілді рухани атауға айналып
кеткен есім.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранының (мәтіні) авторы,
көрнекті ақын, Қазақстан Жастар одағы сыйлығының иегері Жұмекен Нәжімеденов
1935 жылы қараша айының 28 жұлдызында қазіргі Атырау облысының Құрманғазы
ауданындағы Қошалақ ауылында дүниеге келген.
Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваториясының халық
аспаптары факультетінде (1956-1959) оқыған. Мәскеудегі М.Горький атындағы
әдебиет институты жанындағы Жоғары әдеби курсты бітірген.
Еңбек жолын 1955 жылы Қарағанды шахтасында қарапайым жұмысшы болып
істеуден бастаған. 1959-1965 жылдары Жазушы баспасында кіші редактор,
1965-1966 жылдары Республикалық Лениншіл жас газетінде әдебиет және өнер
бөлімінің меңгерушісі, 1966-1971 жылдары Қазақстан Жазушылар одағында әдеби
кеңесші, 1974-1978 жылдары Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы
істері жөніндегі Мемлекеттік комитетте редактор, 1978-1983 жылдары Мектеп
баспасында редакция меңгерушісі болып жұмыс істеген.
Алпысыншы жылдардан бастап өлеңдері мен шығармалары, үш романы,
аударма кітаптары Жазушы, Жалын баспаларынан жарық көрді: Балауса,
Сыбызғы сыры, Жоқ, ұмытуға болмайды, Күй кітабы, Мезгіл әуендері,
Ұлым, саған айтам, Қызғалдақ жайлы баллада, Темірқазық, Менің
топырағым кітаптары, үш томдық шығармалар жинағы (1996-1997), Мен –
тамырмын дастандар, Қасірет пен қайсарлық, Жұмекен, Жаңғырық.
1967 жылы Жоқ,ұмытуға болмайды! атты поэмасы үшін Қазақстан Ленин
комсомолы сыйлығының лауреаты атанды.
Ақын жырлары бірнеше шет ел тілдеріне аударылған. Жұмекен сабақты
жақсы оқыды. Әрі мектепке баруы мұң екен, домбыраға төселіп жүре берді.
Ауылға келген сайын үйренген жаңа күйлерін тартып беретін. Ал одан
босағанда малды ауылдың науқанды жұмыстарына қатысатын [23,5б.], – деп
еске алады балалық балдәурен кезін бірге өткізген жолдасы Хамидолла
Қабдешов.
Жұмекен Нәжімеденов мәтінін жазған Менің Қазақстаным 2005 жылы
әнұран болып бекітілді. Ол кісінің жұбайы Нәсіп апайдың айтуынша Жұмекен
әнді осыдан 50 жыл бұрын, 1956 жылы Алматыда, белгілі қобызшы Гүлсара
Бірманованың үйінде жазған. Бұл өлең бір қарағанда Қазақстан миллиард пұт
астық жинағанына арналып жазылған сияқты болып көрінгенімен , негізінен
ел, жер менікі деген отаршыларға қарсылықтан туған. Оны сезіп қалған
коммунистер әнді мүлдем шығармай тастауға айналғанда Жамал Омарова ара
түсіп, эфирден шырқауға мүмкіндік алған. Сөйтіп халыққа жетпей жатып
қудалана бастаған ән бағы жанып, бейресмиден тәуелсіздіктің арқасында ресми
әнұранға айналды.
Жұмекен Нәжімеденов өзінің 48 жасқа толуына алты күн қалғанда, 1983
жылдың 22 қарашасында дүниеден озды. Ақын өлімінен кейін жарық көрген он
жинағына тірі кезінде жарияланбаған өлеңдері, поэмалары, повестері мен
романдары, мақалалары мен аудармалары және он күй енді. Оның шығармалары
көптеген тілдерге аударылып, басылды.
Ақын А. Вознесенскийдің, Е. Евтушенконың, Н. Хикмет пен Ә. Файзи
шығармаларын аударған. Жұмекен Нәжімеденов өмірден ерте кетті. Қазір оның
есімі өзінің туған жері Атырау облысы Құрманғазы ауданындағы ауылға
берілді.
Жұмекен Нәжімеденовтің ақындық таланты жастайынан кеңінен танылған.
Оның туған жерге арналған өлеңдерінен қоңыр мұң сезіледі. Атасы Нәжімеден
қарттың тәрбиесін көп көргеннен, әңгімесін көп тыңдағаннан бала күнінен
терең ойға беріліп өскен. Өйткені, әкесі Сабыр екінші дүниежүзілік соғысқа
аттанып, майдан даласынан оралмай қалған. Сол Сабыр соғысқа аттанарда
Нәжімеден қарт ауыл шетіндегі сорға баласының табан ізін бастырып, үстіне
қара қазан төңкеріп қойыпты. Сабыр баласына: “Сені сағынғанда ізіңді көріп,
мауқымды басармын. Өзіңді көргендей болармын, балам”, депті даланың данагөй
қариясы. Әкесінің сорға басылған табан ізін бала Жұмекен атасына еріп
келіп, талай көрген. Әкесінің майдан шебіне түсерден бұрын сағынышты
жазған өлеңдерін Жұмекен де оқыған, қоңыр мұңға толы сыршыл жүрегіне мықтап
тоқыған. Бізге жеткен әңгімелерге қарағанда, Нәжімеден қария сол ізге күн
сайын келіп, қазанды көтеріп, баласының ізіне ұзақ қарап отырады екен.
Жұмекеннің артынан ерген қарындасының бірі Сәбила: “Бала кезімде әкемнің
қалың дәптерге жазып, атама жолдаған өлеңдерін оқып отырушы едік. Әкем алты
ай әскери дайындықта жүргенде ауылға сағынышын өлеңмен жазатын болған ғой.
Майданға түскеннен кейін хат-хабар келмеген. Әкемнің сол өлең дәптерін
жоғалтып алдық. Жұмекеннің өлең жазуына әкемнің әсері болды-ау деймін. Ол
тіпті бала болып ойнамаушы еді. Үнемі қолынан домбырасын тастамай, баяу
тартылатын күйлерді шертетін. Үнемі терең ойға батып жүретін. Сол кезде не
ойлайтынын қайдан білейік, мүмкін, Жұмекеннің жүрек түкпірінде поэзияның
алғашқы шумақтары жазылған болар”– дейді Сәбила апай.
Мектеп бітіргенге дейін ауылдан алысқа аттап шықпаған Жұмекенді атасы
қатты жақсы көргені айдан анық. Соғысқа кеткен Сабыр баласының көзі, тұяғы
саналған Жұмекенді бертінде әскерге шақырғанда Нәжімеден қария аудан
орталығына шығарып салмаққа барыпты. Әскерге шақырылушылар әне-міне
аттанады деген сәтте Нәжімеден қария құлап қалыпты. Сірә, өз жанынан да
артық көретін Жұмекен немересін ата жүрегі әскерге жіберуге қимаған болуы
керек. Атамыздың көңіліне қараған болуы керек, әскери комиссариаттың
жауапты қызметкерлері сол сәт Жұмекенді әскерге барудан босатып, ауылға
жіберіпті. Өйткені, Нәжімеден атамыздың жүрегі баласы Сабырды соғысқа
шығарып салып, оралмағасын әбден зәрезап болып қалған ғой. Жұмекен ағамыз
әскерге аттанарда ата жүрегінің шиыршық атқандай бұлқынуы содан болар
деймін. Немеремді әскерге алмаңдар деп айта алмайды. Бірақ жібергісі
келмейді. Сол кездің адамдары Нәжімеден атамыздың жан қиналысын түсіне
білген-ау – , дейді Жұмекеннің немере бауыры Қибатолла Қайырмеденов.
Жұмекен бірден әдеби ортаға топ ете түскен жоқ. Әрине, ұлттық
университеттен білім алуға ұмтылды. Алайда, алғашқы жылы оқу түсе алмауына
өз қолымен жазылған шығармаға төгілген сияның кесірі тиген. Жұмекентанушы,
ғалым Қадір Жүсіптің айтуынша, оқуға түсе алмағанына налып, арық жанында
отырған Жұмекенді Ғұбайдолла деген қазақ офицері үйіне ертіп апарған екен.
Кейін Қарағанды шахтасына жолдама алуына осы Ғұбайдолла есімді офицер
мұрындық болған. Қарағанды шахтасында жұмыс істеп жүргенде Жұмекен
көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысып, күй тартады. Оның домбыраны шебер
шерткенін көрген облыс басшыларының бірі консерваторияға түсуіне кеңес
беріпті. Кейін өзі қалаған оқуға түсіп, содан соң ғана әдеби ортаға таныла
бастайды. Оның жүрегі елім деп соқты. Оны ақынның шығармаларынан анық
аңғару қиын емес.
Қазақ ақын-жазушыларының абызы Әбділда Тәжібаев Жұмекеннің болмысына
былайша баға берген: Жұмекен – сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, өзіндік
ақындық жаратылысы, өзіндік бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп
ізденетін ақын.
Шындығын айтқанда, Жұмекен жаратылысынан жұмбақ ой кешкен тәрізді.
Жұмекенді ақын ағалары да жұмбақ ақынға балаған. Әрине, поэзиясына
байланысты. Мәселен, қазақтың ақиық-қыран ақыны Мұқағали Мақатаевтың мына
бір пікіріне назар аударылып көрелік. Жұмекен – жұмбақ ақын. Тамырын терең
салған, ойға бай, тілге сараң суреткер. Ақындарға тән шалқу, тебіреніс-
толғаныстың өзі де құпия, жасырын. Оқушысының қолына тереңде жатқан ойының
бір ұшын ұстатады да, арғы жағын өзің тап дегендей жайлап шығарып салады –
, депті кезінде Алатаудың ақбас шыңындай тұлғалы ақын.
Бұл – таланттың талантты тануы. Жұмекен өлеңдерінде мұң да басымдау.
Бірақ, көңіл жабырқатардай емес, керісінше, жүрек қылын шертетін сағынышты
да тәтті мұң. Әсіресе, туған жерін, өскен ортасын, қоңыр домбырасымен күй
шертуге жалықпай үйретіп, термелетіп отыратын Нәжімеден атасын, етегіне
сүрініп-қабынып жүретін асыл әжесін, жолына әлсін-әлсін қарағыштаған аяулы
анасын сағынған сәттерінде ақынның жыр-жүрегіне қоңыр мұң көбірек
ұялағандай. Сол себептен шығар, “Қоңыр дәптерге” сырын айтып, ақтарылады.
Жұмекен жүрегіне қонақтаған қоңыр мұң “Қоңыр түс” деген өлеңінде де айқын
байқалады.
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
Көзін сулап қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп,
Қоңырқай ой маза берер емес түк [16,25б.].
Жұмекеннің аңсары – дала. Табиғат сырларын, құбылыстарын суреттей
отырып, далаға деген сағынышын өрнектейді. Оның табиғат жайлы өлеңдерін
оқысаңыз, табиғаттың тылсымын өзіңіз қалт жібермей, бақылап тұрғандай
әсерге бөленесіз. Туған жердің қаншалықты ыстық боларын өлең жолдарын
оқығанда түсінесіз. Даланың жұпар ауасы дертіне шипа боларын:
Дала деген докторға көрінейін,
Профессор емдесін шұбат деген [18,56б.], –
деп бейнелейді. Осы бір екі жолда қазақтың ұлттық сусыны – шұбаттың бойға
қуат беретін дәруменін бейнелі түрде әсерлеп жеткізудегі шеберлігі тәнті
етеді. Жалпы ақынның қай шығармасын оқысаңыз да, шым-шымдап жүрегіңе
тараған өлең қуаты терең сырларға батырады. Ұлттық өнерді дәріптеудің
үлгісін Күй кітабынан табуға болады.
Бір адамның мінез-құлқы, алған тәрбиесіне қарап-ақ жұрт оның елі
туралы пікір қалыптастыратынын астарлап жеткізеді.
Қатал болдым жүз рет,
Өскенде елің,
Маңдайыңнан сипасын бір рет деп [18,16б.], –
бейнелеуінің астарында бала тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарауды,
осалдық танытпауды ұғындырып тұр.
1.2 Жұмекен Нәжімеденовтің көңіл-күй лирикасы
Ж.Нәжімеденовтің ақын ретіндегі жемісті еңбек еткен кезі – алпысыншы,
жетпісінші, сексенінші жылдар, яғни қазақ поэзиясының философиялық тұрғыдан
тереңдеп, көркемдік жағынан әрлене түскен кезеңі. Қазақ поэзиясына ақын өз
үлесін осы тұста қосты және ол қазақтың сөз өнерін өркендету жолында қаламы
қолынан түскенше еңбек етті.
Жұмекен поэзиясы сан қырлы. Ақын поэзиясы бірден қалыптаса қалған жоқ.
Өмірді шынайы бейнелеу жолында талай ізденіс соқпақтарынан өтті. Жігерлі
талпыныс, бойға біткен табиғи талантты еңбекқорлықпен баптай білушілік оны
майталман лирик дәрежесіне көтерді. Шығармашылық болмысындағы ерекшелік пен
асқан шеберлігімен Ж.Нәжімеденов қазақ әдебиетінен өзіндік лайықты орнын
алды.
Ақынның лирикалық қаһарманы – үлкен интеллект. Ол ұсақ-түйек
төңірегінде, отбасы, ошақ қасында қалып қоймайды. Оның басты көтеретін
мәселесі – адамгершілік, ар алдындағы борыш, ізгі қасиеттер үшін күрес,
күллі өмірдегі адам ар-ожданына кереғарлықтардың бәріне қарсы майдан ашу,
халықтық проблемалар, бүкіл планеталық мәселелер. Лирикалық қаһарманның
ойлайтыны жеке бастың қамы емес, халық мүддесі. Айнала етектен тартқан
ескілік, мансапқорлық, көрсоқырлық, аярлық, опасыздық, қаныпезерлік тынышын
алып, түн ұйқысын төрт бөледі.
Өлең – сирена, – дейді Қадыр Мырзалиев. Жұмекен Нәжімеденовтің әр
өлеңі – ақын сезімінің сиренасы. Оның лирикалық кейіпкері әлем алдында,
адамзат баласы алдында үлкен жауапкершілік сезінеді.
Ж.Нәжімеденовтің азаматтық үні Жүрегімде бір тамшы қан болса егер
деп басталатын өлеңінде-ақ анық естіледі. Ақын ойлары кесек айтылған бұл
өлең – кеудеден қайнап шыққан көңілдің ақ жамбысындай үлкен толғанысты
туынды. Лирикалық кейіпкер өзін денені аралайтын бір тамшы қанға балап, сол
қан сияқты туған жердің тамыр-тамырын аралайтындығын айтады. Адам қансыз
өмір сүре алмайтын болса, ел де адамсыз өмір кешуі мүмкін емес деген ой
айта келіп:
Мен кідірсем терім сүртіп бір сәтке,
Бүкіл дүние тұрып қалар секілді, [16,25б.] –
деп тұжырымдайды.
Ақынның осы шағын өлеңі ақынның бүкіл поэзиясының лейтмотиві деп
есептеу керек.
Ақын – заман перзенті, сондықтан заман үнімен үндесе, заман ағымымен
бірге болуы керек. Заманның әр сәт сайын қояр сауалына жауап беру – әр
қаламгердің азаматтық борышы.
Ақиық ақын мұны терең сезінеді. Оның кез келген өлеңінен өмірге деген
ерекше құштарлық көретінеді. Жүрегімде бір тамшы қан болса егер деген
өлеңімен үндесіп жататын Соқ, сағат атты топтама жырлардың мәні де ерекше
терең.
Ақын уақыт, заман, өмір туралы ой-сезімдерін бес өлеңге топтастырады.
Ақын заманның құбылмалы мінезін дөп басып, дәл бағалайды.
ХХ ғасыр – аласапыран төңкерістер, қаһарлы қақтығыстар, өсулер мен
өшулер, жарылыстар мен жаңғырықтар, кереғарлықтар қаптаған, адам ойын
талқандап, адам жүрегін тебіренткен ғасыр. Шиеленістер туындап, жаңалықтар
ашылып, самғаулар мен шарықтаулар болып жатқан ғасырда ақын жайбарақаттық
жасай алмады. Ол өзі де:
Тағы бір ғажайып түн өтті –
Тек қана үлгірдім құмартып [16,65б.],
– деп зулап бара жатқан заман екпініне, уақыт жүрдектігіне ілесу қиын
екендігін айтады. Лирикалық кейіпкер адал азамат атынан сөйлеген. Асығу,
заман, қоғам көшіне ілесу, тіпті одан оза жүру ақынға ғана емес, ең
бастысы, планета алдындағы жауапкершілігін сезінген адамға қажет.
Жұмекен поэзияның дәстүрлі төрт тақырыбында да (әлеуметтік, махаббат,
табиғат, көңіл күй) қалам тербегені белгілі.
Жұмекен Нәжімеденов қазақ лирикасын тақырыптық жағынан байытты, оның
мазмұнын тереңдетті, пішінін жетілдірді, жанрлық жаңа белестерге биіктетті.
Ол стиль жағынан да ешкімге ұқсамаса, оның лирикалық кейіпкері де
өзгеше болмыс-бітімімен дараланған.
Нәжімеденов алпысыншы-сексенінші жылдардағы қазақ лирикасының шындықты
терең философиялық толғаныстармен бейнелеу тәжірибесін молықтыра, байыта
түсті.
Қазақ поэзиясының қадым заманнан бері қалыптасқан эпикалық дәстүрін
жаңа сатыға көтере дамытып, алпысыншы-сексенінші жылдарда оның дастан,
поэма секілді кең көлемді жанрлық түрлерін байытып, оларға мазмұн жағынан
да, пішін жағынан да айта қалғандай жаңалық қосты.
Ақынның бұл жанрда қозғаған түбірлі тақырыптарының көпшілігі әдебиетімізде
бұрыннан көркем жинақталып, әр дәуірдің әртүрлі идеологиясына сәйкес
идеялық шешімін тауып келді. Нәжімеденов эпикасының нұсқалылығы, міне, дәл
осыларға табиғи түрде өз бояуын қосып, сол фонда өз сипатын
ерекшелендіруінде жатыр.
Бұл тағы да ақынның ой-толғамдарының даралығына, көркемдеу
құралдарының жаңалығына саяды. Бұл қасиет Жұмекен дастандарының
композициялық құрылымы мен сюжет желісінен бастап, шындықты шынайылау,
образдарды мінездеу мен мүсіндеу секілді суреткерлік әрекеттерінің бәрінен
анық танылады.
Ж.Нәжімеденовтің дастандары түрлі-түрлі: кең диапозонды толғау түрінен
лирикалық поэмаға, одан үлкен эпикалық полотноға ұласып жататын кесек-кесек
туындылар бар.
Ақын, әсіресе, лирикалық дастан жазудың шебері. Оның шеберлігі
публицистикалық және философиялық поэмаларынан айқын көрінеді.
Қаламгер лирикалық дастандарында көкірегінде туындап, шешімін іздеген
проблемалық жайларды ұтымды қозғайды, оқырмандарға сол проблемалар
төңірегінде ұлан-ғайыр ой салады. Олардың көңілін жаңа, тың құбылыстарға
аударып, солардың бұрын-соңды мәлім болмаған құпияларына барлау жасайды.
Ақын қозғаған проблемаларын қоршаған болмысымыздағы көптеген шынайы
фактілермен дәлелдейді. Мұндай дастандарда заман, болмыс, тағдыр бейнелері
жасалған. Ақын шалқар шабытқа бөленіп, ой мен сезім ұштасқан көркем де
айшықты суреттеулер мен философиялық толғаныстар арқылы оқушыға эстетикалық
нәр береді, болашаққа жігерлендіреді, жүректерге үміт отын жағады.
Ж.Нәжімеденовтің поэмалары – қазақ әдебиетіндегі дастаншылдық дәстүрді
ілгері дамытқан, жаңалығы мол, мазмұны терең, пішіні сұлу сырлы мұра –
қымбат қазына.
Жұмекен ерте қартайып бара жатқанын аңғарған. Терең ойға берілген.
Даңқтың, даудың, дақпырттың
Ық жағын алып келіп едім.
Бейне бір шөкім ақ бұлтпын,
Қуаламашы, жел, мені.
Қалықтайыншы аз уақыт,
Ақша бұлт екем бір ұрттам.
Қанатымды от қып маздатып
Бір көрінейін ымыртта.
Жап- жасыл көкте ақ мең боп
Көрінейінші мен жұртқа.
Күркіл мен жарқыл жоқ менде,
Нөсер де күтпе сондықтан.
Қарайын саған,кең өлкем,
Биікте тұрып қарайын.
Тоқымдай ғана көлеңкем
Төсіңде жатсын қарайып.
Жайыма, Тағдыр, қарайла,
Төкпесем нөсер қалшылдап,
Тама алмай жүрген талайдан
Тарыдай ғана тамшым бар [19,165б.].
Ей,бауырым, өзім жәйлі, мен жәйлі
Тағы да бір жазбасам болмайды.
Өзімді айтсам- өзгешелік дейсің бе,
өзімшілдік дейсің бе әлде ондайды?
Айтсам егер асқар Алатау жәйлі,
Көңіл шыңы көктің бұлтын аулайды.
Тау суреті жанарымда аунайды,
Сол таулар да дәл өзімнен аумайды!
Мен өзіңмен бір белеңде көктеген
шыбық едім әлі толған жоқ денем.
Дей алмаймын қарық қылам, көп берем,
Бойымдағы азын- аулақ отпенен.
Жалғыз өзім жиналыс боп қаулы алдым:
өз есемді - тек өзімнен даулармын,
екі қол мен бір бастан,
ал, қалғанын құрбылардан, құрдастан.
Кейде ойларым тасқа тайып жүрді ақсап,
Айта алмадым тіс батырып, тырнақ сап.
Толқындағы қайық ем мен – бұл жақсы-ақ:
Қағып алды бір мақсаттан бір мақсат [19,55б.].
Өмірін өнерге арнаған ақын өзі жайлы жазса өзімшіл емес. Оның үстіне
өзін, менін жеке қарастырады. Өзіндегіні өзгеге өлшеусіз берген өнер адамы
өзгеше болмаған да кім өзгеше болмақ. Ақын, ақындық хақында айту – заман
сырын, бейнесін ашу.
Пендеге өзінің пенделігі әуелден белгілі. Ол басқалар туралы білуге
ынтық. Ашық, айқын, аянбай жазу. Үлгермеді. Әлде, үлгертпеді ме? Ең
бастысы, поэзияға қызмет ету деп өзін ұмытты. Жан таласып қарсыласпады,
өзін өзі қорғамады. Ұлы мақсаттар ағыны ақынды алды артына қаратпады.
Өшпес өлеңі өмірден өшірілмейді. Жұмекендей ерді ел есінде, әрбір
елді мекен, саналы ер есінде ұстайды. Еске алады.
Жақсы күннің ақынымын мен қалқам,
Бақыт көрсем – өлең айтам айқай сап.
Кедей көрсем – кейін болар байды айтам,
Сұлуларға жасаулары жайлы айтам,
Тұтқындарға амнистия жайлы айтам,
Әкелері қан майданда мерт болған
Ұлдарға айтпай жақсы сөзді – қайда айтам?!
Қызыл толқын сөз кетеді-ау көпіріп
Әттең қиын қиын екен өтірік [16,65б.].
Өтіріктің артына тығылатын заманда өтіріктің өзі де жаман болған.
Жұмекен жүрген махаббат майданында біз неге жүрмейміз, ескерілмеген
есемізді неге дауламасқа? Езбіз бе? Ерміз бе? Намыс пен жігер Жұмекен
жырына жетелесін.
Белгісіз ой, жүректе жүре тұршы,
бедерлі өлең, қойнымда жүре тұршы,
Менің-дағы шаңымды қағып мезгіл,
Іздеп тауып алғанша бір оқушы [28,123б.].
Жұмекен айтқан осы бір оқушы неге болмасқа? Белгісіз ой мен бедерлі
өлеңін жарыққа алып шыққан жөн болар. Ақынын оқушы іздемегенде кім іздемек.
Адам жанын, тәнін емдейтін
ақындар өлеңдері.
Ақын өзі бірде былай толғамап па еді:
Мен кетер ем өлеңнен,
үмітіммен, мынау шөкім-денеммен,
бүкіл осы тірлігіммен кетер ем.
Кетер едім, айыптар ем ішімнен
адамдарды - мен ақын деп түсінген.
Өзімді-өзімді келеке етер едім мен.
Тілегім де болмас еді басқа онша -
Тек бір адам мені шындап жоқтаса [29,111б.].
Адамның өзіне қояр мәңгілік Мен - кіммін? -деген сұрағы әкелді мына
әділ, әсем әлем - поэзияға.
Кіммін осы? Не бердім мен? Не берем?-
Алушы еді пенде не.
Лақылдатып жалынды жыр төгерем —
Тарлау екен кеуде де.
Қырсыз ойдан күйініш пен ыза алдым,
Жан екенмін тас маңдай...
Ақырында өз-өзімнен қызардым,
Таң алдындағы аспандай [30,48б.].
Жұмекен Кіммін осы, не бердім деген сауалына өзі ісімен жауап беріп
кетті. Біз оның жырынан не алдық, не аламыз? Өз-өзімізден қызарар қасиет
біздің бойда бар ма? Өшер де бір мықтап қызара аламыз ба. Жұмекеннің бар
арманы шахтер емес, ақын және де нағыз ақын, мықты ақын болу еді:
Қалам қасқа сен айтсаң сенем деді,
Сен жұмсасаң сөз байғұс көнем деді.
Сенейін бе мен саған, көнейін бе,
Қайда апара жатырсың, өлең мені?
Шешемді еміп өсіп ем, жел емгелі
Біраз болды, желіктім,
Желем дедім.
Асықпай- ақ туып ем,
Дедектетіп
Қайда әкеле жатырсың, өлең мені?
Басы айналмас кісінің төмендегі,
Төменіңе қалдыршы, өлең, мені.
Бір қарызым бәрібір төленбейді,
Ақын болды десе де жасында әйгі,
Қақ жартысы жырымның басылмайды.
Бір сөзім бәрібір айтылмайды,
Бір есігім бәрібір ашылмайды ... [29,78б.].
Осы өлеңнің негізі, сүйегі сол Қарағандыға бара жатқан жолда туған ба
деген ойға қалып отырмыз.
Жұмекеннің шығармалары өте қуатты. Өзім деп өзіміз өзгеріп,
өзгені, өмірді өзгерту міндет. Өзімшіл өршілдіктен, өктемшілдіктен,
өзгешіліктен, өркөкіректіктен тартынып, басқа шауып төске өрлеу. Өсіп-өну.
Өзім өзектен тепсеңде кетпейді деген пікірден бас тартатын кез. Жұмекен
Біз өзіміз туралы былай толғанған:
Шындық деген көк аспандай тым биік
Мұхит сын-ды әрі терең тұңғиық.
Жан сендіріп жаңсақ жайлар, қате аңыз
Біз де содан қателесіп жатамыз.
Шыңды, рас, мойындадық сұйық деп.
Көрген шақта шын қасірет-қайғыны.
Аяғаннан жүрегіміз айныды.
Шашақтарын самал желге жүздірген
Қызыл туды – қызыл дедік біз бірден.
Қараны, рас, қара дедік бір қарап,
Адалдықты ақ атадық бір қарап.
Жапырақты жасыл деген секілді,
Гауһар тасты асыл деген секілді,
Жақсы десе – ауруға да дарыды ас,
Жаман десе көңіл қайтып арымас,-
Рас, рас, бәрі – бәрі – бәрі рас.
Тайғанақтап із секілді мұздағы,
Бірақ кейде қателестік біз-дағы:
Тау мен сайдың арасына, дес бермей
Төбелердің өсетінін ескермей,
Байғыздың да аңсауы бар екенін,
Бұлбұлдың да жемсауы бар екенін,
Ақылдың да ажалы бар екенін,
Бақырдың да базары бар екенін,
Ұмыттық біз,
әділеттен үміт қып,
әділеттің өзін кейде ұмыттық.
Жақсылардан еңбек күтіп, тер күтіп,
Жалқауларды алдық біраз кергітіп.
Төбелердің көңілі үшін, ғасырлық
Кейде шыңның асқақтығын жасырдық.
Жапалақтың шыққаны үшін тасқа ырғып,
Таққа сүйеп отырғыздық тақсыр ғып.
Ал, кей күні қыран құстың қанатын.
Қиып алып бір байғызға жапсырдық ...
Таудың даңқын көтерем деп байқаған
Төбе бірақ қақты бір күн қайқалаң.
Бұлбұлдардың әнін шырқап байқаған
Қызыл әтеш-әтеш болды қайтадан
Біз керемет кең халықпыз,
Сөз бе еді
Қателесу көтерем деп өзгені.
Жақсылығын – жақсылардың өздері,
Жамандығын – жамандардың өздері
Дәлелдеді.
Ал, бір жақта құлан құлап құдыққа,
Құлағына ойнап жатты құрбақа [16,63б.].
Ащы айтылған ойлар, ащы болса да шындық. Көркем сөзбен жетемізге
жетерліктей жеріне жеткізе жырлайды. Ендігі қателесуге мына келген жас
ұрпақ, жаңа заман көтермейді, көнбейді. Кеңдіктің де шегі бар, кең боламыз
деп өмір сүру, тіршілік ету кеңістігін тарылтып алуға болмас. Ешкімді
кемсітпей де, кемітпей де өзіміз өзіміздік келісім, көркемдік, кемелдік
кеңістігін кеңейтуіміз қажет.
Кісі бола қалғаным жоқ мен демде,
Өз ойымнан өзім талай айныдым.
Шын айтсаң да сын айтуға келгенде
Керек екен парасаттың байлығы, [17,98б.] –
дегенді осындай оспадарлықтың орын аларын біліп айтқан да шығар Жұмекен.
Сын деп ақын мен оқырман арасына сына қағу дұрыс емес.
Әдебиет пен оқырман бір дүние. Ғажап поэзия тұрғанда кәріп, қате сын
сөзге жол жоқ. Жұмекен де албырт жас шағын еске ала келесі жолдарды
жауаптылықпен ойлана жазған:
Мынау келген қай жасық
Демесін деп бір текті,
Тәуекелдің найзасын
Тәңіріге сілтеппін [19,33б.].
Өлеңге келгенде тақырып таңдауда ойланып алған абзал. Халық пен
тәңірі тақырыбы арзанқолдылық пен таяздықты кешірмейді, көтермейді.
Жұмекендей ашық айтып, кемшін түскен жерін өзі көрсетіп мойындау әркімнің
қолынан келе бермес.
Абайдан, Ілиястан, Қасымнан үлгі, өнеге алған Жұмекен Нәжімеденов
өлеңі жан сырын, толғаныс-тебіренісін ақтарады:
Жасырмайтын сөзім бұл,
Айтпасамда мақтана:
Бір мінімді өзімнің
Қазып аппын шахтадан.
Ырқына еріп сезімнің
Арман ойлап, қауіп қып,
Бір мінімді өзімнің
Домбырадан тауыппын.
Адал шыным анық бұл,
Күңгірт шықты дегенмен,
Қоймай жазып, алыппын
Бір мінімді өлеңнен.
Ой – кенім боп, ой – ән боп,
Ойдан бәрі бас апты.
Бір мінімді жоям деп,
Екіншісін жасаппын.
Мінім көп-ау,
байқайым,
Сіңіпті бояуы,
Қайсыбірін айтайын,
Қайсыбірін жояйын [19,21б.].
Осы жырында Жұмекен шахтерлігін бірінші жолға қойып отыр ғой. Ойшыл
кенші болғандығын жасырмайды. Ақын еркінен тыс кім артық айта алар. Ақын
жан тебіренісін қуатты жеткізе білген, оған қоса ақын жан толғанысын
табиғатпен үндестікке түсіре де білген.
1.3 Ақынның табиғат лирикасы
XX ғасырдың екінші жартысы қазақ поэзиясының ең бір шоқтығы биік
кезеңі. Бұл кезеңде поэзия әлеміне ұлттық өнердің ұлы құбылыстары болып
танылған кесек ойлы, кең тынысты таза ұлттық, таза табиғи ақындар келді.
Кеңестік дәуірдегі соцреализмнің солақай саясатының салқыны белгілі бір
межеде бұларға да тиді. Бірақ бұлардың құдіреттілігі сол – бұл кезеңдегі
ақындар шоғыры қазақ өлеңіндегі табиғилық пен ұлттық сипатты сақтап қана
қойған жоқ, сонымен бірге ұлттық поэзияны әр қайсысы өз қырынан байытты,
өсірді, биікке көтерді, өздері де мәңгілікке сол биіктікте қалды.
Ж. Аймауытов пен М. Әуезов Абайдан соңғы ақындарға табиғаттың әр
түрлі түрімен сырласып, мұңдаса алмайды. Өлеңдерін оқып отырғанда көңіл
жоғарылап, қиял шарықтап, басқа бір дүниеге кіріп кеткендей болатын қуат
аз [13,79б.] – деген мін артады. Қазақ поэзиясын бұл ауыр міннен аршып
алушылардың алдыңғы сапында тұрғандар – осы XX ғасырдың екінші жартысындағы
қазақ өлеңінің өкілдері.
Жұмекен Нәжімеденов лирикасында адамның ішкі жан дүниесіндегі сезім
түйсіктері мен сыртқы табиғаттағы алуан түрлі құбылыстар тығыз байланыста
бейнеленеді.
Көкжиек қалғыған боп көзін жұмып,
Тау-дағы, тастар-дағы сезімді ұғып.
Ойланған болып жатты.
Аспан аң-таң.
Дей ме әлде: Бұл неғылған төзімділік!
Жел ғана шыдай алмай безілдеді,
Ұнамай бар әлемнің көз ілгені
Арқасын қанша құзғын шоқыса да
Сар дала – сары атандай төзімді еді [18,21б.].
Жұмекен поэзиясындағы лирикалық кейіпкер өзін туған өлкенің
табиғатынан іздейді. Кейде жас даланың көктеміндей жібісе – жібек, қатайса
– тас болып табиғатпен тұтасып, біте-қайнасып кетеді:
Көпіріп кеудесінде тасқан ағын,
Көңілім – көктеміндей жас даланың
Жібісем – жібегімін бұл өлкенің,
Қатайсам – қайнап-қайнап тас боламын[19,61б.].
Басы ноқтаға сыймайтын таза далалық асау мінездің бейнесі бұл.
Жұмекендегі ақындық таным табиғаттың ғажайып сұлулығына жай елітіп қана
қоймайды. Халықтың ұлттық, философиялық, этикалық, эстетикалық көзқарастары
мен таным-түсінігін адам мен табиғат арасындағы мәңгілік сабақтастық
заңдылықтарына үлкен мән беріледі:
Дала аунайды түгіне қырау қатқан,
Түйедей бір жеріне бұрау батқан
Кемітпе көшпенді деп – түйе мінсем,
Өз елім, өз мекенім мынау жатқан[19,53б.].
Ақын жаратылыс суретімен қатар, заман шындығына терең бойлайды, дала
келбетін халық тағдырымен сабақтастыра суреттей отырып, пейзажға қоғамдық-
әлеуметтік астар береді. Табиғат көрінісін шебер бедерлей отырып, түбірі
тәуелсіздікті аңсаған тектілігін, өрлігі мен далалық мінезін көрсетеді.
Кешегі келмеске кеткір кеңестік кезеңнің кертартпа түсінігіне келіспей-
тіндігін сол кезде-ақ ашып айтады.
Ақын табиғат құбылыстары мен суреттерінің қандайына болсын ұлттық мінез
бен ұлттық сипат дарытады:
Бұл аймақ, алтын аймақ – таң арайлы,
Желпиді самалымен қарағайдай
Даланың қақ төрінде паң Алатау
Дүние қол бұлғаса қарамайды[20,56 б.].
Табиғат-Ананың кесек те ғажайып туындыларының бірі Алатау қазақ
ұғымында асқақтық пен биіктіктің, өрлік пен пандықтың, даналық пен
данышпандықтың бейнесі. Алатауға дарыған паңдық пен асқақтық – таза қазақы
паңдық, қазақы асқақтық. Қазақ қана бір паңданып кетсе дүние қол бұлғамақ
түгіл, аяғының астында жатса да қарамаса керек. Бұлай істеу Алатау мен
қазақтың ғана қолынан келеді.
Ж. Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік – еркін образ жасау
шеберлігі. Ақын табиғаттың тек сыртқы сұлулығын ғана жалаң суретке
түсірмейді, сол сыртқы сұлулықтың ішкі мазмұнына үңіледі. Ішкі мазмұн
арқылы жаратылыс пен адам жанының үйлесімін дәл тауып, суреттейді:
Сәуірдің аспанында бұрқыраған,
Бір құлаш
Ақша бұлттан жыртып алам:
Үңілем кеудесіне дүниенің,
Түк емес сұлулықтың сырты маған[19,21б.].
Жұмекеннің жүрек жарды шын сыры, ақындық ұстаным, кредосы бұл. Ақын
қиялының ұшқырлығына, ой өткірлігіне таң қалмай тұра алмайсың. Сәуірдің
аспанында ақша бұлттан бір құлаш жыртып алып, тылсым дүние кеудесіне үңіліп
тұрған ақынды арзан сыртқы жылтыр сұлулық қанағаттандырмайды. Жалпы, осы
бір-ақ шумақ арқылы үлкен бейнелі образ – лирикалық қаһарманның бейнесі
жасалып тұр.
Ақынның табиғат лирикасынан жалаң, жалпылама, жадағай суреттеулерді
кездестіре алмайсың. Ақын нені болса да тамаша образдық қалыпқа салып
суреттейді:
Тоқтай тұр, екпінді жел, баспалама,
Тілеймін тыныштықты астанама
Емізіп бұлт-емшегін Алатауға
Керіліп жатыр, әне, аспан-ана[19,21б.].
Жаңа ғана асқақ, паң Алатау енді аспан-ананың емшегін еміп, алаңсыз
жатқан сәби бейнесіне түседі. Алатаудың бұл кейпіне кәміл сенесіз де.
Өйткені, образ нанымды беріліп тұр. Суреткер шеберлігінің бір қыры да осы
образды нанымды бере білуінде. Ақын мұнда табиғаттың ғаламат сұлулығын
сырттай ғана бақылап тұрған жоқ, табиғаттың сол сұлулығын тірілтіп, жанды
кейіпке енгізіп, тілдесіп, сөйлесіп тұр. Табиғат пен адамның арасындағы
диалог ұлттық поэзияда ежелден қалыптасқан дәстүр. Дегенмен, Жұмекен
қолданысында бейнелеудің тосын, жаңа бір тәсілі секілді әсер қалдырады.
Мысалы:
Бұлақ, бұлақ... бұлақ біткен
Тек биіктен таралады
Алатаудың барлық даңқы
Бұлт үстінен қарағаны
Сонсоң оның Алатау боп
Тұруы ғой – бар керегі!
Ал адамдар аспаннан да
Төмен тұруды ар көреді[19,89б.].
Табиғат суреттері мен өмір пәлсапасын, табиғат тағдыры мен адам
тағдырын бұдан артық дәл беру мүмкін емес. Табиғат пен адам болмысының
қасиеттері бірлік пен тұтастықта алынып, үлкен философиялық мәні бар түйін
жасалып тұр. Ақын адами амбицияның кейде табиғи өлшем кемерінен де асып
кетіп жататынын, осыдан барып адам мен табиғат арасындағы қайшылықтың келіп
туындайтынын меңзейді.
Академик З. Қабдолов: Нағыз пейзаж – поэзия. Мінез! Адам! Неге
десеңіз, адамның қабылдауынан, сезіну-түйсінулерінен, көңіл-күйінен тыс
табиғат суреті – пейзаж жоқ [2,137б.], - дейді.
Жұмекен қабылдауында табиғат – поэзия. Шындық атаулыдан алшақ,
абстрактылы поэзия емес, ақыл мен жүректің сарабынан өтіп, өмір шындығының
өзегінен суырылып алынған тірі, жанды поэзия.
Мысалы:
Көк бұлақтар шаш өреді бұралап:
Әрбір талын хақ нұрынан құрап ап,
Жыра кернеп, сайға құлап жыламақ
Құлағаны үшін шыңды кінәлап
Ал тау жатыр бұлт арқалап тұралап
Жарты әлемді басып алған етпеттеп
Таулар сондай,
Төбелер көп, көп-көп-көп,
Бірақ менің Алатауым біреу-ақ[19,92б.].
Ақын мынау өмірдегі ірілік пен ұсақтықтың, аласалық пен биіктіктің
арасындағы айырмашылықты табиғат құбылыстарын көркем бейнелеу арқылы
астарлап жеткізеді. Бұл жолдардағы жыра, сайға құлағанын биік шыңнан
көріп жылайтын көк бұлақтар – бес күндік тіршілігін қанағат тұтқан
кәдімгі пенделер, ал бұлт арқалап, жарты әлемді басып етбетінен жатқан
тау - өмірі аңызға айналған халық қаһарманы Бауыржан батырдың бейнесі.
Батыр тұлғасын ақын асқақ Алатауға теңеу арқылы басқалардан даралап,
биіктетіп көрсетеді. Бұл – образ жасаудағы суреткер шеберлігінің айғағы.
Жұмекен Нәжімеденов – қазақ лирикасындағы адам және табиғат арасындағы
тамырластықты ұлттық тұрғыда, ұлттық қалыпта жырлаған ақын. Ақын
шығармашылығының жемісті арнасы – лирикадағы табиғат пен адам тіршілігінің
сабақтастығына байланысты таным-түсініктерді ұлттық түйсіну мен ұлттық сана
ерекшеліктері тұрғысынан көрсете білу.
1.4 Әлеуметтік мәселелер мен еңбек тақырыбындағы жырлар
Жұмекеннің қазақ халқының тарихында мәңгілікке қалар еңбегі
кеншілердің, ғажап адамдардың астанасы Қарағандыда басталды. Оның Қошалақта
қазақтың қоңыр тіршілігінен басталған қоңыр түсі, қоңыр күйі, қоңыр әуені,
қоңыр әні, қоңыр дәптері, қоңыр жыры, қоңыр үні, қоңыр түні, қоңыр-қоңыр
ойлары, қоңыр философиясы еңбек еткен жылдары Қарағандының қоңыр
көмірімен жалғасты:
Тас қабырға бара жатыр шегініп,
Балуан қолдар бұрғылады, құлатты.
Тас қабырға бара жатыр шегініп
Жолаушының көкжиегі сияқты.
Комбайндар қабырғаға енеді,
Бұрғы дір дір қадалады қара тастың төсіне.
Қоңырайып көмір ағып келеді,
Қоңыр бұйра толқындары есіле [19,69б.].
Жұмекен өнерімен өмірдің небір тас қабырғаларын шегінте білді. Өмірде
жолаушы болсақ өнер ғана көкжиегімізді кеңейте алады. Қара тасты қоңыр
өлеңге айналдыру алып ақын Жұмекенге бұйырды. Қара тас болып қатып қалған
қағидаларды жаңа шебер тілмен, терең оймен бұрғылады, құлатты. Ұйысқан
көмір шаңы қалың түнгі ойлардай қапсырды. Кәдімгі қара көмір қара жалындап
лапылдады жырында. Құс тұмсықты кен қайласы
дән поэзисын терді. Көмір қабырғасын тіреген тақтайға сілтенген балғасы өз
кеудесін қаққандай сезілді.
Шахта туралы есте қалғандардан атты өлеңінде ол Қарағандыға келген
алғашқы күнін елесте те отырып былай деп жазған еді:
Еске алып ем:
Қарағанды бір қараған секілді
Күйе басқан кірпіктерін сәл ашып.
Содан кейін менің қоңыр бетімді
Сүйді желі күн нұрымен таласып.
Әр тасынан бір-бір ұшқын жүр ыршып,
Қарашы, анау пародоға үйілген:
Қара таулар қайғыдан да тымырсық,
әлсін- әлсін түтін құсап ыңырсып.
Мұның бәрі сөзбен айтсаң—тыныштық,
Көзбен көрсең?..
О, түсінем, түсінем:
Қарағанды қайнап жатыр, бір ыстық,
Бір керемет жүректердің күшімен [19,185б.].
Қарағандыға келгенде Жұмекен бәрін өз көзімен көрді. Көргенін
көкірегінің көркем көрігінде қорыта білді. Түсіне білді түрлі жүректерді.
Жүрекпен өмір сүріп, жүрекпен сөйлеу жүректі жігіттерге тән. Сол
жүректерге тағы бір ыстық, тағы бір керемет жүрек – ақын жүрегі қосылды.
Ол үлкен жүректі адамдармен жолықты, жолы болды. Керемет жүректі жандар
көзге түспес көңілдегі қасиетті көре білді. Таңқалдырар асыл сөзі бар
ақылды таныды. Қайратына сенді. Жүректері жүректіні түсінді.
Қарағандыда Жұмекеннің шахтерлік өмірі басталды. Жұмекеннің
Шахтаға барам деген өлеңі осы кезде туған. Жұмекеннің өлеңі нақты
оқиғаға құрылған, сондықтан да оның сол жиынға қатысуы күмән тудырмайды.
Әртүрлі құжаттарды толтыру, тиісті дәрігерлік байқаудан өту, кеншінің
жұмысымен таныстыру, өндірістік техникалық қауіпсіздік ережелерін арнайы
оқыту, кәсіподақ ұйымына алу, учаскілерге бөлу, бекіту, нақты жұмыс орнымен
таныстыру, шахтерлерге берілетін өзін өзі құтқару құралын қолдануды үйрету,
бұның барлығы да уақыт талап ететін шаруа.
Шыңырау тереңнен көмір қазып, тер аралас көмір шаңын даладағы қалай
болса солай салына салған уақытша моншада шайып, суық желдің өтінде жуынған
жас денеге салқын тимей қоя ма. Қыраулы қаңтарда, аязы ақырған ақпанда
басқа шахтаның моншасына жетіп жуынғанша тер қатып, бойға суық енбей тұра
ма. Лавадағы шаң дариясынан жас өкпе молымен ұрттады, сыртқа шықса,
түтіндеп, улы газбен лоқсып, құсып жатқан тау-тау
парода-террикондар, көмір күйесіне көмілген көшелер. Жұмекен бізге сонау
кезден сыр айтып:
Қарашы , анау пародаға үйілген:
Қара таулар қайғыдан да тымырсық,
әлсін-әлсін түтін құсап ыңырсып [19,125 б.], –
деп қатігез, қайғылы кезеңді суреттейді. Тау-тау болып үйілген жер
қабатынан көмір қазу барысында шығарылып тасталған парода үйінділерін
террикондар деп атаған. Әжептәуір тау іспеттес. Алысқа апарып тастауға
қиынсынып шахта маңайына жиған. Қасынан өткенде шынында да террикон
пародасы ухілеп дыбыс береді. бух-бух деп ыңырсый түтінді сыртқа
лоқсытады.. Ауыр науқас, қайғылы алып адамның, көмек сұраған күрсінісі
түтінге тұншығып жым болады. Террикон маңайында арбаларын жетектеп үй
қабырғасын ақтайтын известь жинаған қапалы бейтаныстар қаптарын арқалап
өріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz