Фариза Оңғарсынованың поэзиясы мен поэтикасы
І. КІРІСПЕ..
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі ... ..7.25
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы ... ... ..26.44
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 45.46
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ...47.48
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі ... ..7.25
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы ... ... ..26.44
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 45.46
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ...47.48
Қазақ халқының жаңару, өзгеру ерекшелігі қоғамдық өмірмен бірге мәдени-рухани салалардан да анық танылады. Тәуелсіздікке қол жеткізу руханият әлеміне де кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып (Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы т.б.), олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тарихындағы «ақтаңдақ беттер» мен ұлт мұраты жолында қуғын-сүргінге ұшырағандардың (М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-мирастары, халық әдебиетінің қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен тағылымына қатысты әдеби-тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына келтіріліп, қалың көпке ұсыныла бастады.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық - көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық - көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
1. Аристотель. Поэтика. – Москва, 1957. – 438 б.
2. Оңғарсынова Ф. Мазасыз шақ. – Алматы: Жазушы, 1972. – 104 б.
3. Оңғарсынова Ф. Мен сенің жүрегіңдемін. – Алматы: Жазушы, 1975. – 120 б.
4. Оңғарсынова Ф. Дауа. Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 288 б.
5. Оңғарсынова Ф. Мен саған ғашық емес ем... Өлеңдер.– Алматы: Жазушы, 2009. – 248 б.
6. Оңғарсынова Ф. Сұхбат: Өлеңдер. – Алматы: Жалын, 1983. – 184 б.
7. Оңғарсынова Ф. Сандуғаш. – Алматы: Жазушы, 1967. – 32 б.
8. Оңғарсынова Ф. Екі томдық. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, том І. 1987. – 352 б.
9. Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз: мақала, эссе, повестер. – Алматы: Жазушы, 1990. – 336 б.
10. Оңғарсынова Ф. Жүрек күнделігі: лирика кітабы. – Алматы: Жалын, 1984. – 248 б.
11. Оңғарсынова Ф. Маңғыстау монологтары. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1986. – 48 б.
12. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білік, 1999. – 780 б.
13. Жұмабек С. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2009. Т.2. – 320 б.
14. Оңғарсынова Ф. Қыз баланың тағдыры-ай. //Жұлдыз. – 2009 – №3 34-36 б.
15. Оңғарсынова Ф. Арманым – атақ емес, халық қамы. // Қазақ әдебиеті. – 1996.– 4 қаңтар №1 4 б.
16. Оңғарсынова Ф. Шын өнер қиындықта шыңдалады. // Қазақ әдебиеті. – 1997.– 7 қаңтар 6 б.
17. Оңғарсынова Ф. Өмірі өр мінезді жырмен өрілген ақын. // Жас Қазақ. – 2010.– 29 қаңтар 10 б.
18. Ақдәулетұлы М. Дауыл күнгі дарияның күшіндей бір. // Қазақ әдебиеті. – 1997.– 4 наурыз 10 б.
19. Дүйсенбайұлы Е. Ақындық қызмет. // Қазақ әдебиеті. – 2009.– 21-27 тамыз 1,7 б.
20. Кеңшілікұлы А. Поэзия сәулесі. // Қазақ әдебиеті. – 2008.–24-30 қазан 6 б.
21. Тарази Ә. Фариза қыз. // Егемен Қазақстан. – 2009.–25 желтоқсан. – 5 б.
22. Әбдікәкімұлы Т. Сұлу да сұсты өлең жыр. // Жұлдыз. – 2008.–№8 179-192 б.
23. Қирабаев С. Өлең-жыр – Фаризаның өмірі.// Ана тілі. – 2000. – 28 маусым 7 б.
24. Құрманғали Қ. Жыр жұлдызы. // Ана тілі. – 2009. – 24-30 желтоқсан 8 б.
25. Сомжүрек Ж. Ақиқаттың Ақынтаудағы айтысы.// Түркістан. – 2010.– 22 шілде 10 б.
26. Қожахметова М. Ақын табиғаты. // Түркістан. – 2010.– 7 қаңтар 7 б.
27. Бекеттегі Р. Өлең құрылысы. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2003.– №12 113-124 б.
28. Бекеттегі Р. Ф.Оңғарсынованың өлеңдеріндегі антоним. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2004.– №2 118-123 б.
29. Шәріп А. Фариза феномен.// Астана ақшамы. – 2009. – 26 қараша 3 б.
30. Рахман Г. Өмірін өлеңмен өрнектеген. // Астана ақшамы. – 2009. – 1 желтоқсан 5 б.
31. Жүсіп Қ. Фариза! //Алтын Орда . – 2009. – 22-28 қазан 10 б.
32. Ақүрпекова Г. Ақын Ф.Оңғарсынованың табиғат лирикасы. // Атамекен. – 2009. – 29 шілде 6 б.
33. Мүтитегі З. Тақырып пен идея. // Ұлт тағылымы. – 2003. – №2. – 176-180 б.
34. Ахматова А. Избранные стихотворения. – Москва: Просвещение, 1985 – 456 стр.
35. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық.– Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
36. М.Мақатаев. Шығармалары. 3 том. Алматы, 1991.
2. Оңғарсынова Ф. Мазасыз шақ. – Алматы: Жазушы, 1972. – 104 б.
3. Оңғарсынова Ф. Мен сенің жүрегіңдемін. – Алматы: Жазушы, 1975. – 120 б.
4. Оңғарсынова Ф. Дауа. Өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 288 б.
5. Оңғарсынова Ф. Мен саған ғашық емес ем... Өлеңдер.– Алматы: Жазушы, 2009. – 248 б.
6. Оңғарсынова Ф. Сұхбат: Өлеңдер. – Алматы: Жалын, 1983. – 184 б.
7. Оңғарсынова Ф. Сандуғаш. – Алматы: Жазушы, 1967. – 32 б.
8. Оңғарсынова Ф. Екі томдық. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, том І. 1987. – 352 б.
9. Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз: мақала, эссе, повестер. – Алматы: Жазушы, 1990. – 336 б.
10. Оңғарсынова Ф. Жүрек күнделігі: лирика кітабы. – Алматы: Жалын, 1984. – 248 б.
11. Оңғарсынова Ф. Маңғыстау монологтары. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1986. – 48 б.
12. Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білік, 1999. – 780 б.
13. Жұмабек С. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2009. Т.2. – 320 б.
14. Оңғарсынова Ф. Қыз баланың тағдыры-ай. //Жұлдыз. – 2009 – №3 34-36 б.
15. Оңғарсынова Ф. Арманым – атақ емес, халық қамы. // Қазақ әдебиеті. – 1996.– 4 қаңтар №1 4 б.
16. Оңғарсынова Ф. Шын өнер қиындықта шыңдалады. // Қазақ әдебиеті. – 1997.– 7 қаңтар 6 б.
17. Оңғарсынова Ф. Өмірі өр мінезді жырмен өрілген ақын. // Жас Қазақ. – 2010.– 29 қаңтар 10 б.
18. Ақдәулетұлы М. Дауыл күнгі дарияның күшіндей бір. // Қазақ әдебиеті. – 1997.– 4 наурыз 10 б.
19. Дүйсенбайұлы Е. Ақындық қызмет. // Қазақ әдебиеті. – 2009.– 21-27 тамыз 1,7 б.
20. Кеңшілікұлы А. Поэзия сәулесі. // Қазақ әдебиеті. – 2008.–24-30 қазан 6 б.
21. Тарази Ә. Фариза қыз. // Егемен Қазақстан. – 2009.–25 желтоқсан. – 5 б.
22. Әбдікәкімұлы Т. Сұлу да сұсты өлең жыр. // Жұлдыз. – 2008.–№8 179-192 б.
23. Қирабаев С. Өлең-жыр – Фаризаның өмірі.// Ана тілі. – 2000. – 28 маусым 7 б.
24. Құрманғали Қ. Жыр жұлдызы. // Ана тілі. – 2009. – 24-30 желтоқсан 8 б.
25. Сомжүрек Ж. Ақиқаттың Ақынтаудағы айтысы.// Түркістан. – 2010.– 22 шілде 10 б.
26. Қожахметова М. Ақын табиғаты. // Түркістан. – 2010.– 7 қаңтар 7 б.
27. Бекеттегі Р. Өлең құрылысы. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2003.– №12 113-124 б.
28. Бекеттегі Р. Ф.Оңғарсынованың өлеңдеріндегі антоним. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2004.– №2 118-123 б.
29. Шәріп А. Фариза феномен.// Астана ақшамы. – 2009. – 26 қараша 3 б.
30. Рахман Г. Өмірін өлеңмен өрнектеген. // Астана ақшамы. – 2009. – 1 желтоқсан 5 б.
31. Жүсіп Қ. Фариза! //Алтын Орда . – 2009. – 22-28 қазан 10 б.
32. Ақүрпекова Г. Ақын Ф.Оңғарсынованың табиғат лирикасы. // Атамекен. – 2009. – 29 шілде 6 б.
33. Мүтитегі З. Тақырып пен идея. // Ұлт тағылымы. – 2003. – №2. – 176-180 б.
34. Ахматова А. Избранные стихотворения. – Москва: Просвещение, 1985 – 456 стр.
35. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық.– Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
36. М.Мақатаев. Шығармалары. 3 том. Алматы, 1991.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Фариза Оңғарсынованың поэзиясы мен поэтикасы
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-25
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-44
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..45-46
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 47-48
КІРІСПЕ
Қазақ халқының жаңару, өзгеру ерекшелігі қоғамдық өмірмен бірге
мәдени-рухани салалардан да анық танылады. Тәуелсіздікке қол жеткізу
руханият әлеміне де кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып
(Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытұлы т.б.), олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп
келеді. Қазақ тарихындағы ақтаңдақ беттер мен ұлт мұраты жолында қуғын-
сүргінге ұшырағандардың (М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-
мирастары, халық әдебиетінің қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен
тағылымына қатысты әдеби-тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына
келтіріліп, қалың көпке ұсыныла бастады.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-
әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу
мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық
- көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік
сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар,
руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-
белестерге көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан
Әбдірахманова, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға
Айтхожина, Фариза Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас
Сүлейменов, Қадыр Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан
Медетбек, Өтежан Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан
Әбдірашев, Кеңшілік Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек
Есдәулетов, Есенғали Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота
Серікбаев, Гүлнәр Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы,
т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін
жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады.
Аталған ақындар шоғырының бел ортасында:
Сезімімен халқымның
Сақтап жүрек дірілін.
Талай отқа шарпылдым,
Сонда да әлі тірімін[11,48],
– деген өлең-өнердің өз өкілі – Фариза Оңғарсынова да бар.
Оңғарсынова – қазақ поэзиясына 60-жылдардың бел ортасында келген
үркердей топтың белгілі өкілі. Оның шығармашылығында кеше–бүгін–болашақ бек
астасады, ақын тарихи-қоғамдық перспективада сөйлейтіндіктен де, жырларында
уақыт атты көш-ағындағы адам тағдыры, халық тарихы барланады, зердеңізде
жанданады; от ойлы, сардар сезімді жырлар санаға сәуле құяды.
Шығармашылығының бұлақ-бастауы фольклордан, көшпеңділер поэзиясынан,
Ақтамберді, Махамбет, Абайлардан нәр алатын ақын жырларынан Махамбет
болмысының жаңа мазмұны, жырының заман нышандарымен байыған өрім-
қайырымдары бағамдалады.
Қаһарманның да жырларынан, ең алдымен, өзінің бітім-болмысы, таным-
парасаты айқындалады. Лирикалық кейіпкерлерінің барлығында дерлік өз
әлемінің бір бөлшегі жататын Фариза жырлары әу бастан-ақ оттылығымен, өршіл
рухымен оқшау тұрды. Жас шамасы, сөзім деңгейі, парасат биігі әрқилы
кейіпкерлер мінез ірілігі, болмыс біртұтастығымен тәнті етеді. Айталық,
Мен сенің жүрегіңдемін циклы оқырманның жүрегін бірден жаулап алды,
бойжеткен мен бөзбалалар Мен саған ғашық емес ем секілді жырларды өз
жүрек сырларындай жатқа соқты.
Өйткені – ақын жырларында жекелік жайттар көркемдік-эстетикалық
тұрғыдан жалпылық мәнге ие болды.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген,
адамдық, ізгілік иірімдерін тебіреністі толғамдармен еркін жырлаған –
Фариза Оңғарсынова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір тақырыпты да
тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-жүрек сәулесін
молынан түсірді.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық өнердің
тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-эстетикалық
нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Ахметов,
З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен қарастырылды.
Жұмыстың өзектілігі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашылдықпен
келіп, өршіл өлеңімен халықты оятқан, сілкінткен ақын Фариза
Оңғарсынова поэзиясы қарымды зерттеуді, жіті бақылауды талап етеді.
Осыдан барып зерттеп-зерделеуді, жан-жақты қарастыруды талап етіп тұрған
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың нысаны. Ф.Оңғарсынова шығармашылығы, автор туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазіргі
қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасы Фариза Оңғарсынованың ақындық әлемін
өлеңдері арқылы қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби
процестегі орын-үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын,
қаламгерлік нысанасын зерделеу.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі,
көзқарас эволюциясы т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда ұстау
міндет етілді:
– Ф. Оңғарсынованың ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын туындыларындағы елдің ардақты тұлғалары, қоғам
қайраткерлері бейнелену ерекшеліктеріне назар аудару;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей екі тармаққа
жіктелген негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі
Бүгінгі көркемдік әлемі кемелденген, өрісті де өркенді қазақ
поэзиясының көгіндегі жарық жыр жұлдыздарының бірегейі, ақберен ақын –
Фариза Оңғарсынова. Жарты ғасыр бойы ой-санамызды жүрегін жарып шыққан
ғажайып ғазал-өлеңдерімен баурап, жан-дүниені жылытып, сезімді сергітеді.
Заманымыздың заңғар сөз зергерлерінің бірі – ақын Фариза Оңғарсынова
Тәңірінің туа дарын етіп жаратқан таңдаулы жандарының бірі. Жасынан
халықтың көз алдында қуаныш нұрына бөленіп келе жатқан ақынның өмір жолы
баршаға аян.
Ф.Оңғарсынова 1939 жылы 25 желтоқсанда Атырау облысының Исатай
ауданындағы сол батыр атасының атын алған теміржол стансасы маңындағы Нарын
құмының төбе-төбе шағылының арасында – кішкене ғана ауылда дүниеге келіп,
сол жерде Куйбышев орта мектебін тәмамдаған. Кейіннен Балықшы кентінде
бойжетті. 1961 жылы Атырау педагогикалық институтын бітірген. 1961 жыл
мен 1966 жылдар аралығында орта мектепте мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі,
директор қызметтерін атқарады.
1966-1970 жылдар аралығында Гурьевте Коммунистік еңбек газетінде
әдеби қызметкер, Лениншіл Жас (қазіргі Жас Алаш) газетінің Ақтөбе,
Атырау, Орал облыстарындағы меншікті тілшісі, 1970-78 жылдарда
республикалық Қазақстан пионері (қазіргі Ұлан) газетінің редакторы
болып жұмыс жасайды. 1978-2000 жылдарда Пионер (қазіргі Ақжелкен)
журналының бас редакторы,ал 2000-2004 жылдары Қазақстан Республикасы
мәжілісінің депутаты болды. Шығармалары 1958 жылдан жариялана бастаған.
Тұңғыш өлеңдер жинағы Сандуғаш 1966 жылы жарық көрген. Алмас қылыш,
Тартады бозбаланы магнитім, Сайраған Жетісудың бұлбұлымын, Тыңдаңдар,
тірі адамдар, Қарғыс, Қасірет пен ерлік жыры поэмаларының, Үйім –
менің Отаным, Маңғыстау монологтары, Революция және мен т.б. өлең
топтамаларының авторы. Көптеген шығармалары шет ел тілдеріне аударылған.
Чили ақыны Пабло Неруданың Жүректің төрт мезгілі кітабын, орыс ақыны
А.А. Блоктың Нәпсі, Куликов даласы, Он екі жыл өткен соң, Кармен,
Қарлы перде өлең топтамаларын, сондай-ақ армян ақыны С.Б. Капутикянның,
орыс ақындары Е.А.Евтушенконың, араб ақыны Әбдірахман әл Хамсидің
жекелеген шығармаларын қазақ тіліне аударған.
1984 жылы Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының иегері, осы жылы
Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен, Құрмет белгісі-мен,
2001 жылы Парасат орденімен марапатталған.
Қазақстанның Халық жазушысы Әбiш Кекілбаев ақын жайлы ойын былайша
білдіреді: Фариза жырларын оқыған сайын менiң көз алдыма құзарт шыңның
басына барып қонақтаған жаннат алқаптағы мұңлы шынар мен кәусар бұлақтың
сұлулығы мен мөлдiрлiгi келедi... Фариза – аспанға алау атып, шоқ шашыратып
жатқан рух жанартауы. Өшпейтiн де сөнбейтiн өжеттiк қайнары.
Екiұдай дәурен кешiп жатқан бүгiнгi қауымымызға ең керек ақын. Қайта
қалғып кетпеуiмiз үшiн, асқақ арман үлесiнен шыққанымызша алауымызды
әлсiретпей, лапылдап маздай беруiмiз үшiн қажет өлең [30,5] .
Ал белгілі қазақ ақыны Әбдiлда Тәжібаев: Мен Фаризаның махаббат
жырларынан бәрiмiзге ұқсамайтын өзгешелiк көремiн. Бұл – қайсымызды болса
да ойландыратын өзгешелiк. Адамның шартты түрдегi ережелерге, канондарға,
ескiрген әдет, дәстүрлерге тұтқын болып қалмай босануын, өз сезiмiн
ұрламай, жасырмай, бүкпей сөйлеуiн қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы –
Фариза [21,4].
Фариза Оңғарсынова – қазақ өлеңiнiң түр-үлгiлерiн барынша кең
қолданған ақын. Жалпы, Фариза жырларының о баста кiндiк қаны дәстүр
топырағына тамып, сол дәстүр топырағының қызуы мен құнарын бойына молынан
сiңiрiп ержеткенiне бүгiнде көз жеткiзу қиын емес. Қасиеттi жерiмiздiң қара
топырағында армансыз аунап-қунап өскен тұла бойы қазақы қажыр мен қайраттан
тұратын ол күнсiңдi қызу өлеңдер бүгiнде өзiнiң ел алдында әлеуметтiк,
мәдени, рухани мiндеттерiн атқаруда – деп ой қорытады қазіргі қазақ
поэзиясының ақиық ақын ағасы Темiрхан Медетбеков.
Фариза жырлары – қазақ поэзиясында бітім-болмысымен ерекше тұрған өз
алдына бір дүние. Радловша айтқанда, ақын халық болғандықтан, қазақта
ежелден жыр жазирасы ерен бой түзеген ғой. Сол ғажайыптың ішінде бізге
жеткен айтыскер ақындардың қатарынан Сара, Айсұлу тәрізді нәзік жанды
жұлдыздар жымыңдайды. Ал жазба әдебиеті дамыған біздің дәуірімізде аналар
дарындылығының нағыз үлгісін көрсетіп, шоқ жұлдыз қыз-келіншектеріміз
шықты. Олар өз ақыл-парасаттарымен, дарын демеуімен жарқырап шықты. Міне,
Фариза сол шоқ жұлдыздың ішіндегі – Таңшолпаны. Бұл – оның өзге тегеурінді
ер-азамат ақындардан даралығының бір қыры.
Адам жанының шыңырау түкпірінде жатқан құпия сырлары мен сиқырлы
сезімдерін парасатты поэзияда ерекше нәзік нақыштармен жыр жолдарына түсіру
табиғи таланттың ғана маңдайына бұйырған бақыт болса керек. Фариза ақынның
өмірі мен өлеңінің жолы ақ, сапары сәтті болғаны – оған Алланың берген бағы
мен сыйы. Ол жаратылысынан ақын болып туған дара дарын. Ақын өлеңдерінің
өзгеше сипаты – оның қиялыңды қыдыртып, жер-әлемді шарлатып, ой-теңізіне
жүздіріп, түсіңді өңіңе айналдырып жібереді.
Ақын шығармашылығы жайлы мынадай пікір оқып көрелік: Шынында да
жасыған жігеріңді дуалы сөзімен қайраған, шартарапты шарлап шаршаған ойыңды
оятып, жан-жүрегіңді дүр сілкіндіретін өлең қуатына қалайша тамсанбассың?!
Ақын өлеңдерін оқыған сәтте – санаң сансырап, жүрегің қансырап, жаның
жүдеп, ойың ойсырап, көңілің жабырқап күйзелген шақта шыққан күндей шуағын
шашып, қуанышқа құшағын ашып, бір мезетте бақыттан басың айналып шыға
келесің. Шыңға шыққан шынардай асқақ ой жаныңды рахат сезіміне шомылдырады.
Сыңсыған орман, түнерген тау, мүлгіген дала, жел тербеген жер-көк – бәрі
сенімен сырласып, мұңдасып кететіндей сиқырлы сипатқа ие [24,8].
Өнер мұраты – халықты бір-бірімен жақындастырып, рухани жағынан
үндестіреді. Оның ішінде, әдебиет – халықтың ой-санасын өсіріп,
кемелдендіреді. Оның ішінде поэзиялық шығарманың халық жадында сақталып
санаға сіңуі аса зор. Осы орайда поэзия ұғымына түсінік беріп көрейікші.
Поэзия (грек. poiesis, poieo – жасаймын, тудырамын) – өлең үлгісіндегі
әдеби туындылар. Поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады[40,432].
Поэзиялық шығармаға сезім күйі, әсерлілік тән, ал прозалық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік мұраты мен
бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік сипаты мен бейнелеу
құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануында елеулі
өзгешеліктер бар. Поэзиялық шығармаларға тән айрықша қасиет – өмір
құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем бейнелеу. Ой-сезімнің бейнелілігі шығарманың
көркем пішініндегі әр алуан өзгешеліктердің тууына негіз болады.
Әдебиет халықтың рухани асыл қазынасы болғанымен, оны жасайтын халық
ішінен шыққан дарын иелері. Сондықтан да жеке адамдар жасаған әдебиет
туындыларын сандаған ұрпақ оқып, одан ұлағатты ой, өнеге-үлгі алады.
Тәлімдік, тағылымдық тұстары да мол.
Ақынның алғашқы кезеңіндегі жырларында жеке бастың көңіл-күй, сезім
сергелдендері лирикалық кейіпкердің ашық монологымен, еркін сөзбен
өрнектеліп, әрі бұл ретте, кейіпкердің, ең алдымен, өз пөзициясы алдындағы
планда тұрса, кейінгі жыр-циклдарында өмір-болмысты әрқилы қырынан танитын
лирикалық кейіпкер арын-оттылығын жоғалтпай, бірте-бірте сабыр-парасатқа
орын береді; өлшемді өлшем, жазықтық өлшем шеңберінен шығып, ақынның
махаббат, достық тақырыбындағы жырларының өзінде де таза жекелік сипаттан –
жалпылық таным деңгейіне көтеріліп, өткенді, бүгінді, болашақты зерделеуі
тереңдей түседі. Мысалы, ақынның тарихи тұлғалар хақындағы жыр циклдары,
поэмалары – Ақбөбек жырлары, Сайраған Жетісудың бұлбұлымын, Тартады
бөзбаланы магнитім, әсіресе Ақан сері аңыздары мен Мүшәйра бүгінгі
күнмен, қоғамдық-әлеуметтік тынысымызбен аса үндес. Ақын кейіпкерлерінін
өмір жолын жалпы тарихи-әлеуметтік ортаның ахуалымен тығыз байланыста ала
отырып, тарихи тұлға трагедиясын әлеуметтік орта, қоғамы аясында көркем
талдайды.
Фариза шығармашылығындағы азаматтық әуен лирикалық кейіпкерінің көңіл-
күйі, жан әлемінің сан мың сәттерін – сан мың сол сәтте ұстап өрнектер
өлеңдерінен бастап туған жер, ел, Отан, заман туралы жырларында күшейе
түседі; халқының өткені, бүгіні, замандас тағдыры туралы толғаныстары
уақыт, заман, дәуір туралы толғаныстарға ұласады.
Поэзия –
Әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем;
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдік те,
Қимылы – ырғақ, әуен,
Поэзия –
Арудай құпиясың
Ұқтырар жылдап әрең... [4,118]
– деп, поэзияға бейнелі де дара анықтама берген ақынның өнер-өлең және оның
мұраты, өнер адамының қоғамдағы орны мен рөлі туралы ойлар – бүкіл
шығармашылығының елеулі бір өзегі болып келеді. Ақын жырға теңеу таппақ боп
шарқ ұра отырып, бейнелілік қазанын ернеуінен асырады, тасытады. Сөз-
сарай, найзағай сынды жыр, жыр-жебе, семсер-жыр, айбалта-жыр, жыр-құрық,
жыр-Шолпан, жыр-жеңге, жыр-толғақ, тағдыр-жыр, жыр-әлсм, ән-шағала, ән-
пырақ, тағы да басқа көптеген теңеулер, сәулелі суреттер – өзіндік
дүниетанымы, өмір көруі, өлең өрнектеуі.
Цикл-жырларының, поэмаларының басым көпшілігінде жыр азабы, поэзиядағы
шеберлік, биік мұрат ұғымдарына үнемі айналып соғып отыратын Фариза өз
шығармашылығы туралы оқырмандармен Менің планетам циклында сырласады.
Терең бойлап түйсініп, сөзінбесең ішін бермес жұмбақтай – жыр әлемінің –
өз планетасының контур картасын сызып беретін ақын жеке өз атынан сөйлеп,
шығармашылық анкетасын қысқа да нұсқа ой-тезистерімен өзі саралайды; жалпы
өнер адамының миссиясын, шығармашылық азап-қуанышын, өмірінің мәні –
өлеңнің болмыс-бітімі неден екенін оқырмандарына саралатады. Ақынның өлеңі
мен өмірінің біртұтастығын танытатын, өлеңді неге аялайтынын, жыр
өлкесінде өзін неге аямайтынын аңдатар басқа да жыр циклдары баршылық. Оның
өз шығармашылығында әлсін-әлсін Махамбетке оралып отыруы, Махамбетке
жүгінуі – Алмас қылыш немесе мен Махамбетпен қалай кездестім, Поэзия
циклы немесе Махамбет аудармашысымен әңгіме – бекер емес.
...Поэзия дегенің – халық қаны,
Қасіреті, мұрасы, жарық таңы;
Ол –
Сезімнің оралмас мөлдірлігі.
Уақыт шаңын бойына дарытпады.
Жыр – Махамбет!
Махамбет...
Білмеймін, жел ме, сел ме,
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгср жан кездесер ме...
Ондай жыр – ем кеселге... [8,78]–
дегенде ақын өнер атаулының, оның ішінде жырдың қоғамдық-әлеуметтік,
көркемдік-эстетикалық тұрғыдан да халық мүддесіне қызмет ету мұратын
ұстанады.
Көркем сөз майданында ақынға, жазушыға, еркекке, әйелге, кәріге, жасқа
деп шектеліп қойылған саржайлау да жоқ, құлазыған қу дала да жоқ. Ащы көл
де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа дейінгі биіктік те ортақ. Жер-ананың
отты жүрегіне дейінгі тереңдік те ортақ. Ерлік, батылдық, адалдық,
ұяттылық, арлылық, намысқойлық сияқты адамгершілік-азаматтық қасиеттердің
бәрі де ортақ. Мен қазақтың ақын қызы Фаризаны осындай асқарлардың биігінде
көремін" деп жазды сөз зергері Ғабит Мүсірепов Оңғарсынованың "Сұхбат"
жинағына алғысөзінде. Осы орайда ақынның ертеректе "Жұлдыз" журналында
жарияланған "Талант табиғаты біреу" (1977. № 3) атты мақаласы еске түседі.
Жалпы шығармашылық табиғаты хақында ойлармен бөліскен мақаласында ақын
әйелдер әйелше жазу керек, әйелдің қылығындай нәзік те мөлдір бастаудың
үніндей биязы жырлаған дұрыс... сыңайлас пікірлерге, негізінен поэтесса
сөзіне қарсы ойларын білдірген-ді. Мұндай пікірлердің құнарсыз жерге түскен
дән іспеттес екені, ең алдымен, ақынның өз шығармашылығы дәлелденді. Бір
есептен, мына бір жайтқа тоқтала кетпеске де болмайды. Айталық, қанша өлең
жинағын шығарғанмен де, жазғандары белгілі ақындар шығармашылығының
жаңғырығындай, өзіндік бет-бағдарын таба алмай жанталасатын өлеңшілдер,
эпигондыққа ұрынушылар, яғни поэтессалар қай кезде де болған, бола
береді. Мәселен, орыс әдебиетінде махаббат тақырыбын А.Ахматоваша жазуды
сән көрген көптеген ақын әйелдер болды. Осы жағдайға байланысты Анна
Ахматованың өзі әзіл-шыны аралас:
Могла ли Биче
Словно Данг творить,
Иль Лаура жар любви
Восславить! Я научила женщин
Говорить,
Но, боже, как их замолчать,
Заставить! [34,350] —
деп жазғаны да белгілі. Көркем сөзде жалпыға ортақ бір ғана өлшем бар. Ол –
талант, ой-парасат, көркемдік шеберлік асулары. Ақын мен ақынның
айырмашылығы – дүниені қалай көріп-танып, сол таным-суретін оқырманға қалай
жеткізе алуында. Дүние-ғаламды көру-қабылдауы, ой мен сезім табиғаты
өлшемдерінен келгенде әйел ақындардың белгілі өкілдерінің шығармашылығы –
Фариза Оңғарсынованың идеялық-көркемдік жүгі қомақты, әлеуметтік-азаматтық
бағыты айқын, отты да өршіл жырлары, сондай-ақ Қанипа Бұғыбаеваның жүрекке
сәуле құяр мөлдір де мұндылау лирикасы, Күләш Ахметованың ішкі бір үлкен
сабыр-пәлсападан бастау алатын мазмұнды жырлары төл поэзиямыздың соңғы
ширек ғасырында рухани-көркемдік ізденістер көкжиегін кеңейтіп, көркемдік-
эстетикалық құбылысқа айналды деуге болады.
Павел Антокольский Белла Ахмадулина туралы: Дарын қуаттылығы мен ой
зеректігі жағынан ерлерден еш кем түспсйді... Ол ақын әйел емес, ақын.
Бірақ шығармашылығының негізгі арқауы, лирикалық кейіпкері бәрібір әйелдер.
Басқаша айтқанда, әйел жанының сұлулығы мен сыршылдығы осы тұста анық
салтанат құрады деп жазды. Ал, орыс поэзиясында әйелді лирикалық қаһарман
етіп енгізген ірі тұлға Анна Ахматова (бұл қатарға Марина Цветаеваны да
қосу жөн) шығармашылығын көп зерттеген белгілі ғалым Виктор Жирмунский:
Поэзия тарихына, соның ішінде орыс поэзиясының тарихына Ахматова енгізген
ерекше жаңалық сол – ол әйелдерге тіл бітірді. Оған дейін әйел поэтикалық
сөзімнің объектісі ғана болып келсе, енді лирикалық кейіпкерге айналды деп
жазды. Ахматова орыс поэзиясында, А.Коллонтай сөзімен айтқанда, әйелдер
әлемінің толық жыр кітабын дүниеге әкелді.
Қазақ поэзиясында әйелдер әлемінің толық жыр кітабын жазған ақын –
Фариза Оңғарсынова. Ол өз шығармашылығында әйел тағдырын, жан дүниесін
терең, жүйелі суреттейді. Оның лирикалық кейіпкерлерінің адамгершілік
тұрғыдан қалыптасуы, рухани өсуі анық байқалатын жырларында әйел атты
күрделі планетаның жүрек соғысы, сезім бұрқаныстары, ой ағыны жан-жақты
зерделенеді. Әдебиетші ғалымдар мен сыншылардың бірқатары да Оңғарсынова
шығармашылығының бұл қырына тоқталмай кетпейді. Мысалы, филология ғылымының
докторы Рымғали Нұрғалиев Сезімін бүркемелеп, шымылдықтың ар жағында
ұстаған жіңішке жолды қыздарымыздың бүгінгі сезім әлеміндегі байлық,
рухани терең толғаныс, сұлулық, әсемдік, келісім мұраттары, адамгершілік
нысана биіктігін таныса; сыншы Сайлаубек Жұмабеков әйел жаны, ақын әйел
болмысы баршама қарама-қайшылығымен, күйініш-сүйінішімен, мұрат-мүддесімен
бүкіл творчество бойында жүйелі түрде көрініс табуы сирек [13,256] деп
көрсетеді.
Ақын Шілде атты таңдамалы жыр жинағының алғысөзінде: өз жырларымда
әйел жанының сан күйін мүмкіндігінше жеткізгім келеді... олардын тағдыры,
жан дүниесі, күлкісі мен көз жасы – өлеңдерімнің арқауы деген еді.
Шілдеден соң ақынның тағы бір әйелдер әлемі жыр кітабы – Сенің
махаббатың жарық көрді. Біртұтас шығармадай оқылатын бұл жинақ өз
архитектоникасымен ерекшеленеді. Дина, Майра, Әлия мен Мәншүкті сөйлеткен
жырларында ақын заман, қоғам, уақыт хақындағы толғаныстарымен бөліседі.
Өнері өміршең, тағдыры қиындау жандардың ой-сезім әлемдері санаңызда
жаңғырады. Өнерпаз саңлақтардың тағдыры қашан да өнерді қастерлей, өнер
адамын қадір тұта білген халқымыздың тағдырымен бірегей. Өнер жолы қашаннан-
аққиян соқпағы, бұралаңы көп жол.
Жыр – әлемде жолдар аз таң нұрындай,
Зулай өтер дауылға, шаңға ұрынбай.
Бұралаң жол, бұрқасын өткелімен,
Сендік тағдыр менің де тағдырымдай, [6,88]–
дейді ол ақын Сараға арнауында.
Жол - басқа,
Мені өзіңмсн жақындатар
Тағдырлас, үндестігім [6,45].
Бұл жолдар – ақын Мәриям Хакімжановаға арналып жазылған Жыр анасы
триптихінен. Триптихте ақын-ананың, ақын-ұстаздың бейнесін – өмірдің талай
қиындығын, жыр-азап бейнесін тартқан үлкен жүрек, парасат иесін танисыз.
Лирикалық қаһарман негізінен ақынның өз болмысынан туындайды. Ал ақын
таланты неғұрлым қуатты болса, соғұрлым диапазоны кең, лирикалық
қаһарманның рухани өмірі, жан дүниесі күрделі де бай болып келеді. Шаңырақ
туралы жыр немесе жас ананың әндері циклы – Күнім де сен, күлімде сен,
бөбегім, – деп басталатын жылусыздау, құрғақ ұйқастап әсер еткен өлеңін
есептемесек, лирикалық қаһарман – өмірге сәби әкелген жас ананың
мақтанышын, көкірегіне жібек ерін тигенде жаны бақыттан талықсыған ананың
жан әлемін, жалпы әйел табиғатын мөлдірете көз алдыңызға әкелер жырлар.
Лирикалық қаһарман тығырыққа тірелгенде, қуанғанда, мұңданғанда анамен
сырласу түріндс жазылған жырлар поэзиямызда жоқ емес. Ал осы сыралғылас
жырлардың ішіндегі көлемдісі де, салмақтысы да Фариза ақынның Сырласу
немесе ақын әйслдің анасымен диалогы. Сенің махаббатың кітабының
лейтмотиві деп диалог – сырласу ана мен қыздың жеке бас әңгімесінен биік
жатыр.
Жинақтағы тағы бір ерекше атап өтілуі тиіс цикл – Тіршілік
тыныстары. Бұл – тұнып тұрған жыр сурет десе болғандай. Біреуін оқып
көрелік:
Даланы жалғыз жайланып,
Шымылдық құрып жатты түн.
Киіз үй. Көгал. Ай жарық,
Бағандай биік ақ түтін
Өрлейді көкке жай ғана,
Леп жоқ – сирек тыныш шақ.
Ұйқыға бөккен айнала,
Табиғат жатыр тыныстап.
Қараңғы құшып жасыл маң,
Тентек жел кеткен түңіліп.
Боз жусан – жұпар шашылған,
Көңілде көктер бір үміт.
Ару Ай кербез. Гүл рең,
Сүйкімді сұлу жас қылық,
Жұлдыздарды да нұрымен
бір сәтке сәуле шаштырып.
Барады көктс шат түрмен,
Аспанды дара басқарып.
Көз ілмсй Жерде жаттым мен
Жусанды жалғыз жастанып [10,123].
Сонау Гете, Лермонтов, Абайлар жырлаған Қараңғы түнде тау қалғып
әуені еске түседі. Табиғаттың осы бір сөз-сурет атмосферасына ортақтанасыз.
Циклдағы жырлардың қай-қайсысы да табиғат-ананың әр сәт-дірілін, құбылу
құбылысын, табиғат-адам гармониясын бейнелейді. Сенің махаббатындағы
жырлар түгелдей дерлік ақынның екі томдық таңдамалысына енді ("Жазушы",
1987). Мұның өзі жинақтың көркемдік бітімінің қапысыздығын да аңғартса
керек.
Осы екі томдық таңдамалысының алдында жарық көрген жыр жинағы Сұхбат
үшін ақынға Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Жинақтағы жырлар,
циклдар-уақыт-орта – адам-мәңгілік туралы, өнер мұраты хақындағы толғамдар.
Жыр - цикл дегеннен шығады, ақынның алғашқы бір-екі жинағынан өзге қай-
қайсысы да композициялық тұтастық танытады. Тақырыптық жағынан өзгеше
өлеңдерінің өзі бір цикл ішінде көркемдік нысанаға бағындырылып, үндестік,
үйлесіммен орнын тауып тұрады. Оңғарсынованың өлец ырғағын өзінше
өрнектеуі, сөз қолдану ерекшеліктері, сөйлемдерінің синтаксистік құрылысы
мен өлеңдегі ырғақ-интонациясынан ақынның өзіне тән публицистикалық
үнділік, еркін сөйлеп айтылатын сөзде ғана болатын оралымдылық мол
сезілетінін әдебиетші-ғалым Зәки Ахметов баса айтқан. Жалпы Фариза ақынның
көрксмдік құрал арсеналы, лексикалық ерекшелігі, өлеңдегі ішкі әуезділігі,
ырғақ-үндестік-үйлесімі де әдебиетші-ғалымдар әбден назар аударарлық
ерекшеліктер деу керек.
Ақындық көкірек-көз, қуатпен дүниенің о шеті мен бұ шетін, өткені мен
кеткенін, келер болашағын, жоғалтқаны мен тапқанын жіті барлап отырар
Оңғарсынованың сахнасы – дала, кейіпкерлері – оның сан тарау тағдырлы
адамдары. Мұнан Сарыарқаның сайын даласын да, кербез сұлу Көкшенің көркін
де, Маңғыстау маңғаздарын да; құрыш білек еңбекшіні де, тұлғасымен айбын-
айбар берген қаламдас ағаны да табасыз. Сәйгүлігі жұлдыздай аққан, майда
керімсалы соққан дала, аққанат киіз үйі, әженің қошқар мүйіз өрнекті
текеметі, ақ жаулықты жеңеше, бірге өскен дос-жаран – бәр-бәрін қоссаңыз –
дала панорамасын көрер едіңіз, оның бүкіл бояу-байлығын, тыныс-тіршілігін,
шиыршық атқан динамикалық тағдырлар қозғалысын сезіне түсер едіңіз.
Фариза қазақ поэзиясына келген кез — қазақ өлеңінің жаңа сапаға
ауысып, бір-бірін еш қайталамайтын, бір-бірін еш төмендете де алмайтын
ақындар шоғырының әдебиеттегі өз есімін алаңсыз таныта бастаған кезеңі.
Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Қадыр
Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Мұхтар Шаханов, Сағи Жиенбаев, Өтежан
Нұрғалиев, Зейнолла Шүкіров, бұл қатарға Әбділда Тәжібаев, Әбу
Сарсенбаев, Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов басқа да ағалар ұрпағын
қосыңыз. Фаризаның өзі асау толқын атаған қанжығалас іні-сіңлілері
Ақұштап Бақтыгереева, Күләш Ахметова, Иранбек Оразбеков, Жарасқан Әбдіраш,
Исраил Сапарбаев, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали Раушанов,
Серік Ақсұңқарұлы, Байбота Серікбаев, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Әбубәкір
Қайран, Гүлнәр Салықбаева сынды айтулы ақындарды қосыңыз. Өзі болған
қыз төркінін танымайды дегенге сайып кетпесек, біз қойнынан шыққан
ұжымдық шекпеннің құндыз жағасы осы Фариза. Бірақ, бұл өзге әңгіменің
еншісі.
Фаризаның мықтылығы неде – оның өлеңдерін оқу да, былайғы әлеммен
салыстыру. Сонда оның қазақ поэзиясында ғана емес, әлем поэзиясында
тұлғалық дәрежеге көтерілгенін, оның творчествосының ұлттық мұраға – ұлт,
мемлекет мақтан ететін мұраға айналғанын сезінуге болады.
Ұлы Өнер де Алла табиғаттас — әркім оны әлі, рухани бойы жеткенше
көреді. Ақын болам немесе болдым деуші көп те, Ақын аз болатыны сондықтан.
Қортық сана-түйсік үшін қолы жетпеген биік — Құдай. Ал Құдай дегеніміз
шексіз түсінік, ой-санаңызға, сезім-түйсігіңізге лайық асқақтай береді.
Фариза өлеңге о бастан ешкімге ұқсамайтын күрделі де құдіретті
болмыспен, тұлғаға тән тұтастықпен келді. Өмірге тек өзіне ғана тән көзбен
— сезім, жүрек көзімен қарау, биіктікті өзіне тән, ерекше болмыспен
сезінуден туындайтын поэзияның осындай бірегей құбылысы оның творчествосына
үңіле білген кісіге ғана сезілмек.
Жетпісінші жылдардың басында қалың елге үні естіле бастаған Фариза
поэзиясы сыртқы пішін, ішкі-сыртқы ырғақ, үйлесім, өлеңді оқи бастағанда
жүрекке ғана естілетін ішкі әуез-әуен сияқты басқалар ұзақ игеретін, бірақ
поэзияның әліппесі саналатын алғышарттарының ерекшелігін былай қойғанда,
өлеңде бейнеленетін объектінің бұрындары ешкім көрмеген қырынан көрініс
беруімен, эмоциялық асаулық пен жігерге, ішкі сезім найзағайына толы әсіре
қызылсыз, табиғи өмір бояуынан тұратын, семсердің жарқылы мен қиялдағы
ғажайып бақтың сұлулығын қосып көрсеткендей тосын сымбат сомдауымен
таңдандыратын жаңа бір әлемнің бар екендігін паш етті.
Тұлғалық болмысқа көтерілер шынайы дарын қашан да осылай — Поэзия
дейтін асқары мен асқағы жеткілікті ұлы әлемді жаңа бір қасиетпен байытып,
оның бұрын болмаған жаңа болмысын, ұлы мүмкіндігін ашады. Сол құдіретке
Фариза Оңғарсынова да ие екені даусыз.
Қызша киінген Махамбет дейтін ол туралы өзін де, сөзін де арзандатып
көрмеген әйгілі драматург Асқар Сүлейменов. Ол туралы, меніңше, таңданбай,
сүйсінбей айтқан қаламгер, ең бастысы, оқырман жоқ-ау деймін.
Фариза өлеңінде қарапайым нәрсенің өзі асқақтап сала береді. Оның екі
себебін ғана байқаймын: біріншісі — терең де асқақ сезіну — түсінуден
туатын ақиқат, екіншісі — бейшаралық пен пенделіктен жоғары тұратын рух
күштілігі. Әлем поэзиясының ақты-қарасын айқын айырып, адамзатқа ортақ
рухани игіліктерді бойына сіңірген Фариза мен қазақтың ең озық рухани
асылын бойына сіңірген Томирис тектес қазақ қызы Фариза қосыла келіп,
кемшіні жоқ, керемет ақын Фаризаны сомдағанға ұқсайды.
Менде бір толғаныс бар
(кейде өзім де түсінбеймін)
дауыл күнгі дарияның күшіндей бір...
... Өзім сонда тұтас бір ғасырдаймын,
жүргендеймін жарқылдап қасында Айдың,
Марғау, бейжай дүниені сілкіндіріп
бір таң қылмай мен, сірә, басылмаймын... [3,56]—
деп бір кездері әдебиетке еркін кіріп келген жас дарынның, сол от, сол
екпін мен текті тәкәббарлықты сәл де бәсеңсітпей бүгінге жетіп, ертеңге
беттеген ұлы жолында бір өзі ғана бір елдің мұрасы боларлық өзгеше бір
әлем — Фаризаның поэтикалық әлемі дүниеге келіп, мәңгілікке беттеді. О
баста-ақ, Жантолы, Жібек, Ақбөбек атынан сөйлеген Фариза кейін қазақ
әлеміне ортақ Сара, Майра, тағы басқа идеалдық есімдер ғана емес, Махамбет
те, Вийон да, негр қызы да, бір топ қазақ ақындары да, Досат та, ессіз
ғашық бозбала да, тәкәббар да, нәзік қыз да, ана да, дала да, жүрек те,
батыр да, тіпті... пенде де болып сөйлеп берді.
Рухы күшті Өлеңнің құдіретімен сезімдер, ішкі әлемдер энциклопедиясын
жасады, идеалдар галереясын орнатты.
Мұның өзі әдебиетте бар әдіс болғанымен, осынша сезімдер әлемін
бірінші жақтан сөйлейтін ақындық менге әркім өз әлінше сыйғызады, ол —
әлгі айтқан Құдай мен сана арасындағы қашықтыққа қатысты шаруа. Ақын
құдіретінің қажет тұсы да, мейлінше көрінері де осы. Аңғал оқырман Сара
немесе Махамбет осылай деген екен деп түсінсе мейлі, Фариза сомдаған
идеалдың бәрі бір ғана соның поэтикалық мені болып, Фариза ғана болып
асқақтайды, адасуы мен өкініші көп адам — пендені биікке, нағыз адамға тән
асқақтыққа, тазалыққа, ар мен намысқа шақырады, көзқарас пен сенім
түйіндерін батыл да айқын мінезбен шешіп береді. Әйгілі Әйелдің
монологында:
... Бірақ өзің айныдың,
Ұмыттың да жастықтың жұмақ күнін,
Сен мысқылдап, мен — болсам жылап тұрдым.
Өмір атты бұрқанған дарияға
Бұрымымнан ұстап ап лақтырдың...
Сенің от құшағыңда
Ардан аттап, қалдырды пәктігімді
Ләззатқа батырған ақ түнімді.
Айырдым мен аяусыз енді кимес
ақ көйлекті тігілген сәтті күнгі...
Мен кінәлі емеспін ар алдында
Құдайың да кешеді тап мұнымды [10,123]!
— деп келетін жолдар алмас қанжардай аяусыз айтылып, ыржаңшыл ақымаққа ес
кіргізбей ме! Түрмедегі Ақбөбектің:
Селтиген сары!
... тірілей сенің құшағыңа енбен,
Жүн ерін,
Аю мойныңа асыла алмайды
Қайыпты ораған білегім!
Асқақтығым асып, ашуың қысса,
Жарып же
жабайы қыздың жүрегін [3,222]! —
дейтіні немесе қазақ екені мүмкіндік туғанда ғана есіне түсіп, даурығысып
жатқандардың ойына да келмеген ұлттық ашу-ызаны бірде негр қызына, енді
бірде тағы біреуге жорта таңа отырып, қылышпен шапқандай етіп айтқаны,
кешегі заманның кезінде-ақ әділет пен ақиқатты (жеке өмірден саясаттарға
дейінгі) батыл жақтап, ерлік пен өрліктің перзенті боп қалғаны Фариза әлемі
әлі заманымыздың ірі тұлғаларының бірі еткеніне ешкім күмән келтіре қоймас.
Фариза әлемі — әлі өзіміз сырына тереңдей қоймаған, бірақ айтулылардың
бірі болып қазақпен бірге мәңгі жасайтын әлем. Оны айтып ұқтыруды міндет
етпедік. Фариза сомдаған Майраның бір монологында:
... тағдыр ғұмыр кештірмей малша маған,
Кемтар етпей, кенде етпей ар-санадан
Өмір бітті.
Мен кешкен сәттің бірін
Сезіне алмай өтеді қаншама адам[3,222]?! —
деген жолдар бар. Осы асқақ идеал мен адам қызығарлық тағдыр Фаризаға о
бастан өмірлік мұрат болса, енді Фаризаның өзі, өз әлемі, ақындық тағдыры
кейінгі саналы ұл-қызға, күні ертеңгі қазақ халқына идеал болып отыр.
Кеңестік қоғамнан күні кеше шығып, әлі ес жиып, етек жауып
үлгермеген сәби мінез халқымызға ұлттық идеология іздеп жатқан мына
алмағайып заманда қазіргі жас-кәрінің бәріне қажет мұраның бірі, бірегейі —
Фаризаның поэтикалық әлемі, ол сомдаған ұлттық лирикалық кейіпкердің
асқақ, қайсар, намысты, текті бейнесі [24,25] – деп ақын шығармашылығын
биік бағалайды сын пікір айтушы Құрманғали Қуанышбай.
Кейде ақын өлеңдеріндегі өмір шындығы көңілді боздатып, жүректі
қозғап, қамықтырып, қайғыртып, жаныңды жаралап, еңсеңді езіп, есеңгіретіп
жіберетінін де жасыра алмайсың. Ақынның жалпақ елдің ғана емес, жеке
адамдардың өмір-тіршілігіндегі түйткілдерді жанға батыра жазуының өзінен
дертіңе дауа, санаңа сая тапқандай сезімге бөленесің. Ақын өлеңдерінің
жүрегіңді бірде мұздатып, бірде сыздатып, жан-дүниеңді, сезіміңді
сілкінтіп, толқытып-толғантпауы, тебірентпеуі мүмкін емес. Сезімтал жүрек,
салқын қанды ақыл – поэзияның парасаттылығын арттыра түсетіндігінің
бұлтартпас ақиқаты осы.
Фариза ақынның өлеңдерін тақырыбы мен мазмұнына қарап бөліп-
бөлшектеп талдап-саралауға болмайтын сияқты да. Өйткені ақынның өлеңдері –
бүгінгі адамдардың, қоғамның, заманның сыры мен жыры, мұңы мен қыры. Оны
ақын ашық та анық айтқан:
Ойларым – елім, тілім, ар-намысым,
Шығады солар үшін жан дауысым [5,162].
Осылайша мен қазақпын деген барша зиялы қауымның, жалпы жамиғаттың
жатса-тұрса ойынан шықпай жүрген арман-тілегі екі-ақ жол өлеңге сыйып тұр.
Ақын өз өлеңдері туралы оқырманмен былайша сыр бөліседі:
Терең бойлап түйсініп, сезінбесең,
Ішін бермес жұмбақтай жыр-әлемім [3,88]!
Жаны жұмбақ ақынның жыры да жұмбақ, сезіміңмен, түйсігіңмен тереңде
жатқан ой-сырын түйсініп-сезінбесең, онда жүрегін жарып шыққан жырларының
мән-мағынасын, тұжырым-тоқтамын зердеңе тоқуың екіталай. Тағдыры мен жыры
біртұтас, егіз, оны бөліп-жарып қарау жөнсіз. Сөз қадірін білетін,
бағалайтын адамдарға ғана арналған ақын жырлары. Сондықтан да:
Бәрі осында: өмірім, от ғасырым,
Қимасыма, халқыма, досқа сырым,
Топастарды түйрейтін оқша шыным [10,56], –
деп ақын ағынан жарылады.
Фариза ақынның өткен өмір, бүгінгі заман, келешек туралы пәлсапалық
пайымдауларға толы жырлары да жүрегіңе жылы тиетінімен құнды.
Көзім салсам төмпешік, обаларға,
Түседі еске екі өмір жоғы адамға...[8,123]
Ол өз-өзіне мәңгі Күндей ғұмыр жоқ неге жерде деген сауал қойып,
ашып-жабылған есіктей аралықта өте шығатын өмірдің өткіншілігі мен өкініші
турасында толғақты ойларға беріліп, қас-қағым тіршіліктің бағасын біліп,
пендешіліктен арылудың қажеттігін адамдардың есіне салып отыр.
...Жылдан-жылға сиреуде достарым да,
Жаным жиі көмілер тоспа мұңға.
Өмір бар жерде өлім бар. Мезгілді-мезгілсіз ажал арамыздан асыл
достарымызды алып кетіп жатыр. Бұл жалғыз ақынның басына түскен
ауыртпашылық емес, барша адамзат өмірінің өзгермес тағдыры. Ақынның
оқырманмен сырласып, мұңдасуы көңілге қаяу түссе де, сергіп, серпілуге
үндеп, арман-мақсатына жетуіне асықтырғандай күй кештіруімен қымбат. Ал
ақынның дос пен достықты бағалауы қандай керемет:
Ұғар ешкім болмаса – кісі жетім,
Досы бардың ұялар ішіне Күн [6,89].
Адал дос, аяулы достықты, қияметтік қимас серігіңді бұлайша сезініп,
бағалау адамгершілігі асқақ, жүрегі жомарт, кісілікті адамның болмысында
ғана бар дара қасиет. Ақын соны тап басып, тауып айтып, оны өзгеге өнеге-
үлгі етіп отыр.
Адамдардың бір-бірімен ағайындай араласып, тату-тәтті тіршілік кешіп,
ғұмыр сүруінің, қамықса мұңын бөлісіп кемітетін, қуанса шаттығын бөлісіп
көбейтетін адал дос тауып, сол араларынан қыл өтпестей қияметтік достықты
көздің қарашығындай сақтау жайындағы ақынның жан сырлары да көптеген
өлеңдеріне алтын арқау болған. Достықтың сыр-сипатын ақын аузынан естиік:
...Қастасқан достан асар,
болмайды дұшпандарың...[6,123]
Дос болып жүріп, дұшпаныңа айналған адамның жаныңа салар жарасы аса
қауіпті екенін ескерткен ақын кеңесінен ғибрат алмасаң бола ма?!
...Қоштасып талай доспен
қайғының таттым дәмін...[8,340]
Немесе ...Жан беріп, жан алысар дос іздедім деген ақын сырына сенбей
көріңіз. Өйткені ол өмір шындығы. Араласқан адамның бәрін жаныңдай жақсы
көріп, сыры мен мұңын алаңсыз бөліскен кісінің бағың жүріп тұрғанда
...іздейтін, сағынатын, арыңды арлап, сөзіңді сөйлейтін, асты-үстіңе түсетін,
осылайша кеудеңе еніп, қаныңа сіңіп, сенісіп кеткен, қаумаласқан
достарыңның кейбірі дәрежелі қызметіңнен кеткен соң қарсы алдыңнан
жолыққанда сыртын беріп, көрмегенсіп өте шығатын өкінішін өлеңде өрнектеген
ақын өмірдің ащы да болса ақиқат шындығын алдыңа жайып салып отыр.
...Келем тартып әлі алға,
Достар – айдын, ел – кемем.
Екеуінсіз ғаламда
Түк емеспін мен деген...[8,123]
Дос пен елден сый-құрмет көрген адамның одан артық бақ пен бақыттың
жоқтығын сезінуі қандай керемет адамгершілік және жұрттың жүрегіндегі сол
ойды жыр жолдарында айшықтау да ақынның өмір-тіршіліктің бағасын біліп,
биік бағамдауы мен терең түсінуінің белгісі ғой
Кеткен сайын бір досым,
Қалам ылғи жерленіп... [8,120]
Досы өлсе, өзі өлгендей сезінетін ақжүрек адамның сөзі ғой бұл.
...Құздан құлап қалар ем, болмаса егер
періштедей менің дос-қорғандарым...[8,145]
Адал досты, араларындағы достықты бұлайша бағалау, оны оқырманға үлгі-
өнеге ету ақкөңіл ақынның ағынан жарылған жүрек сыры.
Қасым Аманжолов айтқандайын, ақын өмірбаяны өлеңдерінде екені рас қой.
Фариза да өзі ғұмыр кешіп жатқан уақыттың жыршысы. Ол өз замандастарының,
өз заманының өмірбаянын өз өлеңдерінде өрнектеп жүр. Сол себепті де оның
тағдыр жолын толғаған жырлары онымен құрбы-құрдас бір ұрпақтың да өмір
сыры.
Белгісіз солдат дейміз...
Ұлы едің біреудің тілеп алған,
Белгісіз боп қалдың сен.
Міне жалған... [7,10]
Кешегі қанды қырғын, сұм соғыс суреттерін ақын осылайша еске алып,
елін сүйген ерлерді осылайша сипаттайды. Ұрпақтар жүрегінде ерліктері мәңгі
алау болып мәңгі есте сақталарын көркем оймен көмкеру осындай-ақ болар!
Жалғыз ұлының қызығын көруді жасағаннан жалбарына сұраған ананың баласы
үйлене сала соғысқа аттанады да ене жетім, келін жесір қалады.
Жылдар өтті. Ол бірақ оралмады,
Қыран қайтып ұяға қона алмады.
Шашы ағарған қос әйел күтуде оны,
Үміт оты сөнбеген оларда әлі...[2,90]
Соғыс жанымызға салған жарақаттың сыры да, жыры да таусылмайтын
тауқымет. Сол сұлу келіншекке сұқтана, қадала көз тіккен шал-шауқандар,
қызғаныштың оты өртеген өзіндей қыз-келіншектер, арына дақ түсірмей, ғұмыры
күтумен өткен жас әйел тағдыры – сол жылдардың ортақ өмірбаяны. Жас
келіншектің жан азабы мен тән азабын ақын:
Құс жастықты құшады күйеуінің
Таныс иісі сіңіп те үлгермеген [2,90].
Қосыла сала қан майданға аттанған азаматын сағынған уыздай жас
келіншектің жан күйзелісін осылай ойға салып, көңіліңді құлазытып, жаныңды
жауратқан жырларын тебіренбей оқи алмасың анық. Ыстық ықылас, іңкәр
сезімдері сақталған жас жұбайлардың жылы төсегін суытқан сәтті – соғыс
басталып, ыстық құшақтары амалсыз жырлаған кездегі көрініс, ой-сезім
суреттері ғой бұл.
Өткен өмір суреттері ғана емес, бүгінгі күннің бозбала-
бойжеткендерінің арасындағы сырлы сезім пернелері де поэзия тілінде
шертіліп, шаттығы мен шерінің сазды әуенін көңіліңе ұялатады. Фариза
ақынның ғашық адамдардың көңіл күйін жырлаған өлеңдерін оқығанда жүрегің
алып-ұшып, сезіміңді теңіздей тербеткен сәтті көз алдыңа елестетесің:
сүйікті жігітін тосып, жанын ғашықтық жалыны өртеп, минут санап тұрған
қыздың ойы былайша өрнектелген:
Сөндіре алмай сағыныштың мұңдарын,
Сосын сенің кіріп келер сәттерің,
Тілсіз, үнсіз аймаласқан тәтті ерін...
Қос жүректе – ақ сезім мен пәк сенім.
Сәтке ынтығып шырын-бал,
Қол ұшынан бойға тарар жылулар.
Тек екеуміз түсінетін сыбырлар...[5,288]
Бұл өмірде қия алмайтын, әрбір қылығын қиялдайтын сәттерді – лирикалық
кейіпкердің ғашығын іздеп тапқаны – рахат сезімге батқаны санауы ғажап емес
пе?!
Әйел жаратылысының нәзіктігі мен қылықтылығын, жаны мен тәнінің
сұлулығын, махаббатының мөлдірлігін тап Фариза Оңғарсыновадай жарқыратып,
сүйсінте жазған ақын жалғыз-жарым ғана. Әйелдің болмысындағы табиғи қадір-
қасиетін, әсіресе мөлдір махаббатын, осы жолда кезігетін қызғанышы мен
сүйінішін, рахаты мен ләззатын жеріне жеткізе иландыра, сүйсіндіре,
тереңнен толғап жазған соң ғана ол мың сан оқырманға ой салуда.
Бір сәт мына бір өлең жолдарын оқиықшы:
Өртеді-ау мені тәтті ернің,
Жолықтық, жаным, кеш неғып...
Күрсіндім осы сәттердің
өкінішілігін еске алып...[5,288]
Қыз кездейсоқ жолыққан жігітке ғашық болып қалады, алайда осынау
кешігіп кезіккен махаббаттың ғұмыры қысқа болатынын есіне алған лирикалық
кейіпкердің өкініші өзегін өртейді. Оған оқырман да опынады. Аталы сөздің
құдыреттілігі осындай-ақ шығар-ау?!
Жүрегіңе жылу беретін, сезіміңе қызу беретін берен жырлары арқылы
өткен-кеткен өміріңді ойыңа оралтып, сағыныш бесігінде тербейтін ақын
талантының құдырет-күшіне бірден тәнті боласың. Адамдардың бір-біріне ғашық
болған, еркелеп, назданған, сенісіп сүйіскен сәттерін сағыну сезімдерінің
селі сені де, ойлы оқырман, бей-жай қалдырмасы анық. Ақын сол сезімді
жүрегіңе жеткізе жырлапты.
Күндер қайда көздерден жасын ұшқан,
Өкпелескен, назданған, тағы ұғысқан.
Сезім қайда жүректі алқындырып,
жын ұрғандай сенделтер сағыныштан [6,288]?
Фариза ақын, өзі жазғандай, дүние құбылыстарының бәрін де батыл
жырлайды, қуаныш-қайғыға батып жырлайды, қалың оқырманды өзіне-сөзіне ғашық
еткен сол асау арын, дара дарын, таланты мен тарпаң мінезі. Ол күнделікті
күйбең тіршілікке мойын ұсынбаған, мөлдір сезімге ойын шыңдаған арлы ақын.
Өскен жерім – қу тақыр, күн жеген жер,
Қаққылайды шаңыңды гулеген жел...
Ауыл десе жайлайды жанымды үміт,
Сонда ғана атардай таңым күліп.
Жасыл шардың бетінде жалғыз ноқат,
Мені мәңгі тартатын сағындырып [6,288]!
Өзі жазғандай, ақынның туып-өскен жері әлгі ит байласа тұрғысыз
меңіреу мекен сияқты: айдала, қу тақыр, апшы қуырған аптап, апта бойы
басылмайтын желөкпе жел. Сондай сұрқай сурет. Алайда тал бесігі тербелген,
кіндік қаны тамған кісіні сол ауылдың магниті тартады да тұрады, үміт те,
қызық та сол жерге ұя салғандай сезімнен ажырай алмайсың. Таңы күліп
ататын, күні қимай бататын қайран қасиетті қазақ ауылы – бәріміздің алтын
бесігіміз. Туған жердің қадір-қасиетін ұлықтау оны табиғатына емес,
адамдарына қарап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Фариза Оңғарсынованың поэзиясы мен поэтикасы
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-25
2.2. Фариза өлеңдерінің поэтикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-44
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..45-46
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 47-48
КІРІСПЕ
Қазақ халқының жаңару, өзгеру ерекшелігі қоғамдық өмірмен бірге
мәдени-рухани салалардан да анық танылады. Тәуелсіздікке қол жеткізу
руханият әлеміне де кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып
(Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытұлы т.б.), олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп
келеді. Қазақ тарихындағы ақтаңдақ беттер мен ұлт мұраты жолында қуғын-
сүргінге ұшырағандардың (М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-
мирастары, халық әдебиетінің қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен
тағылымына қатысты әдеби-тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына
келтіріліп, қалың көпке ұсыныла бастады.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-
әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу
мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық
- көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік
сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар,
руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-
белестерге көтерген – Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Тұрсынхан
Әбдірахманова, Сырбай Мәуленов, Ғафу Қайырбеков, Мұзафар Әлімбай, Марфуға
Айтхожина, Фариза Оңғарсынова, Ақұштап Бақтыгереева, Нұрлан Оразалин, Олжас
Сүлейменов, Қадыр Мырза Әлі, Қанипа Бұғыбаева, Мұхтар Шаханов, Темірхан
Медетбек, Өтежан Нұрғалиев, Сәкен Иманасов, Рафаэль Ниязбек, Жарасқан
Әбдірашев, Кеңшілік Мырзабеков, Асқар Егеубай, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек
Есдәулетов, Есенғали Раушанов, Иран Ғайып, Тұрсынай Оразбаева, Байбота
Серікбаев, Гүлнәр Салықбаева, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Нұрлан Мәукенұлы,
т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін
жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады.
Аталған ақындар шоғырының бел ортасында:
Сезімімен халқымның
Сақтап жүрек дірілін.
Талай отқа шарпылдым,
Сонда да әлі тірімін[11,48],
– деген өлең-өнердің өз өкілі – Фариза Оңғарсынова да бар.
Оңғарсынова – қазақ поэзиясына 60-жылдардың бел ортасында келген
үркердей топтың белгілі өкілі. Оның шығармашылығында кеше–бүгін–болашақ бек
астасады, ақын тарихи-қоғамдық перспективада сөйлейтіндіктен де, жырларында
уақыт атты көш-ағындағы адам тағдыры, халық тарихы барланады, зердеңізде
жанданады; от ойлы, сардар сезімді жырлар санаға сәуле құяды.
Шығармашылығының бұлақ-бастауы фольклордан, көшпеңділер поэзиясынан,
Ақтамберді, Махамбет, Абайлардан нәр алатын ақын жырларынан Махамбет
болмысының жаңа мазмұны, жырының заман нышандарымен байыған өрім-
қайырымдары бағамдалады.
Қаһарманның да жырларынан, ең алдымен, өзінің бітім-болмысы, таным-
парасаты айқындалады. Лирикалық кейіпкерлерінің барлығында дерлік өз
әлемінің бір бөлшегі жататын Фариза жырлары әу бастан-ақ оттылығымен, өршіл
рухымен оқшау тұрды. Жас шамасы, сөзім деңгейі, парасат биігі әрқилы
кейіпкерлер мінез ірілігі, болмыс біртұтастығымен тәнті етеді. Айталық,
Мен сенің жүрегіңдемін циклы оқырманның жүрегін бірден жаулап алды,
бойжеткен мен бөзбалалар Мен саған ғашық емес ем секілді жырларды өз
жүрек сырларындай жатқа соқты.
Өйткені – ақын жырларында жекелік жайттар көркемдік-эстетикалық
тұрғыдан жалпылық мәнге ие болды.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген,
адамдық, ізгілік иірімдерін тебіреністі толғамдармен еркін жырлаған –
Фариза Оңғарсынова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір тақырыпты да
тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-жүрек сәулесін
молынан түсірді.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық өнердің
тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-эстетикалық
нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Ахметов,
З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен қарастырылды.
Жұмыстың өзектілігі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашылдықпен
келіп, өршіл өлеңімен халықты оятқан, сілкінткен ақын Фариза
Оңғарсынова поэзиясы қарымды зерттеуді, жіті бақылауды талап етеді.
Осыдан барып зерттеп-зерделеуді, жан-жақты қарастыруды талап етіп тұрған
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың нысаны. Ф.Оңғарсынова шығармашылығы, автор туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазіргі
қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасы Фариза Оңғарсынованың ақындық әлемін
өлеңдері арқылы қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби
процестегі орын-үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын,
қаламгерлік нысанасын зерделеу.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі,
көзқарас эволюциясы т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда ұстау
міндет етілді:
– Ф. Оңғарсынованың ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын туындыларындағы елдің ардақты тұлғалары, қоғам
қайраткерлері бейнелену ерекшеліктеріне назар аудару;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей екі тармаққа
жіктелген негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Өмірін өлеңмен өрнектеген ақын
2.1. Ақын өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі
Бүгінгі көркемдік әлемі кемелденген, өрісті де өркенді қазақ
поэзиясының көгіндегі жарық жыр жұлдыздарының бірегейі, ақберен ақын –
Фариза Оңғарсынова. Жарты ғасыр бойы ой-санамызды жүрегін жарып шыққан
ғажайып ғазал-өлеңдерімен баурап, жан-дүниені жылытып, сезімді сергітеді.
Заманымыздың заңғар сөз зергерлерінің бірі – ақын Фариза Оңғарсынова
Тәңірінің туа дарын етіп жаратқан таңдаулы жандарының бірі. Жасынан
халықтың көз алдында қуаныш нұрына бөленіп келе жатқан ақынның өмір жолы
баршаға аян.
Ф.Оңғарсынова 1939 жылы 25 желтоқсанда Атырау облысының Исатай
ауданындағы сол батыр атасының атын алған теміржол стансасы маңындағы Нарын
құмының төбе-төбе шағылының арасында – кішкене ғана ауылда дүниеге келіп,
сол жерде Куйбышев орта мектебін тәмамдаған. Кейіннен Балықшы кентінде
бойжетті. 1961 жылы Атырау педагогикалық институтын бітірген. 1961 жыл
мен 1966 жылдар аралығында орта мектепте мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі,
директор қызметтерін атқарады.
1966-1970 жылдар аралығында Гурьевте Коммунистік еңбек газетінде
әдеби қызметкер, Лениншіл Жас (қазіргі Жас Алаш) газетінің Ақтөбе,
Атырау, Орал облыстарындағы меншікті тілшісі, 1970-78 жылдарда
республикалық Қазақстан пионері (қазіргі Ұлан) газетінің редакторы
болып жұмыс жасайды. 1978-2000 жылдарда Пионер (қазіргі Ақжелкен)
журналының бас редакторы,ал 2000-2004 жылдары Қазақстан Республикасы
мәжілісінің депутаты болды. Шығармалары 1958 жылдан жариялана бастаған.
Тұңғыш өлеңдер жинағы Сандуғаш 1966 жылы жарық көрген. Алмас қылыш,
Тартады бозбаланы магнитім, Сайраған Жетісудың бұлбұлымын, Тыңдаңдар,
тірі адамдар, Қарғыс, Қасірет пен ерлік жыры поэмаларының, Үйім –
менің Отаным, Маңғыстау монологтары, Революция және мен т.б. өлең
топтамаларының авторы. Көптеген шығармалары шет ел тілдеріне аударылған.
Чили ақыны Пабло Неруданың Жүректің төрт мезгілі кітабын, орыс ақыны
А.А. Блоктың Нәпсі, Куликов даласы, Он екі жыл өткен соң, Кармен,
Қарлы перде өлең топтамаларын, сондай-ақ армян ақыны С.Б. Капутикянның,
орыс ақындары Е.А.Евтушенконың, араб ақыны Әбдірахман әл Хамсидің
жекелеген шығармаларын қазақ тіліне аударған.
1984 жылы Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының иегері, осы жылы
Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен, Құрмет белгісі-мен,
2001 жылы Парасат орденімен марапатталған.
Қазақстанның Халық жазушысы Әбiш Кекілбаев ақын жайлы ойын былайша
білдіреді: Фариза жырларын оқыған сайын менiң көз алдыма құзарт шыңның
басына барып қонақтаған жаннат алқаптағы мұңлы шынар мен кәусар бұлақтың
сұлулығы мен мөлдiрлiгi келедi... Фариза – аспанға алау атып, шоқ шашыратып
жатқан рух жанартауы. Өшпейтiн де сөнбейтiн өжеттiк қайнары.
Екiұдай дәурен кешiп жатқан бүгiнгi қауымымызға ең керек ақын. Қайта
қалғып кетпеуiмiз үшiн, асқақ арман үлесiнен шыққанымызша алауымызды
әлсiретпей, лапылдап маздай беруiмiз үшiн қажет өлең [30,5] .
Ал белгілі қазақ ақыны Әбдiлда Тәжібаев: Мен Фаризаның махаббат
жырларынан бәрiмiзге ұқсамайтын өзгешелiк көремiн. Бұл – қайсымызды болса
да ойландыратын өзгешелiк. Адамның шартты түрдегi ережелерге, канондарға,
ескiрген әдет, дәстүрлерге тұтқын болып қалмай босануын, өз сезiмiн
ұрламай, жасырмай, бүкпей сөйлеуiн қазақ поэзиясында батыл жырлаған осы –
Фариза [21,4].
Фариза Оңғарсынова – қазақ өлеңiнiң түр-үлгiлерiн барынша кең
қолданған ақын. Жалпы, Фариза жырларының о баста кiндiк қаны дәстүр
топырағына тамып, сол дәстүр топырағының қызуы мен құнарын бойына молынан
сiңiрiп ержеткенiне бүгiнде көз жеткiзу қиын емес. Қасиеттi жерiмiздiң қара
топырағында армансыз аунап-қунап өскен тұла бойы қазақы қажыр мен қайраттан
тұратын ол күнсiңдi қызу өлеңдер бүгiнде өзiнiң ел алдында әлеуметтiк,
мәдени, рухани мiндеттерiн атқаруда – деп ой қорытады қазіргі қазақ
поэзиясының ақиық ақын ағасы Темiрхан Медетбеков.
Фариза жырлары – қазақ поэзиясында бітім-болмысымен ерекше тұрған өз
алдына бір дүние. Радловша айтқанда, ақын халық болғандықтан, қазақта
ежелден жыр жазирасы ерен бой түзеген ғой. Сол ғажайыптың ішінде бізге
жеткен айтыскер ақындардың қатарынан Сара, Айсұлу тәрізді нәзік жанды
жұлдыздар жымыңдайды. Ал жазба әдебиеті дамыған біздің дәуірімізде аналар
дарындылығының нағыз үлгісін көрсетіп, шоқ жұлдыз қыз-келіншектеріміз
шықты. Олар өз ақыл-парасаттарымен, дарын демеуімен жарқырап шықты. Міне,
Фариза сол шоқ жұлдыздың ішіндегі – Таңшолпаны. Бұл – оның өзге тегеурінді
ер-азамат ақындардан даралығының бір қыры.
Адам жанының шыңырау түкпірінде жатқан құпия сырлары мен сиқырлы
сезімдерін парасатты поэзияда ерекше нәзік нақыштармен жыр жолдарына түсіру
табиғи таланттың ғана маңдайына бұйырған бақыт болса керек. Фариза ақынның
өмірі мен өлеңінің жолы ақ, сапары сәтті болғаны – оған Алланың берген бағы
мен сыйы. Ол жаратылысынан ақын болып туған дара дарын. Ақын өлеңдерінің
өзгеше сипаты – оның қиялыңды қыдыртып, жер-әлемді шарлатып, ой-теңізіне
жүздіріп, түсіңді өңіңе айналдырып жібереді.
Ақын шығармашылығы жайлы мынадай пікір оқып көрелік: Шынында да
жасыған жігеріңді дуалы сөзімен қайраған, шартарапты шарлап шаршаған ойыңды
оятып, жан-жүрегіңді дүр сілкіндіретін өлең қуатына қалайша тамсанбассың?!
Ақын өлеңдерін оқыған сәтте – санаң сансырап, жүрегің қансырап, жаның
жүдеп, ойың ойсырап, көңілің жабырқап күйзелген шақта шыққан күндей шуағын
шашып, қуанышқа құшағын ашып, бір мезетте бақыттан басың айналып шыға
келесің. Шыңға шыққан шынардай асқақ ой жаныңды рахат сезіміне шомылдырады.
Сыңсыған орман, түнерген тау, мүлгіген дала, жел тербеген жер-көк – бәрі
сенімен сырласып, мұңдасып кететіндей сиқырлы сипатқа ие [24,8].
Өнер мұраты – халықты бір-бірімен жақындастырып, рухани жағынан
үндестіреді. Оның ішінде, әдебиет – халықтың ой-санасын өсіріп,
кемелдендіреді. Оның ішінде поэзиялық шығарманың халық жадында сақталып
санаға сіңуі аса зор. Осы орайда поэзия ұғымына түсінік беріп көрейікші.
Поэзия (грек. poiesis, poieo – жасаймын, тудырамын) – өлең үлгісіндегі
әдеби туындылар. Поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады[40,432].
Поэзиялық шығармаға сезім күйі, әсерлілік тән, ал прозалық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік мұраты мен
бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік сипаты мен бейнелеу
құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануында елеулі
өзгешеліктер бар. Поэзиялық шығармаларға тән айрықша қасиет – өмір
құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем бейнелеу. Ой-сезімнің бейнелілігі шығарманың
көркем пішініндегі әр алуан өзгешеліктердің тууына негіз болады.
Әдебиет халықтың рухани асыл қазынасы болғанымен, оны жасайтын халық
ішінен шыққан дарын иелері. Сондықтан да жеке адамдар жасаған әдебиет
туындыларын сандаған ұрпақ оқып, одан ұлағатты ой, өнеге-үлгі алады.
Тәлімдік, тағылымдық тұстары да мол.
Ақынның алғашқы кезеңіндегі жырларында жеке бастың көңіл-күй, сезім
сергелдендері лирикалық кейіпкердің ашық монологымен, еркін сөзбен
өрнектеліп, әрі бұл ретте, кейіпкердің, ең алдымен, өз пөзициясы алдындағы
планда тұрса, кейінгі жыр-циклдарында өмір-болмысты әрқилы қырынан танитын
лирикалық кейіпкер арын-оттылығын жоғалтпай, бірте-бірте сабыр-парасатқа
орын береді; өлшемді өлшем, жазықтық өлшем шеңберінен шығып, ақынның
махаббат, достық тақырыбындағы жырларының өзінде де таза жекелік сипаттан –
жалпылық таным деңгейіне көтеріліп, өткенді, бүгінді, болашақты зерделеуі
тереңдей түседі. Мысалы, ақынның тарихи тұлғалар хақындағы жыр циклдары,
поэмалары – Ақбөбек жырлары, Сайраған Жетісудың бұлбұлымын, Тартады
бөзбаланы магнитім, әсіресе Ақан сері аңыздары мен Мүшәйра бүгінгі
күнмен, қоғамдық-әлеуметтік тынысымызбен аса үндес. Ақын кейіпкерлерінін
өмір жолын жалпы тарихи-әлеуметтік ортаның ахуалымен тығыз байланыста ала
отырып, тарихи тұлға трагедиясын әлеуметтік орта, қоғамы аясында көркем
талдайды.
Фариза шығармашылығындағы азаматтық әуен лирикалық кейіпкерінің көңіл-
күйі, жан әлемінің сан мың сәттерін – сан мың сол сәтте ұстап өрнектер
өлеңдерінен бастап туған жер, ел, Отан, заман туралы жырларында күшейе
түседі; халқының өткені, бүгіні, замандас тағдыры туралы толғаныстары
уақыт, заман, дәуір туралы толғаныстарға ұласады.
Поэзия –
Әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем;
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдік те,
Қимылы – ырғақ, әуен,
Поэзия –
Арудай құпиясың
Ұқтырар жылдап әрең... [4,118]
– деп, поэзияға бейнелі де дара анықтама берген ақынның өнер-өлең және оның
мұраты, өнер адамының қоғамдағы орны мен рөлі туралы ойлар – бүкіл
шығармашылығының елеулі бір өзегі болып келеді. Ақын жырға теңеу таппақ боп
шарқ ұра отырып, бейнелілік қазанын ернеуінен асырады, тасытады. Сөз-
сарай, найзағай сынды жыр, жыр-жебе, семсер-жыр, айбалта-жыр, жыр-құрық,
жыр-Шолпан, жыр-жеңге, жыр-толғақ, тағдыр-жыр, жыр-әлсм, ән-шағала, ән-
пырақ, тағы да басқа көптеген теңеулер, сәулелі суреттер – өзіндік
дүниетанымы, өмір көруі, өлең өрнектеуі.
Цикл-жырларының, поэмаларының басым көпшілігінде жыр азабы, поэзиядағы
шеберлік, биік мұрат ұғымдарына үнемі айналып соғып отыратын Фариза өз
шығармашылығы туралы оқырмандармен Менің планетам циклында сырласады.
Терең бойлап түйсініп, сөзінбесең ішін бермес жұмбақтай – жыр әлемінің –
өз планетасының контур картасын сызып беретін ақын жеке өз атынан сөйлеп,
шығармашылық анкетасын қысқа да нұсқа ой-тезистерімен өзі саралайды; жалпы
өнер адамының миссиясын, шығармашылық азап-қуанышын, өмірінің мәні –
өлеңнің болмыс-бітімі неден екенін оқырмандарына саралатады. Ақынның өлеңі
мен өмірінің біртұтастығын танытатын, өлеңді неге аялайтынын, жыр
өлкесінде өзін неге аямайтынын аңдатар басқа да жыр циклдары баршылық. Оның
өз шығармашылығында әлсін-әлсін Махамбетке оралып отыруы, Махамбетке
жүгінуі – Алмас қылыш немесе мен Махамбетпен қалай кездестім, Поэзия
циклы немесе Махамбет аудармашысымен әңгіме – бекер емес.
...Поэзия дегенің – халық қаны,
Қасіреті, мұрасы, жарық таңы;
Ол –
Сезімнің оралмас мөлдірлігі.
Уақыт шаңын бойына дарытпады.
Жыр – Махамбет!
Махамбет...
Білмеймін, жел ме, сел ме,
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Жырда онымен бір тұлға теңдесер ме...
Әділетсіз дүниенің қабырғасын
Махамбетше сөгср жан кездесер ме...
Ондай жыр – ем кеселге... [8,78]–
дегенде ақын өнер атаулының, оның ішінде жырдың қоғамдық-әлеуметтік,
көркемдік-эстетикалық тұрғыдан да халық мүддесіне қызмет ету мұратын
ұстанады.
Көркем сөз майданында ақынға, жазушыға, еркекке, әйелге, кәріге, жасқа
деп шектеліп қойылған саржайлау да жоқ, құлазыған қу дала да жоқ. Ащы көл
де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа дейінгі биіктік те ортақ. Жер-ананың
отты жүрегіне дейінгі тереңдік те ортақ. Ерлік, батылдық, адалдық,
ұяттылық, арлылық, намысқойлық сияқты адамгершілік-азаматтық қасиеттердің
бәрі де ортақ. Мен қазақтың ақын қызы Фаризаны осындай асқарлардың биігінде
көремін" деп жазды сөз зергері Ғабит Мүсірепов Оңғарсынованың "Сұхбат"
жинағына алғысөзінде. Осы орайда ақынның ертеректе "Жұлдыз" журналында
жарияланған "Талант табиғаты біреу" (1977. № 3) атты мақаласы еске түседі.
Жалпы шығармашылық табиғаты хақында ойлармен бөліскен мақаласында ақын
әйелдер әйелше жазу керек, әйелдің қылығындай нәзік те мөлдір бастаудың
үніндей биязы жырлаған дұрыс... сыңайлас пікірлерге, негізінен поэтесса
сөзіне қарсы ойларын білдірген-ді. Мұндай пікірлердің құнарсыз жерге түскен
дән іспеттес екені, ең алдымен, ақынның өз шығармашылығы дәлелденді. Бір
есептен, мына бір жайтқа тоқтала кетпеске де болмайды. Айталық, қанша өлең
жинағын шығарғанмен де, жазғандары белгілі ақындар шығармашылығының
жаңғырығындай, өзіндік бет-бағдарын таба алмай жанталасатын өлеңшілдер,
эпигондыққа ұрынушылар, яғни поэтессалар қай кезде де болған, бола
береді. Мәселен, орыс әдебиетінде махаббат тақырыбын А.Ахматоваша жазуды
сән көрген көптеген ақын әйелдер болды. Осы жағдайға байланысты Анна
Ахматованың өзі әзіл-шыны аралас:
Могла ли Биче
Словно Данг творить,
Иль Лаура жар любви
Восславить! Я научила женщин
Говорить,
Но, боже, как их замолчать,
Заставить! [34,350] —
деп жазғаны да белгілі. Көркем сөзде жалпыға ортақ бір ғана өлшем бар. Ол –
талант, ой-парасат, көркемдік шеберлік асулары. Ақын мен ақынның
айырмашылығы – дүниені қалай көріп-танып, сол таным-суретін оқырманға қалай
жеткізе алуында. Дүние-ғаламды көру-қабылдауы, ой мен сезім табиғаты
өлшемдерінен келгенде әйел ақындардың белгілі өкілдерінің шығармашылығы –
Фариза Оңғарсынованың идеялық-көркемдік жүгі қомақты, әлеуметтік-азаматтық
бағыты айқын, отты да өршіл жырлары, сондай-ақ Қанипа Бұғыбаеваның жүрекке
сәуле құяр мөлдір де мұндылау лирикасы, Күләш Ахметованың ішкі бір үлкен
сабыр-пәлсападан бастау алатын мазмұнды жырлары төл поэзиямыздың соңғы
ширек ғасырында рухани-көркемдік ізденістер көкжиегін кеңейтіп, көркемдік-
эстетикалық құбылысқа айналды деуге болады.
Павел Антокольский Белла Ахмадулина туралы: Дарын қуаттылығы мен ой
зеректігі жағынан ерлерден еш кем түспсйді... Ол ақын әйел емес, ақын.
Бірақ шығармашылығының негізгі арқауы, лирикалық кейіпкері бәрібір әйелдер.
Басқаша айтқанда, әйел жанының сұлулығы мен сыршылдығы осы тұста анық
салтанат құрады деп жазды. Ал, орыс поэзиясында әйелді лирикалық қаһарман
етіп енгізген ірі тұлға Анна Ахматова (бұл қатарға Марина Цветаеваны да
қосу жөн) шығармашылығын көп зерттеген белгілі ғалым Виктор Жирмунский:
Поэзия тарихына, соның ішінде орыс поэзиясының тарихына Ахматова енгізген
ерекше жаңалық сол – ол әйелдерге тіл бітірді. Оған дейін әйел поэтикалық
сөзімнің объектісі ғана болып келсе, енді лирикалық кейіпкерге айналды деп
жазды. Ахматова орыс поэзиясында, А.Коллонтай сөзімен айтқанда, әйелдер
әлемінің толық жыр кітабын дүниеге әкелді.
Қазақ поэзиясында әйелдер әлемінің толық жыр кітабын жазған ақын –
Фариза Оңғарсынова. Ол өз шығармашылығында әйел тағдырын, жан дүниесін
терең, жүйелі суреттейді. Оның лирикалық кейіпкерлерінің адамгершілік
тұрғыдан қалыптасуы, рухани өсуі анық байқалатын жырларында әйел атты
күрделі планетаның жүрек соғысы, сезім бұрқаныстары, ой ағыны жан-жақты
зерделенеді. Әдебиетші ғалымдар мен сыншылардың бірқатары да Оңғарсынова
шығармашылығының бұл қырына тоқталмай кетпейді. Мысалы, филология ғылымының
докторы Рымғали Нұрғалиев Сезімін бүркемелеп, шымылдықтың ар жағында
ұстаған жіңішке жолды қыздарымыздың бүгінгі сезім әлеміндегі байлық,
рухани терең толғаныс, сұлулық, әсемдік, келісім мұраттары, адамгершілік
нысана биіктігін таныса; сыншы Сайлаубек Жұмабеков әйел жаны, ақын әйел
болмысы баршама қарама-қайшылығымен, күйініш-сүйінішімен, мұрат-мүддесімен
бүкіл творчество бойында жүйелі түрде көрініс табуы сирек [13,256] деп
көрсетеді.
Ақын Шілде атты таңдамалы жыр жинағының алғысөзінде: өз жырларымда
әйел жанының сан күйін мүмкіндігінше жеткізгім келеді... олардын тағдыры,
жан дүниесі, күлкісі мен көз жасы – өлеңдерімнің арқауы деген еді.
Шілдеден соң ақынның тағы бір әйелдер әлемі жыр кітабы – Сенің
махаббатың жарық көрді. Біртұтас шығармадай оқылатын бұл жинақ өз
архитектоникасымен ерекшеленеді. Дина, Майра, Әлия мен Мәншүкті сөйлеткен
жырларында ақын заман, қоғам, уақыт хақындағы толғаныстарымен бөліседі.
Өнері өміршең, тағдыры қиындау жандардың ой-сезім әлемдері санаңызда
жаңғырады. Өнерпаз саңлақтардың тағдыры қашан да өнерді қастерлей, өнер
адамын қадір тұта білген халқымыздың тағдырымен бірегей. Өнер жолы қашаннан-
аққиян соқпағы, бұралаңы көп жол.
Жыр – әлемде жолдар аз таң нұрындай,
Зулай өтер дауылға, шаңға ұрынбай.
Бұралаң жол, бұрқасын өткелімен,
Сендік тағдыр менің де тағдырымдай, [6,88]–
дейді ол ақын Сараға арнауында.
Жол - басқа,
Мені өзіңмсн жақындатар
Тағдырлас, үндестігім [6,45].
Бұл жолдар – ақын Мәриям Хакімжановаға арналып жазылған Жыр анасы
триптихінен. Триптихте ақын-ананың, ақын-ұстаздың бейнесін – өмірдің талай
қиындығын, жыр-азап бейнесін тартқан үлкен жүрек, парасат иесін танисыз.
Лирикалық қаһарман негізінен ақынның өз болмысынан туындайды. Ал ақын
таланты неғұрлым қуатты болса, соғұрлым диапазоны кең, лирикалық
қаһарманның рухани өмірі, жан дүниесі күрделі де бай болып келеді. Шаңырақ
туралы жыр немесе жас ананың әндері циклы – Күнім де сен, күлімде сен,
бөбегім, – деп басталатын жылусыздау, құрғақ ұйқастап әсер еткен өлеңін
есептемесек, лирикалық қаһарман – өмірге сәби әкелген жас ананың
мақтанышын, көкірегіне жібек ерін тигенде жаны бақыттан талықсыған ананың
жан әлемін, жалпы әйел табиғатын мөлдірете көз алдыңызға әкелер жырлар.
Лирикалық қаһарман тығырыққа тірелгенде, қуанғанда, мұңданғанда анамен
сырласу түріндс жазылған жырлар поэзиямызда жоқ емес. Ал осы сыралғылас
жырлардың ішіндегі көлемдісі де, салмақтысы да Фариза ақынның Сырласу
немесе ақын әйслдің анасымен диалогы. Сенің махаббатың кітабының
лейтмотиві деп диалог – сырласу ана мен қыздың жеке бас әңгімесінен биік
жатыр.
Жинақтағы тағы бір ерекше атап өтілуі тиіс цикл – Тіршілік
тыныстары. Бұл – тұнып тұрған жыр сурет десе болғандай. Біреуін оқып
көрелік:
Даланы жалғыз жайланып,
Шымылдық құрып жатты түн.
Киіз үй. Көгал. Ай жарық,
Бағандай биік ақ түтін
Өрлейді көкке жай ғана,
Леп жоқ – сирек тыныш шақ.
Ұйқыға бөккен айнала,
Табиғат жатыр тыныстап.
Қараңғы құшып жасыл маң,
Тентек жел кеткен түңіліп.
Боз жусан – жұпар шашылған,
Көңілде көктер бір үміт.
Ару Ай кербез. Гүл рең,
Сүйкімді сұлу жас қылық,
Жұлдыздарды да нұрымен
бір сәтке сәуле шаштырып.
Барады көктс шат түрмен,
Аспанды дара басқарып.
Көз ілмсй Жерде жаттым мен
Жусанды жалғыз жастанып [10,123].
Сонау Гете, Лермонтов, Абайлар жырлаған Қараңғы түнде тау қалғып
әуені еске түседі. Табиғаттың осы бір сөз-сурет атмосферасына ортақтанасыз.
Циклдағы жырлардың қай-қайсысы да табиғат-ананың әр сәт-дірілін, құбылу
құбылысын, табиғат-адам гармониясын бейнелейді. Сенің махаббатындағы
жырлар түгелдей дерлік ақынның екі томдық таңдамалысына енді ("Жазушы",
1987). Мұның өзі жинақтың көркемдік бітімінің қапысыздығын да аңғартса
керек.
Осы екі томдық таңдамалысының алдында жарық көрген жыр жинағы Сұхбат
үшін ақынға Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Жинақтағы жырлар,
циклдар-уақыт-орта – адам-мәңгілік туралы, өнер мұраты хақындағы толғамдар.
Жыр - цикл дегеннен шығады, ақынның алғашқы бір-екі жинағынан өзге қай-
қайсысы да композициялық тұтастық танытады. Тақырыптық жағынан өзгеше
өлеңдерінің өзі бір цикл ішінде көркемдік нысанаға бағындырылып, үндестік,
үйлесіммен орнын тауып тұрады. Оңғарсынованың өлец ырғағын өзінше
өрнектеуі, сөз қолдану ерекшеліктері, сөйлемдерінің синтаксистік құрылысы
мен өлеңдегі ырғақ-интонациясынан ақынның өзіне тән публицистикалық
үнділік, еркін сөйлеп айтылатын сөзде ғана болатын оралымдылық мол
сезілетінін әдебиетші-ғалым Зәки Ахметов баса айтқан. Жалпы Фариза ақынның
көрксмдік құрал арсеналы, лексикалық ерекшелігі, өлеңдегі ішкі әуезділігі,
ырғақ-үндестік-үйлесімі де әдебиетші-ғалымдар әбден назар аударарлық
ерекшеліктер деу керек.
Ақындық көкірек-көз, қуатпен дүниенің о шеті мен бұ шетін, өткені мен
кеткенін, келер болашағын, жоғалтқаны мен тапқанын жіті барлап отырар
Оңғарсынованың сахнасы – дала, кейіпкерлері – оның сан тарау тағдырлы
адамдары. Мұнан Сарыарқаның сайын даласын да, кербез сұлу Көкшенің көркін
де, Маңғыстау маңғаздарын да; құрыш білек еңбекшіні де, тұлғасымен айбын-
айбар берген қаламдас ағаны да табасыз. Сәйгүлігі жұлдыздай аққан, майда
керімсалы соққан дала, аққанат киіз үйі, әженің қошқар мүйіз өрнекті
текеметі, ақ жаулықты жеңеше, бірге өскен дос-жаран – бәр-бәрін қоссаңыз –
дала панорамасын көрер едіңіз, оның бүкіл бояу-байлығын, тыныс-тіршілігін,
шиыршық атқан динамикалық тағдырлар қозғалысын сезіне түсер едіңіз.
Фариза қазақ поэзиясына келген кез — қазақ өлеңінің жаңа сапаға
ауысып, бір-бірін еш қайталамайтын, бір-бірін еш төмендете де алмайтын
ақындар шоғырының әдебиеттегі өз есімін алаңсыз таныта бастаған кезеңі.
Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Қадыр
Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Мұхтар Шаханов, Сағи Жиенбаев, Өтежан
Нұрғалиев, Зейнолла Шүкіров, бұл қатарға Әбділда Тәжібаев, Әбу
Сарсенбаев, Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов басқа да ағалар ұрпағын
қосыңыз. Фаризаның өзі асау толқын атаған қанжығалас іні-сіңлілері
Ақұштап Бақтыгереева, Күләш Ахметова, Иранбек Оразбеков, Жарасқан Әбдіраш,
Исраил Сапарбаев, Жұматай Жақыпбаев, Ұлықбек Есдәулетов, Есенғали Раушанов,
Серік Ақсұңқарұлы, Байбота Серікбаев, Тыныштықбек Әбдікәкімов, Әбубәкір
Қайран, Гүлнәр Салықбаева сынды айтулы ақындарды қосыңыз. Өзі болған
қыз төркінін танымайды дегенге сайып кетпесек, біз қойнынан шыққан
ұжымдық шекпеннің құндыз жағасы осы Фариза. Бірақ, бұл өзге әңгіменің
еншісі.
Фаризаның мықтылығы неде – оның өлеңдерін оқу да, былайғы әлеммен
салыстыру. Сонда оның қазақ поэзиясында ғана емес, әлем поэзиясында
тұлғалық дәрежеге көтерілгенін, оның творчествосының ұлттық мұраға – ұлт,
мемлекет мақтан ететін мұраға айналғанын сезінуге болады.
Ұлы Өнер де Алла табиғаттас — әркім оны әлі, рухани бойы жеткенше
көреді. Ақын болам немесе болдым деуші көп те, Ақын аз болатыны сондықтан.
Қортық сана-түйсік үшін қолы жетпеген биік — Құдай. Ал Құдай дегеніміз
шексіз түсінік, ой-санаңызға, сезім-түйсігіңізге лайық асқақтай береді.
Фариза өлеңге о бастан ешкімге ұқсамайтын күрделі де құдіретті
болмыспен, тұлғаға тән тұтастықпен келді. Өмірге тек өзіне ғана тән көзбен
— сезім, жүрек көзімен қарау, биіктікті өзіне тән, ерекше болмыспен
сезінуден туындайтын поэзияның осындай бірегей құбылысы оның творчествосына
үңіле білген кісіге ғана сезілмек.
Жетпісінші жылдардың басында қалың елге үні естіле бастаған Фариза
поэзиясы сыртқы пішін, ішкі-сыртқы ырғақ, үйлесім, өлеңді оқи бастағанда
жүрекке ғана естілетін ішкі әуез-әуен сияқты басқалар ұзақ игеретін, бірақ
поэзияның әліппесі саналатын алғышарттарының ерекшелігін былай қойғанда,
өлеңде бейнеленетін объектінің бұрындары ешкім көрмеген қырынан көрініс
беруімен, эмоциялық асаулық пен жігерге, ішкі сезім найзағайына толы әсіре
қызылсыз, табиғи өмір бояуынан тұратын, семсердің жарқылы мен қиялдағы
ғажайып бақтың сұлулығын қосып көрсеткендей тосын сымбат сомдауымен
таңдандыратын жаңа бір әлемнің бар екендігін паш етті.
Тұлғалық болмысқа көтерілер шынайы дарын қашан да осылай — Поэзия
дейтін асқары мен асқағы жеткілікті ұлы әлемді жаңа бір қасиетпен байытып,
оның бұрын болмаған жаңа болмысын, ұлы мүмкіндігін ашады. Сол құдіретке
Фариза Оңғарсынова да ие екені даусыз.
Қызша киінген Махамбет дейтін ол туралы өзін де, сөзін де арзандатып
көрмеген әйгілі драматург Асқар Сүлейменов. Ол туралы, меніңше, таңданбай,
сүйсінбей айтқан қаламгер, ең бастысы, оқырман жоқ-ау деймін.
Фариза өлеңінде қарапайым нәрсенің өзі асқақтап сала береді. Оның екі
себебін ғана байқаймын: біріншісі — терең де асқақ сезіну — түсінуден
туатын ақиқат, екіншісі — бейшаралық пен пенделіктен жоғары тұратын рух
күштілігі. Әлем поэзиясының ақты-қарасын айқын айырып, адамзатқа ортақ
рухани игіліктерді бойына сіңірген Фариза мен қазақтың ең озық рухани
асылын бойына сіңірген Томирис тектес қазақ қызы Фариза қосыла келіп,
кемшіні жоқ, керемет ақын Фаризаны сомдағанға ұқсайды.
Менде бір толғаныс бар
(кейде өзім де түсінбеймін)
дауыл күнгі дарияның күшіндей бір...
... Өзім сонда тұтас бір ғасырдаймын,
жүргендеймін жарқылдап қасында Айдың,
Марғау, бейжай дүниені сілкіндіріп
бір таң қылмай мен, сірә, басылмаймын... [3,56]—
деп бір кездері әдебиетке еркін кіріп келген жас дарынның, сол от, сол
екпін мен текті тәкәббарлықты сәл де бәсеңсітпей бүгінге жетіп, ертеңге
беттеген ұлы жолында бір өзі ғана бір елдің мұрасы боларлық өзгеше бір
әлем — Фаризаның поэтикалық әлемі дүниеге келіп, мәңгілікке беттеді. О
баста-ақ, Жантолы, Жібек, Ақбөбек атынан сөйлеген Фариза кейін қазақ
әлеміне ортақ Сара, Майра, тағы басқа идеалдық есімдер ғана емес, Махамбет
те, Вийон да, негр қызы да, бір топ қазақ ақындары да, Досат та, ессіз
ғашық бозбала да, тәкәббар да, нәзік қыз да, ана да, дала да, жүрек те,
батыр да, тіпті... пенде де болып сөйлеп берді.
Рухы күшті Өлеңнің құдіретімен сезімдер, ішкі әлемдер энциклопедиясын
жасады, идеалдар галереясын орнатты.
Мұның өзі әдебиетте бар әдіс болғанымен, осынша сезімдер әлемін
бірінші жақтан сөйлейтін ақындық менге әркім өз әлінше сыйғызады, ол —
әлгі айтқан Құдай мен сана арасындағы қашықтыққа қатысты шаруа. Ақын
құдіретінің қажет тұсы да, мейлінше көрінері де осы. Аңғал оқырман Сара
немесе Махамбет осылай деген екен деп түсінсе мейлі, Фариза сомдаған
идеалдың бәрі бір ғана соның поэтикалық мені болып, Фариза ғана болып
асқақтайды, адасуы мен өкініші көп адам — пендені биікке, нағыз адамға тән
асқақтыққа, тазалыққа, ар мен намысқа шақырады, көзқарас пен сенім
түйіндерін батыл да айқын мінезбен шешіп береді. Әйгілі Әйелдің
монологында:
... Бірақ өзің айныдың,
Ұмыттың да жастықтың жұмақ күнін,
Сен мысқылдап, мен — болсам жылап тұрдым.
Өмір атты бұрқанған дарияға
Бұрымымнан ұстап ап лақтырдың...
Сенің от құшағыңда
Ардан аттап, қалдырды пәктігімді
Ләззатқа батырған ақ түнімді.
Айырдым мен аяусыз енді кимес
ақ көйлекті тігілген сәтті күнгі...
Мен кінәлі емеспін ар алдында
Құдайың да кешеді тап мұнымды [10,123]!
— деп келетін жолдар алмас қанжардай аяусыз айтылып, ыржаңшыл ақымаққа ес
кіргізбей ме! Түрмедегі Ақбөбектің:
Селтиген сары!
... тірілей сенің құшағыңа енбен,
Жүн ерін,
Аю мойныңа асыла алмайды
Қайыпты ораған білегім!
Асқақтығым асып, ашуың қысса,
Жарып же
жабайы қыздың жүрегін [3,222]! —
дейтіні немесе қазақ екені мүмкіндік туғанда ғана есіне түсіп, даурығысып
жатқандардың ойына да келмеген ұлттық ашу-ызаны бірде негр қызына, енді
бірде тағы біреуге жорта таңа отырып, қылышпен шапқандай етіп айтқаны,
кешегі заманның кезінде-ақ әділет пен ақиқатты (жеке өмірден саясаттарға
дейінгі) батыл жақтап, ерлік пен өрліктің перзенті боп қалғаны Фариза әлемі
әлі заманымыздың ірі тұлғаларының бірі еткеніне ешкім күмән келтіре қоймас.
Фариза әлемі — әлі өзіміз сырына тереңдей қоймаған, бірақ айтулылардың
бірі болып қазақпен бірге мәңгі жасайтын әлем. Оны айтып ұқтыруды міндет
етпедік. Фариза сомдаған Майраның бір монологында:
... тағдыр ғұмыр кештірмей малша маған,
Кемтар етпей, кенде етпей ар-санадан
Өмір бітті.
Мен кешкен сәттің бірін
Сезіне алмай өтеді қаншама адам[3,222]?! —
деген жолдар бар. Осы асқақ идеал мен адам қызығарлық тағдыр Фаризаға о
бастан өмірлік мұрат болса, енді Фаризаның өзі, өз әлемі, ақындық тағдыры
кейінгі саналы ұл-қызға, күні ертеңгі қазақ халқына идеал болып отыр.
Кеңестік қоғамнан күні кеше шығып, әлі ес жиып, етек жауып
үлгермеген сәби мінез халқымызға ұлттық идеология іздеп жатқан мына
алмағайып заманда қазіргі жас-кәрінің бәріне қажет мұраның бірі, бірегейі —
Фаризаның поэтикалық әлемі, ол сомдаған ұлттық лирикалық кейіпкердің
асқақ, қайсар, намысты, текті бейнесі [24,25] – деп ақын шығармашылығын
биік бағалайды сын пікір айтушы Құрманғали Қуанышбай.
Кейде ақын өлеңдеріндегі өмір шындығы көңілді боздатып, жүректі
қозғап, қамықтырып, қайғыртып, жаныңды жаралап, еңсеңді езіп, есеңгіретіп
жіберетінін де жасыра алмайсың. Ақынның жалпақ елдің ғана емес, жеке
адамдардың өмір-тіршілігіндегі түйткілдерді жанға батыра жазуының өзінен
дертіңе дауа, санаңа сая тапқандай сезімге бөленесің. Ақын өлеңдерінің
жүрегіңді бірде мұздатып, бірде сыздатып, жан-дүниеңді, сезіміңді
сілкінтіп, толқытып-толғантпауы, тебірентпеуі мүмкін емес. Сезімтал жүрек,
салқын қанды ақыл – поэзияның парасаттылығын арттыра түсетіндігінің
бұлтартпас ақиқаты осы.
Фариза ақынның өлеңдерін тақырыбы мен мазмұнына қарап бөліп-
бөлшектеп талдап-саралауға болмайтын сияқты да. Өйткені ақынның өлеңдері –
бүгінгі адамдардың, қоғамның, заманның сыры мен жыры, мұңы мен қыры. Оны
ақын ашық та анық айтқан:
Ойларым – елім, тілім, ар-намысым,
Шығады солар үшін жан дауысым [5,162].
Осылайша мен қазақпын деген барша зиялы қауымның, жалпы жамиғаттың
жатса-тұрса ойынан шықпай жүрген арман-тілегі екі-ақ жол өлеңге сыйып тұр.
Ақын өз өлеңдері туралы оқырманмен былайша сыр бөліседі:
Терең бойлап түйсініп, сезінбесең,
Ішін бермес жұмбақтай жыр-әлемім [3,88]!
Жаны жұмбақ ақынның жыры да жұмбақ, сезіміңмен, түйсігіңмен тереңде
жатқан ой-сырын түйсініп-сезінбесең, онда жүрегін жарып шыққан жырларының
мән-мағынасын, тұжырым-тоқтамын зердеңе тоқуың екіталай. Тағдыры мен жыры
біртұтас, егіз, оны бөліп-жарып қарау жөнсіз. Сөз қадірін білетін,
бағалайтын адамдарға ғана арналған ақын жырлары. Сондықтан да:
Бәрі осында: өмірім, от ғасырым,
Қимасыма, халқыма, досқа сырым,
Топастарды түйрейтін оқша шыным [10,56], –
деп ақын ағынан жарылады.
Фариза ақынның өткен өмір, бүгінгі заман, келешек туралы пәлсапалық
пайымдауларға толы жырлары да жүрегіңе жылы тиетінімен құнды.
Көзім салсам төмпешік, обаларға,
Түседі еске екі өмір жоғы адамға...[8,123]
Ол өз-өзіне мәңгі Күндей ғұмыр жоқ неге жерде деген сауал қойып,
ашып-жабылған есіктей аралықта өте шығатын өмірдің өткіншілігі мен өкініші
турасында толғақты ойларға беріліп, қас-қағым тіршіліктің бағасын біліп,
пендешіліктен арылудың қажеттігін адамдардың есіне салып отыр.
...Жылдан-жылға сиреуде достарым да,
Жаным жиі көмілер тоспа мұңға.
Өмір бар жерде өлім бар. Мезгілді-мезгілсіз ажал арамыздан асыл
достарымызды алып кетіп жатыр. Бұл жалғыз ақынның басына түскен
ауыртпашылық емес, барша адамзат өмірінің өзгермес тағдыры. Ақынның
оқырманмен сырласып, мұңдасуы көңілге қаяу түссе де, сергіп, серпілуге
үндеп, арман-мақсатына жетуіне асықтырғандай күй кештіруімен қымбат. Ал
ақынның дос пен достықты бағалауы қандай керемет:
Ұғар ешкім болмаса – кісі жетім,
Досы бардың ұялар ішіне Күн [6,89].
Адал дос, аяулы достықты, қияметтік қимас серігіңді бұлайша сезініп,
бағалау адамгершілігі асқақ, жүрегі жомарт, кісілікті адамның болмысында
ғана бар дара қасиет. Ақын соны тап басып, тауып айтып, оны өзгеге өнеге-
үлгі етіп отыр.
Адамдардың бір-бірімен ағайындай араласып, тату-тәтті тіршілік кешіп,
ғұмыр сүруінің, қамықса мұңын бөлісіп кемітетін, қуанса шаттығын бөлісіп
көбейтетін адал дос тауып, сол араларынан қыл өтпестей қияметтік достықты
көздің қарашығындай сақтау жайындағы ақынның жан сырлары да көптеген
өлеңдеріне алтын арқау болған. Достықтың сыр-сипатын ақын аузынан естиік:
...Қастасқан достан асар,
болмайды дұшпандарың...[6,123]
Дос болып жүріп, дұшпаныңа айналған адамның жаныңа салар жарасы аса
қауіпті екенін ескерткен ақын кеңесінен ғибрат алмасаң бола ма?!
...Қоштасып талай доспен
қайғының таттым дәмін...[8,340]
Немесе ...Жан беріп, жан алысар дос іздедім деген ақын сырына сенбей
көріңіз. Өйткені ол өмір шындығы. Араласқан адамның бәрін жаныңдай жақсы
көріп, сыры мен мұңын алаңсыз бөліскен кісінің бағың жүріп тұрғанда
...іздейтін, сағынатын, арыңды арлап, сөзіңді сөйлейтін, асты-үстіңе түсетін,
осылайша кеудеңе еніп, қаныңа сіңіп, сенісіп кеткен, қаумаласқан
достарыңның кейбірі дәрежелі қызметіңнен кеткен соң қарсы алдыңнан
жолыққанда сыртын беріп, көрмегенсіп өте шығатын өкінішін өлеңде өрнектеген
ақын өмірдің ащы да болса ақиқат шындығын алдыңа жайып салып отыр.
...Келем тартып әлі алға,
Достар – айдын, ел – кемем.
Екеуінсіз ғаламда
Түк емеспін мен деген...[8,123]
Дос пен елден сый-құрмет көрген адамның одан артық бақ пен бақыттың
жоқтығын сезінуі қандай керемет адамгершілік және жұрттың жүрегіндегі сол
ойды жыр жолдарында айшықтау да ақынның өмір-тіршіліктің бағасын біліп,
биік бағамдауы мен терең түсінуінің белгісі ғой
Кеткен сайын бір досым,
Қалам ылғи жерленіп... [8,120]
Досы өлсе, өзі өлгендей сезінетін ақжүрек адамның сөзі ғой бұл.
...Құздан құлап қалар ем, болмаса егер
періштедей менің дос-қорғандарым...[8,145]
Адал досты, араларындағы достықты бұлайша бағалау, оны оқырманға үлгі-
өнеге ету ақкөңіл ақынның ағынан жарылған жүрек сыры.
Қасым Аманжолов айтқандайын, ақын өмірбаяны өлеңдерінде екені рас қой.
Фариза да өзі ғұмыр кешіп жатқан уақыттың жыршысы. Ол өз замандастарының,
өз заманының өмірбаянын өз өлеңдерінде өрнектеп жүр. Сол себепті де оның
тағдыр жолын толғаған жырлары онымен құрбы-құрдас бір ұрпақтың да өмір
сыры.
Белгісіз солдат дейміз...
Ұлы едің біреудің тілеп алған,
Белгісіз боп қалдың сен.
Міне жалған... [7,10]
Кешегі қанды қырғын, сұм соғыс суреттерін ақын осылайша еске алып,
елін сүйген ерлерді осылайша сипаттайды. Ұрпақтар жүрегінде ерліктері мәңгі
алау болып мәңгі есте сақталарын көркем оймен көмкеру осындай-ақ болар!
Жалғыз ұлының қызығын көруді жасағаннан жалбарына сұраған ананың баласы
үйлене сала соғысқа аттанады да ене жетім, келін жесір қалады.
Жылдар өтті. Ол бірақ оралмады,
Қыран қайтып ұяға қона алмады.
Шашы ағарған қос әйел күтуде оны,
Үміт оты сөнбеген оларда әлі...[2,90]
Соғыс жанымызға салған жарақаттың сыры да, жыры да таусылмайтын
тауқымет. Сол сұлу келіншекке сұқтана, қадала көз тіккен шал-шауқандар,
қызғаныштың оты өртеген өзіндей қыз-келіншектер, арына дақ түсірмей, ғұмыры
күтумен өткен жас әйел тағдыры – сол жылдардың ортақ өмірбаяны. Жас
келіншектің жан азабы мен тән азабын ақын:
Құс жастықты құшады күйеуінің
Таныс иісі сіңіп те үлгермеген [2,90].
Қосыла сала қан майданға аттанған азаматын сағынған уыздай жас
келіншектің жан күйзелісін осылай ойға салып, көңіліңді құлазытып, жаныңды
жауратқан жырларын тебіренбей оқи алмасың анық. Ыстық ықылас, іңкәр
сезімдері сақталған жас жұбайлардың жылы төсегін суытқан сәтті – соғыс
басталып, ыстық құшақтары амалсыз жырлаған кездегі көрініс, ой-сезім
суреттері ғой бұл.
Өткен өмір суреттері ғана емес, бүгінгі күннің бозбала-
бойжеткендерінің арасындағы сырлы сезім пернелері де поэзия тілінде
шертіліп, шаттығы мен шерінің сазды әуенін көңіліңе ұялатады. Фариза
ақынның ғашық адамдардың көңіл күйін жырлаған өлеңдерін оқығанда жүрегің
алып-ұшып, сезіміңді теңіздей тербеткен сәтті көз алдыңа елестетесің:
сүйікті жігітін тосып, жанын ғашықтық жалыны өртеп, минут санап тұрған
қыздың ойы былайша өрнектелген:
Сөндіре алмай сағыныштың мұңдарын,
Сосын сенің кіріп келер сәттерің,
Тілсіз, үнсіз аймаласқан тәтті ерін...
Қос жүректе – ақ сезім мен пәк сенім.
Сәтке ынтығып шырын-бал,
Қол ұшынан бойға тарар жылулар.
Тек екеуміз түсінетін сыбырлар...[5,288]
Бұл өмірде қия алмайтын, әрбір қылығын қиялдайтын сәттерді – лирикалық
кейіпкердің ғашығын іздеп тапқаны – рахат сезімге батқаны санауы ғажап емес
пе?!
Әйел жаратылысының нәзіктігі мен қылықтылығын, жаны мен тәнінің
сұлулығын, махаббатының мөлдірлігін тап Фариза Оңғарсыновадай жарқыратып,
сүйсінте жазған ақын жалғыз-жарым ғана. Әйелдің болмысындағы табиғи қадір-
қасиетін, әсіресе мөлдір махаббатын, осы жолда кезігетін қызғанышы мен
сүйінішін, рахаты мен ләззатын жеріне жеткізе иландыра, сүйсіндіре,
тереңнен толғап жазған соң ғана ол мың сан оқырманға ой салуда.
Бір сәт мына бір өлең жолдарын оқиықшы:
Өртеді-ау мені тәтті ернің,
Жолықтық, жаным, кеш неғып...
Күрсіндім осы сәттердің
өкінішілігін еске алып...[5,288]
Қыз кездейсоқ жолыққан жігітке ғашық болып қалады, алайда осынау
кешігіп кезіккен махаббаттың ғұмыры қысқа болатынын есіне алған лирикалық
кейіпкердің өкініші өзегін өртейді. Оған оқырман да опынады. Аталы сөздің
құдыреттілігі осындай-ақ шығар-ау?!
Жүрегіңе жылу беретін, сезіміңе қызу беретін берен жырлары арқылы
өткен-кеткен өміріңді ойыңа оралтып, сағыныш бесігінде тербейтін ақын
талантының құдырет-күшіне бірден тәнті боласың. Адамдардың бір-біріне ғашық
болған, еркелеп, назданған, сенісіп сүйіскен сәттерін сағыну сезімдерінің
селі сені де, ойлы оқырман, бей-жай қалдырмасы анық. Ақын сол сезімді
жүрегіңе жеткізе жырлапты.
Күндер қайда көздерден жасын ұшқан,
Өкпелескен, назданған, тағы ұғысқан.
Сезім қайда жүректі алқындырып,
жын ұрғандай сенделтер сағыныштан [6,288]?
Фариза ақын, өзі жазғандай, дүние құбылыстарының бәрін де батыл
жырлайды, қуаныш-қайғыға батып жырлайды, қалың оқырманды өзіне-сөзіне ғашық
еткен сол асау арын, дара дарын, таланты мен тарпаң мінезі. Ол күнделікті
күйбең тіршілікке мойын ұсынбаған, мөлдір сезімге ойын шыңдаған арлы ақын.
Өскен жерім – қу тақыр, күн жеген жер,
Қаққылайды шаңыңды гулеген жел...
Ауыл десе жайлайды жанымды үміт,
Сонда ғана атардай таңым күліп.
Жасыл шардың бетінде жалғыз ноқат,
Мені мәңгі тартатын сағындырып [6,288]!
Өзі жазғандай, ақынның туып-өскен жері әлгі ит байласа тұрғысыз
меңіреу мекен сияқты: айдала, қу тақыр, апшы қуырған аптап, апта бойы
басылмайтын желөкпе жел. Сондай сұрқай сурет. Алайда тал бесігі тербелген,
кіндік қаны тамған кісіні сол ауылдың магниті тартады да тұрады, үміт те,
қызық та сол жерге ұя салғандай сезімнен ажырай алмайсың. Таңы күліп
ататын, күні қимай бататын қайран қасиетті қазақ ауылы – бәріміздің алтын
бесігіміз. Туған жердің қадір-қасиетін ұлықтау оны табиғатына емес,
адамдарына қарап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz