«Банк Центр Кредит» АҚ-ның мысалы негізінде Қазақстанда шағын және орта бизнесті несиелендіруді ұйымдастыруды жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ..5
1 Шағын бизнестің субъектілерінің дамуындағы банктік несиелендірудің ролі,оны іске асыру жағдайы және мәселелері
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын мәселелері ... ... ... ... ... .7
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын орны ... ... .13
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылуы ... ... ... 20
2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның ұйымдық .экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысының ұйымдастырылуы
2.1 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның ұйымдық.экономикалық сипаттамасы сипаттамасы ... ...25
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ .нда қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ...33
3 «Банк Центр Кредит» АҚ .нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіруді жетілдіру бағыттары
3.1 «Банк Центр Кредит» АҚ.да шағын бизнес субъектілерін несиелендіру бағыттарына және оның ұйымдастырылуына сипаттама ... ... 50
3.2. Шағын бизнесті несиелендіру проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ...56
3.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру деңгейін жоғарлату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.4 «Банк Центр Кредит» АҚ.нда шағын бизнесті ұзақ мерзімді несиелендірудің лизингтік механизмдерін дамыту ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 77
1 Шағын бизнестің субъектілерінің дамуындағы банктік несиелендірудің ролі,оны іске асыру жағдайы және мәселелері
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын мәселелері ... ... ... ... ... .7
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын орны ... ... .13
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылуы ... ... ... 20
2 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның ұйымдық .экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысының ұйымдастырылуы
2.1 «Банк Центр Кредит» АҚ.ның ұйымдық.экономикалық сипаттамасы сипаттамасы ... ...25
2.2 «Банк Центр Кредит» АҚ .нда қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ...33
3 «Банк Центр Кредит» АҚ .нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіруді жетілдіру бағыттары
3.1 «Банк Центр Кредит» АҚ.да шағын бизнес субъектілерін несиелендіру бағыттарына және оның ұйымдастырылуына сипаттама ... ... 50
3.2. Шағын бизнесті несиелендіру проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ...56
3.3 «Банк Центр Кредит» АҚ.нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру деңгейін жоғарлату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...65
3.4 «Банк Центр Кредит» АҚ.нда шағын бизнесті ұзақ мерзімді несиелендірудің лизингтік механизмдерін дамыту ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 77
Экономикалық өсуді ынталандыру – кез-келген елдің экономикалық саясатының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, өйткені экономикалық өсу халықтың әл-ауқатының артуына жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын бизнес субъектілері экономикалық өсу факторларының бірі болып табылады. Аса өзекті экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шешу барысында шағын және орта бизнестің рөлі ерекше. Мемлекет тарапынан елеулі шығындарды талап етпестен, шағын бизнес «салауатты» бәсекелі ортаның қалыптасуына, нарықтық тепе-теңдіктің орнауына, жаңа жұмыс орындарының құрылуына, жағдайы орташа тұрғындар тобының қалыптасуына, тұрғындардың әр-түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды, ал бұл – ақыр соңында, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнестің даму мәселелері біздің еліміздің басшылығы үшін әрдайым басымдықты мәселе болып табылады. Мемлекет тарапынан қолға алынған, жеке кәсіпкерлікті қолдау шаралары ТМД елдерінің арасындағы ауқымы бойынша теңдессіз. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына арнаған «Қазақстандық жол – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауында шағын және орта бизнестің дамуын еліміздің экономикалық саясатының басымдықты бағыттарының біріне жатқызған. Шағын бизнесті дамыту – Қазақстанның 21-ші ғасырдағы индустриалдық және әлеуметтік жаңаруының басты құралы. Біздің экономикамыздағы шағын бизнестің үлесі қаншалықты көп болса – Қазақстанның дамуы да соншалықты тұрақты болады.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын бизнес субъектілері экономикалық өсу факторларының бірі болып табылады. Аса өзекті экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шешу барысында шағын және орта бизнестің рөлі ерекше. Мемлекет тарапынан елеулі шығындарды талап етпестен, шағын бизнес «салауатты» бәсекелі ортаның қалыптасуына, нарықтық тепе-теңдіктің орнауына, жаңа жұмыс орындарының құрылуына, жағдайы орташа тұрғындар тобының қалыптасуына, тұрғындардың әр-түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды, ал бұл – ақыр соңында, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнестің даму мәселелері біздің еліміздің басшылығы үшін әрдайым басымдықты мәселе болып табылады. Мемлекет тарапынан қолға алынған, жеке кәсіпкерлікті қолдау шаралары ТМД елдерінің арасындағы ауқымы бойынша теңдессіз. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына арнаған «Қазақстандық жол – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауында шағын және орта бизнестің дамуын еліміздің экономикалық саясатының басымдықты бағыттарының біріне жатқызған. Шағын бизнесті дамыту – Қазақстанның 21-ші ғасырдағы индустриалдық және әлеуметтік жаңаруының басты құралы. Біздің экономикамыздағы шағын бизнестің үлесі қаншалықты көп болса – Қазақстанның дамуы да соншалықты тұрақты болады.
1.1997 жылдың 7 шілдесіндегі «Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдаумен дамытудың басымдылықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
2. Жаманқараев, Ж. Банктің шағын және орта бизнесті несиелеудегі мәні мен мақсаттары [Текст] / Ж. Жаманқараев // Экономика негіздері: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. - 2011. - № 1(43). - Б. 20-24.
3.Досмухамедова, А.Д. Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері [Текст] / А. Досмухамедова // Саясат - Policy. - 2010. - № 8. - Б. 72-73.
4.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол.
5.Қазақстан Республикасының Ұлттық Экономика министрлігінің Статистика бойынша Комитетінің ресми мәліметтері [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.stat.gov.kz. – Кіру датасы: 21.04.2016.
6.Кангалакова, Д.М. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын мәселелер [Текст] / Д. Кангалакова // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2015. - № 1 (107). - Б. 403-406.
7.Төлегенова, А. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны [Текст] / А. Төлегенова // Ізденіс (Гуманитарлық серия). - 2011. - № 2. - Б. 9-12.
8.Халымбетова, Т.С. Проблемы развития малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Т. Халымбетова // Банки Казахстана. - 2014. - № 2. - Б. 26-28.
9.Зиядин, С.Т. Некоторые проблемы развития малого предпринимательства в Казахстане [Текст] / С. Зиядин // Деньги и кредит. - 2014. - № 6. - Б.72-74.
10. Джандосова, З.К. Доступность кредитов для предприятий малого и среднего бизнеса. Тенденции и перспективы кредитования МСБ [Текст] / З. Джандосова // Банки Казахстана. - 2012. - № 8. - Б. 51-55.
11.Статистический бюллетень Национального Банка Республики Казахстан [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.nationalnbank. – Кіру датасы: 16.03.2016.
12."ForteBank" акционерлік қоғамының жарғысы Отзывы о Банках Казахстана [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.fortebank.com. – Кіру датасы: 11.02.2016.
13."ForteBank" АҚ-ның 2012-2014 жылдар бойынша жылдық есептері [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.fortebank.com. – Кіру датасы: 11.02.2016.
14.Тихомирова, Е.В. Крдитование малого и среднего бизнеса – перспективное направление кредитной политики банков [Текст] / Е.Тихомирова // Деньги и кредит. - 2014. - № 1. - Б.46-53.
15.Толегенова, А. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты [Текст] / А. Толегенова // Қазақстан жоғары мектебі. - 2011. - № 2. - Б. 246-249.
16.Маширова, Т. Шағын және орта бизнес субъектілерінің экономикадағы рөлі [Текст] / Т. Маширова, Б. Сабенова, А. Сихымбекова // Қазақстан жоғары мектебі. - 2011. - № 4. - Б. 234-239.
17.Омарова, А. К. Шағын және орта бизнесті дамытудың негізгі бағыттары [Текст] / А. К. Омарова // Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігі: қазіргі жағдай және болашағы: ҚазАШҒА корр.-мүшесі, техн. ғылым докт. проф. Е. Т. Төлеуовтың 70 жасқа толуына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конф. материалдары. - Семей: Шәкәрім атынд. Семей мемлекеттік ун-ті. - 2012. - Б. 199-201.
18.Мұқанқызы, М. Шағын және орта бизнес ЕАОЭ-дағы бәсекелестіктен қауіптенеді [Текст] / М. Мұқанқызы // Экономика негіздері: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. - 2014. - № 4 (64). - Б. 13-14.
19. Утесинова, Г. Е. Шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда экономикалық ресурстарды тиімді қолдану тетіктері [Текст] / Г. Е. Утесинова // Кәсіптік қазақ тілі. - 2014. - № 3(31). - Б. 25-29.
20.Жупарова, А. Основные барьеры для эффективного развития инновационной деятельности организации малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / А. Жупарова // Вестник КазНУ имени Аль-Фараби / сер. экон./. - 2015. - № 5(111). - Б. 150-158.
21. Королева, Е. А. Перспективные направления развития банковской кредитной поддержки малых и средних предприятий в России [Текст] / Е. А. Королева // Банковские услуги. - 2015. - № 11. - Б. 19-23.
22.Сабден, О. Механизм форсированного развития малого и среднего предпринимательства Казахстана [Текст] / О. Сабден, А. Н. Тургинбаева, Л. Ж. Аширбекова // Экономика : стратегия и практика. - 2015. - № 4 (36). - Б. 31-38.
23.Утебаева, А. Б. Оценка развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан [Текст] / А. Б. Утебаева // Вестник Казахского национального университета имени Аль-Фараби /серия экономическая/. - 2014. - № 5 (105). - Б. 88-93.
24.Попов, Г. П. Как повысить уровень кредитования малого и среднего бизнеса [Текст] / Г. П. Попов // Деньги и кредит. - 2014. - № 12. - Б. 32-35.
26.Попов, Г. П. Почему уровень кредитования малого и среднего бизнеса столь низок в нашей стране и как сделать кредиты более доступными [Текст] / Попов Г. П. // Финансовый менеджмент. - 2014. - № 6. - Б. 129-139.
27.Байдусенов, Т. А. Основные экономические показатели развития МСБ Казахстана [Текст] / Т. А. Байдусенов // Саясат policy. - 2014. - № 7-8. - С. 8-12.
28. Әнет, С. С. Малый и средний бизнес в Казахстане [Текст] / С. С. Әнет, Б. Б. Ажиханов // Высшая школа Казахстана. - 2015. - № 3. - Б. 49-52.
29.Берстембаева, Р. К. Проблемы финансового обеспечения малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Р. К. Берстембаева, Б. Т. Аймурзина // Транзитная экономика. - 2015. - № 3. - Б. 19-32.
30.Рогачев, М. С. Направления повышения участия малых банков в содействии развитию малого и среднего предпринимательства в современных условиях (российский и зарубежный опыт) [Текст] / М. С. Рогачев // Банковские услуги. - 2015. - № 5. - Б. 19-27.
31.Лухманова, Г. К. Развитие малого и среднего бизнеса Республики Казахстан в посткризисный период [Текст] / Г. К. Лухманова // Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан. - 2013. - №4. - Б. 140 -144.
32. Халымбетова, Т. С. Проблемы развития малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Т. С. Халымбетова // Банки Казахстана. - 2014. - № 2. - Б. 26-28.
33.Ушанов, А. Е. Оптимизация бизнес-процесса привлечения и сопровождения банком клиентов сегмента среднего и крупного бизнеса [Текст] / А. Е. Ушанов // Банковские услуги. - 2014. - № 1. - Б. 19-24.
34.Чука, Л. Новые возможности финансирования малого бизнеса [Текст] / Л. Чука, Ж. Ю. Панина // Деньги и кредит. - 2014. - № 5. - Б. 31-33.
35.Идирисова, Б. Ш. Малый и средний бизнес Казахстана: перспективы развития [Текст] / Б. Ш. Идирисова, А. М. Ахметова // Альпари. - 2014. - № 1. - Б. 3-9.
36.Лисак, Б. И. Некоторые теоретические и практические аспекты финансово-кредитной поддержки субъектов малого и среднего бизнеса [Текст] / Б. И. Лисак // Банки Казахстана. - 2014. - № 8. - Б. 5-14.
37.Кононкова, Н. Малый бизнес как источник экономического роста [Текст] / Н. Кононкова, С. Ширяева // Проблемы теории и практики управления. - 2014. - № 9. - Б. 114-119.
38. Виленский, А. Парадокс поддержки малого бизнеса: предварительные итоги кризиса [Текст] / А. Виленский // Вопросы экономики. - 2011. - № 6. - Б. 149-155.
39. Баранов, П. П. (Стратегические направления регионального развития малого и среднего предпринимательства [Текст] / П. П. Баранов, Т. В. Кожинова, И. С. Ферова // Аудитор. - 2012. - № 1. - Б. 49-52.
40. Ташенова, С. Учетно-аналитические и экономические проблемы малого и среднего бизнеса [Текст] / С. Ташенова // Налоги и финансы. - 2011. - № 6. - Б. 12-17.
41. Кусаинов, М. Совершенствование инструментов финансовой и нефинансовой поддержки малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / М. Кусаинов // Государственный аудит. - 2010. - № 4(9). - Б. 28-30.
42. Оспанова, М. М. Малый бизнес в Казахстане [Текст] / М. М. Оспанова // Альпари. - 2011. - № 2-3. - Б. 41-45.
43. Лядова, Е. В. Особенности инфраструктурной поддержки малого и среднего предпринимательства на разных этапах жизненного цикла [Текст] / Лядова Е. В. // Менеджмент в России и за рубежом. - 2011. - № 6. - Б. 105-111.
44. Абилгазиев, Ч. Е. Малый и средний бизнес в Казахстане; проблемы, тенденции, перспективы развития [Текст] / Ч. Е. Абилгазиев // Научный мир Казахстана. - 2012. - № 2. - Б. 288-291.
45. Кольбаев, М. К. Специфика инвестиционной модели в сфере малого и среднего бизнеса [Текст] / М. К. Кольбаев // АльПари. - 2010. - № 2. - Б. 188-191.
46. Шелепов, В. Г. Формирование институционального механизма кредитования инновационных компаний в условиях модернизации экономики [Текст] / В. Г. Шелепов // Банковские услуги. - 2010. - N 9. - Б. 2-7.
2. Жаманқараев, Ж. Банктің шағын және орта бизнесті несиелеудегі мәні мен мақсаттары [Текст] / Ж. Жаманқараев // Экономика негіздері: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. - 2011. - № 1(43). - Б. 20-24.
3.Досмухамедова, А.Д. Шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы мен артықшылығы және кемшіліктері [Текст] / А. Досмухамедова // Саясат - Policy. - 2010. - № 8. - Б. 72-73.
4.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – 2014 жылғы 11 қараша. Нұрлы жол – болашаққа бастар жол.
5.Қазақстан Республикасының Ұлттық Экономика министрлігінің Статистика бойынша Комитетінің ресми мәліметтері [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.stat.gov.kz. – Кіру датасы: 21.04.2016.
6.Кангалакова, Д.М. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерліктің ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын мәселелер [Текст] / Д. Кангалакова // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2015. - № 1 (107). - Б. 403-406.
7.Төлегенова, А. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны [Текст] / А. Төлегенова // Ізденіс (Гуманитарлық серия). - 2011. - № 2. - Б. 9-12.
8.Халымбетова, Т.С. Проблемы развития малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Т. Халымбетова // Банки Казахстана. - 2014. - № 2. - Б. 26-28.
9.Зиядин, С.Т. Некоторые проблемы развития малого предпринимательства в Казахстане [Текст] / С. Зиядин // Деньги и кредит. - 2014. - № 6. - Б.72-74.
10. Джандосова, З.К. Доступность кредитов для предприятий малого и среднего бизнеса. Тенденции и перспективы кредитования МСБ [Текст] / З. Джандосова // Банки Казахстана. - 2012. - № 8. - Б. 51-55.
11.Статистический бюллетень Национального Банка Республики Казахстан [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.nationalnbank. – Кіру датасы: 16.03.2016.
12."ForteBank" акционерлік қоғамының жарғысы Отзывы о Банках Казахстана [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.fortebank.com. – Кіру датасы: 11.02.2016.
13."ForteBank" АҚ-ның 2012-2014 жылдар бойынша жылдық есептері [Электронды ресурс] / Кіру режимі: www.fortebank.com. – Кіру датасы: 11.02.2016.
14.Тихомирова, Е.В. Крдитование малого и среднего бизнеса – перспективное направление кредитной политики банков [Текст] / Е.Тихомирова // Деньги и кредит. - 2014. - № 1. - Б.46-53.
15.Толегенова, А. Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты [Текст] / А. Толегенова // Қазақстан жоғары мектебі. - 2011. - № 2. - Б. 246-249.
16.Маширова, Т. Шағын және орта бизнес субъектілерінің экономикадағы рөлі [Текст] / Т. Маширова, Б. Сабенова, А. Сихымбекова // Қазақстан жоғары мектебі. - 2011. - № 4. - Б. 234-239.
17.Омарова, А. К. Шағын және орта бизнесті дамытудың негізгі бағыттары [Текст] / А. К. Омарова // Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігі: қазіргі жағдай және болашағы: ҚазАШҒА корр.-мүшесі, техн. ғылым докт. проф. Е. Т. Төлеуовтың 70 жасқа толуына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конф. материалдары. - Семей: Шәкәрім атынд. Семей мемлекеттік ун-ті. - 2012. - Б. 199-201.
18.Мұқанқызы, М. Шағын және орта бизнес ЕАОЭ-дағы бәсекелестіктен қауіптенеді [Текст] / М. Мұқанқызы // Экономика негіздері: мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту. - 2014. - № 4 (64). - Б. 13-14.
19. Утесинова, Г. Е. Шағын және орта бизнестің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда экономикалық ресурстарды тиімді қолдану тетіктері [Текст] / Г. Е. Утесинова // Кәсіптік қазақ тілі. - 2014. - № 3(31). - Б. 25-29.
20.Жупарова, А. Основные барьеры для эффективного развития инновационной деятельности организации малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / А. Жупарова // Вестник КазНУ имени Аль-Фараби / сер. экон./. - 2015. - № 5(111). - Б. 150-158.
21. Королева, Е. А. Перспективные направления развития банковской кредитной поддержки малых и средних предприятий в России [Текст] / Е. А. Королева // Банковские услуги. - 2015. - № 11. - Б. 19-23.
22.Сабден, О. Механизм форсированного развития малого и среднего предпринимательства Казахстана [Текст] / О. Сабден, А. Н. Тургинбаева, Л. Ж. Аширбекова // Экономика : стратегия и практика. - 2015. - № 4 (36). - Б. 31-38.
23.Утебаева, А. Б. Оценка развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан [Текст] / А. Б. Утебаева // Вестник Казахского национального университета имени Аль-Фараби /серия экономическая/. - 2014. - № 5 (105). - Б. 88-93.
24.Попов, Г. П. Как повысить уровень кредитования малого и среднего бизнеса [Текст] / Г. П. Попов // Деньги и кредит. - 2014. - № 12. - Б. 32-35.
26.Попов, Г. П. Почему уровень кредитования малого и среднего бизнеса столь низок в нашей стране и как сделать кредиты более доступными [Текст] / Попов Г. П. // Финансовый менеджмент. - 2014. - № 6. - Б. 129-139.
27.Байдусенов, Т. А. Основные экономические показатели развития МСБ Казахстана [Текст] / Т. А. Байдусенов // Саясат policy. - 2014. - № 7-8. - С. 8-12.
28. Әнет, С. С. Малый и средний бизнес в Казахстане [Текст] / С. С. Әнет, Б. Б. Ажиханов // Высшая школа Казахстана. - 2015. - № 3. - Б. 49-52.
29.Берстембаева, Р. К. Проблемы финансового обеспечения малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Р. К. Берстембаева, Б. Т. Аймурзина // Транзитная экономика. - 2015. - № 3. - Б. 19-32.
30.Рогачев, М. С. Направления повышения участия малых банков в содействии развитию малого и среднего предпринимательства в современных условиях (российский и зарубежный опыт) [Текст] / М. С. Рогачев // Банковские услуги. - 2015. - № 5. - Б. 19-27.
31.Лухманова, Г. К. Развитие малого и среднего бизнеса Республики Казахстан в посткризисный период [Текст] / Г. К. Лухманова // Вестник Национальной инженерной академии Республики Казахстан. - 2013. - №4. - Б. 140 -144.
32. Халымбетова, Т. С. Проблемы развития малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / Т. С. Халымбетова // Банки Казахстана. - 2014. - № 2. - Б. 26-28.
33.Ушанов, А. Е. Оптимизация бизнес-процесса привлечения и сопровождения банком клиентов сегмента среднего и крупного бизнеса [Текст] / А. Е. Ушанов // Банковские услуги. - 2014. - № 1. - Б. 19-24.
34.Чука, Л. Новые возможности финансирования малого бизнеса [Текст] / Л. Чука, Ж. Ю. Панина // Деньги и кредит. - 2014. - № 5. - Б. 31-33.
35.Идирисова, Б. Ш. Малый и средний бизнес Казахстана: перспективы развития [Текст] / Б. Ш. Идирисова, А. М. Ахметова // Альпари. - 2014. - № 1. - Б. 3-9.
36.Лисак, Б. И. Некоторые теоретические и практические аспекты финансово-кредитной поддержки субъектов малого и среднего бизнеса [Текст] / Б. И. Лисак // Банки Казахстана. - 2014. - № 8. - Б. 5-14.
37.Кононкова, Н. Малый бизнес как источник экономического роста [Текст] / Н. Кононкова, С. Ширяева // Проблемы теории и практики управления. - 2014. - № 9. - Б. 114-119.
38. Виленский, А. Парадокс поддержки малого бизнеса: предварительные итоги кризиса [Текст] / А. Виленский // Вопросы экономики. - 2011. - № 6. - Б. 149-155.
39. Баранов, П. П. (Стратегические направления регионального развития малого и среднего предпринимательства [Текст] / П. П. Баранов, Т. В. Кожинова, И. С. Ферова // Аудитор. - 2012. - № 1. - Б. 49-52.
40. Ташенова, С. Учетно-аналитические и экономические проблемы малого и среднего бизнеса [Текст] / С. Ташенова // Налоги и финансы. - 2011. - № 6. - Б. 12-17.
41. Кусаинов, М. Совершенствование инструментов финансовой и нефинансовой поддержки малого и среднего бизнеса в Казахстане [Текст] / М. Кусаинов // Государственный аудит. - 2010. - № 4(9). - Б. 28-30.
42. Оспанова, М. М. Малый бизнес в Казахстане [Текст] / М. М. Оспанова // Альпари. - 2011. - № 2-3. - Б. 41-45.
43. Лядова, Е. В. Особенности инфраструктурной поддержки малого и среднего предпринимательства на разных этапах жизненного цикла [Текст] / Лядова Е. В. // Менеджмент в России и за рубежом. - 2011. - № 6. - Б. 105-111.
44. Абилгазиев, Ч. Е. Малый и средний бизнес в Казахстане; проблемы, тенденции, перспективы развития [Текст] / Ч. Е. Абилгазиев // Научный мир Казахстана. - 2012. - № 2. - Б. 288-291.
45. Кольбаев, М. К. Специфика инвестиционной модели в сфере малого и среднего бизнеса [Текст] / М. К. Кольбаев // АльПари. - 2010. - № 2. - Б. 188-191.
46. Шелепов, В. Г. Формирование институционального механизма кредитования инновационных компаний в условиях модернизации экономики [Текст] / В. Г. Шелепов // Банковские услуги. - 2010. - N 9. - Б. 2-7.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Шағын бизнестің субъектілерінің дамуындағы банктік несиелендірудің
ролі,оны іске асыру жағдайы және мәселелері
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын
орны ... ... .13
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық –экономикалық сипаттамасы және қаржы
жұмысының ұйымдастырылуы
2.1 Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Банк Центр Кредит АҚ -нда қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ...33
3 Банк Центр Кредит АҚ –нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіруді
жетілдіру бағыттары
3.1 Банк Центр Кредит АҚ-да шағын бизнес субъектілерін несиелендіру
бағыттарына және оның ұйымдастырылуына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 50
3.2. Шағын бизнесті несиелендіру проблемалары және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.3 Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру
деңгейін жоғарлату
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..65
3.4 Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнесті ұзақ мерзімді несиелендірудің
лизингтік механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..77
Кіріспе
Экономикалық өсуді ынталандыру – кез-келген елдің экономикалық
саясатының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, өйткені
экономикалық өсу халықтың әл-ауқатының артуына жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын бизнес субъектілері экономикалық өсу
факторларының бірі болып табылады. Аса өзекті экономикалық және әлеуметтік
міндеттерді шешу барысында шағын және орта бизнестің рөлі ерекше. Мемлекет
тарапынан елеулі шығындарды талап етпестен, шағын бизнес салауатты
бәсекелі ортаның қалыптасуына, нарықтық тепе-теңдіктің орнауына, жаңа жұмыс
орындарының құрылуына, жағдайы орташа тұрғындар тобының қалыптасуына,
тұрғындардың әр-түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды, ал
бұл – ақыр соңында, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнестің даму мәселелері біздің еліміздің басшылығы үшін
әрдайым басымдықты мәселе болып табылады. Мемлекет тарапынан қолға алынған,
жеке кәсіпкерлікті қолдау шаралары ТМД елдерінің арасындағы ауқымы бойынша
теңдессіз. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына арнаған Қазақстандық жол –
2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында шағын және орта
бизнестің дамуын еліміздің экономикалық саясатының басымдықты бағыттарының
біріне жатқызған. Шағын бизнесті дамыту – Қазақстанның 21-ші ғасырдағы
индустриалдық және әлеуметтік жаңаруының басты құралы. Біздің
экономикамыздағы шағын бизнестің үлесі қаншалықты көп болса – Қазақстанның
дамуы да соншалықты тұрақты болады.
Шағын бизнес саласының қызметінде кездесетін басты мәселелердің бірі
– қаражаттың жетіспеушілігі. Осы мәселені шешу бағытында банктік
несиелендірудің орны ерекше. Жоғарыда сипатталғандар зерттеу тақырыбының
өзектілігін қалыптастырып отыр.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып Банк Центр Кредит АҚ-ның
мысалы негізінде Қазақстанда шағын және орта бизнесті несиелендіруді
ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын анықтау табылады.
Осы бағытта жұмысты атқару кезінде келесідей міндеттер қойылып, іске
асырылды:
- шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелерді анықтау;
- банктік несиелендірудің шағын және орта бизнестің дамуындағы алатын
орнын дәлелдеу;
- шағын және орта бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар
мен тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылу жағдайымен таңысу;
- Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасын
қалыптастыру;
- Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік қоржының талдау;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнеске арналған несиелік өнімдер
құрамын оңтайландыру жолдарын ұсыну;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелендіру деңгейін жоғарлату жолдарын анықтау;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын және орта бизнесті ұзақ мерзімді
несиелендірудің лизингтік механизмдерін дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмысты орындау объектісі ретінде Банк Центр Кредит
акционерлік қоғамының және орта бизнес субъектілерін несиелендіру бойынша
қызметі қарастырылған болатын.
Дипломдық зерттеудің пәні болып коммерциялық банктердің тұтынушылық
несиелендіру нарығында сараптау негізінде, еліміздің екінші деңгейлі
банктерінің жағдайы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылығы. Екінші деңгейлі банктерінің мәліметтерін
бағалай отырып, зерттеу жұмысы кезінде айқындалған мәселелерді шешу үшін
ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен байланысты жаңа технологияларды
енгізу, шет елдерінің банктік жүйесіне қарап, отандық банктік жүйеге жаңа
бағдарламаларды енгізу, сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылай
жағдайлары нәтижесінде ұсынылған мәселелерді шешу үшін түрлі жетілдіру
жолдарын арттыру болатын.
Диплом жұмысты орындау экономикалық ақпаратты талдаудың аналитикалық,
статистикалық талдау әдістеріне, монографиялық әдісіне негізделіп
жүргізілді.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде зерттеліп отырған тақырып бойынша
теоретикалық және баспасөз әдебиеті, Банк Центр Кредит АҚ-ның есептік
және ағымдағы мәліметтері пайдаланылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен
пайдаланылған әдебиеттерден құралады.
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ CУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМУЫНДАҒЫ БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
РОЛІ, ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелері
Әлеуметтік - экономикалық дамудың қазіргі кезеңі экономика құрылымының
қайта құрылуын алдын - ала айқындайды, өз кезегінде ол кәсіпкерліктің
жылдам дамуына бағытталған. Қоғамдық қажеттіліктерінің және өндіріс
құралдарының нақты жалпылануының әр-түрлі деңгейіндегі әр-түрлі
сипаттамалары әр-түрлі өндіріс түрлерінің тиімділігі экономикалық масштабын
объективті түрде күшейтеді. Белгілі бір шарттарға байланысты экономикалық
пайдалылық жөне тиімділік ірі және ұсақ өндірісте бола алады.
Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды
шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы
қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және
мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Шағын кәсiпкерлiк - бұл
кәсiпкерлiктiң аясындағы ұғым, яғни мұнда бiр немесе бiрнеше кәсiпкер пайда
табу мақсатында кәсiпкерлiк қызметтер жасап, жоғары тәуекелдiктерге барады
деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың
қайнар көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге болады. Осы шағын
кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз
ету, халықтың негiзгi бөлiгiн жұмыспен қамту, қоғамда орта топты
қалыптастыру қызметтерi іске асырылады.
Шағын бизнес – бұл ешқандай монополисттік бірлестікке кірмейтін және
экономикада монополияға қатысты бағынышты рөл атқаратын жеке меншіктегі
ұсақ және орта кәсіпорындардың қабылданған жиынтық атауы. Дамыған елдерде
сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі бөлігі шағын бизнестің үлесіне
тиеді. Елімізде 20 ғасырдың 90-жылдары белсенді түрде жүргізілген
жекешелендіру үдерістері шағын кәсіпкерліктің қалыптасып дамуына жол ашты.
Республикада шағын бизнестің дамуы экономиканың ойдағыдай реформалануы
көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Кәсіпкерлер тобы - нарықтық дамудың ажырағысыз нышаны, экономикалық
қатынастардың дербес субъектілері. Шағын кәсіпкерлік секторы бірқатар
әлеуметтік атқарымдарды орындайды, олардың қатарына жұмыспен қамту,
әлеуметтік шиеленісті бәсеңдету және нарықтық қатынастарды
демократияландыру жатады. Бизнесті кәсіпкерлік деп те атайды.
Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - жұмсалған күрделі қаржының тез өтелуі,
өндірушілердің аймақтық нарыққа бағдарлануы, сұранымның өзгеруіне жедел
икемделу, жұмыспен қамтылудың өсуі.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы жүргізіп отырған әлеуметтік-
экономикалық саясаттың негізгі бағыттарының бірі - шағын бизнесті дамыту.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің арнаулы Жарлығымен
“Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 1999
2000 жылдарға арналған бағдарламасы” бекітілген болатын. Аталмыш
бағдарламаның мақсаты - шағын кәсіпкерлікті тұрақты түрде дамыту, оның
экономиканың басым секторларындағы үлесін ұлғайту, жұмыс орындарын,
бәсекелі ортаны жасау, қоғамның орта табысының негізі ретіндегі меншік
иелерінің бұқаралық жігін қалыптастыру.
Шағын кәсіпкерлік пен бизнес – экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар
өзгермелі нарық жағдайының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.
Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,
жекеменшік және аралас болып үш түрге бөлінеді.
Әр елде қызмет атқаратын кәсіпкерлерге мынадай белгілер тән:
- үшінші тұлғалар үшін тауарлар мен қызметтер шығару;
- өзіне белгілі бір мүліктік тәуекел қабылдау;
- меншік шешімімен және тәуелсіздікпен анықталатын қызмет;
- экономикалық прогресске үлес қосу.
Жекеменшік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес
нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды. Расында, елімізде экономиканың әр
түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын кәсіпорындар құру арқылы ғана
толыққанды нарық қалыптастыруға болады. Себебі, дәл сол кәсіпорындар ішкі
нарықты тұтыну тауарларымен тез толықтыра алады. 1997 жылдың 7 шілдесіндегі
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
басымдылықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы [1] шағын кәсіпкерлікті дамытудың бағдарламалық
құжаты болып табылады. Оның мақсаты – ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта
өңдеуде, құрылыс материалдары мен конструкция өндірісінде, халық тұтынатын
тауарлар мен азық-түлік өнімдерін өндіруде шағын кәсіпкерлік субъектілерін
қаржымен, ақпаратпен қамтамасыз ету механизмдерін жетілдіру. Сонымен бірге,
аталмыш Жарлықта импортты алмастыру өндірісін құру мақсатында жаңа
өндірістерді құру және жұмыс істеп тұрғандарын дамыту, ресурстық және
технологиялық өзара байланыс белгілеріне байланысты ірі кәсіпорындармен
бірге шағын арнаулы өндірістерді үйлестіруді қамтамасыз ету үшін шағын
кәсіпкерлікті дамытудың басты бағыттары анықталған. Сондықтан, осы басым
бағыттарға сәйкес жұмыс істеу үшін шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жан-
жақты қолдау (қаржылай, инвестициялық, өндірістік-техникалық және т.б.)
көрсетілуі тиіс.
Тұрар Рыстулов атындағы ҚазЭУ-дің магистранты Ж.Жаманқараев дұрыс
байқап кеткендей, шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытудың тағы бір маңызды
жағы – олардың дамуына салалық министрліктер, ведомстволар, ірі отаңдық
кәсіпорындар мен трансұлттық компаниялар тарапынан кешенді де нақты
жәрдемдер беріледі [2]. Аталған саланы қолдауға бағытталған мемлекеттік
бағдарламалардың негізінде таяу болашақта аймақтық және салалық
бағдарламаларды әзірлеудің маңызы зор. Шағын кәсіпорындардың гүлденуі –
салалық ерекшелігіне ғана емес, кәсіпкерлік түрі болғандығына көбірек
байланысты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері бойынша, әлемдегі
экономикада тіркелген кәсіпорындардың 95%-ы – орта және шағын кәсіпорындар.
Оларда еңбекке жарамды адамдардың 60%-ы қызмет етіп, ІЖӨ-ің 50 пайызы
өндіріледі.
Еліміздің экономикасында жұмыссыздықты азайтып, нарықты отаңдық
тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз етіп, бәсекестік орта құрудың бірден
бір жолы шағын және орта бизнесті дамыту болып табылатыны айқын. Сонымен
бірге шағын және орта бизнес орта топты қалыптастырушы негіз құрып, елдегі
тұрақтылықты қамтамасыз етуге де ықпал етеді.
Қазіргі таңдағы шағын кәсіпкерліктің дамуы нарықты әртүрлі
қызметтермен толтырып отыратын негізгі жетілдіруші факторлардың бірі болып
отыр. Сондай-ақ, қазіргі жағдайда экономиканы сауықтырудағы шағын
кәсіперліктің қосатын үлесі де маңызды деп айтуға болады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары әрбір елде болатын іс-әрекет
шаралары.
Біздің еліміздің жағдайында мемлекеттік қолдау әртүрлі бағыттарда
жүзеге асырылып отыр. Болашақта елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуды одан
әрі кеңейту бағыттары жоспарланып отырғаны белгілі.
Шағын кәсіпкерлікті нарықтық қатынастарды ұдайы іске қосып отыратын
ортаның көзі деп айтуға болады [3]. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын
кәсіпкерлік, ең алдымен, нарықтың тауармен қамтамасыз етілуіне және жаңа
жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік беретіні сөзсіз. Жалпы алғанда,
кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып
қоймайды, сонымен бірге, мемлекеттің экономикалық дамуында оның
тұрақтылығының индикаторы ретінде де қызмет атқарады. Шағын кәсіпкерліктің
әлеуметтік міндеттеріне келесілер жатады: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге анық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетінін анық көрсетуде. Мысалы, АҚШ-та бар жұмыс күшінің
50 пайызы шағын кәсіпкерлікте қолданылады және ішкі өнімнің 33 пайызын
қамтамасыз етеді. Жапонияда жалпы өнімнің 55 пайызы шағын кәсіпкерлердің
үлесіне тиеді екен.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру әрі
іске асып жатыр. 1990-жылдардың басында елімізде шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, тиісті құрылымдарға
сәйкес түрлі анықтамалар қолданылды. Кейбіреулер он немесе одан да аз
жұмысшысы бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енбі біреулер мұны
200 және одан да көп жұмысшысы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданды. Соның
салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске
жатқызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұның өзі болса
республиканың экономикалық дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға
беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген трактовка жұмысшылардың саны,
жалпы табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында қарастырылуы мүмкін.
Фирмаларды олардың көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші
белгі ескеріледі: шағын бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал
Қазақстанда 50 адамға дейін болатын, кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Бүгінгі күні шағын кәсіпорындар арасында тиімді болып табылатын
өндіріс түрлері аз емес. Көптеген ғалымдар өркениетті нарықтық экономиканың
материалдық және әлеуметтік базасында ұсақ, сондай-ақ, орташа бизнес тиімді
қызмет көрсетеді деп санайды. Олар жеке меншікке негізделген шаруа қожалығы
ғана ауыл экономикасын өркендетеді десе, басқалары ірі шаруашылықтардың
басымдылығын алға тартады, үшіншілері осы және басқа да меншік пошымдарын
мойындайды. Бірақ шаруашылықты басқарудың кез-келген пошымы, орнықты
экономикалық орта қалыптасқанда ғана табысты жұмыс істей алады, әғни
меншіктің барлық пошымы үшін бірдей нарық шарттарын орнықтырып, нағыз
бәсекелестікке жол ашудың маңызы зор. Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің
ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен
ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады.
Біздің республикамызда шағын және орта бизнестің қанат жаюына жағдай
жасап, табысты саланың өркендеуіне айрықша көніл бөлініп отырғаны сөзсіз.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2014 жылдың 11 қарашасындағы Жолдауында шағын және
орта бизнес пен іскерлік белсенділікті қолдау бойынша жұмысты жалғастыру
қажет. Бүгінде Ұлттық қордан шағын және орта бизнесті қолдауға және
несиелеуге бағытталған 100 миллиард теңге толықтай игерілді. Бұл 4,5 мың
жұмыс орнын құруға мүмкіндік берді деп атап өтті [4].
Кесте 1
ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің салымының 2006-2015
жж. мөлшері
ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің салымын бағалау, %
Шағын кәсіпкерлік
Мемлекет тарапынан көмектің ұлғаюына байланысты шағын және орта
кәсіпкерліктің қаржылық жағдайы тұрақты, көрсететін қызметі немесе
шығаратын өнімі бәсекеге қабілетті болуы үшін инновацияның рөлі зор болып
отыр. Әғни ғылым мен инновациялық идеяларды өндірістік секторға енгізу орын
алады. 2015 жылдың басынан бастап республикада ғылымды дамыту шаралары іске
асырылып жатыр, 2050 жылға дейін ғылымды дамыту мөлшері ЖІӨ құрамынан 3%-ға
дейін қаржыландыру жоспарланып отыр.
Cоңғы он жылдың ішінде ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері
қызметінің салымы орташа шапқанда 19,28 % ғана құрап отыр, 2015 жыл бойынша
осы көрсеткіштің көлемін 2007 жылғы мөлшермен салыстыратын болсақ, оның 8,4
%-ға ғана өскенін байқап отырмыз. Әр жылда шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуға арнайы бағытталған ақша қаражаттары бөлініп, арнайы бағдарламалар
қабылданып отыр. Не себепті бұл көрсеткіш өте жақсы өзгеріске ұшырамайды
деген сұрақ туындайды. Себебі, мемлекетімізде сыбайлас жемқорлық пен
бюрократияның орнығып алғандығы, кәсіпкерлерге салық тарапынан және басқа
да факторлар әсерінен қысым көрсету орын алу жағдайлары, өкінішке орай, әлі
де кездесуде.
Бірақ 2016 жылдан бері ЖІӨ-гі шағын және орта бизнес субъектілерінің
қызметінен салым мөлшері айтарлықтай өзгеріске ұшырамаса да, ол
субъектілердің саны жылдан жылға өсіп келеді. Ол туралы мәлімет 1-ші
суретте келтірілген.
Сурет 1. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің санының даму
серпіні
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасы Ұлттық Экономика Министрлігінің
Статистика бойынша Комитетінің ресми мәліметтері [5].
Шағын бизнес субъектілерінің санының жоғарыда көрініп отырған өсуін
мемлекеттік қолдаудың тікелей нәтижесі деп бағалауға болады.
Елімізде шағын және орта кәсіпкерлердің санымен қатар инновациялық
белсенді кәсіпорындардың да саны өсуде, оны келесі кестеден байқауға
болады. 2013-ші жылы олардың саны 148 құраса, 2014 жылы оның көлемі 13,1
есе өсіп, 1940 кәсіпорынды құрап отыр. Соңғы жылдары инновациялық ойларды
кәсіпорындарда жүзеге асыру белсенді түрде жүзеге асып жатыр. Оған себеп –
мемлекетіміздің өзге шетел мемлекеттерімен интеграциялану, жаһандану
үрдісі, ғылымның дамуы.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны
Инновациялық Жылдар
белсенді
кәсіпорындард
ың саны
Жалпы кәсіпкерліктің экономикалық белсендділігі мен әлеуметтік бағдар
ұстауының кепілі оның өздігінен қоғамның орташа топтарына жататындығы емес,
оның дәулеті мен тұрмысының нақты шынайы меншікке негізделуі. Қазіргі
уақытта шағын кәсіпорындар жұмыс істеп тұрған барлық шаруашылық
субъектілерінің 80 пайызын құрайды. Сонымен бірге кәсіпкерлікті дамытуға
бағытталған шешімдерді орындауда іркіліс байқалады. Бұл жерде басты себеп –
бюрократиялық қысымдар.
Кәсіпкерліктің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды
алудың қиындығы. Себебі несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар
жоқ. Осыларға орай коммерциялық банктер де шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелендіруге асықпайды.
Сондай-ақ, республикамыздағы шағын және орта бизнес секторында
инновациялық қызметті жүзеге асыру қатты дамымаған. Жалпы инновациялық
қызметпен айналысатын венчурлық кәсіпорындар саны аздау. Бірақ болашақта
мемлекеттің жүргізіп отырған ұлттық экономиканы диверсификациялау мен
модернизациялау бойынша қабылданған түрлі бағдарламалары мен жүргізіліп
жатқан саясатына байланысты мұндай кәсіпорындар көбейеді деген үміт зор.
Кәсіпкерлер санының жай өсуі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінің оқытушысы Д.М.Кангалакованың пікірінше, ешқандай нәтижеге
алып келмейді [6]. Сол себепті, халықты инновациялық кәсіпкерлікке
араластыру керек деп ол санайды, ол болса – тек жеке кәсіп ашу ғана емес,
бұдан басқа халықтың қолындағы айналымға түспеген инвестицияны тарту.
Кәсіпкерлікті қаржыландыруда мемлекетке де, тұтынушыға да, кәсіпкерлерге де
тиімді қаржыландырудың жаңа нысанын іздестіру қажет.
Бұл күнде әйелдерді, жастарды, зейнеркерлерді әлеуметтік осал топқа
жатқызады, бірақ олар да кәсіппен айналысуға толықтай жарамды әлеуметтік
топ. Осыған орай әлеуметтік осал топты экономикалық белсенді емес тобынан
кәсіпкерлікпен айналысуға қолдау көрсету керек.
Қорыта келе, шағын және орта бизнестегі мәселелерді шешудегі
мемлекеттік саясат, осы мәселені зерттейтін ғалымдардың пікірлерінше,
мыналарға негізделуі тиіс:
- шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың оңтайлы жүйесін қалыптастыру;
- нормативті-құқықтық базаны күшейту және оның орындалуын қадағалау;
- шағын кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал ету;
- тауар мен қызметтер нарығында бәсекені дамыту, іскерлік және
инвестициялық белсенділікті арттыру;
- кәсіпкерлік іс-әрекетке әйелдерді, жастарды, зейнеткерлерді
белсендірек тарту жолдарын қарастыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті қолаудың қаржылай-несиелік,
инвестициялық механизмдерін белсендіру, кәсіпкерлік қызметті
қаржыландырудың жаңа нысандарын іздестіру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті білікті ақпараттық, кәсіби,
консалтингтік қызметтермен қамтамасыз ететін нарықтың инфрақұрылымын
жетілдіру.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немесе жанама қолдау көрсететін елеуле ресурстары жоқ. Осыған орай, барлық
күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты
жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет болар: өндірісті қолдайтын
инфрақұрылымның барлық қажетті элементтерінің қалыптастырылуы, бюджеттен
тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер
ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру және мемлекеттік бақылауды
тәртіпке келтіру.
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын орны
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және
қоғамдық ойшылардың назарын аударатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда
болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал қазіргі
нарық кезеңінде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп
отыр. Өйткені нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғарғы ресімделуіне
жетеді, сөйтіп несие төңірегіндегі алуан түрлі практикалық және теориялық
сауалдардың шиеленіскен түріне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының даму әрқайсысында да несиенің
маңызы зор болады. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие,
барлық қоғамдық қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық
қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш
күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы тегін, қазіргі
жағдайда оны пайдаланудың неге керек екенін түсіну керек. Оның үстіне, әр
түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы, әр түрлі түсіндіріледі.
Сонымен қатар, осындай ақшаның материалдық нысанға ауысып, одан
қайтадан ақшаға айналуы әрбір шаруашылықта бір кезде өтпейді. Бір
шаруашылық өндіріс кезеңін (циклін) жаңа бастап жатса, екіншісі оның
шенінде жүреді, ал үшіншісі оны аяқтап, енді өнімдерін сата алмайды. Әрине,
іс жүзінде әр өндіріс кезеңдерінің, тап осындай шектелуін байқау қиын.
Өйткені, өндіру мен өткізу кезеңдері үздіксіз, күнбе-күн жүріп жатады.
Дегенмен, өндірістің осындай кезеңділігінің салдарынан кез-келген
шаруашылықта ақшаның (капиталдың) құйылу мен тартылу сәттері болып тұрады.
Өйткені өндіріс пен айналым кезеңінің ұзақтылығы әр шаруашылықта әр түрлі.
Оған себеп, әр шаруашылықтың әр түрлі табиғи жағдайлары, техникалық
жабдықтану деңгейі, шикізаттар мен отын жеткізушілердің және дайын өнімді
тұтынушылардың алыс-жақындығы, жұмысшы-қызметкерлердің мамандық дәрежесі
мен өндірісті ұйымдастыру қабілетінің деңгейі, т.с.с.
Осы сияқты күштердің салдарынан пайда болатын, өндірумен өткізу
процесінің, әр шаруашылықта бір кезде басталып, бір кезде
аяқталмайтындығынан олардың кейбіреуінде уақытша бос қаржы пайда болады, ал
кейбіреулеріне өндірісті үздіксіз жалғастыру үшін, қосымша қаржы керек
болады.
Дәлірек айтқанда уақытша бос ақша, мынандай жағдайлардан шығады:
- әрбір шаруашылық, жұмысшы- қызметкерлерге еңбек ақыны айына 2 рет
(қазіргі жағдайда, көбінесе бір-ақ рет), өткен 15 (30) күнге төлейді, ал
жұмысшы-қызметкерлер материалды құндылықты күн сайын жасайды. Сондықтан
соңғы еңбек ақы төленген күннен бастап, келесі төлем күніне дейін
шарушылықта 15 (30) күннін ішінде күн сайын өсіп отыратын қаржы резерві
пайда болады;
- шаруашылық өткізген өнімнен түскен таза пайдасын бір сәтте жұмсап
жібермейді. Ол керекті кезіне дейін уақытша бос қаржы болады;
- өткізілген өнімнен түскен түсімнің ішінде, өндірістің негізгі құрал-
жабдықтарының тозығының орнын толтыру үшін жұмсауға арналған ақша бар
(амортизация). Сол ақша да күрделі өндеу жұмыстарын жүргізетін кезге дейін
бос қаржы болып, шаруашылықтың есеп шотында қалады.
Осы себептер өндіру мен өткізу процесінің ішінен шығады. Сондықтан,
олардың шығуы объективтік жағдай және барлық шаруашылық жүргізетін
субъектілірге тән.
Шаруашылық субъектке қосымша ақшаның (капиталдың) қажеттілігі де әр
түрлі себептермен байланысты, оның ішінде аса күрделілері, өндіріс
процесінің маусымдылығы мен өткізілген өнім үшін түсетін түсімнің түсу
мерзімі мен өндіріске ақша керек мерзімінің сәйкес келмеуі.
Сонымен қатар, әрбір шаруашылықта, жоғарыда айтылған себептерге
байланысты, уақытша бос ақшаның пайда болу кезі мен оны өндіру мен өткізу
процесін үздіксіз жүргізу мақсатына жұмсау кезінің арасында салыстырмалы
қарама-қайшылықтар туып тұрады. Осындай қарама-қайшылықты жөндеу (реттеу)
үшін пайдаланылатын бірден-бір экономикалық құрал несие болып табылады. Ол
үшін, барлық шаруашылық жүргізетін субъектілердің, бюджеттің, жеке
тұлғалардың, уақытша бос қаржыларын, бір жерге, банкідегі есеп шоттарына
шоғырландырылады, ал банктер осы ақшаларды пайдаланып, уақытша қосымша
қаржыға мұқтаж болған шаруашылық жүргізу субъектілеріне, жеке тұлғаларға,
және керек болған кезінде, басқа елдердің фирмаларына, қайтарымдық және
ақылық қағидалары негізінде несие береді.
Ақша мен несиенің тағы бір айырмашылығы олардың тұтыну құнына
байланысты. Біздің білетініміздей, ақшаның тұтыну құны оның кез келген
басқа өнімге айналу мүмкіншілігінде болса, несиенің тұтыну құны несие
беруші (несиелеу) мен алушының (несие алу) қажеттіліктерін
қанағаттандыруда.
Несие құнның ақшалай нысанында да, тауарлы нысанында да беріле алады,
ақшалай қатынас тек құнның ақшалай нысанында іске асырылады.
Сөйтіп, ақша мен несиенің бір қарағанда байқалатын ұқсастығына
қарамастан, олардың арасында елеулі айырмашылықтар бар. Солай бола тұра,
ақша мен несие бірімен-бірі қатар қызмет істейді.
Қоғамдық дамудың Қазақстан Республикасындағы қазіргі кезеңінде
экономикалық және қаржылық сфераны реформалау процестері іске асырылып
жатыр, осы сфераның негізгі бөліктерінің біреуі банктік жүйе екені белгілі.
Банктік жүйені күшейту – экономикалық өзгерістердің қазіргі кезеңінің
маңызды мақсаттарының біреуі.
Коммерциялық банктердің несие беру арқылы жаңа ақша тудыру қасиеті
экономика үшін өте маңызды. Нарықтық экономикада несие, ең алдымен,
капиталды бір саладан екінші салаға аудару құралы ретінде маңызды роль
атқарады. Капитал өндіріс құралдары ретінде бір саладан екінші салаға
қозғала алмаған соң осы процесс көбінесе ақшалай капиталының қозғалысының
нысаны ретінде атқарылады. Капитал қозғалысы нәтижесінде құн бос ақшалай
қаражат нысанында босатылуына байланысты кейбір оның бөлігі уақытша
пайдаланылмайды және банктердегі шоттарда сақталады. Осы уақытша бос
қаражат несие ұстамдары негізінде пайдаланылады. Несие капиталы нарықтық
ориентирларды ескере отыра ең көп табыс әкелетін немесе Қазақстан
экономикасының дамуының жалпы ұлттық бағдарламаларына сәйкес жобаларға
инвестициялану керек. Сонымен бірге несиелендіру қызмет атқарып отырған
кәсіпорындар қорларының үздіксіз айналымын қамту және өндірістік тауарларды
сату процесіне қызмет атқару үшін қыжет, ал ол болса нарықтық экономика
жағдайында біршама маңызды.
Несиені мәміле ретінде екі жақты қарастыруға болады: біріншіден, оның
техникалық-заңдық белгілеріне қарай, екіншіден, осы мәміле негізінде пайда
болатын өндірістік мәмілені сипаттайтын белгілердін мазмұнына қарай.
Несие дегеніміз өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Сонымен бірге несие экономикалық, тарихи категория ретінде де
қарастырылуы мүмкін. Ол өндірушілік күштердің белгілі бір дамуында ғана
пайда болады.
Құрылымдық талдау позициясынан несие зерттеу объектісі ретінде бірнеше
элементтерден тұрады, олардың негізгі түрі – оның субъектілері. Несиелік
мәміледе қатынастардың субъектілері болып кредитор мен борышкер табылады.
Кредитор – несие беріп отырған несиелік мәмілеге қатысушы тұлға.
Әрине несие беру үшін оның қолында белгілі бір қаражат болуға тиісті. Оның
көздері ретінде меншік қаражатпен қатар қайтарымды негізде басқа
субъектілерден алынған қаражат қолданылады. Кредиторлардың концентрациясы
банктердің пайда болуымен байланысты. Банктер басқа кредиторардың өкілдері
болып отыр.
Борышкер – несие алып отырған және оны қайтаруға тиісті несиелік
қатынастарға қатысушы тұлға. Көбі борышкер мен қарызшыны шатастырады. Бірақ
борышкерге қарағанда қарызшы кішкеңе кең мазмұнда қолданылады деп айтқан
дұрыс болар. Несиелік мәмілеге орай борышкер жөнінде айтқан дұрыс.
Қазіргі кезде банктермен қатар борышкерлер ретінде шаруашылық
субъектілер мен мемлекетттін өзі қызмет атқарып отыр. Борышкердің
кредитордан айырмашылықтары мынадай: біріншіден, ол беріліп отырған иесі
емес, оны уақытша пайдаланушы болып отыр. Екіншіден, борышкер алынып
отырған қаражатты тек қана айналыс сферасы емес, өндіріс сферасында да
пайдаланады. Кредитор болса қаражатты айырбас фазасында өндіріске қатыспай
береді. Үшіншіден, борышкер алынған қаражатты қайтарып береді. Борышкер
қаражаттың қайтарылуын қамтамасыз ету үшін және кредитормен есептесу үшін
қажетті соманы табатындай етіп өз ісін ұйымдастыру керек. Төртіншіден,
борышкер тек ғана бастапқы соманы қайтарып қоймай, оный үстінен несие
пайызын төлейді. Бесіншіден, борышкер өз билігін білдіретін кредиторға
бағынышты.
Несие қатынастарына кіресе отыра кредитор мен борышкер өз
мақсаттарының бірлестігін білдіреді. Несиелік қатынастар шеңберінде олар өз
орындарын ауыстыруы мүмкін: кредитор борышкер болып, ал борышкер кредитор
ретінде қызмет атқарып.
Несиелік қатынастар құрылымының тағы бір элементі кредитордан
борышкерге ауысатын объект. Несиенің объектісі уақытша пайдалануға
берілетін қарызды құнды білдіреді.
Несиенің мәнін оның қозғаласының заңдылықтары арқылы түсіндіруге
болады. Несие қозғалысын былай көрсетуге болады: несиені орналастыру –
несиенің борышкермен алынуы – несиенің пайдалынылуы – ресурстардың
босатылуы – уақытша алынған құнның қайтарылуы – кредитормен несие ретінде
орналастырылған қаражаттың алынуы. Осы стадиялардың барлығы бір бірімен
тығыз байланысты.
Кәсіпорындарға, фирмаларға, мекемелер мен халыққа несиелі қызмет
көрсетуді ұйымдастыру және несие жүйесінің қызмет атқаруы шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады. Несие механизмінің үздіксіз
ұйымдастырылуы шаруашылықтық ұйымдардың уақытында қаражат алуына ғана емес,
жалпы елдің экономикалық даму қарқынына да әсер тигізеді.
Банктік несие негізгі қорларды қалыптастыру үшін, жаңа жабдықтау сатып
алу және өндірістің жаңа технологияларын еңгізуге қажет қаражат көзі
ретінде біршама роль атқарады. Несиенің осы көрсетілген мақсаттарда
қолданылуы бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда біршама тиімді.
Қаражатты қайтарымды негіздемеде алу шаруашылық субъектілерді өз ісін
тиімді ұйымдастыруға ынталандырады. Ал бюджеттен қаражат алған кәсіпорындар
қаражатты көбінесе бақылаусыз жұмсайды.
Несиенің ақша айналысы сферасындағы рөлі де біршама. Қолма-қол
қаражатты несие операцияларымен алмастыру қызметін атқара отыра несие
айналыстағы ақша мөлшерінің азаюына әсер тигізеді. Айналымдағы ақша
массасының қажеттілікке сәйкестігін несиенін көмегімен қамтамасыз ету
өнімді өндіру және сату процесінің үздіксіздігін қамту үшін маңызды.
Айналыстағы ақша массасы оған деген қажеттіліктен төмен болған жағдайда
өндірілген өнімді сатқан кезде қиындылықтар тууы мүмкін: дайын өнімнің
артық жиналып қалуы, өз-ара борыштың пайда болуы, жалақының уақытында
төленбеуі. Ал егер, керісінше, қажеттіліктен мол ақша массасы қалыптасып
кетсе ол ақша бірлігінің төлем қабілетіне әсер етуі мүмкін, тіпті
инфляцияға апаруы мүмкін.
Несие көптеген қызметтер атқарады, олардың біреуі – қайта тарату
қызметі. Бұл қызметтің мынадай ерекшеліктері бар: несиенің көмегімен тек
қана бір жыл ішінде қалыптасқан жалпы ұлттық өнімнің емес бұрынғы жылдар да
құрылған құн таратылады. Екіншіден бұл қызмет құнның қайта таратылуын емес
уақытша босатылған құнның қайта таратылуын білдіреді.
Несиенің екінші қызметі болып кәдімгі ақшанын орнын несие
операцияларымен алмастыру табылады. Борышкермен алынған және айналымға
салынған қарызды құн ақшаға тең қызмет атқара бастайды. Ал осы қызмет толық
атқарылу үшін банктік жүйенің дамуы қамтамасыз етіліп, төлем талаптарын
білдіретін төлем құжаттарының экономикадағы айналысы сапалы ұйымдастырылу
керек.
Аталған екі қызметпен қатар несие қосымша екі қызмет атқарады: капитал
концентрациясын күшейту және бақылау қызметтерін.
Капитал концентрациясын күшейту қызметі мынаны білдіреді: несиелік
механизм қосылған құнның капиталға айналуына ықпал етеді және жеке
жинақталудың шеңберін кеңейтеді.
Бақылау қызметі болса алынған қаражаттың қайтарылмай қалу мүмкіндігін
жоққа шығару мақсатымен борышкердің қаржы жағдайын бақылауды білдіреді.
Осыған байланысты несие процесі аяқталғанға дейін несиелендіру ұстамдарының
орындалуы бақыланып отырады.
Несиенің жоғарыда аталған қызметтерін пайдалана отыра мемлекет банктік
жүйе арқылы бар ресурстардың тиімді жұмсалуын қамтып, халық шаруашылығының
приоритеттік салаларының дамуын іске асырып, экономиканың дамуын қамтамасыз
ете алады.
Коммерциялық банктермен берілетін несиелерді несиелендіру
мақсаттарына, борышкерлердің типтері және қызмет атқару сферасына қарай
және басқа да белгілер бойынша топтастыруға болады.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі екені жоғарыда
дәлелденген болатын. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары
республикамыздың экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі
өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және басқа да
көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс тауып отыр.
Отаңдық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық мөлшерлемелердің төмендеу
тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар, коммерциялық банктер ұзақ мерзімді
несиелер беріп отыр. Екінші дәрежелі банктер өздерінің ішкі несиелік
саясаттарына сай несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелі
мүмкіндіктерін анықтауды қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеуге дайындығы, несиелеу механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды.
Коммерциялық банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру,
ынталылығын жоғарлату, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру
механизмін жетілдіру бүгінгі күннің талабы екені сөзсіз.
Банк саласы Қазақстан экономикасының дамушы салаларының бірі болып
отыр. Қазіргі кезде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта кәсіпкерліктің
жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін жақсы бизнес-идея, тиімді
басқару және қаржының жеткілікті болуы қажет. Осыған байланысты кейбір
кәсіпкерлерде өз бизнесін ұйымдастыруға қажетті қаражаттың жетіспеуімен
байланысты қиындықтар туындап отырады. Әлемдік тәжірибеге бет бұратын
болсақ, мұндай мәселелер түрлі жолдармен шешіледі. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелік ететін инвестициялық қорлар, коммерциялық банктер,
мемлекет тәукелге бел буып, жаңадан іс ұйымдастырушы кәсіпкерлермен біріге
отырып, олардың тауарларды өндіру мен қызмет көрсетулерін қаржыландыруы
керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшін жоғары табыс алу мүмкіндігі пайда
болса, ал мемлекет үшін жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның
әлеуметтік мәнін арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілеріне несие
беретін бірден-бір ұйым – екінші деңгейлі коммерциялық банктер.
Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді
несиелеуді жақтайтыны – бұл тарихи қалыптасқан құбылыс. Қазақстандық шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілерінің екінші деңгейлі банктерден несиелер
алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды көбейтудің іс жүзіндегі
негізгі көздерінің бірі болып отыр. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес
несиесіз өз жұмысын атқара алмауы мүмкін. Бірақ кішігірім кәсіпорындар
банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға келеді. Мұндай жағдайда
келудің негізгі себептері – ол кәсіпорынның несие қабілеттілігінің төмен
болуы, өндіріс пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік жаңа технологиялық
потенциал дамуының артта қалуы.
Еліміздегі шағын және орта бизнес саласын несиелендіруді дамытуға
кедергі болып отырған негізгі факторлар ретінде А.Төлегенова келесілерді
атап отыр [7]:
- несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
- несиенің мерзімі мен пайыздық мөлшерлемелердің бизнес үшін
қолайсыздығы;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- коммерциялық банктердің кепілге қатысты талаптарының жоғарылығы;
- әлемдік несие нарығындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға
қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз
болуы.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктік саласының
макроэкономикалық өзгерістерге ұшырауы және нарықтық экономикаға тән
өзгерістер орын алуда. Осылайша банктік сектордың несиелеу ісінде де
ғаламдық өзгерістер іске асып жатыр.
Мемлекеттік экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерістерге
байланысты несиенің айналыс аясы мен оның орны да біраз өзгерістерге
ұшырады. Әсіресе, Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу кезінде осы
несиелік қатынастар аясында несиелік салымдар көлемі біршама ұлғайды. Бұл
процестің жүруі нарықтың заңдылығы екені түсінікті. Егер, бұған елдің
банктік жүйесінің дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша-несие саясаты
секілді стандарттық емес мәселелер әсер етіп қалмаса. Осылайша нарықтық
экономика жағдайына көшуде, көшіп біткен кезде де несиенің алатын орны
ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған экономика жағдайында елдің несиелік
ресурстары ҚСРО Үкіметімен жалпыға бірдей жасалған несиелік жоспар бойынша
берілген болатын. Ол несие қандай мақсатқа, оған әғни несиеге кәсіпорын
мұқтаж ба, жоқ па оған еш көңіл бөлінбеді. Ал, шаруашылықтар осы несиелік
жоспар бекітілгеннен кейін ағымдағы тоқсанда несиеге қажеттілік білдірсе,
жергілікті банктер мұндай мәселелермен айналысуға құқығы жоқ және
ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезенінде несие аясының тарылуына және де
шаруашылықтың мәселелерін жедел және тез шешу сипатын жоғалттырды. Ал,
нарықтық экономика жағдайында несиенің берілу мәселелері әр банктің өз
несиелік саясатына сай әр банк өзі жеке шешеді. Несие берудің барлық
шарттары банк пен клиенттің арасында жасақталатын несиелік келісім-шартта
қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелік қатынастарды кеңейтуге біраз
мүмкіндіктер пайда болды. Несиелік қатынастардың кең ауқымға тарауы арқылы
несие рөлінің оң бағытқа бұрылуында несиелендірудің жаңа тиімді әдісі –
белгілі бір нақты жобаны несиелеу немесе жобалық қаржыландыру – бұл ретте
банктер ұзақ мерзімге несие қаражатын беріп ғана қоймақ жобаның басынан
бастап, аяқталғанына дейін бақылау жасап, несиенің тиімді пайдалануын
қадағалайды.
Коммерциялық банктер несиелеу процесінде нарықтық қатынастардың
дамуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға, Қазақстан Республикасы
егеменді мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша
жиынының негізсіз өсуін шектетуге, инфляциялық процестерді болдырмауға және
ұлттық валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті. Банктер қарыздарды
өндірістің тиімділігін, ғылыми-техникалық деңгейін жоғарлатуға, өнімнің
жаңа жоғары тиімді түрлерін өндіруге ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі
қызмет көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты
мақсаттар мен шаралар үшін беріледі.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру тек қана қаржылық құралдардың
шектеулілігінен ғана емес, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктердің бұл
секторды толығымен несиелеу өкілеттілігімен және оның тәуекелділігі де әсер
ететіндігін атап кету керек.
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылуы
Кәсіпкерліктің экономиканың нақты секторында даму деңгейі ұлттық
табыс, жалпы ішкі өнім, халықтың жұмыспен қамтылуы секілді көрсеткіштерге
тікелей әсер ететіні сөзсіз. Кәсіпкерлік ортаны дамыту үшін нарық
инфрақұралымын қалыптастыру өте маңызды, әсіресе бизнес-инкубаторларды.
Қазіргі күнде республикамыздың 10 областарында 31 бизнес-инкубатор құрылған
болатын. Олардың террияларында өндірістің түрлі салаларында 200-ден астам
кәсіпорындар қызмет атқаруда.
Республикамызда кәсіпкерлікті реттеудің нормативті-құқықтық базасы
құрылды, шағын бизнес субъектілеріне деген салықтық жүктемені әрі қарай
жеңілдетуге бағытталған Қазақстан Республикасы Салық Кодексіне өзгерістер
мен толықтырулар еңгізілді. Шағын және орта бизнесті қаржылай қамтамасыз
етудің көздерінің бірі – банктік несие. Банктік сектордың тұрақты дамуы
шағын кәсіпорындардың активтерін көбейтуге және қаржылай қызметтер нарығын
әрі қарай дамытуға мүмкіндік беретін қаржылай-несиелік қамтамасыз етудің
көп деңгейлі жүйесін жасақтауға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда жағдайдың позитивті болуына қарамастан, ғалымдар мен
тәжірибешілер тарапынан шағын және орта бизнес алдында тұрған біршама
мәселелер аталады.
Қазақстан Республикасында дамып отырған шағын және орта бизнесті
көбінесе шағын коммерциялық банктер несиелейді, олар көбінесе заңды
тұлғаларды қолдайды, осының нәтижесінде қысқа мерзімді несиелендіру көбірек
дамыған.
Осы мәселемен айналысатын ғалымдар мен тәжірибешілер республикамызда
шағын және орта бизнесті несиелеудің дамуына кедергі факторлардың құрамында
келесі факторларды атап жүр [9,10]:
- несиелендіру шарттарының – несиелендіру мерзімі және пайыздық
мөлшерлемелерге қатысты – қатаң болуы;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттілігі;
- коммерциялық банктердің кепілдікке жоғары талап қоюы;
- несиелік ресурстарға қол жеткізу мүмкіндігін шектетіп отырған
әлемдік несие нарығындағы дағдарыстар;
- мемлекеттік инвестициялық-несиелік мекемелердің ресурстарының
тиімсіз пайдаланылуы.
Несиелендіру процесінде банктер және борышкер-кәсіпорындар тарапынан
орын алатын тәуекелдердің экономика ғылымдарының докторы С.Т.Зиядинмен
берілген топтастыруын қарастырайық.
Кесте 3
Коммерциялық банктермен кәсіпорындарды несиелендіру деңгейіне әсер
ететін факторлардың топтастырылуы
Банктің позициясынан Кәсіпорынның позициясынан
Кепілзатпен қамтамасыз етілудің Несиелер бойынша жоғары пайыздық
жоқтығы мөлшерлеме
Ұсынылып отырған кепілзаттың Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
Борышкер-кәсіпорынның қаржылай Несиенің өтеу кезінде жеңілдік
жағдайының қанағаттанарлықсыз болуы мерзімнің болмауы
Борышкер-кәсіпорынның ақпараттық Құжаттарды дайындау процедурасының
жабықтылығы ұзақтылығы
Борышкер-кәсіпорынның несиелік тарихыКепілзатқа ұсынылып отырған мүліктің
туралы ақпаратқа қол жетпестігі оның нарықтық құнымен салыстырғанда
төмен бағалануы
Банктік менеджерлерде ұзақ мерзімді Кәсіпорын менеджерлерінде ұзақ
несиелермен жұмыс атқарудың үлкен мерзімді несиелерді рәсімдеу бойынша
тәжірибенің жоқтығы жұмыс атқару тәжірибесінің жоқтығы
Ақпарат көзі: [9].
Коммерциялық банктер несие берген кезде қайтарымдылық, мерзімділік,
ақылық және несиелерді мақсатты пайдалану қағидаларымен қатар заңдармен
және екі жақты келісім-шартпен бекітілген талаптарды ұстанады.
Шағын және орта бизнес саласын банктік несиелендірумен байланысты
мәселелерді сараптай отыра, оны несиелендіру көлемін қарастырып кетейік (4-
кесте ).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы банктерінің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
берген несиелері, млн.теңге
Көрсеткіштің атауы
Кесте мәліметтерінен шағын кәсіпкерлікке коммерциялық банктер
тарапынан беріліп отырған несиелердің 2,98 есе өскенін байқап отырмыз,
несиелердің басымды бөлігі ұлттық валютада берілгенімен, шетел валютасында
берілетін несиелердің көлемі 5 есе артып отыр.
Оң өзгерістер нормативтік-құқықтық базаны жасақтаумен және шағын
кәсіпорындардың шапшан даму қарқынымен байланысты.
Соңғы жылдарда коммерциялық банктердің несиелерімен қатар шағын
кәсіпкерлік областар мен аудандардың жергілікті бюджеттері есебінен
қаржыландырылып да отыр.
Азия Даму Банкінің бағыты бойынша 37,7 млн. АҚШ доллары көлемінде 67
жоба қаржыландырылған болатын, ауыл шаруашылық өнім өндірушілердің аталмыш
банктің несиелік ресурстарына қол жеткізімін қамтамасыз ету мақсатында
олардың құрылымы өзгерілтілген болатын – айналым қаражаттарын толықтыруға
несиелердің үлесі бұрыңғы 20%-дан 60%-ға дейін көтерілді.
Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындарды
қаржыландырудың ең тараған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке
инвестициялары. Банктік несиелерге деген сұраныс артып отыр, бірақ олардың
шағын және орта бизнес субъектілері үшін шектеулі болуы өзекті мәселелердің
бірі болып қалуда.
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық ақпарат және жобалау Институты
өткізген сауалнамаға сәйкес шағын бизнес субъектілерінің 84% банктік
несиеге тәуекелді. Бұл сала несиені келесі мақсаттарға қажет етеді: айналым
қаражатты толықтыру, жабдықтауды жаңарту және жөндеу, ғимараттарды салу
және жөндеу, еңбек ақы төлеу, коммуналды қызметтер мен жалға алу шығындарын
өтеу.
Сонымен бірге шағын бизнес субъектілеріне қатысты жобалық
қаржыландыруды және активтерді несиелендіруді іске асыратын банктер жоқ
емес. Нәтижесінде қамтамасыз етілген табысқа қаржылай көрсеткіштері жоғары
борышкерлердің белгілі түрлері ғана ие болады. Ал талаптардың қатал болуына
байланысты біршама борышкерлер несие ала алмай қалады.
Шағын және орта бизнес саласы үшін қаржыландырудың маңызды көзі болып
банктік несиелер қалуда. Сонымен бірге шағын және орта бизнесті банктік
несиелендірудің әдістерін жетілдірумен шектелмей, қарызды қаражаттың басқа
да көздерін іздестіру қажет.
Қазіргі жағдайда шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын
субъектілердің барлығы бірдей екінші деңгейлі банктерден алған несиелерін
тиімді пайдаланады деп айтуға болмайды. Корпоративтік бағалы қағаздарды
шығару, ірі компаниялардың басқа субъектілерімен бірлесіп консорциумдар
құру басқаруды жетілдіруге апар еді. Бірақ мұндай жағдайда кәсіпорында жеке
тәжірибенің жоқтығы мәселесі орын алады.
Мәселелердің тағы бір кешені шағын және орта кәсіпкерлікке қаржылай
қолдау көрсетудің географиялық дисбалансымен байланысты болып отыр.
Қаржылай қаражаттардың басымды бөлігі Алматы қаласында жинақталған. Шағын
қалалар мен ауылдарда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіруді
белсендету қажет.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетел тәжірибесі шағын және орта
бизнесті дамытуда лизингтік және франчайзингтік келісімдердің тиімділігін
дәлелдеп отыр. Шағын және орта бизнесті қаржыландыру бағытындағы
мәселелерді шешудің бір амалы ретінде ірі отаңдық және шетел компаниялардың
жабдықтауларын, құралдарын және технологияларын уақытша пайдалану
қарастырылуы мүмкін еді. Лизингтік несиелендірудің көмегімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Шағын бизнестің субъектілерінің дамуындағы банктік несиелендірудің
ролі,оны іске асыру жағдайы және мәселелері
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын
орны ... ... .13
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық –экономикалық сипаттамасы және қаржы
жұмысының ұйымдастырылуы
2.1 Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Банк Центр Кредит АҚ -нда қаржы жұмысының ұйымдастырылуы ... ...33
3 Банк Центр Кредит АҚ –нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіруді
жетілдіру бағыттары
3.1 Банк Центр Кредит АҚ-да шағын бизнес субъектілерін несиелендіру
бағыттарына және оның ұйымдастырылуына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 50
3.2. Шағын бизнесті несиелендіру проблемалары және оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.3 Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру
деңгейін жоғарлату
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..65
3.4 Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнесті ұзақ мерзімді несиелендірудің
лизингтік механизмдерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..77
Кіріспе
Экономикалық өсуді ынталандыру – кез-келген елдің экономикалық
саясатының аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, өйткені
экономикалық өсу халықтың әл-ауқатының артуына жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі. Шағын бизнес субъектілері экономикалық өсу
факторларының бірі болып табылады. Аса өзекті экономикалық және әлеуметтік
міндеттерді шешу барысында шағын және орта бизнестің рөлі ерекше. Мемлекет
тарапынан елеулі шығындарды талап етпестен, шағын бизнес салауатты
бәсекелі ортаның қалыптасуына, нарықтық тепе-теңдіктің орнауына, жаңа жұмыс
орындарының құрылуына, жағдайы орташа тұрғындар тобының қалыптасуына,
тұрғындардың әр-түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдай жасайды, ал
бұл – ақыр соңында, тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнестің даму мәселелері біздің еліміздің басшылығы үшін
әрдайым басымдықты мәселе болып табылады. Мемлекет тарапынан қолға алынған,
жеке кәсіпкерлікті қолдау шаралары ТМД елдерінің арасындағы ауқымы бойынша
теңдессіз. Елбасымыз өзінің Қазақстан халқына арнаған Қазақстандық жол –
2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты жолдауында шағын және орта
бизнестің дамуын еліміздің экономикалық саясатының басымдықты бағыттарының
біріне жатқызған. Шағын бизнесті дамыту – Қазақстанның 21-ші ғасырдағы
индустриалдық және әлеуметтік жаңаруының басты құралы. Біздің
экономикамыздағы шағын бизнестің үлесі қаншалықты көп болса – Қазақстанның
дамуы да соншалықты тұрақты болады.
Шағын бизнес саласының қызметінде кездесетін басты мәселелердің бірі
– қаражаттың жетіспеушілігі. Осы мәселені шешу бағытында банктік
несиелендірудің орны ерекше. Жоғарыда сипатталғандар зерттеу тақырыбының
өзектілігін қалыптастырып отыр.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып Банк Центр Кредит АҚ-ның
мысалы негізінде Қазақстанда шағын және орта бизнесті несиелендіруді
ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын анықтау табылады.
Осы бағытта жұмысты атқару кезінде келесідей міндеттер қойылып, іске
асырылды:
- шағын және орта бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелерді анықтау;
- банктік несиелендірудің шағын және орта бизнестің дамуындағы алатын
орнын дәлелдеу;
- шағын және орта бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар
мен тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылу жағдайымен таңысу;
- Банк Центр Кредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасын
қалыптастыру;
- Банк Центр Кредит АҚ-ның несиелік қоржының талдау;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын бизнеске арналған несиелік өнімдер
құрамын оңтайландыру жолдарын ұсыну;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелендіру деңгейін жоғарлату жолдарын анықтау;
- Банк Центр Кредит АҚ-нда шағын және орта бизнесті ұзақ мерзімді
несиелендірудің лизингтік механизмдерін дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмысты орындау объектісі ретінде Банк Центр Кредит
акционерлік қоғамының және орта бизнес субъектілерін несиелендіру бойынша
қызметі қарастырылған болатын.
Дипломдық зерттеудің пәні болып коммерциялық банктердің тұтынушылық
несиелендіру нарығында сараптау негізінде, еліміздің екінші деңгейлі
банктерінің жағдайы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылығы. Екінші деңгейлі банктерінің мәліметтерін
бағалай отырып, зерттеу жұмысы кезінде айқындалған мәселелерді шешу үшін
ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен байланысты жаңа технологияларды
енгізу, шет елдерінің банктік жүйесіне қарап, отандық банктік жүйеге жаңа
бағдарламаларды енгізу, сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылай
жағдайлары нәтижесінде ұсынылған мәселелерді шешу үшін түрлі жетілдіру
жолдарын арттыру болатын.
Диплом жұмысты орындау экономикалық ақпаратты талдаудың аналитикалық,
статистикалық талдау әдістеріне, монографиялық әдісіне негізделіп
жүргізілді.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде зерттеліп отырған тақырып бойынша
теоретикалық және баспасөз әдебиеті, Банк Центр Кредит АҚ-ның есептік
және ағымдағы мәліметтері пайдаланылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен
пайдаланылған әдебиеттерден құралады.
1 ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ CУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМУЫНДАҒЫ БАНКТІК НЕСИЕЛЕНДІРУДІҢ
РОЛІ, ОНЫ ІСКЕ АСЫРУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шағын бизнестің экономикадағы маңыздылығы, оның Қазақстан
Республикасындағы ағымдағы жағдайы және оның дамуына тежеу болатын
мәселелері
Әлеуметтік - экономикалық дамудың қазіргі кезеңі экономика құрылымының
қайта құрылуын алдын - ала айқындайды, өз кезегінде ол кәсіпкерліктің
жылдам дамуына бағытталған. Қоғамдық қажеттіліктерінің және өндіріс
құралдарының нақты жалпылануының әр-түрлі деңгейіндегі әр-түрлі
сипаттамалары әр-түрлі өндіріс түрлерінің тиімділігі экономикалық масштабын
объективті түрде күшейтеді. Белгілі бір шарттарға байланысты экономикалық
пайдалылық жөне тиімділік ірі және ұсақ өндірісте бола алады.
Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк кәсiпорынды
шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы
қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және
мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Шағын кәсiпкерлiк - бұл
кәсiпкерлiктiң аясындағы ұғым, яғни мұнда бiр немесе бiрнеше кәсiпкер пайда
табу мақсатында кәсiпкерлiк қызметтер жасап, жоғары тәуекелдiктерге барады
деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын кәсiпкерлiк нарықтық экономиканың
қайнар көзi болып табылады. Осы шағын кәсiпкерлiк арқылы көптеген
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге болады. Осы шағын
кәсiпкерлiктi дамыту арқылы елдiң тұрақты экономикалық өсуiн қамтамасыз
ету, халықтың негiзгi бөлiгiн жұмыспен қамту, қоғамда орта топты
қалыптастыру қызметтерi іске асырылады.
Шағын бизнес – бұл ешқандай монополисттік бірлестікке кірмейтін және
экономикада монополияға қатысты бағынышты рөл атқаратын жеке меншіктегі
ұсақ және орта кәсіпорындардың қабылданған жиынтық атауы. Дамыған елдерде
сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі бөлігі шағын бизнестің үлесіне
тиеді. Елімізде 20 ғасырдың 90-жылдары белсенді түрде жүргізілген
жекешелендіру үдерістері шағын кәсіпкерліктің қалыптасып дамуына жол ашты.
Республикада шағын бизнестің дамуы экономиканың ойдағыдай реформалануы
көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Кәсіпкерлер тобы - нарықтық дамудың ажырағысыз нышаны, экономикалық
қатынастардың дербес субъектілері. Шағын кәсіпкерлік секторы бірқатар
әлеуметтік атқарымдарды орындайды, олардың қатарына жұмыспен қамту,
әлеуметтік шиеленісті бәсеңдету және нарықтық қатынастарды
демократияландыру жатады. Бизнесті кәсіпкерлік деп те атайды.
Шағын кәсіпкерліктің артықшылығы - жұмсалған күрделі қаржының тез өтелуі,
өндірушілердің аймақтық нарыққа бағдарлануы, сұранымның өзгеруіне жедел
икемделу, жұмыспен қамтылудың өсуі.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы жүргізіп отырған әлеуметтік-
экономикалық саясаттың негізгі бағыттарының бірі - шағын бизнесті дамыту.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің арнаулы Жарлығымен
“Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 1999
2000 жылдарға арналған бағдарламасы” бекітілген болатын. Аталмыш
бағдарламаның мақсаты - шағын кәсіпкерлікті тұрақты түрде дамыту, оның
экономиканың басым секторларындағы үлесін ұлғайту, жұмыс орындарын,
бәсекелі ортаны жасау, қоғамның орта табысының негізі ретіндегі меншік
иелерінің бұқаралық жігін қалыптастыру.
Шағын кәсіпкерлік пен бизнес – экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғұрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар
өзгермелі нарық жағдайының өзгеруіне қарай жылдам бейімделе алады.
Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне қарай мемлекеттік,
жекеменшік және аралас болып үш түрге бөлінеді.
Әр елде қызмет атқаратын кәсіпкерлерге мынадай белгілер тән:
- үшінші тұлғалар үшін тауарлар мен қызметтер шығару;
- өзіне белгілі бір мүліктік тәуекел қабылдау;
- меншік шешімімен және тәуелсіздікпен анықталатын қызмет;
- экономикалық прогресске үлес қосу.
Жекеменшік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес
нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды. Расында, елімізде экономиканың әр
түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын кәсіпорындар құру арқылы ғана
толыққанды нарық қалыптастыруға болады. Себебі, дәл сол кәсіпорындар ішкі
нарықты тұтыну тауарларымен тез толықтыра алады. 1997 жылдың 7 шілдесіндегі
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың
басымдылықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы [1] шағын кәсіпкерлікті дамытудың бағдарламалық
құжаты болып табылады. Оның мақсаты – ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта
өңдеуде, құрылыс материалдары мен конструкция өндірісінде, халық тұтынатын
тауарлар мен азық-түлік өнімдерін өндіруде шағын кәсіпкерлік субъектілерін
қаржымен, ақпаратпен қамтамасыз ету механизмдерін жетілдіру. Сонымен бірге,
аталмыш Жарлықта импортты алмастыру өндірісін құру мақсатында жаңа
өндірістерді құру және жұмыс істеп тұрғандарын дамыту, ресурстық және
технологиялық өзара байланыс белгілеріне байланысты ірі кәсіпорындармен
бірге шағын арнаулы өндірістерді үйлестіруді қамтамасыз ету үшін шағын
кәсіпкерлікті дамытудың басты бағыттары анықталған. Сондықтан, осы басым
бағыттарға сәйкес жұмыс істеу үшін шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жан-
жақты қолдау (қаржылай, инвестициялық, өндірістік-техникалық және т.б.)
көрсетілуі тиіс.
Тұрар Рыстулов атындағы ҚазЭУ-дің магистранты Ж.Жаманқараев дұрыс
байқап кеткендей, шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытудың тағы бір маңызды
жағы – олардың дамуына салалық министрліктер, ведомстволар, ірі отаңдық
кәсіпорындар мен трансұлттық компаниялар тарапынан кешенді де нақты
жәрдемдер беріледі [2]. Аталған саланы қолдауға бағытталған мемлекеттік
бағдарламалардың негізінде таяу болашақта аймақтық және салалық
бағдарламаларды әзірлеудің маңызы зор. Шағын кәсіпорындардың гүлденуі –
салалық ерекшелігіне ғана емес, кәсіпкерлік түрі болғандығына көбірек
байланысты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері бойынша, әлемдегі
экономикада тіркелген кәсіпорындардың 95%-ы – орта және шағын кәсіпорындар.
Оларда еңбекке жарамды адамдардың 60%-ы қызмет етіп, ІЖӨ-ің 50 пайызы
өндіріледі.
Еліміздің экономикасында жұмыссыздықты азайтып, нарықты отаңдық
тауарлар мен қызметтермен қамтамасыз етіп, бәсекестік орта құрудың бірден
бір жолы шағын және орта бизнесті дамыту болып табылатыны айқын. Сонымен
бірге шағын және орта бизнес орта топты қалыптастырушы негіз құрып, елдегі
тұрақтылықты қамтамасыз етуге де ықпал етеді.
Қазіргі таңдағы шағын кәсіпкерліктің дамуы нарықты әртүрлі
қызметтермен толтырып отыратын негізгі жетілдіруші факторлардың бірі болып
отыр. Сондай-ақ, қазіргі жағдайда экономиканы сауықтырудағы шағын
кәсіперліктің қосатын үлесі де маңызды деп айтуға болады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары әрбір елде болатын іс-әрекет
шаралары.
Біздің еліміздің жағдайында мемлекеттік қолдау әртүрлі бағыттарда
жүзеге асырылып отыр. Болашақта елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуды одан
әрі кеңейту бағыттары жоспарланып отырғаны белгілі.
Шағын кәсіпкерлікті нарықтық қатынастарды ұдайы іске қосып отыратын
ортаның көзі деп айтуға болады [3]. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын
кәсіпкерлік, ең алдымен, нарықтың тауармен қамтамасыз етілуіне және жаңа
жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік беретіні сөзсіз. Жалпы алғанда,
кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып
қоймайды, сонымен бірге, мемлекеттің экономикалық дамуында оның
тұрақтылығының индикаторы ретінде де қызмет атқарады. Шағын кәсіпкерліктің
әлеуметтік міндеттеріне келесілер жатады: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге анық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетінін анық көрсетуде. Мысалы, АҚШ-та бар жұмыс күшінің
50 пайызы шағын кәсіпкерлікте қолданылады және ішкі өнімнің 33 пайызын
қамтамасыз етеді. Жапонияда жалпы өнімнің 55 пайызы шағын кәсіпкерлердің
үлесіне тиеді екен.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптастыру әрі
іске асып жатыр. 1990-жылдардың басында елімізде шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, тиісті құрылымдарға
сәйкес түрлі анықтамалар қолданылды. Кейбіреулер он немесе одан да аз
жұмысшысы бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енбі біреулер мұны
200 және одан да көп жұмысшысы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданды. Соның
салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске
жатқызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұның өзі болса
республиканың экономикалық дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға
беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген трактовка жұмысшылардың саны,
жалпы табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында қарастырылуы мүмкін.
Фирмаларды олардың көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші
белгі ескеріледі: шағын бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал
Қазақстанда 50 адамға дейін болатын, кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Бүгінгі күні шағын кәсіпорындар арасында тиімді болып табылатын
өндіріс түрлері аз емес. Көптеген ғалымдар өркениетті нарықтық экономиканың
материалдық және әлеуметтік базасында ұсақ, сондай-ақ, орташа бизнес тиімді
қызмет көрсетеді деп санайды. Олар жеке меншікке негізделген шаруа қожалығы
ғана ауыл экономикасын өркендетеді десе, басқалары ірі шаруашылықтардың
басымдылығын алға тартады, үшіншілері осы және басқа да меншік пошымдарын
мойындайды. Бірақ шаруашылықты басқарудың кез-келген пошымы, орнықты
экономикалық орта қалыптасқанда ғана табысты жұмыс істей алады, әғни
меншіктің барлық пошымы үшін бірдей нарық шарттарын орнықтырып, нағыз
бәсекелестікке жол ашудың маңызы зор. Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің
ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен
ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады.
Біздің республикамызда шағын және орта бизнестің қанат жаюына жағдай
жасап, табысты саланың өркендеуіне айрықша көніл бөлініп отырғаны сөзсіз.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2014 жылдың 11 қарашасындағы Жолдауында шағын және
орта бизнес пен іскерлік белсенділікті қолдау бойынша жұмысты жалғастыру
қажет. Бүгінде Ұлттық қордан шағын және орта бизнесті қолдауға және
несиелеуге бағытталған 100 миллиард теңге толықтай игерілді. Бұл 4,5 мың
жұмыс орнын құруға мүмкіндік берді деп атап өтті [4].
Кесте 1
ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің салымының 2006-2015
жж. мөлшері
ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің салымын бағалау, %
Шағын кәсіпкерлік
Мемлекет тарапынан көмектің ұлғаюына байланысты шағын және орта
кәсіпкерліктің қаржылық жағдайы тұрақты, көрсететін қызметі немесе
шығаратын өнімі бәсекеге қабілетті болуы үшін инновацияның рөлі зор болып
отыр. Әғни ғылым мен инновациялық идеяларды өндірістік секторға енгізу орын
алады. 2015 жылдың басынан бастап республикада ғылымды дамыту шаралары іске
асырылып жатыр, 2050 жылға дейін ғылымды дамыту мөлшері ЖІӨ құрамынан 3%-ға
дейін қаржыландыру жоспарланып отыр.
Cоңғы он жылдың ішінде ЖІӨ шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері
қызметінің салымы орташа шапқанда 19,28 % ғана құрап отыр, 2015 жыл бойынша
осы көрсеткіштің көлемін 2007 жылғы мөлшермен салыстыратын болсақ, оның 8,4
%-ға ғана өскенін байқап отырмыз. Әр жылда шағын және орта кәсіпкерлікті
дамытуға арнайы бағытталған ақша қаражаттары бөлініп, арнайы бағдарламалар
қабылданып отыр. Не себепті бұл көрсеткіш өте жақсы өзгеріске ұшырамайды
деген сұрақ туындайды. Себебі, мемлекетімізде сыбайлас жемқорлық пен
бюрократияның орнығып алғандығы, кәсіпкерлерге салық тарапынан және басқа
да факторлар әсерінен қысым көрсету орын алу жағдайлары, өкінішке орай, әлі
де кездесуде.
Бірақ 2016 жылдан бері ЖІӨ-гі шағын және орта бизнес субъектілерінің
қызметінен салым мөлшері айтарлықтай өзгеріске ұшырамаса да, ол
субъектілердің саны жылдан жылға өсіп келеді. Ол туралы мәлімет 1-ші
суретте келтірілген.
Сурет 1. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің санының даму
серпіні
Ақпарат көзі: Қазақстан Республикасы Ұлттық Экономика Министрлігінің
Статистика бойынша Комитетінің ресми мәліметтері [5].
Шағын бизнес субъектілерінің санының жоғарыда көрініп отырған өсуін
мемлекеттік қолдаудың тікелей нәтижесі деп бағалауға болады.
Елімізде шағын және орта кәсіпкерлердің санымен қатар инновациялық
белсенді кәсіпорындардың да саны өсуде, оны келесі кестеден байқауға
болады. 2013-ші жылы олардың саны 148 құраса, 2014 жылы оның көлемі 13,1
есе өсіп, 1940 кәсіпорынды құрап отыр. Соңғы жылдары инновациялық ойларды
кәсіпорындарда жүзеге асыру белсенді түрде жүзеге асып жатыр. Оған себеп –
мемлекетіміздің өзге шетел мемлекеттерімен интеграциялану, жаһандану
үрдісі, ғылымның дамуы.
Кесте 2
Қазақстан Республикасындағы инновациялық белсенді кәсіпорындардың саны
Инновациялық Жылдар
белсенді
кәсіпорындард
ың саны
Жалпы кәсіпкерліктің экономикалық белсендділігі мен әлеуметтік бағдар
ұстауының кепілі оның өздігінен қоғамның орташа топтарына жататындығы емес,
оның дәулеті мен тұрмысының нақты шынайы меншікке негізделуі. Қазіргі
уақытта шағын кәсіпорындар жұмыс істеп тұрған барлық шаруашылық
субъектілерінің 80 пайызын құрайды. Сонымен бірге кәсіпкерлікті дамытуға
бағытталған шешімдерді орындауда іркіліс байқалады. Бұл жерде басты себеп –
бюрократиялық қысымдар.
Кәсіпкерліктің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды
алудың қиындығы. Себебі несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар
жоқ. Осыларға орай коммерциялық банктер де шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелендіруге асықпайды.
Сондай-ақ, республикамыздағы шағын және орта бизнес секторында
инновациялық қызметті жүзеге асыру қатты дамымаған. Жалпы инновациялық
қызметпен айналысатын венчурлық кәсіпорындар саны аздау. Бірақ болашақта
мемлекеттің жүргізіп отырған ұлттық экономиканы диверсификациялау мен
модернизациялау бойынша қабылданған түрлі бағдарламалары мен жүргізіліп
жатқан саясатына байланысты мұндай кәсіпорындар көбейеді деген үміт зор.
Кәсіпкерлер санының жай өсуі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
университетінің оқытушысы Д.М.Кангалакованың пікірінше, ешқандай нәтижеге
алып келмейді [6]. Сол себепті, халықты инновациялық кәсіпкерлікке
араластыру керек деп ол санайды, ол болса – тек жеке кәсіп ашу ғана емес,
бұдан басқа халықтың қолындағы айналымға түспеген инвестицияны тарту.
Кәсіпкерлікті қаржыландыруда мемлекетке де, тұтынушыға да, кәсіпкерлерге де
тиімді қаржыландырудың жаңа нысанын іздестіру қажет.
Бұл күнде әйелдерді, жастарды, зейнеркерлерді әлеуметтік осал топқа
жатқызады, бірақ олар да кәсіппен айналысуға толықтай жарамды әлеуметтік
топ. Осыған орай әлеуметтік осал топты экономикалық белсенді емес тобынан
кәсіпкерлікпен айналысуға қолдау көрсету керек.
Қорыта келе, шағын және орта бизнестегі мәселелерді шешудегі
мемлекеттік саясат, осы мәселені зерттейтін ғалымдардың пікірлерінше,
мыналарға негізделуі тиіс:
- шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың оңтайлы жүйесін қалыптастыру;
- нормативті-құқықтық базаны күшейту және оның орындалуын қадағалау;
- шағын кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын құруға ықпал ету;
- тауар мен қызметтер нарығында бәсекені дамыту, іскерлік және
инвестициялық белсенділікті арттыру;
- кәсіпкерлік іс-әрекетке әйелдерді, жастарды, зейнеткерлерді
белсендірек тарту жолдарын қарастыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті қолаудың қаржылай-несиелік,
инвестициялық механизмдерін белсендіру, кәсіпкерлік қызметті
қаржыландырудың жаңа нысандарын іздестіру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті білікті ақпараттық, кәсіби,
консалтингтік қызметтермен қамтамасыз ететін нарықтың инфрақұрылымын
жетілдіру.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей
немесе жанама қолдау көрсететін елеуле ресурстары жоқ. Осыған орай, барлық
күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты
жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет болар: өндірісті қолдайтын
инфрақұрылымның барлық қажетті элементтерінің қалыптастырылуы, бюджеттен
тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдау аясын кеңейтуге әсер
ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру және мемлекеттік бақылауды
тәртіпке келтіру.
1.2 Банктік несиелендірудің шағын бизнестің дамуындағы алатын орны
Тарихтың қай кезеңінде болса да, несие, алуан түрлі экономикалық және
қоғамдық ойшылардың назарын аударатын. Экономика ғылымы, өзінің пайда
болған күнінен бастап несиенің проблемасымен шұғылданып келеді. Ал қазіргі
нарық кезеңінде несиеге, экономикалық санат ретінде, аса көп көңіл бөлініп
отыр. Өйткені нарық кезінде несиелік қарым-қатынас ең жоғарғы ресімделуіне
жетеді, сөйтіп несие төңірегіндегі алуан түрлі практикалық және теориялық
сауалдардың шиеленіскен түріне айналады.
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының даму әрқайсысында да несиенің
маңызы зор болады. Тарихтың өткен дәуірлерінің бәрінде де дамытпалы несие,
барлық қоғамдық қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық
қозғаушы күші болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат
байланыс орнатты, олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш
күштерін қайта бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы тегін, қазіргі
жағдайда оны пайдаланудың неге керек екенін түсіну керек. Оның үстіне, әр
түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы, әр түрлі түсіндіріледі.
Сонымен қатар, осындай ақшаның материалдық нысанға ауысып, одан
қайтадан ақшаға айналуы әрбір шаруашылықта бір кезде өтпейді. Бір
шаруашылық өндіріс кезеңін (циклін) жаңа бастап жатса, екіншісі оның
шенінде жүреді, ал үшіншісі оны аяқтап, енді өнімдерін сата алмайды. Әрине,
іс жүзінде әр өндіріс кезеңдерінің, тап осындай шектелуін байқау қиын.
Өйткені, өндіру мен өткізу кезеңдері үздіксіз, күнбе-күн жүріп жатады.
Дегенмен, өндірістің осындай кезеңділігінің салдарынан кез-келген
шаруашылықта ақшаның (капиталдың) құйылу мен тартылу сәттері болып тұрады.
Өйткені өндіріс пен айналым кезеңінің ұзақтылығы әр шаруашылықта әр түрлі.
Оған себеп, әр шаруашылықтың әр түрлі табиғи жағдайлары, техникалық
жабдықтану деңгейі, шикізаттар мен отын жеткізушілердің және дайын өнімді
тұтынушылардың алыс-жақындығы, жұмысшы-қызметкерлердің мамандық дәрежесі
мен өндірісті ұйымдастыру қабілетінің деңгейі, т.с.с.
Осы сияқты күштердің салдарынан пайда болатын, өндірумен өткізу
процесінің, әр шаруашылықта бір кезде басталып, бір кезде
аяқталмайтындығынан олардың кейбіреуінде уақытша бос қаржы пайда болады, ал
кейбіреулеріне өндірісті үздіксіз жалғастыру үшін, қосымша қаржы керек
болады.
Дәлірек айтқанда уақытша бос ақша, мынандай жағдайлардан шығады:
- әрбір шаруашылық, жұмысшы- қызметкерлерге еңбек ақыны айына 2 рет
(қазіргі жағдайда, көбінесе бір-ақ рет), өткен 15 (30) күнге төлейді, ал
жұмысшы-қызметкерлер материалды құндылықты күн сайын жасайды. Сондықтан
соңғы еңбек ақы төленген күннен бастап, келесі төлем күніне дейін
шарушылықта 15 (30) күннін ішінде күн сайын өсіп отыратын қаржы резерві
пайда болады;
- шаруашылық өткізген өнімнен түскен таза пайдасын бір сәтте жұмсап
жібермейді. Ол керекті кезіне дейін уақытша бос қаржы болады;
- өткізілген өнімнен түскен түсімнің ішінде, өндірістің негізгі құрал-
жабдықтарының тозығының орнын толтыру үшін жұмсауға арналған ақша бар
(амортизация). Сол ақша да күрделі өндеу жұмыстарын жүргізетін кезге дейін
бос қаржы болып, шаруашылықтың есеп шотында қалады.
Осы себептер өндіру мен өткізу процесінің ішінен шығады. Сондықтан,
олардың шығуы объективтік жағдай және барлық шаруашылық жүргізетін
субъектілірге тән.
Шаруашылық субъектке қосымша ақшаның (капиталдың) қажеттілігі де әр
түрлі себептермен байланысты, оның ішінде аса күрделілері, өндіріс
процесінің маусымдылығы мен өткізілген өнім үшін түсетін түсімнің түсу
мерзімі мен өндіріске ақша керек мерзімінің сәйкес келмеуі.
Сонымен қатар, әрбір шаруашылықта, жоғарыда айтылған себептерге
байланысты, уақытша бос ақшаның пайда болу кезі мен оны өндіру мен өткізу
процесін үздіксіз жүргізу мақсатына жұмсау кезінің арасында салыстырмалы
қарама-қайшылықтар туып тұрады. Осындай қарама-қайшылықты жөндеу (реттеу)
үшін пайдаланылатын бірден-бір экономикалық құрал несие болып табылады. Ол
үшін, барлық шаруашылық жүргізетін субъектілердің, бюджеттің, жеке
тұлғалардың, уақытша бос қаржыларын, бір жерге, банкідегі есеп шоттарына
шоғырландырылады, ал банктер осы ақшаларды пайдаланып, уақытша қосымша
қаржыға мұқтаж болған шаруашылық жүргізу субъектілеріне, жеке тұлғаларға,
және керек болған кезінде, басқа елдердің фирмаларына, қайтарымдық және
ақылық қағидалары негізінде несие береді.
Ақша мен несиенің тағы бір айырмашылығы олардың тұтыну құнына
байланысты. Біздің білетініміздей, ақшаның тұтыну құны оның кез келген
басқа өнімге айналу мүмкіншілігінде болса, несиенің тұтыну құны несие
беруші (несиелеу) мен алушының (несие алу) қажеттіліктерін
қанағаттандыруда.
Несие құнның ақшалай нысанында да, тауарлы нысанында да беріле алады,
ақшалай қатынас тек құнның ақшалай нысанында іске асырылады.
Сөйтіп, ақша мен несиенің бір қарағанда байқалатын ұқсастығына
қарамастан, олардың арасында елеулі айырмашылықтар бар. Солай бола тұра,
ақша мен несие бірімен-бірі қатар қызмет істейді.
Қоғамдық дамудың Қазақстан Республикасындағы қазіргі кезеңінде
экономикалық және қаржылық сфераны реформалау процестері іске асырылып
жатыр, осы сфераның негізгі бөліктерінің біреуі банктік жүйе екені белгілі.
Банктік жүйені күшейту – экономикалық өзгерістердің қазіргі кезеңінің
маңызды мақсаттарының біреуі.
Коммерциялық банктердің несие беру арқылы жаңа ақша тудыру қасиеті
экономика үшін өте маңызды. Нарықтық экономикада несие, ең алдымен,
капиталды бір саладан екінші салаға аудару құралы ретінде маңызды роль
атқарады. Капитал өндіріс құралдары ретінде бір саладан екінші салаға
қозғала алмаған соң осы процесс көбінесе ақшалай капиталының қозғалысының
нысаны ретінде атқарылады. Капитал қозғалысы нәтижесінде құн бос ақшалай
қаражат нысанында босатылуына байланысты кейбір оның бөлігі уақытша
пайдаланылмайды және банктердегі шоттарда сақталады. Осы уақытша бос
қаражат несие ұстамдары негізінде пайдаланылады. Несие капиталы нарықтық
ориентирларды ескере отыра ең көп табыс әкелетін немесе Қазақстан
экономикасының дамуының жалпы ұлттық бағдарламаларына сәйкес жобаларға
инвестициялану керек. Сонымен бірге несиелендіру қызмет атқарып отырған
кәсіпорындар қорларының үздіксіз айналымын қамту және өндірістік тауарларды
сату процесіне қызмет атқару үшін қыжет, ал ол болса нарықтық экономика
жағдайында біршама маңызды.
Несиені мәміле ретінде екі жақты қарастыруға болады: біріншіден, оның
техникалық-заңдық белгілеріне қарай, екіншіден, осы мәміле негізінде пайда
болатын өндірістік мәмілені сипаттайтын белгілердін мазмұнына қарай.
Несие дегеніміз өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Сонымен бірге несие экономикалық, тарихи категория ретінде де
қарастырылуы мүмкін. Ол өндірушілік күштердің белгілі бір дамуында ғана
пайда болады.
Құрылымдық талдау позициясынан несие зерттеу объектісі ретінде бірнеше
элементтерден тұрады, олардың негізгі түрі – оның субъектілері. Несиелік
мәміледе қатынастардың субъектілері болып кредитор мен борышкер табылады.
Кредитор – несие беріп отырған несиелік мәмілеге қатысушы тұлға.
Әрине несие беру үшін оның қолында белгілі бір қаражат болуға тиісті. Оның
көздері ретінде меншік қаражатпен қатар қайтарымды негізде басқа
субъектілерден алынған қаражат қолданылады. Кредиторлардың концентрациясы
банктердің пайда болуымен байланысты. Банктер басқа кредиторардың өкілдері
болып отыр.
Борышкер – несие алып отырған және оны қайтаруға тиісті несиелік
қатынастарға қатысушы тұлға. Көбі борышкер мен қарызшыны шатастырады. Бірақ
борышкерге қарағанда қарызшы кішкеңе кең мазмұнда қолданылады деп айтқан
дұрыс болар. Несиелік мәмілеге орай борышкер жөнінде айтқан дұрыс.
Қазіргі кезде банктермен қатар борышкерлер ретінде шаруашылық
субъектілер мен мемлекетттін өзі қызмет атқарып отыр. Борышкердің
кредитордан айырмашылықтары мынадай: біріншіден, ол беріліп отырған иесі
емес, оны уақытша пайдаланушы болып отыр. Екіншіден, борышкер алынып
отырған қаражатты тек қана айналыс сферасы емес, өндіріс сферасында да
пайдаланады. Кредитор болса қаражатты айырбас фазасында өндіріске қатыспай
береді. Үшіншіден, борышкер алынған қаражатты қайтарып береді. Борышкер
қаражаттың қайтарылуын қамтамасыз ету үшін және кредитормен есептесу үшін
қажетті соманы табатындай етіп өз ісін ұйымдастыру керек. Төртіншіден,
борышкер тек ғана бастапқы соманы қайтарып қоймай, оный үстінен несие
пайызын төлейді. Бесіншіден, борышкер өз билігін білдіретін кредиторға
бағынышты.
Несие қатынастарына кіресе отыра кредитор мен борышкер өз
мақсаттарының бірлестігін білдіреді. Несиелік қатынастар шеңберінде олар өз
орындарын ауыстыруы мүмкін: кредитор борышкер болып, ал борышкер кредитор
ретінде қызмет атқарып.
Несиелік қатынастар құрылымының тағы бір элементі кредитордан
борышкерге ауысатын объект. Несиенің объектісі уақытша пайдалануға
берілетін қарызды құнды білдіреді.
Несиенің мәнін оның қозғаласының заңдылықтары арқылы түсіндіруге
болады. Несие қозғалысын былай көрсетуге болады: несиені орналастыру –
несиенің борышкермен алынуы – несиенің пайдалынылуы – ресурстардың
босатылуы – уақытша алынған құнның қайтарылуы – кредитормен несие ретінде
орналастырылған қаражаттың алынуы. Осы стадиялардың барлығы бір бірімен
тығыз байланысты.
Кәсіпорындарға, фирмаларға, мекемелер мен халыққа несиелі қызмет
көрсетуді ұйымдастыру және несие жүйесінің қызмет атқаруы шаруашылық
құрылымдардың дамуында маңызды роль атқарады. Несие механизмінің үздіксіз
ұйымдастырылуы шаруашылықтық ұйымдардың уақытында қаражат алуына ғана емес,
жалпы елдің экономикалық даму қарқынына да әсер тигізеді.
Банктік несие негізгі қорларды қалыптастыру үшін, жаңа жабдықтау сатып
алу және өндірістің жаңа технологияларын еңгізуге қажет қаражат көзі
ретінде біршама роль атқарады. Несиенің осы көрсетілген мақсаттарда
қолданылуы бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда біршама тиімді.
Қаражатты қайтарымды негіздемеде алу шаруашылық субъектілерді өз ісін
тиімді ұйымдастыруға ынталандырады. Ал бюджеттен қаражат алған кәсіпорындар
қаражатты көбінесе бақылаусыз жұмсайды.
Несиенің ақша айналысы сферасындағы рөлі де біршама. Қолма-қол
қаражатты несие операцияларымен алмастыру қызметін атқара отыра несие
айналыстағы ақша мөлшерінің азаюына әсер тигізеді. Айналымдағы ақша
массасының қажеттілікке сәйкестігін несиенін көмегімен қамтамасыз ету
өнімді өндіру және сату процесінің үздіксіздігін қамту үшін маңызды.
Айналыстағы ақша массасы оған деген қажеттіліктен төмен болған жағдайда
өндірілген өнімді сатқан кезде қиындылықтар тууы мүмкін: дайын өнімнің
артық жиналып қалуы, өз-ара борыштың пайда болуы, жалақының уақытында
төленбеуі. Ал егер, керісінше, қажеттіліктен мол ақша массасы қалыптасып
кетсе ол ақша бірлігінің төлем қабілетіне әсер етуі мүмкін, тіпті
инфляцияға апаруы мүмкін.
Несие көптеген қызметтер атқарады, олардың біреуі – қайта тарату
қызметі. Бұл қызметтің мынадай ерекшеліктері бар: несиенің көмегімен тек
қана бір жыл ішінде қалыптасқан жалпы ұлттық өнімнің емес бұрынғы жылдар да
құрылған құн таратылады. Екіншіден бұл қызмет құнның қайта таратылуын емес
уақытша босатылған құнның қайта таратылуын білдіреді.
Несиенің екінші қызметі болып кәдімгі ақшанын орнын несие
операцияларымен алмастыру табылады. Борышкермен алынған және айналымға
салынған қарызды құн ақшаға тең қызмет атқара бастайды. Ал осы қызмет толық
атқарылу үшін банктік жүйенің дамуы қамтамасыз етіліп, төлем талаптарын
білдіретін төлем құжаттарының экономикадағы айналысы сапалы ұйымдастырылу
керек.
Аталған екі қызметпен қатар несие қосымша екі қызмет атқарады: капитал
концентрациясын күшейту және бақылау қызметтерін.
Капитал концентрациясын күшейту қызметі мынаны білдіреді: несиелік
механизм қосылған құнның капиталға айналуына ықпал етеді және жеке
жинақталудың шеңберін кеңейтеді.
Бақылау қызметі болса алынған қаражаттың қайтарылмай қалу мүмкіндігін
жоққа шығару мақсатымен борышкердің қаржы жағдайын бақылауды білдіреді.
Осыған байланысты несие процесі аяқталғанға дейін несиелендіру ұстамдарының
орындалуы бақыланып отырады.
Несиенің жоғарыда аталған қызметтерін пайдалана отыра мемлекет банктік
жүйе арқылы бар ресурстардың тиімді жұмсалуын қамтып, халық шаруашылығының
приоритеттік салаларының дамуын іске асырып, экономиканың дамуын қамтамасыз
ете алады.
Коммерциялық банктермен берілетін несиелерді несиелендіру
мақсаттарына, борышкерлердің типтері және қызмет атқару сферасына қарай
және басқа да белгілер бойынша топтастыруға болады.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі екені жоғарыда
дәлелденген болатын. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары
республикамыздың экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі
өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және басқа да
көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс тауып отыр.
Отаңдық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық мөлшерлемелердің төмендеу
тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар, коммерциялық банктер ұзақ мерзімді
несиелер беріп отыр. Екінші дәрежелі банктер өздерінің ішкі несиелік
саясаттарына сай несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелі
мүмкіндіктерін анықтауды қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеуге дайындығы, несиелеу механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды.
Коммерциялық банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру,
ынталылығын жоғарлату, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру
механизмін жетілдіру бүгінгі күннің талабы екені сөзсіз.
Банк саласы Қазақстан экономикасының дамушы салаларының бірі болып
отыр. Қазіргі кезде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта кәсіпкерліктің
жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін жақсы бизнес-идея, тиімді
басқару және қаржының жеткілікті болуы қажет. Осыған байланысты кейбір
кәсіпкерлерде өз бизнесін ұйымдастыруға қажетті қаражаттың жетіспеуімен
байланысты қиындықтар туындап отырады. Әлемдік тәжірибеге бет бұратын
болсақ, мұндай мәселелер түрлі жолдармен шешіледі. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелік ететін инвестициялық қорлар, коммерциялық банктер,
мемлекет тәукелге бел буып, жаңадан іс ұйымдастырушы кәсіпкерлермен біріге
отырып, олардың тауарларды өндіру мен қызмет көрсетулерін қаржыландыруы
керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшін жоғары табыс алу мүмкіндігі пайда
болса, ал мемлекет үшін жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның
әлеуметтік мәнін арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнес субъектілеріне несие
беретін бірден-бір ұйым – екінші деңгейлі коммерциялық банктер.
Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді
несиелеуді жақтайтыны – бұл тарихи қалыптасқан құбылыс. Қазақстандық шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілерінің екінші деңгейлі банктерден несиелер
алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды көбейтудің іс жүзіндегі
негізгі көздерінің бірі болып отыр. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес
несиесіз өз жұмысын атқара алмауы мүмкін. Бірақ кішігірім кәсіпорындар
банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға келеді. Мұндай жағдайда
келудің негізгі себептері – ол кәсіпорынның несие қабілеттілігінің төмен
болуы, өндіріс пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік жаңа технологиялық
потенциал дамуының артта қалуы.
Еліміздегі шағын және орта бизнес саласын несиелендіруді дамытуға
кедергі болып отырған негізгі факторлар ретінде А.Төлегенова келесілерді
атап отыр [7]:
- несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
- несиенің мерзімі мен пайыздық мөлшерлемелердің бизнес үшін
қолайсыздығы;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- коммерциялық банктердің кепілге қатысты талаптарының жоғарылығы;
- әлемдік несие нарығындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға
қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз
болуы.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктік саласының
макроэкономикалық өзгерістерге ұшырауы және нарықтық экономикаға тән
өзгерістер орын алуда. Осылайша банктік сектордың несиелеу ісінде де
ғаламдық өзгерістер іске асып жатыр.
Мемлекеттік экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерістерге
байланысты несиенің айналыс аясы мен оның орны да біраз өзгерістерге
ұшырады. Әсіресе, Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу кезінде осы
несиелік қатынастар аясында несиелік салымдар көлемі біршама ұлғайды. Бұл
процестің жүруі нарықтың заңдылығы екені түсінікті. Егер, бұған елдің
банктік жүйесінің дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша-несие саясаты
секілді стандарттық емес мәселелер әсер етіп қалмаса. Осылайша нарықтық
экономика жағдайына көшуде, көшіп біткен кезде де несиенің алатын орны
ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған экономика жағдайында елдің несиелік
ресурстары ҚСРО Үкіметімен жалпыға бірдей жасалған несиелік жоспар бойынша
берілген болатын. Ол несие қандай мақсатқа, оған әғни несиеге кәсіпорын
мұқтаж ба, жоқ па оған еш көңіл бөлінбеді. Ал, шаруашылықтар осы несиелік
жоспар бекітілгеннен кейін ағымдағы тоқсанда несиеге қажеттілік білдірсе,
жергілікті банктер мұндай мәселелермен айналысуға құқығы жоқ және
ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезенінде несие аясының тарылуына және де
шаруашылықтың мәселелерін жедел және тез шешу сипатын жоғалттырды. Ал,
нарықтық экономика жағдайында несиенің берілу мәселелері әр банктің өз
несиелік саясатына сай әр банк өзі жеке шешеді. Несие берудің барлық
шарттары банк пен клиенттің арасында жасақталатын несиелік келісім-шартта
қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелік қатынастарды кеңейтуге біраз
мүмкіндіктер пайда болды. Несиелік қатынастардың кең ауқымға тарауы арқылы
несие рөлінің оң бағытқа бұрылуында несиелендірудің жаңа тиімді әдісі –
белгілі бір нақты жобаны несиелеу немесе жобалық қаржыландыру – бұл ретте
банктер ұзақ мерзімге несие қаражатын беріп ғана қоймақ жобаның басынан
бастап, аяқталғанына дейін бақылау жасап, несиенің тиімді пайдалануын
қадағалайды.
Коммерциялық банктер несиелеу процесінде нарықтық қатынастардың
дамуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға, Қазақстан Республикасы
егеменді мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша
жиынының негізсіз өсуін шектетуге, инфляциялық процестерді болдырмауға және
ұлттық валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті. Банктер қарыздарды
өндірістің тиімділігін, ғылыми-техникалық деңгейін жоғарлатуға, өнімнің
жаңа жоғары тиімді түрлерін өндіруге ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі
қызмет көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты
мақсаттар мен шаралар үшін беріледі.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру тек қана қаржылық құралдардың
шектеулілігінен ғана емес, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктердің бұл
секторды толығымен несиелеу өкілеттілігімен және оның тәуекелділігі де әсер
ететіндігін атап кету керек.
1.3 Шағын бизнесті банктік несиелендіру мәселелерінің ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде қарастырылуы
Кәсіпкерліктің экономиканың нақты секторында даму деңгейі ұлттық
табыс, жалпы ішкі өнім, халықтың жұмыспен қамтылуы секілді көрсеткіштерге
тікелей әсер ететіні сөзсіз. Кәсіпкерлік ортаны дамыту үшін нарық
инфрақұралымын қалыптастыру өте маңызды, әсіресе бизнес-инкубаторларды.
Қазіргі күнде республикамыздың 10 областарында 31 бизнес-инкубатор құрылған
болатын. Олардың террияларында өндірістің түрлі салаларында 200-ден астам
кәсіпорындар қызмет атқаруда.
Республикамызда кәсіпкерлікті реттеудің нормативті-құқықтық базасы
құрылды, шағын бизнес субъектілеріне деген салықтық жүктемені әрі қарай
жеңілдетуге бағытталған Қазақстан Республикасы Салық Кодексіне өзгерістер
мен толықтырулар еңгізілді. Шағын және орта бизнесті қаржылай қамтамасыз
етудің көздерінің бірі – банктік несие. Банктік сектордың тұрақты дамуы
шағын кәсіпорындардың активтерін көбейтуге және қаржылай қызметтер нарығын
әрі қарай дамытуға мүмкіндік беретін қаржылай-несиелік қамтамасыз етудің
көп деңгейлі жүйесін жасақтауға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда жағдайдың позитивті болуына қарамастан, ғалымдар мен
тәжірибешілер тарапынан шағын және орта бизнес алдында тұрған біршама
мәселелер аталады.
Қазақстан Республикасында дамып отырған шағын және орта бизнесті
көбінесе шағын коммерциялық банктер несиелейді, олар көбінесе заңды
тұлғаларды қолдайды, осының нәтижесінде қысқа мерзімді несиелендіру көбірек
дамыған.
Осы мәселемен айналысатын ғалымдар мен тәжірибешілер республикамызда
шағын және орта бизнесті несиелеудің дамуына кедергі факторлардың құрамында
келесі факторларды атап жүр [9,10]:
- несиелендіру шарттарының – несиелендіру мерзімі және пайыздық
мөлшерлемелерге қатысты – қатаң болуы;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттілігі;
- коммерциялық банктердің кепілдікке жоғары талап қоюы;
- несиелік ресурстарға қол жеткізу мүмкіндігін шектетіп отырған
әлемдік несие нарығындағы дағдарыстар;
- мемлекеттік инвестициялық-несиелік мекемелердің ресурстарының
тиімсіз пайдаланылуы.
Несиелендіру процесінде банктер және борышкер-кәсіпорындар тарапынан
орын алатын тәуекелдердің экономика ғылымдарының докторы С.Т.Зиядинмен
берілген топтастыруын қарастырайық.
Кесте 3
Коммерциялық банктермен кәсіпорындарды несиелендіру деңгейіне әсер
ететін факторлардың топтастырылуы
Банктің позициясынан Кәсіпорынның позициясынан
Кепілзатпен қамтамасыз етілудің Несиелер бойынша жоғары пайыздық
жоқтығы мөлшерлеме
Ұсынылып отырған кепілзаттың Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
Борышкер-кәсіпорынның қаржылай Несиенің өтеу кезінде жеңілдік
жағдайының қанағаттанарлықсыз болуы мерзімнің болмауы
Борышкер-кәсіпорынның ақпараттық Құжаттарды дайындау процедурасының
жабықтылығы ұзақтылығы
Борышкер-кәсіпорынның несиелік тарихыКепілзатқа ұсынылып отырған мүліктің
туралы ақпаратқа қол жетпестігі оның нарықтық құнымен салыстырғанда
төмен бағалануы
Банктік менеджерлерде ұзақ мерзімді Кәсіпорын менеджерлерінде ұзақ
несиелермен жұмыс атқарудың үлкен мерзімді несиелерді рәсімдеу бойынша
тәжірибенің жоқтығы жұмыс атқару тәжірибесінің жоқтығы
Ақпарат көзі: [9].
Коммерциялық банктер несие берген кезде қайтарымдылық, мерзімділік,
ақылық және несиелерді мақсатты пайдалану қағидаларымен қатар заңдармен
және екі жақты келісім-шартпен бекітілген талаптарды ұстанады.
Шағын және орта бизнес саласын банктік несиелендірумен байланысты
мәселелерді сараптай отыра, оны несиелендіру көлемін қарастырып кетейік (4-
кесте ).
Кесте 4
Қазақстан Республикасы банктерінің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне
берген несиелері, млн.теңге
Көрсеткіштің атауы
Кесте мәліметтерінен шағын кәсіпкерлікке коммерциялық банктер
тарапынан беріліп отырған несиелердің 2,98 есе өскенін байқап отырмыз,
несиелердің басымды бөлігі ұлттық валютада берілгенімен, шетел валютасында
берілетін несиелердің көлемі 5 есе артып отыр.
Оң өзгерістер нормативтік-құқықтық базаны жасақтаумен және шағын
кәсіпорындардың шапшан даму қарқынымен байланысты.
Соңғы жылдарда коммерциялық банктердің несиелерімен қатар шағын
кәсіпкерлік областар мен аудандардың жергілікті бюджеттері есебінен
қаржыландырылып да отыр.
Азия Даму Банкінің бағыты бойынша 37,7 млн. АҚШ доллары көлемінде 67
жоба қаржыландырылған болатын, ауыл шаруашылық өнім өндірушілердің аталмыш
банктің несиелік ресурстарына қол жеткізімін қамтамасыз ету мақсатында
олардың құрылымы өзгерілтілген болатын – айналым қаражаттарын толықтыруға
несиелердің үлесі бұрыңғы 20%-дан 60%-ға дейін көтерілді.
Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындарды
қаржыландырудың ең тараған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке
инвестициялары. Банктік несиелерге деген сұраныс артып отыр, бірақ олардың
шағын және орта бизнес субъектілері үшін шектеулі болуы өзекті мәселелердің
бірі болып қалуда.
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық ақпарат және жобалау Институты
өткізген сауалнамаға сәйкес шағын бизнес субъектілерінің 84% банктік
несиеге тәуекелді. Бұл сала несиені келесі мақсаттарға қажет етеді: айналым
қаражатты толықтыру, жабдықтауды жаңарту және жөндеу, ғимараттарды салу
және жөндеу, еңбек ақы төлеу, коммуналды қызметтер мен жалға алу шығындарын
өтеу.
Сонымен бірге шағын бизнес субъектілеріне қатысты жобалық
қаржыландыруды және активтерді несиелендіруді іске асыратын банктер жоқ
емес. Нәтижесінде қамтамасыз етілген табысқа қаржылай көрсеткіштері жоғары
борышкерлердің белгілі түрлері ғана ие болады. Ал талаптардың қатал болуына
байланысты біршама борышкерлер несие ала алмай қалады.
Шағын және орта бизнес саласы үшін қаржыландырудың маңызды көзі болып
банктік несиелер қалуда. Сонымен бірге шағын және орта бизнесті банктік
несиелендірудің әдістерін жетілдірумен шектелмей, қарызды қаражаттың басқа
да көздерін іздестіру қажет.
Қазіргі жағдайда шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын
субъектілердің барлығы бірдей екінші деңгейлі банктерден алған несиелерін
тиімді пайдаланады деп айтуға болмайды. Корпоративтік бағалы қағаздарды
шығару, ірі компаниялардың басқа субъектілерімен бірлесіп консорциумдар
құру басқаруды жетілдіруге апар еді. Бірақ мұндай жағдайда кәсіпорында жеке
тәжірибенің жоқтығы мәселесі орын алады.
Мәселелердің тағы бір кешені шағын және орта кәсіпкерлікке қаржылай
қолдау көрсетудің географиялық дисбалансымен байланысты болып отыр.
Қаржылай қаражаттардың басымды бөлігі Алматы қаласында жинақталған. Шағын
қалалар мен ауылдарда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіруді
белсендету қажет.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шетел тәжірибесі шағын және орта
бизнесті дамытуда лизингтік және франчайзингтік келісімдердің тиімділігін
дәлелдеп отыр. Шағын және орта бизнесті қаржыландыру бағытындағы
мәселелерді шешудің бір амалы ретінде ірі отаңдық және шетел компаниялардың
жабдықтауларын, құралдарын және технологияларын уақытша пайдалану
қарастырылуы мүмкін еді. Лизингтік несиелендірудің көмегімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz