Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесінің теориялық және тәжірибелік негіздерін жетілдіру

Жоспар

Кіріспе . . . 3

1. бөлім. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ1. 1 Шағын бизнестің экономикалық мәні және несиелеу теориясы . . . 51. 2 Казақстан Республикасында шағын бизнесті несиелеу механизмі. . 131. 3 Шағын бизнесті несиелеудегі шетел тәжірибесі . . . 17
2. бөлім. «БАНК ЦЕНТР КРЕДИТ» АҚ-НЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ2. 1«Банк ЦентрКредит» АҚна жалпы сипаттама және оның экономикада алатын орны . . . 212. 2 «Банк ЦентрКредит» АҚ-ң несиелік және қаржылық жағдайы . . . 29
3. бөлім. Шағын бизнесті несиелендіру процестерін жетілдіру3. 1 Шағын бизнесті несиелендіру проблемалары және оларды шешу жолдары . . . 453. 2 Шағын бизнесті несиелендіруді дамыту бағыттары . . . 47Қорытынды . . . 51Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 53Қосымша . . . 56

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кәсіпкерліктің пайда болуы мен дамуы экономиканың өркендей түсуіне әсер ететін бірден - бір факторлардың бірі. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 1 наурыздағы: «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет», -делінген. Осыған байланысты Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын, әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуына байланысты мақсаттар мен бағдарламалар жүзеге асырылды.

Ұсынылған бағыт Қазақстан экономикасын дамыту қағидаларына негізделген, ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру стратегиялары Ел Президентімен Қазақстан халқына: «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Жолдауында, яғни Қазақстан экономикасын жақсарту және оған серпінді сипат беру, өзара байланысты мақсаттар кешенін шешу көзделді.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасынаң «Банк және банктік қызмет туралы» Заңына сәйкес, шағын кәсіпкерлікті несиелендірудегі банктік несиелеудің аумағын арттыру.

Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі. Кәсіпкерліктің теориялық негіздерін қарастыруға атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер, француз экономисі Жан Батист Сэй, ағылшын экономисі Ричард Кантильон, американдық ғалымдар А. Берли мен Г. Минз және тағы басқа ғалымдардың монографиялық- ғылыми еңбектерінде кеңінен зерттелген. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның ішінде Л. Н. Красавина, О. И. Лаврушин, Г. Т. Қалиева, Қ. Қ. Ілиясов, М. С. Саниев, Н. Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды. Аталған авторлардың еңбектерінде кәсіпкерліктің теориясы және тәжіриесінің кейбір тұстары қарастырылған. Бұл авторлардың еңбектері кәсіпкерліктің даму жүйесінде маңызды орын алады. Дегенмен, қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар кәсіпкерліктің дамуы жүйесін жетілдіруді қажет етеп отыр.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті несиелендіру жүйесінің теориялық және тәжірибелік негіздерін әлемдік тәжірибемен салыстыра отырып, шағын кәсіпкерлікті несиелеудің одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру болып табылады.

Осы аталған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер алға қойылады:

• шағын бизнестің экономикадағы алатын орны мен маңызын ашу;
• оны дамытудағы несиелендірудің рөлін қарастыру;
• шағын бизнесті несиелендірудегі шетелдік тәжірибелердің мазмұнын ашу;
• Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуын талдау;
• шағын бизнестің заңдық негіздерін қарастыру мен қалыптасқан механизмдеріне талдау жүргізу;
• қазіргі кездегі шағын бизнесті несиелендірудегі негізгі проблемаларды ашып көрсету;
• шағын бизнесті басқарудағы экономикалық жетілдіру жолдарын көрсету.

Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- шағын бизнесті несиелеу сияқты экономикалық терминдердің ұғымдары зерттеліп және олар бойынша авторлық көзқарастар ұсынылды;

- Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту факторлары құрастырылып, бір жүйеге келтірілді;

- шағын бизнесті мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;

- республикадағы шағын бизнесті дамытуды тежейтін және несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен күресудің іс-шаралары анықталды;

- коммерциялық банктердің шағын бизнесті несиелеу үдерісін жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі елдің шағын кәсіпкерлікті несиелендіру процестерін жетілдіруді жүзеге асыру болып табылады. Зерттеу объектісі АО «Банк Центр Кредит».

Қазіргі таңдағы шағын кәсіпкерліктің дамуы нарықты әртүрлі қызметтермен толтырып отыратын негізгі жетілдіруші факторлардың бірі болып табылады. Сондай-ақ, қазіргі жағдайда экономиканы сауықтандыруға шағын кәсіпкерліктің қосатын үлесі де маңызды деп айтуға болады. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау шаралары әрбір елде болатын іс-әрекет шаралары.

Біздің Қазақстан жағдайында мемлекеттік қолдау әртүрлі бағыттарда жүзеге асырылады. Болашақта елде шағын кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі кеңейту бағыттары жоспарланып отыр. Осыған байланысты кәсіпкерлік бағытты жандандыру шаралары да ұйымдастырылу үстінде.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Шағын бизнестің экономикалық мәні және несиелеу теориясы

Ғылыми термин түсінігінде «кәсіпкер» экономика теориясына тұңғыш рет VIII ғасырдағы атақты ағылшын экономисті, банкирі Ричард Кантильон енгізді. «Кәсіпкер - бағаның тұрақсыздығы мен сату болашағын болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сатып алу мен сату процесстеріне қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле бермейтін адамдар. Ең басты ерекшелік - тәуекелділік» - деген.

Кәсіпкерлік ұғымын зертеуге тұңғыш ден қойғандар «саяси экономиканың» ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия мектебінің өкілдері. Негізін салушы Ф. Кенэ (1694-1774) . Ол былай деген : «Жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші кәсіпкер қоғамдық өнімді өткізуде басты роль атқарады».

ХХ ғасырдың басындағы капиталистік елдер экономикасының шапшаң өсуі және ғасырдың отызыншы, жетпісінші жылдардағы әлемдік дағдарыстар кәсіпкерлікке қатысты жаңа баптардың пайда болуына әкелді. Мұнда әйгілі экономист Йозеф Шумпетерді атап өту керек.

Й. Шумпетер кәсіпкерлер деп әр түрлі комбинацияларда экономикалық жаңашылдықпен айналысатын адамдарды атады. Оның пікірі бойынша, кәсіпкерлік қызмет адамға мәңгілік бекітілмеген, ол оның жеке қасиеттеріне байланысты.

А. Смит шағын кәсіпкерлік пен кәсiпкер туралы төмендегідей жазған екен: « . . . ол тек өзінің жеке қызығушылығын, өзінің жеке пайдасын ғана ойлайды және де көрінбейтін қол арқылы жоспарланбаған мақсаттарына жетеді. Қоғамға қызмет етемін деп ойлаған кезден гөрі, өзінің жеке пайдасын ойлаған кезде, қоғамға көбірек пайда алып келеді. » ¹ .

Осылайша ғасырлар бойы кәсіпкерліктің теориялық негіздемелері дамып отырды. Сонымен мынадай қорытынды жасауға болады: «Кәсіпкерлік - бұл, табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптің және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін - өзі ұйымдастыру және өзін - өзі жаңарту процесі.

Қазіргі таңда кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті - құқықтық базаның жетілдіруімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық - коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдық тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің, моральды және табиғи тозған материалдық базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде.

Қазақстан Республикасында бұл бизнес түрінің дамуына заңдар қабылданды, сонымен қатар заңдылық және басқа да нормативті құқық актілері қабылданып, іске асуда. Сонымен қатар кәсіпкерліктің дамуы дамуы туралы түрлі сұрақтар қамтылуда, ол: шаруашылық серіктестерінің дамуы, акционерлік қоғам; тұлғалық кәсіпкерлік; лицензиялау, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтар мен заңды тұлғалардың құқығын қорғау және т. б.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік көптеген түрде дамуда. Қызметтің туындауына қарай - өндірістік, коммерциялық, қаржылық, меншік сипатына қарай - жеке меншік, біріккен; ұйымдастыру нысаны бойынша - тұлғалық, ұжымдық (серіктестік, АҚ) ; шаруашылық субъектілері бойынша - ірі, орта және шағын болып бөлінеді. Қазіргі кезде шағын кәсіпорындар дамып, экономикадағы позицияларды жеңіп алуда, ірі бизнестің серіктері болды. Бұл инновациялық ұғым - кластерге тән. Сонымен қоса, барлық елдер мемлекеттері шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мен ынталандыруда.

Қазақстан экономикасының жалпы жағдайын және бюджет тапшылығының көлемін ескере отырып, шағын бизнесті қаржыландырудың ең тиімді көзі ретінде қазіргі таңдағы банктік несиелендіруді қарастыра аламыз.

Қазақстан Республикасында шағын бизнесті несиелеудің үш деңгейлі жүйесі қызмет етеді.

1. Екінші деңгейлі коммерциялық банктер
2. Банктің қызметтерді жекелеген түрлерімен айналысатын ұйымдар (қорлар, лизингтік компаниялар)
3. Микронесиелеу ұйымдары

Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінде экономиканың басым және перспективалы секторларын қаржылық қолдауға бағытталған бірнеше несиелік бағдарламалары бар:

- шағын және орта бизнесті несиелеудің аймақтық бағдарламасы;

- жеке тұлғаларды несиелеудің аймақтық бағдарламасы;

- шағын және орта агробизнесті несиелеу бағдарламасы;

- кәсіпорын кепілдігімен қызметкерлерін тұтынушылық мақсатта несиелеу бағдарламасы;

- Еуропалық Қайта құру жҽне Даму банктің несиелік желісі бойынша шағын бизнесті несиелеу бағдарламасы;

- несиелік карточкалары бойынша, банктің жинақ шотына салынған ақшасының кепілдігі есебінен, жеке тұлғаларды несиелеу бағдарламасы;

- отандық өндірушілерге банктік қарыздар ұсыну бағдарламасы.

- «Еуропалық Қайта құру жҽне Даму банктің несиелік желісі бойынша шағын бизнесті несиелеу бағдарламасы».

Екінші деңгелі банктерге ұсынып отырған ең басты қаржы көзі «Даму» бағдарламасын ұсынуда. Қазақстан Республикасының бюджеті тарапынан халықаралық институттар шағын және орта бизнесті қаржыландырудың түрлі схемеларын ұсынып, несие желілерін енгізуде. Бүгінде шағын және орта бизнесті қолдау үшін келесі несиелік желілер жұмыс жасайды:

1. Шағын бизнесті қолдау жөнінде германдық несие желісі

2. Әлемдік қайта құру және даму банкі

3. Азия даму банкі

4. Европалық қайта құру жҽне даму банкі

Қазақстандағы Европалық қайта құру және даму банкінің несие желісі Қазақстанның Шағын Бизнес Бағдарламасымен ұсынылған. Қазақстанның Шағын Бизнес Бағдарламасы Европа Қайта Құру жҽне Даму банкі мен АҚ «Казақстан Республикасының Шағын Кәсіпкерлікті Дамыту Қорының» бірлескен ықыласы шағын бизнеске қаржыландырудың тұрақты жҽне ұзақ мерзімді көзін Қазақстандық коммерциялық банктер арқылы ұсынуға бағытталған.

Европалық қайта құру және даму банкінің өкілдері Қазақстан Республикасының экономикасының диверсификациясына ықпал ететін, берілетін несиелердің кең географиясы мен түрлі бағытталғандығын атап көрсетеді. Мысалы, олардың 84% -нан астамы Астана мен Алматыдан тыс аймақтарға беріледі. Қазіргі кезде ай сайын 20 млн. АҚШ долл. сомасында 4 мың қарыз алушылар несиеленіп отырады. Несиеленетін салалар ауқымы өте кең-«базар сатушыларынан компьютер орталықтарына дейін, киімді шығаратындардан мал өсірушілерге дейін». Нәтижесінде, Қазақстанда 50 мыңнан аса жұмыс орындары ашылды. Банктің Қазақстан Республикасы экономикасына инвестициясы 2013 жылы 685 млн. евродан астам соманы құрады. Еске түсірсек, Қазақ Европалық қайта құру жҽне даму банкінің шағын жҽне орта бизнесті дамытуға берген займның жалпы сомасы 77, 5 млн. АҚШ долл. және ол 3 займға бөлінген (әрбір келесі транш алдыңғысы қоланылғаннан кейін бөлінеді) . І-займ мемлекеттің кепілдігімен 72, 5 млн. АҚШ доллары кҿлемінде шағын жҽне орта бизнесті несиелеуге бағытталған. ІІ-займ - 2, 4 млн. АҚШ доллары; ІІІ-займ - 2, 6 млн. АҚШ доллары. II және ІІІ-займдар техникалық көмек көрсетуге арналған. Техникалық көмекті Европалық қайта құру және даму банкінің кеңес берушілері соңғы қарыз алушыларға (шағын және орта бизнес субъектілеріне) займдарды беру жөнінде операцияларды жүргізуді жҽне несие экперттерін оқытуды қамтамасыз етеді. Әріптес-банктермен жемісті серіктестік күшейген кезде Қазақстанның Шағын бизнес бағдарламасын аймақтық кеңейту жоспарлануда (параллельді әрбір қарыз алушыға қызықты өнімдер мен процедураларды жасау жұмыстарын жалғастырумен қоса) . Еуропалық Қайта құру және Даму Банктің (ЕҚҚДБ ) серіктестерінің бірі -«Халық банкі» АҚ-ы табылады. Еуропалық Қайта құру жҽне Даму Банкі тарапынан несиелік желі бизнесінің көлеміне қарамастан әрбір кәсіпкердің несие алу мүмкіндігін арттыруға бағытталған. ЕҚҚДБ бағдарламасы бойынша несиелер ұсыну технологиясы - бұл несие өтінішін рәсімдеу процедурасын жеңілдету, яғни қарыз алушы бизнес-жоспар дайындамайды, банктің көрсететін барлық қызметтері: кеңес беру, құқылық құжаттардың несиелік сарпшымен дайындалуы жҽне жинақталуы тегін жүргізіледі ЕҚҚДБ Бағдарламасы банктік қарыздардың үш түрімен ұсынылған: 1. Экспресс микронесиелер (100-ден 1500-4000 АҚШ долларына дейін) ; 2. Micro несиелер (1 АҚШ долларына дейін) ; 3. Small несиелер (1 - нан 200 мың АҚШ долларына дейін) .

Несиеге алынған қарыз ақша қызметтің келесі түрлеріне жұмсалмауы тиіс:

- әскери жабдықтарды өндіру немесе сату;

- темекі өндірісі;

- ішімдіктер;

- казино;

- валюта спекуляциясы;

Европалық қайта құру және даму банкі АҚ «Шағын Кәсіпкерлікті Дамыту Қоры» Қазақстандық коммерциялық банктер Шағын және орта бизнес субъектілері 160 - елдің экологиялық жағдайына нұқсан келтіретін қызметтер. - іске қосылған бизнесті ғана несиелейді. Банкке келетін әрбір клиент ең алдымен жобасының өміршеңдігін көрсететін нақты дәледерді беруі қажет. Ал банк өтініш білдірушінің шындығында да өз кәсіпорынын басқара алуына, оның қаржылық жағдайының қалыпты жағдайда екендігіне және оның ұсынған жобасы күмәнсіз пайда әкелетініне көзі жетуі керек.

Кесте 1 Микронесиелер ұсыну шарттары

Бағдарлама бойынша берілген несиенің 25% өндіріс саласындағы кәсіпорындарға, оның ішінде жеңіл өнеркәсіпке тиді. Несиенің қалған бөлігі қызмет көрсету және сауда саласына келеді. Шағын және орта бизнес негізгі капиталға үлкен салымдарды қажет етпейді, көбіне айналым құралдарына мұқтаж. Несиелердің сомаларын, мерзімдерін жҽне бағытталуын салыстыра отырып несие құрылымын көруге болады: 1/3 - негізгі, 2/3 - айналым капиталға жұмсалады. Европалық қайта құру және даму банкінің Қазақстанда Шағын бизнесті несиелеу Бағдарламасы бойынша мынандай корытындылар жасауға болады:

1. Ірі өнеркҽсіп қалаларында бизнес жақсырақ дамыған.

2. Микро және шағын несиелердің жаңа жұмыс орындарын құрудағы тиімділігі.

3. Несиелерді қарастыру мен берудің қысқа мерзімдеріне қарамастан несие портфелінің жақсы сапасына жетуге болады.

Қазіргі таңда екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне берген несиелері және олардың сыйақы жылдан жылға артып отыр.

Қазіргі кезде отандық кәсіпкерлерге төніп тұрған ешқандай қауіп-қатер жоқ, яғни тұрақты деуге болады. . Оны дамытуға жағдай жасалып, заңнамаларға өзгерістер енгізілуде. Шағын және орта бизнес нысандарын тұрақты түрде несиелеуді қамтамасыз етуге өткен жылы 48, 8 млрд теңге бөлінді. Қазір осы қаржының есебінен шағын кәсіпкерлікке қатысты 2207 жоба жүзеге асырылуда. Қазіргі кезде бөлінген қаржы екінші деңгейлі банктер арқылы толық игерілді. Бұған қоса, шағын және орта бизнесті несиелеуге Үкімет «Даму» қоры арқылы 50 млрд теңге бөлді. «Даму» қоры өз кезегінде бұл қаражаттың жартысын екінші деңгейлі банктерге салды. Бір тиімді болатыны, қаржы және экономикалық дағдарыстың әсерінен банктердің көпшілігі несие бойынша көлемін өсіріп жатқанда, бұл қаражат шағын және орта бизнес субъектілеріне 12, 5 пайызбен беріледі. Бұл әрекет кәсіпкерлердің көпшілігін қолдауға, өз бизнесін кеңейтуге жҽне жаңа бастаманы іске асыруға, түптеп келгенде жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді.

Сайып келгенде, кәсіпкерліктің гүлденуіне жүйелі түрде жасалған іс-шаралардың әсері мол екені сөзсіз. Мәселен, корпоративтік табыс салығын төмендету шикізаттық емес сектордың ахуалын жақсартады. Бұл, әсіресе, шағын және орта бизнес өкілдеріне қатысты. Атап айтқанда, өндірісте, саудада кәсіпкерлік нысандар көбейсе, бұл инфляцияның қарқынын тежейді. Өйткені тұтыну нарығы салаларының кеңеюі және іскерлік белсенділіктің артуы жағымды инфляциялық ортаны қалыптастырады. Ал экономикалық жағынан белсенді ортада ұлттық тұрақты даму орнығып, халықтың ертеңгі күнге деген сенімділігі артады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің мәліметтері бойынша 2014 жылы екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне берген несиелері 1 152 245 млн. теңгені кұрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 501 232 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 651 013 млн. теңгені құрап отыр. 2015 жылы екінші деңгейлі банктердің шағын кҽсіпкерліктің субъектілеріне берген несиелерің сомасы 62, 2%-ға артты, яғни 1 869 851 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 1 171169 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 698682 млн. теңгені құрап отыр.

Кесте 2. 2014-2015 жылдардағы аймақ бойынша екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне берген несиелері, млн. теңге

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс