Мемлекеттің төлем балансының экономикалық мәнін ашу
КІРІСПЕ
1. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Төлем балансының мәні
1.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері
1.3 Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдістері
2. ҚР ТӨЛЕМ БАЛАНСЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасының ЕАЭО елдерімен сыртқы сауда айналымын талдау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі мәселері
3.2 Проблемаларды шешу және дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
1. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Төлем балансының мәні
1.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері
1.3 Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдістері
2. ҚР ТӨЛЕМ БАЛАНСЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасының ЕАЭО елдерімен сыртқы сауда айналымын талдау
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі мәселері
3.2 Проблемаларды шешу және дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді есептеу орта ғасырда пайда болған. Төлем балансы терминін шотландық экономист (ХVІІ ғ.) Джеймс Стюарт ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) барлық елдер бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін жасаған.
Макроэкономикалық зерттеулердің пәні болып елдегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының сальдосы мен валютаның айырбас бағамы сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл талдаудың мақсаты – осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және уақытылы негізде келіп түсетін экономикалық статистикалық ақпараттың дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз білетініміздей, елдің бсқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін негіз болып табылады.
Әр мемлекетте өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білу үшін оларға кезеңдік статистикалық мағлұмат керек. Осы мағлұматтарды төлем балансынан көруге болады. Ол- бір кезеңде сол елдің сыртқы экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
Макроэкономикалық зерттеулердің пәні болып елдегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының сальдосы мен валютаның айырбас бағамы сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл талдаудың мақсаты – осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және уақытылы негізде келіп түсетін экономикалық статистикалық ақпараттың дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз білетініміздей, елдің бсқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін негіз болып табылады.
Әр мемлекетте өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білу үшін оларға кезеңдік статистикалық мағлұмат керек. Осы мағлұматтарды төлем балансынан көруге болады. Ол- бір кезеңде сол елдің сыртқы экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
1 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. / Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005.
2 Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
3 Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001
4 С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж.
5 Әбішев Ә.Ә., Хубиев К.А. «Макроэкономика», Алматы: Экономика, 2008 жыл.
6 Сидорович А.В., Әбішев Ә.Ә. «Ұлттық экономика», Алматы: Экономика, 2010 жыл.
7 Сейтқасымов Г.С. «Ақша. Несие. Банктер» Алматы – 2006 ж.
8 Л.Комекбаева., Е.Карибаев «Финансы, Деньги и Кредит»
9 Жоламанова М.Т. «Деньги. Кредит. Банки» Алматы: Евразийский ин-т рынка, 2011 г.
10 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
http://www.nationalbank.kz/ веб-сайты
11 С.С.Сахариев «Әлем экономикасы» ІІ том. Алматы-2003ж.
12 Байгиеиев М. «Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық» 2004ж.
13 Доғалова Г.Н. «Халықарлық экономика». Алматы-2000ж.
14 Елемесов Р.Е. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Алматы-2001ж.
15 Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің сайты.
2 Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
3 Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001
4 С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж.
5 Әбішев Ә.Ә., Хубиев К.А. «Макроэкономика», Алматы: Экономика, 2008 жыл.
6 Сидорович А.В., Әбішев Ә.Ә. «Ұлттық экономика», Алматы: Экономика, 2010 жыл.
7 Сейтқасымов Г.С. «Ақша. Несие. Банктер» Алматы – 2006 ж.
8 Л.Комекбаева., Е.Карибаев «Финансы, Деньги и Кредит»
9 Жоламанова М.Т. «Деньги. Кредит. Банки» Алматы: Евразийский ин-т рынка, 2011 г.
10 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің
http://www.nationalbank.kz/ веб-сайты
11 С.С.Сахариев «Әлем экономикасы» ІІ том. Алматы-2003ж.
12 Байгиеиев М. «Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық» 2004ж.
13 Доғалова Г.Н. «Халықарлық экономика». Алматы-2000ж.
14 Елемесов Р.Е. «Халықаралық экономикалық қатынастар». Алматы-2001ж.
15 Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің сайты.
КІРІСПЕ
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді есептеу орта ғасырда пайда болған. Төлем балансы терминін шотландық экономист (ХVІІ ғ.) Джеймс Стюарт ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) барлық елдер бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін жасаған.
Макроэкономикалық зерттеулердің пәні болып елдегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының сальдосы мен валютаның айырбас бағамы сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл талдаудың мақсаты - осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және уақытылы негізде келіп түсетін экономикалық статистикалық ақпараттың дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз білетініміздей, елдің бсқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін негіз болып табылады.
Әр мемлекетте өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білу үшін оларға кезеңдік статистикалық мағлұмат керек. Осы мағлұматтарды төлем балансынан көруге болады. Ол- бір кезеңде сол елдің сыртқы экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы, халықаралық валюталық қатынастағы төлем балансының құрылымын талдау және ұлттық экономикадағы төлем балансының оң сальдосының маңыздылығын түсінудің қажеттігі болып табылады. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де зор әсер етедi. Бұл тақырып өзектілі, себебі төлем балансы экономиканың сыртқы көрінісі болып табылады. Қазіргі жағдайларда төлем балансы нақты және дәлді балансталған болмаса, экономикалық болжау мен халықаралық валютвлық қаржылық қатынастарға белсенді қатысу қиын. Мемлекетаралық қатынастардың обьективті дамуы төлем балансын құруға аса дәлдікті талап етеді. Сонымен қатар төлем балансының жағдайы мемлекет тұрғындарының шекаралардан өту бостығының дәрежесін, төлем балансы негізінде сыртқы есеп айырысу бағаланады, оның арқасында валюталық бағамға түзету енгізу туралы шешімдер қабылданады. Валюталық бағам ауытқулары жиынтық ұсынысқа және жиынтық сұранысқа әсер етеді, яғни өзінің макроэкономикалық нәтижелері бар.
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының интеннационалдануы және жаһанданумен сипатталады. Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта және ен басты элементтердің бірі төлем балансы жатады.
Төлем балансы деген белгiлi бiр уақыт аралығында мемлекеттiң шетелге төлеген валюталық соммасымен оған шетелден түскен соманың арақатынасы. Белгiлi бiр мерзiмiнiң және бiр күндiк төлем балансы болады.
Курстық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат мемлекеттің төлем балансының экономикалық мәнін ашу және оның экономиканың тиімді қызмет етуіндегі үлесін анықтау болып табылады. Сонымен қатар төлем балансының құрылымын, оған әсер ететін факторлар және төлем балансын реттеудің негізгі әдістерін ашып қарастыру.
Жұмыс барысында келесідей міндеттер қарастырылған:
- Төлем балансының мәні және принциптері;
- Төлем балансының құрылымы және түрлері;
- Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдісітері;
- ҚР Төлем балансын талдау
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы ;
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансының проблемалары, оларды шешу және дамыту жолдары;
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі мәселері;
- Проблемаларды шешу және дамыту жолдары.
1. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Төлем балансының мәні
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның халықаралық операцияларының баланстық (тепе-теңділік) есебінде көрініс табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп атайды. Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді, капиталдарды әкету мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің дүниежүзілік байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық операциялардың баланстық есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының көлемін, құрылымын және сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын құндық көрсеткіш. Барлық операциялар бойынша валюта ағындарының көрсеткіштері төлемдер мен кірістер деп белгіленеді.
Экономикалық мазмұны бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір кезеңдік төлем баланстарын ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын статистикалық көрсеткіш ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн сайын өзгеріп тұратын төлемдер мен кірістер арақатынасы түрінде көрініс береді. Төлем балансы жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы сәттегі сұраныс пен ұсынысты анықтайды және мұның өзі валюта бағамын өалыптастыру факторларының бірімен саналады.
Белгілі бір кезеңдік (ай,тоқсан,жыл) төлем балансы осы кезең аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық көрсеткіштері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезеңдік төлем балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіштерімен (жиынтық ішкі өнім,ұлттық табыс т.с.с.) байланысты сондықтан мемлекеттік реттеу обьектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валбта бағамының өзгерістері сипатымен тығыз байланыста болып келеді.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік жағдайында тұрады. Бірақ негізгі бөлемдері бойынша егер кіріс төлемдерден жоғары болса, онда оны сальдо орын алады, ал төлемдер түсімдерден артып кетсе,теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын жасау және сальдоны есептеу әдістері елдік сыртқы экономикалық операцияларын сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйыдастыру жолында үлкен рөл атқарады.
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер төлем балансының шетелдік әдебиеттердегі анықтамасына зер салатын болсақ, онда олардың көпшілігі төлем балансын елдік сыртқы экономикалық қызметтің статистикалық өлшемі дегенге саяды.
Американдық экономистер Виссерман мен Уэйрдың төлем балансы проблемаларына арналған еңбегінде мынадай анықтама берілді. Төлем балансы белгілі бір кезең ішіндегі осы елдің резиденті мен басқа елдер өкілдері арасында орын алған экономикалық операциялардың статистикалық көрінісі. Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ) әдістемелік нұсқауларында былайынша айтылған: Төлем балансы дегеніміз аталған кезеңнің статистикалық көрсеткіштері жинақталған кесте, онда:
А) белгілі бір ел мен басқа елдер арасындағы тауарлармен, қызмет көрсетулермен және табыстармен операциялар;
Б) осы елдің иелігіндегі монетарлық алтынға байланысты меншіктік өзгері, сондай-ақ басқа елдерге қатысты қаржылық талаптармен міндеттер;
В) біржақты аударулар және конценсацияланушы (орын толтыру) жазбалар көрсетеледі. Осы нұсқауларға байланысты төлем балансына тақарылған операциялар ғана емес, сонымен бірге операциялардың тепе-теңдігіне қол жеткізу үшін дайындалған жасанды көрсеткіштер де кіреді.
Францияның ресми ақпарат көздерінде мынадай анықтама берілген: Елдің төлем балансы дегеніміз- тұрақты түрде жасалатын статистикалық ведомость, онда есептелген көрсеткіштер ретінде белгілі бір кезең ішіндегі резиденттер мен резидент емес тұлғалар арасындағы қаржылық ағындар қозғаласы көрсетіледі. Германиядағы төлем балансы туралы зерттеулердің бірінде: Әдетте төлем балансын жүйеленген барлық экономикалық мәмілелер баланс формасында жинақталған статистикалық көрсеткіштер деп түсінген абзал делінген.
Төлем балансын жасау теориясы мен практикасы дүниежүзілік экономикадағы өзгерістерге сәйкес және жетілдіріліп отырады. Халықаралық төлем қатынастарында баланс термині баланстық есеп, сальдо немесе есепшот қалдығы, есепшот жағдайы, теп-теңділік және т.б. түсініктерді анықтау үшін қолданылады. Сондықтан, төлем балансы елдің халықаралық операцияларының есебі ғана, сонымен қатар осы операциялардың белгілі бір жағдайының көрінісі де табылады.
Төлем балансы талдауының дұрыстығы оның негізгі принциптері арқылы қалыптасады. Халықаралық валюталық қор арқылы жасалатын және басылымға шығарылатын осы стандартты ережелер, барлық мемлекеттерде төлем балансын талдауда және құрастыруда бағыт ретінде қолданылады. Кейбір жеке мемлекеттер өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне байланысты, мемлекеттің әлемдік сахнадағы жағдайына байланысты , сондай-ақ ұлттық есептеу жүйесіне байланысты бұл ерекшеліктерге өз тұзетулерін енгізетінін айта кету керек. 1993 жылы төлем балансы бойынша Халықаралық валюталық қор басқармасымен бесінші басылым шықты, ол қазірге дейін қолданылады.
Екі жақты жазылу жүйесі. Кез-келген келісім екі жақты болғандықтан, төлем балансында да екі жақты жазылу принципі қолданылады. Бұл әдісте әрбір тіркелетін операция тең мағыналы екі жақты түрде болады, сондықтан төлем балансы мен түсім сәйкес болуы керек. Операциялардың бірі қосу таңбасымен кредит түрінде, екіншісі алу таңбасымен дебет түрінде тіркеледі.
Резиденттік принципі. Төлем балансын құрудың негізгі принципі болып түрлі резидент және резидент еместердің арасындағы айырмашылықтары болып есептеледі, барлық сыртқы экономикалық келсімі жүргізгенде ХВҚ басқармасы мынадай анықтамалар береді: Мемлекет экономикасы бірлік қатынас ретінде қаралады, ол басқаларға қарағанда өз территориясымен тығыз байланысты, яғни бастапқы критерий экономикалық орталық болып табылады. Мұнда туристер, халықаралық ұйымдардың адамдары, елші жұмысшылары, кеме командасы және ұшақ экипаждары есептелмейді, олар шетелге келген мерзіміне қарамастан, сол келген қаланың резиденті болып саналады.
Мемлекеттің экономикалық территориясы. Экономикалық территория мағынасы ретінде мемлекеттің заңдылығына берілген географиялық аумақты атаймыз. Құрлық пен аралдарда құрлық бөлігі мен тауарларды тасу, жұмыс күші, кеден немесе миграциялық формалдылықсыз еркін жүзеге асатындай, олардың экономикасы сол ақшалай және фискалды органдарға қарасты болса, ьеңізі ірі болған жағдайда, оларға аралдар қосылады. Мемлекеттің экономикалық аумағы егер мемлекет құқықты болса немесе балық аулау немесе шельфте пайдалы табыс алуға құқылы болса, сонымен қатар су аумағы және континеттік шельфтің халықаралық суда орналасқан бөлігі жатады. Сонымен қатар оған басқа мемлекетте орналасқан аумақтық анклавтар, елшілік, консульстволар және әскери базалар, көмек көрсету агенттіктерінің территориясы жатады.
Келісім-шартты анықтау. Экономикалық келісім - шарттар өз кезегінде құн айырбасын білдіреді, яғни акт, онда тауарға меншік құқығы беріледі, экономикалық қызмет көрсетіледі немесе актив меншігінің құқығы бір мемлекет резидентінен басқа мемлекет резидентіне ауысады.
1.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері
Төлем балансы құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Сауда балансы, яғни тауарларды әкету мен әкелу арақатынасы;
2. Қызмет көрсетулер және коммерциялық емес төлемдер балансы;
3. Ағымдағы операциялар балансы;
4. Капиталдар мен несиелер қозғалысы балансы;
5. Ресми валюта резервтерімен операциялар.
Сауда балансы, тарихи тұрғыдан сыртқы сауда ұлттық және дүниежүзілік шаруашылықтарды байланыстыратын халықаралық экономикалық қатынастардың бастапқы формас болып табылады. Сыртқы сауда арқасын халықаралық еңбек бөлінісі қалыптастыралы.
Төлем балансында сыртқы сауда көрсеткіштері дәстүрлі маңызды орын алады. Тауарлардың экспорты импорты арақатынасы сауда балансын түзеді. Сыртқы сауданың едәуір бөлігі несие жүзінде асатындықтан тиісті кезеңде атқарылған мен түсімдер арасындағы айырмашылықтар болады. Осы айырмащылықтарға байланысты кезінде төлем балансы атқарылған ақшалай төлемдер мен нақты түсімдер арақатынасы ретінде анықталған еді.
Теріс сауда балансы ұнамсыз құбылыс саналады және әдетте елдің дүниежүзілік шаруашылықтағы позициясының әлсіздігін көрсетеді.
Қызмет көрсетулер балансы көлік тасымалы,сақтандыру,электронлық, телеғарыштық, телеграф, телефон, пошта және байланыстың басқа да түрлері бойынша халықаралық туризм, ғылыми-техникалық және өндірістік тәжірибеде эксперттік қызметтер көрсетулер,шетелдерде дипломатиялық сауда және басқа да өкілдерді ұстау бойынша , ақпараттар алмасу, жарнама, жәрмеңке т.с.с. үшін төлемдер мен түсімдерден тұрады. Қызмет көрсетулер дүниежүзілік экономикалық байланыстардың қарқынды дамып келе жатқан секторы болып табылады және оның төлемдер мен түсімдер көлемі мен құрылымына әсері тұрақты өсу үстінде.
Ағымдағы операциялар бойынша төлем балансы сауда балансы және көрінбейтін операциялардан тұрады. Бұл операциялардың ағымдағы деп аталуы тауарлар мен қызмет көрсетулердің дүниежүзілік саудасын капиталдар мен кредиттер нысанындағы қаржылық ресурстарының халықаралық қозғалысын ажыратып алу үшін қажеттігі де болып отыр.
Капиталдар мен кредиттер қозғалысының балансы мемлекеттің және жеке меншік капиталдарды әкету мен әкелу, берілген және алынған халықаралық кредиттер арақатынасын көрсетеді. Экономикалық мазмұны бойынша бұл операциялар кәсіпкерлік капиталдың және қарыз капиталының халықаралық қозғалысы деген атаулармен екі категорияға бөлініп қарастырылады.
Кәсіпкерлік капитал құрамына тікелей шетелдік инвестициялар (шетелде кәсіпорындарды сатып алу немесе құрылысын жүргізу) және портфельдік инвестициялар (шетелдік компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алу) кіреді. Тікелей инвестициялар ұзақ мерзімді капиталды шетелге шығарудың маңызды нысаны болып есептеледі және төлем балансына едәуір әсер етеді. Тікелей инвестициялар халықаралық өндірісдамиды, ұлттық экономикалық дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануы артады.
Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мерзімдік белгісі бойынша жіктеледі.
1.Ұзақ және орта мерзімді операциялар құрамына бір жылдан артық уақытқа берілген мемлекеттік және жеке меншік займдар мен несиелер кіреді. Мемлекеттік займдар мен несиелерді алушыларға негізінен лидер елдерден кейіндеп қалған елдер жатады. Ал, қаражатты беруші кредитор-елдер қатарына жетекші, дамыған елдерді көреміз.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін берілетін халықаралық несиелер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің ағымдағы есеп шоттары (авуарлары), ақша капиталдарының баркаралық қозғалысы жатады.
Төлем балансының статистикалық көрсеткіштерін жинау мен өңдеу әдістерінің ұдайы жетілдіруіне қарамастан едәуір қателіктердің де орын алатындығы жасырын емес. Сондықтан, төлем балансында қателіктер мен қалдырулар айрықша көрсетеді бұл бапты статистикалық қателіктер есепке алынбаған операциялар кіреді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталық активтер мен операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын- валюта резервтері көлемі мен құрамында өзгерістер пайда болады.
1.3 Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдістері
Белгілі бір мемлекеттің төлем балансы - бұл олардың резиденттерінің арасындағы және сыртқы әлеммен жасалған экономикалық келісімдерінің белгілі бір мерзімдегі статистикалық есеп берулері болып табылатыны белгілі. Төлем балансында ағымдағы операциялар есебі - NX, каптиал қозғалысының есебі - КА және арнайы резервтік активтердің өзгерісі - R белгісімен есептеледі. NX және КА сомаларын негізінде арнайы есеп беру шотының балансы деп те атайды.
BP = NX + KA (1)
Егер, арнайы есеп беру шотының балансы шетел тауарларының таза сатып алымдарын, қызмет көрсетулер және активтерін көрсетсе, валюталық реттеу органдары дисбалансты орталық бакнте сақталып тұрған шетел валюталарының резервтерін пайдалану арқылы қаржыландырулары керек.
NX + KA - R (2)
Өзіне арнайы резервтік активтерді кірістірген жағдайда оның жалпы сомасы нөлге тең болады. Ағымдағы есеп балансы сыртқы келісімдердің масштабтары мен бағыттарын анықтайтын болғандықтан, ол төлем балансының жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіш болып табылады. Елдің импорты экспорттан асып түскен жағдайда ағымдағы операциялар баланысының дефицит көлеміне сәйкес теріс ағымдағы операциялар балансы сыртқы саудадағы борыш есебінен жабылуы тиіс.
Сонымен операциялар шотын (NX) оны қаржыландыру көзінің негізгі сомасы ретінде қарастырған жағдайда мынаған ие боламыз:
NX - R - KA - NFA (3)
Бұл жерде: R - таза резервтердегі шетел валютасының өзгерісі;
KA- таза ликвидті міндеттемелердің сыртқы әлем алдындағы өзгерісі (капитал кірісі мемлекеттің басқа мемлекеттер алдындағы ликвидті міндеттемелерінің өскенін білдірсе, капитал шығысы елдің басқа
R және KA арасындағы айырмашылық мемлекеттің таза шетелдік активтеріндегі өзгеріс көлемін көрсетеді (NFA). NFA - мемлекеттің басқа елдерге ликвидті міндетемелер көлемінің таза өсімі.
NX мемлекеттің таза сыртқы активтерінің қаншалықты өскенін көрсетеді. Егер мемлкеттің ішкі шығындары оның түсімдеріне аз болып және NX оң нәтижелі болған жағдайда мемлекеттің басқа елдерге ликвидті міндеттемелері өседі. Ағымдағы операциялар шотының оң сальдосы шетелдік валюталық резервтердің және мемлкеттің кірістер көлемінің азайғанын көрсетеді.
Егер NX оң болып және мемлекет халықаралық қаржы нарығында кредиттер берген жағдайда оның жағдай өседі. Себебі шетелдіктер осы мемлекеттің экспортының әрбір бірлігін бүгінде өздерінің импортымен төлемей, соңында осы алынған кредиттер пайыз көлемінің өсуімен үлкен сомада төленеді.
Егер NX теріс болып, мемлекет халықаралық қаржы нарығында борышты болған жағдайда оның жағдайы төмендейді.
Сонымен қатар, NX-R-KA-NFA теңдігінде ұзақ мерзімдік кезеңдегі ағымдағы операциялар балансының күнделікті дефицитінің нәтижесі теріс көлемде болуы мүмкін, таза шетелдіе активтер көлемінің қысқаруына алып келеді. Осының нәтижесінде мемлекет нетто-қарызгерлерге айналып мемлекет алдында қарызды қалай төлеу керек туралы проблема туындайды.
Теңдікті жалғастыра отырып, мынаған ие боламыз:
(Sp-I)+ (T-G)= NFA (4)
Жеке сектордағы инвестициялар және жинақтарды тең деп пайымдайық. Бұндай жағдайда мемлекеттік бюджеттің артықшылықтары мемлекеттің басқа елдерге қатысты міндетті төлемдерінің өсуін көрсетеді. Ол сыртқы қарыздың азаюымен немесе шетелдік валюталық резервтердің көбеюімен сипатталады.
Осыған байланысты төлем балансының жағдайына ықпал етудің бірнеше негізгі әдістері бар.
Бірінші- тікелей бақылау, регламенттік импортты қосқанда (сандық шектеулер арқылы) және кедендік т.б. жинақтар, шетелге шетелдік инвестициялар арқылы және ақшалай трансферттер арқылы жеке адамдардың пайда келтіруіне тыйым салу және шектеу осындай көмектің күрт қысқартылуы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталдың шығарылуы және т.б.
Тікелей бақылаудың бұл түрі елдің көптеген фирмаларына (қатты) үлкен қиындықтар және өшпенділіктер туғызады.
Ұзақ мерзімде бұл әдістер жағымды және жағымсыз нәтиже туғызады. Жергілікті өндірушілерге қолайлы жағдай жасау шетел инвесторларының табыстарын өткізуге тыйым салу олардың қызығушылығын төмендетеді. Сондай-ақ шетелдік мамандарды тартуда қиындықтар туындайды.
Отандық экспорттаушылар үшін шетелдерге тауар және қызмет көрсету жүйелерінің кеңеюіне кедергілер келтіреді.
Бұл өшпенділік туғызбайды, керісінше, тікелей шара отандық фирмалар мен экспорттың көмек қаражат (субсидия) жасалуын қолдайды. Бірақ ол қымбатқа түседі, оның қолданылуы мемлекеттің бюджетіне байланысты.
Мемлекеттік ықпалдың келесі әдісі-дефляция (инфляциямен күрес), ішкі экономикалық міндеттерді шешуге бағытталған, бірақ жанама әсер төлем балансының жағдайын жақсартады. Дәстүрлі дефляция саясат көпшілігінде өндіретін көлемін төмендетеді, импорттың қысқаруына және экспорттың өсуіне әкеп тірейді.
Сол мемлекеттерде несие-банк жүйесі дамыған болса, қысқа мерзімді капиталды келуге ықпал етеді.
Бірақ дефляция, сонымен қатар, қарам-қайшы жағдайлар да туғызады. Мысалы: ұлттық валюта айырбас курсы жоғарылайды, ол импорттың көбеюіне жол ашады. Бірақ ұлттық валютаның курсының өсуі мемлекетте экспорттық табысты төмендетеді.
Күшті экономикалық дағдарыстарды болдырмау үшін мемлекет тарапынан валюта курсының тұрақты және қалқымалы курсына қатаң бақылау жасалуы керек.
Төлем балансы тапшы елдер мынадай саясаттарды қолдануы тиіс:
1.Дефляциялық саясат: бюджеттік шығындарды қысқартады; ішкі сұранысты қысқартады; жалақыны және бағаны ұстап тұрады
Ал, негізгі құралы - қаржы және ақша - несие шаралары. Бюджет тапшылығының қысқаруы ұлттық банктің ставкасының өзгеруі, несиенің шектелуі, ақша массасының өсуі шегінің белгіленуі. Бірақ жұмыссыздықтың өсуі және өндіріс күштерінің толық пайдаланылмауы өндірістің төмендеуіне жұмыс күшін қамсыздандыруының төмендеуін ықпал етеді.
2.Девальвация (құнсыздану). Бұл саясатта ұлттық валюта курсының төмндеуі, экспортты ынталандыру, импорттық тауарды шектеуге бағытталады.
3.Валюталық шектеу. Экспорттаушылар экспорттан түскен пайданы кеңінен пайдалана алмайды. Белгілі бір мөлшерін мемлекеттік ұлттық банкке сатуға тиісті. Ал қалғанын өзі пайдалана алады.
4. Қаржы және ақша-несие саясаты. Төлем балансының тапшылығын азайту үшін экспорттаушыларға бюджеттік субсидия қолданылады. Импорттың салыққа протекционистік көтерме, пайыздық салықты алып тастау, құнды қағазды шетел иеленушілерге төлеу.
5. Төлем балансына қатысты қолданылатын мемлекеттік ықпалдың арнайы шаралары оның негізгі баптарының сауда балансының қалыптасуына байланысты көрінбейтін операциялар және капитал қозғалысы.
Капитал қозғалысы балансы-қаржылай құйылымдарын көрсетеді.
Сауда балансы:
1. Активті-біздің елге келетін кірістер
2. Пассивті - біздің елден кетіп жатқан шығын.
Сауда балансының жағдайы анықталған кезеңдегі мемлекеттің сыртқы экономикалық жағдайын мәлімдейді. Сондықтан да мемлекет оны үнемі реттеп отыру қажет. Ол үшін мемлекет импорттық және экспорттық операцияларға тікелей бақылау орнатады. Салықты реттеу, табыстарды ауыстыруға тыйым салады т.б.
Квоталық-тауардың санын шектеу.
Төлем балансына мемлекеттік ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу арқылы әсер етуі:
Револьвация- ұлттық валюта бағамын жоғарылату
Девольвация- ұлттық валюта бағамын төмендету.
Төлем балансының экономикаға әсер етуі валюта бағамына әсер ету арқылы жүреді. Шынында да сальдоның өз алдына тек сандық сипатымен статистикалық мәні болады, оның еш экономикалық мағынасы жоқ. Ал валюта бағамы елдің тауар айналымын жүргізеді. Ол елдің ішіндегі өзінің бос функциясын орындауына бағамымен әсер етуінде. Себебі қазіргі заманда әлемдік экономикаға қатысу елдің жалпы дамуының негізгі алғышарттарының бірі.
2. ҚР Төлем балансын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) анықтамасы бойынша төлем балансы дегенмізі белгеді бір кезеңдік статистикалық есеп бері. Ол келесі құбылыстарды көрсетеді:
а) белгілі бір елдің өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық операциялар;
ә) меншіктегі өзгерістер және сол елдің алтын-монетарлық, арақатынастағы арнайы ақша резерві және де басқа елдерге қарағанда, сол елдің қаржылық талаптары және міндеттемелеріндегі өзгерістер;
б) біржақты аудармалар және орын толтырушы жазбалар. Олар өзара шешуге келмейтін операциялар мен өзгерістерді бухгалтерлік есеп бойынша теңестіруге қажетті.
Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын және ХВҚ талабына сай қолданылатын принциптер:
Бірінші принцип - қандай да бір елдің белгілі бір кезеңдегі барлық сыртқы экономикалық операцияларды түгелдей қамту (жыл,ай,тоқсан). Сыртқы экономикалық операцияларды ішкі экономикалық операциялардан айыра білу үшін алдымен резиденттер мен резиденттер емес арасындағы операцияларды түсіну қажет.
Екінші принцип-операциялардың екі қайтара бухгалтерлік жазбасы нәтижесіндегі бір баптағы дисбаланс келесі баппен теңеледі. Төлем балансы төлемдік операциялардан тыс операцияларды да қамтиды. Осындай төлемге қатысы жоқ операциялардың бірі-біржақты аудармалар (яғни, қайта төленбейтін біржақты төлемдер);
Үшінші принцип- ХВҚ-ның жеке мемлекеттерге арнайы мүшелік жарна көлеміне сай ақша резервін түзіп, одан жәрдем ретінде валюталық ақшаны арнаулы қарыздану құқығы (Специальные права заимствование - Special drawing rights - SDR - СДР) бірлігінде ақшалай көмек беру.
Төртінші принцип- алтынның монетизациялануы немесе демонтизациялануы әсерінен алтынның әлемдің бағасының өзгеруіне байланысты ұлттық валюта резервін қайта бағалау принципі. Сондықтан да төлем балансы тек төлемдер емес төлем операцияларын қамтиды.
Төлем балансында елдердің сауда-экономикалық операцияларының құрылымы мен сипаты, сандық және сапалық масштабтары көрінеді. Әлемдік шаруашылықтағы орны және осы елдің басқа елдерге шығарған барлық төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен түсімнің барлық сомасының арақатынасының көрінісі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі қалыптастыратын төлем балансында ХВҚ-ның стандарттық құрылымы сақталып қалған. Республикамыздың 2013, 2014 және 2015 жылдың бірінші жарты жылдық сыртқы экономикалық байланыстар нәтижесін көрсететін төлем балнсы төмендегі 1 - кестеде келтірілген.
Кесте 1
Қазақстан Республикасының төлем балансы
млн. АҚШ доллары
2013
2014
2015
Ағымдағы операциялардың шоты
1187,1
6375,0
-5823,2
Сауда балансы
34792,3
36694,7
12649,0
Экспорт
85595,4
80242,8
46294,2
Импорт
50803,2
53548,2
33645,3
Қызмет балансы
-7160,1
-6320,9
-5370,8
Экспорт
5298,3
6594,4
6480,4
Импорт
12458,4
12915,4
11851,1
Бастапқы кірістер балансы
-25147,7
-22667,9
-11515,3
Инвестициялық кірістер
-23483,8
-21022,3
-9988,4
Қайталама кірістер балансы
-1297,3
-1330,8
-1586,2
Капиталмен операциялар шотының балансы
-6,4
29,3
131,6
Қаржылық шот
-2683,0
-2572,5
-11374,3
ҚР Үкiметі және ҚР Ұлттық Банкі
8301,5
6419,7
-12776,5
Банктер
3387,3
-4055,1
-773,0
Міндеттемелерді таза қабылдау
-2177,0
-474,4
-1710,6
Тікелей инвестициялар
-21,7
172,6
233,4
Портфельдік инвестициялар
-631,8
-809,9
-872,3
Туынды қаржы құралдары
-107,8
17,3
92,3
Басқа инвестициялар
-1415,7
145,6
-1163,9
Басқа секторлар
-14371,7
-4937,1
2175,1
Қателер және қалып қойғандар
-3863,7
-8976,8
-5682,8
Е с к е р т у: Қазақстан Республикасының статистикалық деректері негізінде түзілген
Жоғарыда көрсетілген кестеден көріп тұрғанымыздай, Қазақстан Республикасының сауда балансы, яғни тауарларды экспорттау мен импортау ара салмағы, 2014 жылдың қорытындылары бойынша сауда балансы профицитінің 35,6 млрд.долларға (2013 жылы 34,8 млрд.долл.) дейінгі аздаған өсімін қамтамасыз етті. Тауар экспортынан тұсімдер - ағымдағы операциялардан түскен кірістердің негізгі бабы ағымдағы шығыстардан айтарлықтай артық болды және 2014 жылдың қорытындылары бойынша ағымдағы операциялар шотының 4,6 млрд.долл. болған оң сальдосы 2013 жылғы осындай көрсеткіштен 5 есе артты.
Қаржы операцияларының шоты бойынша қаржы міндеттемелерінің өсімі қаржы активтерінің өсімінен асып кетті, бұл қалған елдерден таза қарыз алуды білдіреді. 2010-2012 жылдары қаржы ресурстарының нетто-әкетілуі және іс жүзінде 2013 жылы теңестірілген қаржылық шот кезінде есепті жылыдң қорытындылары бойынша капиталдың елге таза әкелінуі 7,4 млрд. долл. Дерлік болды. Бұл ретте тікелей инвестициялау операциялары және жеке банктік емес сектордың қарыз операциялары сыртқы қарыз алудың негізгі көздері болып табылады.
Шетелдік тікелей инвестициялардың жалпы әкелінуі 2013 жылғы деңгейде қалды, ол 2014 жылы 24 млрд. долл. жуық болды.Өзара фирмалық міндеттемелер бойынша негізгі борышты өтеуді ескере отырып,тікелей инвестициялардың Қазақстанға таза әкелінуі 2014 жылы 7,6 млрд. долл., ал шетелге нетто-әкету - 1,7 млрд. долл. болды.
2014 жылы портфельдік инвестициялар бойынша ресурстар әкету едәуір қысқарды. Портфельдік инвестициялардың 2014 жылы таза әкетілуі, базалық кезеңдегі 6 млрд. долл. салыстырғанда ең бастысы, Ұлттық қордың сыртқы активтерін қайта айырбастау және қазақстандық кәсіпорындардың және банктердің борыштық бағалы қағаздарының шетелдегі жаңа шығарылымдары есебінен 0,8 млрд.долл. болды.
Басқа инвестициялар бойынша капиталдың нетто-әкелінуі 2,2 млрд.долл болып қалыптасты. Бұл ретте ұзақ мерзімді қарыздардың экономиканың нақты секторына таза түсімі 1,8 млрд.долл болды.
Төлем балансының баптары бойынша жіктелмеген және төлем балансының қателері мен қалып қойғандары ретінде түсіндірілетін операциялардың көлемін төмендету мақсатында Ұлттық банк 2005-2014 жылдар аралығында кезең үшін тоқсанға қатысты жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасымен жіктелмеген операцияларына бағалау жүргізді. Бұл баға 2014 жылғы төлем балансын қалыптастыру және өткен кезеңдердегі төлем балансының деректерін түзету кезінде пайдаланылды. Жеке тұлғалардың бағаланған операциялары Басқа инвестициялар бабы бойынша басқа секторлардың (мемлекеттік және банктік секторларды қоспағанда) басқа да қысқа мерзімді активтерінде көрсетілген. 2014 жылы осындай операциялардың көлемі 5,1 млрд.долл., 2013жылы - 2,8 млрд.долл. болды.
Қаржы операцияларының шот бойынша ресурстардың біршама түсімдері және ағымдағы шот профицитінің ұлғаюы кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері және Ұлттық Қордың қаражаты кіретін елдің жинақталған ресми резервтері жылдың аяғында 102,5 млрд.долл. құрады, бұл жаһандық саяси және экономикалық дағдарыстың шиеленісуі жағдайында Қазақстанның сыртқы позициясын нығайтты. 2-кестеде резиденттердің бес жылдық кезеңдегі сыртқы экономикалық қызметінің негізгі қорытындылары келтірілген.
Кесте 2
Қазақстанның сыртқы секторының негізгі көрсеткіштері
2013
2014
2015
Ағымдағы операциялар шотының сальдосы (млрд. долл.)
0,9
4,6
5,2
- ІЖӨ-ге %-бен
0,4
2,2
2,2
Тауарлар жəне қызмет көрсету экспорты (кезең үшін млрд. долл.)
90,7
85,4
90,1
- ІЖӨ-ге %-бен
39,1
40,2
41,2
Тауарлар жəне қызмет көрсету импорты (кезең үшін млрд. долл.)
63,0
56,2
56,2
- ІЖӨ-ге %-бен
27,2
26,5
29,0
Шетелдік тікелей инвестициялар (нетто-ағын) (кезең үшін млрд. долл.)
-7,9
-5,9
-5,8
- ІЖӨ-ге %-бен
-3,4
-2,8
-2,5
ҚҰБ халықаралық резервтері (кезеңнің аяғында млрд. долл.)
24,7
28,9
28,9
Тауарлар және қызмет көрсету импорты айларында
4,7
6,2
6,8
ҚР Ұлттық Қоры (кезеңнің аяғында млрд. долл.)
70,8
73,2
75,4
Мұнай жəне газ конденсатының экспорты (млн. тонн)
70,7
68,2
70,7
Brent сұрыпты өңделмеген мұнайдың əлемдік бағасы (спот USDбаррель, орташа алғанда бір жыл үшін)
108,9
98,9
104,5
Биржалық айырбас бағамы KZTUSD (орташа кезең үшін)
152,2
179,5
179,7
Нақты тиімді айырбас бағамы индексінің өзгеруі (өткен жылғы желтоқсанға %-бен)
-0,3
6,2
6,2
Анықтамалық: Ағымдағы бағамен ІЖӨ (млрд. долл., кезең үшін)
231,9
212,2
212,2
Нақты өсу (%)
6,0
4,3
5,1
Ағымдағы операциялар шоты
2014 жылдың нəтижелері бойынша ағымдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді есептеу орта ғасырда пайда болған. Төлем балансы терминін шотландық экономист (ХVІІ ғ.) Джеймс Стюарт ойлап тапқан. ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі АҚШ және Англияда дами түсті. Осыған негізделе отырып Халықаралық Валюта Қоры (ХВҚ) барлық елдер бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін жасаған.
Макроэкономикалық зерттеулердің пәні болып елдегі өндірістің жалпы көлемі, инфляция қарқыны, жұмыссыздық деңгейі, төлем балансының сальдосы мен валютаның айырбас бағамы сияқты макроэкономикалық көрсеткіштерді талдау болып табылады. Бұл талдаудың мақсаты - осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және уақытылы негізде келіп түсетін экономикалық статистикалық ақпараттың дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз білетініміздей, елдің бсқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін негіз болып табылады.
Әр мемлекетте өздерінің сыртқы экономикалық жағдайын білу үшін оларға кезеңдік статистикалық мағлұмат керек. Осы мағлұматтарды төлем балансынан көруге болады. Ол- бір кезеңде сол елдің сыртқы экономикалық іс-әрекет балансын айқындайтын статистикалық құжат.
Курстық жұмыстың өзектiлiгi елiмiздiң әлемдiк рынокта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы, халықаралық валюталық қатынастағы төлем балансының құрылымын талдау және ұлттық экономикадағы төлем балансының оң сальдосының маңыздылығын түсінудің қажеттігі болып табылады. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де зор әсер етедi. Бұл тақырып өзектілі, себебі төлем балансы экономиканың сыртқы көрінісі болып табылады. Қазіргі жағдайларда төлем балансы нақты және дәлді балансталған болмаса, экономикалық болжау мен халықаралық валютвлық қаржылық қатынастарға белсенді қатысу қиын. Мемлекетаралық қатынастардың обьективті дамуы төлем балансын құруға аса дәлдікті талап етеді. Сонымен қатар төлем балансының жағдайы мемлекет тұрғындарының шекаралардан өту бостығының дәрежесін, төлем балансы негізінде сыртқы есеп айырысу бағаланады, оның арқасында валюталық бағамға түзету енгізу туралы шешімдер қабылданады. Валюталық бағам ауытқулары жиынтық ұсынысқа және жиынтық сұранысқа әсер етеді, яғни өзінің макроэкономикалық нәтижелері бар.
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының интеннационалдануы және жаһанданумен сипатталады. Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта және ен басты элементтердің бірі төлем балансы жатады.
Төлем балансы деген белгiлi бiр уақыт аралығында мемлекеттiң шетелге төлеген валюталық соммасымен оған шетелден түскен соманың арақатынасы. Белгiлi бiр мерзiмiнiң және бiр күндiк төлем балансы болады.
Курстық жұмысты орындаудағы негізгі мақсат мемлекеттің төлем балансының экономикалық мәнін ашу және оның экономиканың тиімді қызмет етуіндегі үлесін анықтау болып табылады. Сонымен қатар төлем балансының құрылымын, оған әсер ететін факторлар және төлем балансын реттеудің негізгі әдістерін ашып қарастыру.
Жұмыс барысында келесідей міндеттер қарастырылған:
- Төлем балансының мәні және принциптері;
- Төлем балансының құрылымы және түрлері;
- Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдісітері;
- ҚР Төлем балансын талдау
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы ;
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансының проблемалары, оларды шешу және дамыту жолдары;
- Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі мәселері;
- Проблемаларды шешу және дамыту жолдары.
1. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Төлем балансының мәні
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның халықаралық операцияларының баланстық (тепе-теңділік) есебінде көрініс табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп атайды. Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді, капиталдарды әкету мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің дүниежүзілік байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық операциялардың баланстық есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының көлемін, құрылымын және сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын құндық көрсеткіш. Барлық операциялар бойынша валюта ағындарының көрсеткіштері төлемдер мен кірістер деп белгіленеді.
Экономикалық мазмұны бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір кезеңдік төлем баланстарын ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын статистикалық көрсеткіш ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн сайын өзгеріп тұратын төлемдер мен кірістер арақатынасы түрінде көрініс береді. Төлем балансы жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы сәттегі сұраныс пен ұсынысты анықтайды және мұның өзі валюта бағамын өалыптастыру факторларының бірімен саналады.
Белгілі бір кезеңдік (ай,тоқсан,жыл) төлем балансы осы кезең аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық көрсеткіштері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезеңдік төлем балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіштерімен (жиынтық ішкі өнім,ұлттық табыс т.с.с.) байланысты сондықтан мемлекеттік реттеу обьектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валбта бағамының өзгерістері сипатымен тығыз байланыста болып келеді.
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік жағдайында тұрады. Бірақ негізгі бөлемдері бойынша егер кіріс төлемдерден жоғары болса, онда оны сальдо орын алады, ал төлемдер түсімдерден артып кетсе,теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын жасау және сальдоны есептеу әдістері елдік сыртқы экономикалық операцияларын сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйыдастыру жолында үлкен рөл атқарады.
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер төлем балансының шетелдік әдебиеттердегі анықтамасына зер салатын болсақ, онда олардың көпшілігі төлем балансын елдік сыртқы экономикалық қызметтің статистикалық өлшемі дегенге саяды.
Американдық экономистер Виссерман мен Уэйрдың төлем балансы проблемаларына арналған еңбегінде мынадай анықтама берілді. Төлем балансы белгілі бір кезең ішіндегі осы елдің резиденті мен басқа елдер өкілдері арасында орын алған экономикалық операциялардың статистикалық көрінісі. Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ) әдістемелік нұсқауларында былайынша айтылған: Төлем балансы дегеніміз аталған кезеңнің статистикалық көрсеткіштері жинақталған кесте, онда:
А) белгілі бір ел мен басқа елдер арасындағы тауарлармен, қызмет көрсетулермен және табыстармен операциялар;
Б) осы елдің иелігіндегі монетарлық алтынға байланысты меншіктік өзгері, сондай-ақ басқа елдерге қатысты қаржылық талаптармен міндеттер;
В) біржақты аударулар және конценсацияланушы (орын толтыру) жазбалар көрсетеледі. Осы нұсқауларға байланысты төлем балансына тақарылған операциялар ғана емес, сонымен бірге операциялардың тепе-теңдігіне қол жеткізу үшін дайындалған жасанды көрсеткіштер де кіреді.
Францияның ресми ақпарат көздерінде мынадай анықтама берілген: Елдің төлем балансы дегеніміз- тұрақты түрде жасалатын статистикалық ведомость, онда есептелген көрсеткіштер ретінде белгілі бір кезең ішіндегі резиденттер мен резидент емес тұлғалар арасындағы қаржылық ағындар қозғаласы көрсетіледі. Германиядағы төлем балансы туралы зерттеулердің бірінде: Әдетте төлем балансын жүйеленген барлық экономикалық мәмілелер баланс формасында жинақталған статистикалық көрсеткіштер деп түсінген абзал делінген.
Төлем балансын жасау теориясы мен практикасы дүниежүзілік экономикадағы өзгерістерге сәйкес және жетілдіріліп отырады. Халықаралық төлем қатынастарында баланс термині баланстық есеп, сальдо немесе есепшот қалдығы, есепшот жағдайы, теп-теңділік және т.б. түсініктерді анықтау үшін қолданылады. Сондықтан, төлем балансы елдің халықаралық операцияларының есебі ғана, сонымен қатар осы операциялардың белгілі бір жағдайының көрінісі де табылады.
Төлем балансы талдауының дұрыстығы оның негізгі принциптері арқылы қалыптасады. Халықаралық валюталық қор арқылы жасалатын және басылымға шығарылатын осы стандартты ережелер, барлық мемлекеттерде төлем балансын талдауда және құрастыруда бағыт ретінде қолданылады. Кейбір жеке мемлекеттер өздерінің экономикалық ерекшеліктеріне байланысты, мемлекеттің әлемдік сахнадағы жағдайына байланысты , сондай-ақ ұлттық есептеу жүйесіне байланысты бұл ерекшеліктерге өз тұзетулерін енгізетінін айта кету керек. 1993 жылы төлем балансы бойынша Халықаралық валюталық қор басқармасымен бесінші басылым шықты, ол қазірге дейін қолданылады.
Екі жақты жазылу жүйесі. Кез-келген келісім екі жақты болғандықтан, төлем балансында да екі жақты жазылу принципі қолданылады. Бұл әдісте әрбір тіркелетін операция тең мағыналы екі жақты түрде болады, сондықтан төлем балансы мен түсім сәйкес болуы керек. Операциялардың бірі қосу таңбасымен кредит түрінде, екіншісі алу таңбасымен дебет түрінде тіркеледі.
Резиденттік принципі. Төлем балансын құрудың негізгі принципі болып түрлі резидент және резидент еместердің арасындағы айырмашылықтары болып есептеледі, барлық сыртқы экономикалық келсімі жүргізгенде ХВҚ басқармасы мынадай анықтамалар береді: Мемлекет экономикасы бірлік қатынас ретінде қаралады, ол басқаларға қарағанда өз территориясымен тығыз байланысты, яғни бастапқы критерий экономикалық орталық болып табылады. Мұнда туристер, халықаралық ұйымдардың адамдары, елші жұмысшылары, кеме командасы және ұшақ экипаждары есептелмейді, олар шетелге келген мерзіміне қарамастан, сол келген қаланың резиденті болып саналады.
Мемлекеттің экономикалық территориясы. Экономикалық территория мағынасы ретінде мемлекеттің заңдылығына берілген географиялық аумақты атаймыз. Құрлық пен аралдарда құрлық бөлігі мен тауарларды тасу, жұмыс күші, кеден немесе миграциялық формалдылықсыз еркін жүзеге асатындай, олардың экономикасы сол ақшалай және фискалды органдарға қарасты болса, ьеңізі ірі болған жағдайда, оларға аралдар қосылады. Мемлекеттің экономикалық аумағы егер мемлекет құқықты болса немесе балық аулау немесе шельфте пайдалы табыс алуға құқылы болса, сонымен қатар су аумағы және континеттік шельфтің халықаралық суда орналасқан бөлігі жатады. Сонымен қатар оған басқа мемлекетте орналасқан аумақтық анклавтар, елшілік, консульстволар және әскери базалар, көмек көрсету агенттіктерінің территориясы жатады.
Келісім-шартты анықтау. Экономикалық келісім - шарттар өз кезегінде құн айырбасын білдіреді, яғни акт, онда тауарға меншік құқығы беріледі, экономикалық қызмет көрсетіледі немесе актив меншігінің құқығы бір мемлекет резидентінен басқа мемлекет резидентіне ауысады.
1.2 Төлем балансының құрылымы және түрлері
Төлем балансы құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Сауда балансы, яғни тауарларды әкету мен әкелу арақатынасы;
2. Қызмет көрсетулер және коммерциялық емес төлемдер балансы;
3. Ағымдағы операциялар балансы;
4. Капиталдар мен несиелер қозғалысы балансы;
5. Ресми валюта резервтерімен операциялар.
Сауда балансы, тарихи тұрғыдан сыртқы сауда ұлттық және дүниежүзілік шаруашылықтарды байланыстыратын халықаралық экономикалық қатынастардың бастапқы формас болып табылады. Сыртқы сауда арқасын халықаралық еңбек бөлінісі қалыптастыралы.
Төлем балансында сыртқы сауда көрсеткіштері дәстүрлі маңызды орын алады. Тауарлардың экспорты импорты арақатынасы сауда балансын түзеді. Сыртқы сауданың едәуір бөлігі несие жүзінде асатындықтан тиісті кезеңде атқарылған мен түсімдер арасындағы айырмашылықтар болады. Осы айырмащылықтарға байланысты кезінде төлем балансы атқарылған ақшалай төлемдер мен нақты түсімдер арақатынасы ретінде анықталған еді.
Теріс сауда балансы ұнамсыз құбылыс саналады және әдетте елдің дүниежүзілік шаруашылықтағы позициясының әлсіздігін көрсетеді.
Қызмет көрсетулер балансы көлік тасымалы,сақтандыру,электронлық, телеғарыштық, телеграф, телефон, пошта және байланыстың басқа да түрлері бойынша халықаралық туризм, ғылыми-техникалық және өндірістік тәжірибеде эксперттік қызметтер көрсетулер,шетелдерде дипломатиялық сауда және басқа да өкілдерді ұстау бойынша , ақпараттар алмасу, жарнама, жәрмеңке т.с.с. үшін төлемдер мен түсімдерден тұрады. Қызмет көрсетулер дүниежүзілік экономикалық байланыстардың қарқынды дамып келе жатқан секторы болып табылады және оның төлемдер мен түсімдер көлемі мен құрылымына әсері тұрақты өсу үстінде.
Ағымдағы операциялар бойынша төлем балансы сауда балансы және көрінбейтін операциялардан тұрады. Бұл операциялардың ағымдағы деп аталуы тауарлар мен қызмет көрсетулердің дүниежүзілік саудасын капиталдар мен кредиттер нысанындағы қаржылық ресурстарының халықаралық қозғалысын ажыратып алу үшін қажеттігі де болып отыр.
Капиталдар мен кредиттер қозғалысының балансы мемлекеттің және жеке меншік капиталдарды әкету мен әкелу, берілген және алынған халықаралық кредиттер арақатынасын көрсетеді. Экономикалық мазмұны бойынша бұл операциялар кәсіпкерлік капиталдың және қарыз капиталының халықаралық қозғалысы деген атаулармен екі категорияға бөлініп қарастырылады.
Кәсіпкерлік капитал құрамына тікелей шетелдік инвестициялар (шетелде кәсіпорындарды сатып алу немесе құрылысын жүргізу) және портфельдік инвестициялар (шетелдік компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алу) кіреді. Тікелей инвестициялар ұзақ мерзімді капиталды шетелге шығарудың маңызды нысаны болып есептеледі және төлем балансына едәуір әсер етеді. Тікелей инвестициялар халықаралық өндірісдамиды, ұлттық экономикалық дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануы артады.
Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мерзімдік белгісі бойынша жіктеледі.
1.Ұзақ және орта мерзімді операциялар құрамына бір жылдан артық уақытқа берілген мемлекеттік және жеке меншік займдар мен несиелер кіреді. Мемлекеттік займдар мен несиелерді алушыларға негізінен лидер елдерден кейіндеп қалған елдер жатады. Ал, қаражатты беруші кредитор-елдер қатарына жетекші, дамыған елдерді көреміз.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін берілетін халықаралық несиелер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің ағымдағы есеп шоттары (авуарлары), ақша капиталдарының баркаралық қозғалысы жатады.
Төлем балансының статистикалық көрсеткіштерін жинау мен өңдеу әдістерінің ұдайы жетілдіруіне қарамастан едәуір қателіктердің де орын алатындығы жасырын емес. Сондықтан, төлем балансында қателіктер мен қалдырулар айрықша көрсетеді бұл бапты статистикалық қателіктер есепке алынбаған операциялар кіреді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталық активтер мен операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын- валюта резервтері көлемі мен құрамында өзгерістер пайда болады.
1.3 Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу әдістері
Белгілі бір мемлекеттің төлем балансы - бұл олардың резиденттерінің арасындағы және сыртқы әлеммен жасалған экономикалық келісімдерінің белгілі бір мерзімдегі статистикалық есеп берулері болып табылатыны белгілі. Төлем балансында ағымдағы операциялар есебі - NX, каптиал қозғалысының есебі - КА және арнайы резервтік активтердің өзгерісі - R белгісімен есептеледі. NX және КА сомаларын негізінде арнайы есеп беру шотының балансы деп те атайды.
BP = NX + KA (1)
Егер, арнайы есеп беру шотының балансы шетел тауарларының таза сатып алымдарын, қызмет көрсетулер және активтерін көрсетсе, валюталық реттеу органдары дисбалансты орталық бакнте сақталып тұрған шетел валюталарының резервтерін пайдалану арқылы қаржыландырулары керек.
NX + KA - R (2)
Өзіне арнайы резервтік активтерді кірістірген жағдайда оның жалпы сомасы нөлге тең болады. Ағымдағы есеп балансы сыртқы келісімдердің масштабтары мен бағыттарын анықтайтын болғандықтан, ол төлем балансының жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіш болып табылады. Елдің импорты экспорттан асып түскен жағдайда ағымдағы операциялар баланысының дефицит көлеміне сәйкес теріс ағымдағы операциялар балансы сыртқы саудадағы борыш есебінен жабылуы тиіс.
Сонымен операциялар шотын (NX) оны қаржыландыру көзінің негізгі сомасы ретінде қарастырған жағдайда мынаған ие боламыз:
NX - R - KA - NFA (3)
Бұл жерде: R - таза резервтердегі шетел валютасының өзгерісі;
KA- таза ликвидті міндеттемелердің сыртқы әлем алдындағы өзгерісі (капитал кірісі мемлекеттің басқа мемлекеттер алдындағы ликвидті міндеттемелерінің өскенін білдірсе, капитал шығысы елдің басқа
R және KA арасындағы айырмашылық мемлекеттің таза шетелдік активтеріндегі өзгеріс көлемін көрсетеді (NFA). NFA - мемлекеттің басқа елдерге ликвидті міндетемелер көлемінің таза өсімі.
NX мемлекеттің таза сыртқы активтерінің қаншалықты өскенін көрсетеді. Егер мемлкеттің ішкі шығындары оның түсімдеріне аз болып және NX оң нәтижелі болған жағдайда мемлекеттің басқа елдерге ликвидті міндеттемелері өседі. Ағымдағы операциялар шотының оң сальдосы шетелдік валюталық резервтердің және мемлкеттің кірістер көлемінің азайғанын көрсетеді.
Егер NX оң болып және мемлекет халықаралық қаржы нарығында кредиттер берген жағдайда оның жағдай өседі. Себебі шетелдіктер осы мемлекеттің экспортының әрбір бірлігін бүгінде өздерінің импортымен төлемей, соңында осы алынған кредиттер пайыз көлемінің өсуімен үлкен сомада төленеді.
Егер NX теріс болып, мемлекет халықаралық қаржы нарығында борышты болған жағдайда оның жағдайы төмендейді.
Сонымен қатар, NX-R-KA-NFA теңдігінде ұзақ мерзімдік кезеңдегі ағымдағы операциялар балансының күнделікті дефицитінің нәтижесі теріс көлемде болуы мүмкін, таза шетелдіе активтер көлемінің қысқаруына алып келеді. Осының нәтижесінде мемлекет нетто-қарызгерлерге айналып мемлекет алдында қарызды қалай төлеу керек туралы проблема туындайды.
Теңдікті жалғастыра отырып, мынаған ие боламыз:
(Sp-I)+ (T-G)= NFA (4)
Жеке сектордағы инвестициялар және жинақтарды тең деп пайымдайық. Бұндай жағдайда мемлекеттік бюджеттің артықшылықтары мемлекеттің басқа елдерге қатысты міндетті төлемдерінің өсуін көрсетеді. Ол сыртқы қарыздың азаюымен немесе шетелдік валюталық резервтердің көбеюімен сипатталады.
Осыған байланысты төлем балансының жағдайына ықпал етудің бірнеше негізгі әдістері бар.
Бірінші- тікелей бақылау, регламенттік импортты қосқанда (сандық шектеулер арқылы) және кедендік т.б. жинақтар, шетелге шетелдік инвестициялар арқылы және ақшалай трансферттер арқылы жеке адамдардың пайда келтіруіне тыйым салу және шектеу осындай көмектің күрт қысқартылуы, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталдың шығарылуы және т.б.
Тікелей бақылаудың бұл түрі елдің көптеген фирмаларына (қатты) үлкен қиындықтар және өшпенділіктер туғызады.
Ұзақ мерзімде бұл әдістер жағымды және жағымсыз нәтиже туғызады. Жергілікті өндірушілерге қолайлы жағдай жасау шетел инвесторларының табыстарын өткізуге тыйым салу олардың қызығушылығын төмендетеді. Сондай-ақ шетелдік мамандарды тартуда қиындықтар туындайды.
Отандық экспорттаушылар үшін шетелдерге тауар және қызмет көрсету жүйелерінің кеңеюіне кедергілер келтіреді.
Бұл өшпенділік туғызбайды, керісінше, тікелей шара отандық фирмалар мен экспорттың көмек қаражат (субсидия) жасалуын қолдайды. Бірақ ол қымбатқа түседі, оның қолданылуы мемлекеттің бюджетіне байланысты.
Мемлекеттік ықпалдың келесі әдісі-дефляция (инфляциямен күрес), ішкі экономикалық міндеттерді шешуге бағытталған, бірақ жанама әсер төлем балансының жағдайын жақсартады. Дәстүрлі дефляция саясат көпшілігінде өндіретін көлемін төмендетеді, импорттың қысқаруына және экспорттың өсуіне әкеп тірейді.
Сол мемлекеттерде несие-банк жүйесі дамыған болса, қысқа мерзімді капиталды келуге ықпал етеді.
Бірақ дефляция, сонымен қатар, қарам-қайшы жағдайлар да туғызады. Мысалы: ұлттық валюта айырбас курсы жоғарылайды, ол импорттың көбеюіне жол ашады. Бірақ ұлттық валютаның курсының өсуі мемлекетте экспорттық табысты төмендетеді.
Күшті экономикалық дағдарыстарды болдырмау үшін мемлекет тарапынан валюта курсының тұрақты және қалқымалы курсына қатаң бақылау жасалуы керек.
Төлем балансы тапшы елдер мынадай саясаттарды қолдануы тиіс:
1.Дефляциялық саясат: бюджеттік шығындарды қысқартады; ішкі сұранысты қысқартады; жалақыны және бағаны ұстап тұрады
Ал, негізгі құралы - қаржы және ақша - несие шаралары. Бюджет тапшылығының қысқаруы ұлттық банктің ставкасының өзгеруі, несиенің шектелуі, ақша массасының өсуі шегінің белгіленуі. Бірақ жұмыссыздықтың өсуі және өндіріс күштерінің толық пайдаланылмауы өндірістің төмендеуіне жұмыс күшін қамсыздандыруының төмендеуін ықпал етеді.
2.Девальвация (құнсыздану). Бұл саясатта ұлттық валюта курсының төмндеуі, экспортты ынталандыру, импорттық тауарды шектеуге бағытталады.
3.Валюталық шектеу. Экспорттаушылар экспорттан түскен пайданы кеңінен пайдалана алмайды. Белгілі бір мөлшерін мемлекеттік ұлттық банкке сатуға тиісті. Ал қалғанын өзі пайдалана алады.
4. Қаржы және ақша-несие саясаты. Төлем балансының тапшылығын азайту үшін экспорттаушыларға бюджеттік субсидия қолданылады. Импорттың салыққа протекционистік көтерме, пайыздық салықты алып тастау, құнды қағазды шетел иеленушілерге төлеу.
5. Төлем балансына қатысты қолданылатын мемлекеттік ықпалдың арнайы шаралары оның негізгі баптарының сауда балансының қалыптасуына байланысты көрінбейтін операциялар және капитал қозғалысы.
Капитал қозғалысы балансы-қаржылай құйылымдарын көрсетеді.
Сауда балансы:
1. Активті-біздің елге келетін кірістер
2. Пассивті - біздің елден кетіп жатқан шығын.
Сауда балансының жағдайы анықталған кезеңдегі мемлекеттің сыртқы экономикалық жағдайын мәлімдейді. Сондықтан да мемлекет оны үнемі реттеп отыру қажет. Ол үшін мемлекет импорттық және экспорттық операцияларға тікелей бақылау орнатады. Салықты реттеу, табыстарды ауыстыруға тыйым салады т.б.
Квоталық-тауардың санын шектеу.
Төлем балансына мемлекеттік ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу арқылы әсер етуі:
Револьвация- ұлттық валюта бағамын жоғарылату
Девольвация- ұлттық валюта бағамын төмендету.
Төлем балансының экономикаға әсер етуі валюта бағамына әсер ету арқылы жүреді. Шынында да сальдоның өз алдына тек сандық сипатымен статистикалық мәні болады, оның еш экономикалық мағынасы жоқ. Ал валюта бағамы елдің тауар айналымын жүргізеді. Ол елдің ішіндегі өзінің бос функциясын орындауына бағамымен әсер етуінде. Себебі қазіргі заманда әлемдік экономикаға қатысу елдің жалпы дамуының негізгі алғышарттарының бірі.
2. ҚР Төлем балансын талдау
2.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансы жағдайы
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) анықтамасы бойынша төлем балансы дегенмізі белгеді бір кезеңдік статистикалық есеп бері. Ол келесі құбылыстарды көрсетеді:
а) белгілі бір елдің өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық операциялар;
ә) меншіктегі өзгерістер және сол елдің алтын-монетарлық, арақатынастағы арнайы ақша резерві және де басқа елдерге қарағанда, сол елдің қаржылық талаптары және міндеттемелеріндегі өзгерістер;
б) біржақты аудармалар және орын толтырушы жазбалар. Олар өзара шешуге келмейтін операциялар мен өзгерістерді бухгалтерлік есеп бойынша теңестіруге қажетті.
Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын және ХВҚ талабына сай қолданылатын принциптер:
Бірінші принцип - қандай да бір елдің белгілі бір кезеңдегі барлық сыртқы экономикалық операцияларды түгелдей қамту (жыл,ай,тоқсан). Сыртқы экономикалық операцияларды ішкі экономикалық операциялардан айыра білу үшін алдымен резиденттер мен резиденттер емес арасындағы операцияларды түсіну қажет.
Екінші принцип-операциялардың екі қайтара бухгалтерлік жазбасы нәтижесіндегі бір баптағы дисбаланс келесі баппен теңеледі. Төлем балансы төлемдік операциялардан тыс операцияларды да қамтиды. Осындай төлемге қатысы жоқ операциялардың бірі-біржақты аудармалар (яғни, қайта төленбейтін біржақты төлемдер);
Үшінші принцип- ХВҚ-ның жеке мемлекеттерге арнайы мүшелік жарна көлеміне сай ақша резервін түзіп, одан жәрдем ретінде валюталық ақшаны арнаулы қарыздану құқығы (Специальные права заимствование - Special drawing rights - SDR - СДР) бірлігінде ақшалай көмек беру.
Төртінші принцип- алтынның монетизациялануы немесе демонтизациялануы әсерінен алтынның әлемдің бағасының өзгеруіне байланысты ұлттық валюта резервін қайта бағалау принципі. Сондықтан да төлем балансы тек төлемдер емес төлем операцияларын қамтиды.
Төлем балансында елдердің сауда-экономикалық операцияларының құрылымы мен сипаты, сандық және сапалық масштабтары көрінеді. Әлемдік шаруашылықтағы орны және осы елдің басқа елдерге шығарған барлық төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен түсімнің барлық сомасының арақатынасының көрінісі.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі қалыптастыратын төлем балансында ХВҚ-ның стандарттық құрылымы сақталып қалған. Республикамыздың 2013, 2014 және 2015 жылдың бірінші жарты жылдық сыртқы экономикалық байланыстар нәтижесін көрсететін төлем балнсы төмендегі 1 - кестеде келтірілген.
Кесте 1
Қазақстан Республикасының төлем балансы
млн. АҚШ доллары
2013
2014
2015
Ағымдағы операциялардың шоты
1187,1
6375,0
-5823,2
Сауда балансы
34792,3
36694,7
12649,0
Экспорт
85595,4
80242,8
46294,2
Импорт
50803,2
53548,2
33645,3
Қызмет балансы
-7160,1
-6320,9
-5370,8
Экспорт
5298,3
6594,4
6480,4
Импорт
12458,4
12915,4
11851,1
Бастапқы кірістер балансы
-25147,7
-22667,9
-11515,3
Инвестициялық кірістер
-23483,8
-21022,3
-9988,4
Қайталама кірістер балансы
-1297,3
-1330,8
-1586,2
Капиталмен операциялар шотының балансы
-6,4
29,3
131,6
Қаржылық шот
-2683,0
-2572,5
-11374,3
ҚР Үкiметі және ҚР Ұлттық Банкі
8301,5
6419,7
-12776,5
Банктер
3387,3
-4055,1
-773,0
Міндеттемелерді таза қабылдау
-2177,0
-474,4
-1710,6
Тікелей инвестициялар
-21,7
172,6
233,4
Портфельдік инвестициялар
-631,8
-809,9
-872,3
Туынды қаржы құралдары
-107,8
17,3
92,3
Басқа инвестициялар
-1415,7
145,6
-1163,9
Басқа секторлар
-14371,7
-4937,1
2175,1
Қателер және қалып қойғандар
-3863,7
-8976,8
-5682,8
Е с к е р т у: Қазақстан Республикасының статистикалық деректері негізінде түзілген
Жоғарыда көрсетілген кестеден көріп тұрғанымыздай, Қазақстан Республикасының сауда балансы, яғни тауарларды экспорттау мен импортау ара салмағы, 2014 жылдың қорытындылары бойынша сауда балансы профицитінің 35,6 млрд.долларға (2013 жылы 34,8 млрд.долл.) дейінгі аздаған өсімін қамтамасыз етті. Тауар экспортынан тұсімдер - ағымдағы операциялардан түскен кірістердің негізгі бабы ағымдағы шығыстардан айтарлықтай артық болды және 2014 жылдың қорытындылары бойынша ағымдағы операциялар шотының 4,6 млрд.долл. болған оң сальдосы 2013 жылғы осындай көрсеткіштен 5 есе артты.
Қаржы операцияларының шоты бойынша қаржы міндеттемелерінің өсімі қаржы активтерінің өсімінен асып кетті, бұл қалған елдерден таза қарыз алуды білдіреді. 2010-2012 жылдары қаржы ресурстарының нетто-әкетілуі және іс жүзінде 2013 жылы теңестірілген қаржылық шот кезінде есепті жылыдң қорытындылары бойынша капиталдың елге таза әкелінуі 7,4 млрд. долл. Дерлік болды. Бұл ретте тікелей инвестициялау операциялары және жеке банктік емес сектордың қарыз операциялары сыртқы қарыз алудың негізгі көздері болып табылады.
Шетелдік тікелей инвестициялардың жалпы әкелінуі 2013 жылғы деңгейде қалды, ол 2014 жылы 24 млрд. долл. жуық болды.Өзара фирмалық міндеттемелер бойынша негізгі борышты өтеуді ескере отырып,тікелей инвестициялардың Қазақстанға таза әкелінуі 2014 жылы 7,6 млрд. долл., ал шетелге нетто-әкету - 1,7 млрд. долл. болды.
2014 жылы портфельдік инвестициялар бойынша ресурстар әкету едәуір қысқарды. Портфельдік инвестициялардың 2014 жылы таза әкетілуі, базалық кезеңдегі 6 млрд. долл. салыстырғанда ең бастысы, Ұлттық қордың сыртқы активтерін қайта айырбастау және қазақстандық кәсіпорындардың және банктердің борыштық бағалы қағаздарының шетелдегі жаңа шығарылымдары есебінен 0,8 млрд.долл. болды.
Басқа инвестициялар бойынша капиталдың нетто-әкелінуі 2,2 млрд.долл болып қалыптасты. Бұл ретте ұзақ мерзімді қарыздардың экономиканың нақты секторына таза түсімі 1,8 млрд.долл болды.
Төлем балансының баптары бойынша жіктелмеген және төлем балансының қателері мен қалып қойғандары ретінде түсіндірілетін операциялардың көлемін төмендету мақсатында Ұлттық банк 2005-2014 жылдар аралығында кезең үшін тоқсанға қатысты жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасымен жіктелмеген операцияларына бағалау жүргізді. Бұл баға 2014 жылғы төлем балансын қалыптастыру және өткен кезеңдердегі төлем балансының деректерін түзету кезінде пайдаланылды. Жеке тұлғалардың бағаланған операциялары Басқа инвестициялар бабы бойынша басқа секторлардың (мемлекеттік және банктік секторларды қоспағанда) басқа да қысқа мерзімді активтерінде көрсетілген. 2014 жылы осындай операциялардың көлемі 5,1 млрд.долл., 2013жылы - 2,8 млрд.долл. болды.
Қаржы операцияларының шот бойынша ресурстардың біршама түсімдері және ағымдағы шот профицитінің ұлғаюы кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері және Ұлттық Қордың қаражаты кіретін елдің жинақталған ресми резервтері жылдың аяғында 102,5 млрд.долл. құрады, бұл жаһандық саяси және экономикалық дағдарыстың шиеленісуі жағдайында Қазақстанның сыртқы позициясын нығайтты. 2-кестеде резиденттердің бес жылдық кезеңдегі сыртқы экономикалық қызметінің негізгі қорытындылары келтірілген.
Кесте 2
Қазақстанның сыртқы секторының негізгі көрсеткіштері
2013
2014
2015
Ағымдағы операциялар шотының сальдосы (млрд. долл.)
0,9
4,6
5,2
- ІЖӨ-ге %-бен
0,4
2,2
2,2
Тауарлар жəне қызмет көрсету экспорты (кезең үшін млрд. долл.)
90,7
85,4
90,1
- ІЖӨ-ге %-бен
39,1
40,2
41,2
Тауарлар жəне қызмет көрсету импорты (кезең үшін млрд. долл.)
63,0
56,2
56,2
- ІЖӨ-ге %-бен
27,2
26,5
29,0
Шетелдік тікелей инвестициялар (нетто-ағын) (кезең үшін млрд. долл.)
-7,9
-5,9
-5,8
- ІЖӨ-ге %-бен
-3,4
-2,8
-2,5
ҚҰБ халықаралық резервтері (кезеңнің аяғында млрд. долл.)
24,7
28,9
28,9
Тауарлар және қызмет көрсету импорты айларында
4,7
6,2
6,8
ҚР Ұлттық Қоры (кезеңнің аяғында млрд. долл.)
70,8
73,2
75,4
Мұнай жəне газ конденсатының экспорты (млн. тонн)
70,7
68,2
70,7
Brent сұрыпты өңделмеген мұнайдың əлемдік бағасы (спот USDбаррель, орташа алғанда бір жыл үшін)
108,9
98,9
104,5
Биржалық айырбас бағамы KZTUSD (орташа кезең үшін)
152,2
179,5
179,7
Нақты тиімді айырбас бағамы индексінің өзгеруі (өткен жылғы желтоқсанға %-бен)
-0,3
6,2
6,2
Анықтамалық: Ағымдағы бағамен ІЖӨ (млрд. долл., кезең үшін)
231,9
212,2
212,2
Нақты өсу (%)
6,0
4,3
5,1
Ағымдағы операциялар шоты
2014 жылдың нəтижелері бойынша ағымдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz