М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолы мен ғылыми шығармашылық мұрасы (1985-2002жж.)
КІРІСПЕ
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН
ЕҢБЕКТЕРДІҢ ТІЗІМІ
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН
ЕҢБЕКТЕРДІҢ ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Академик М. Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығындағы өмір жолдары, қоғамдық-саяси қызметі мен осы аралықта жазылған тарихи еңбектері талдауға алынады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды. Академик М. Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”- деуі [1, 114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі. Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С. Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: “Манаш Қозыбаев қазақ тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді” [2, 22-б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметі партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының киелі ордасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих институтын басқарған жылдары тарихшы мамандарды “ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді. Академик М. Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын, жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай, ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды. Академик М. Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”- деуі [1, 114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі. Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С. Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: “Манаш Қозыбаев қазақ тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді” [2, 22-б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметі партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының киелі ордасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих институтын басқарған жылдары тарихшы мамандарды “ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді. Академик М. Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын, жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай, ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
1 Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы) – Алматы: Ғылым, 1998. 1-кітап. -344 б.
2 Жұлдызы жанған ғұлама. Академик Манаш Қозыбаев туралы естелік. –Алматы: Атамұра, 2003. - 288 б.
3 Есқожин І. Озат студенттің ісі осындай // За отличную учебу. – 1952. -1 мамыр; Ержанов А., Шоланов Е. Қаһармандық күрестің ұйымдастырушысы // Социалистік Қазақстан. –1955. - 6 наурыз; Левицкая Л. Доклад об истории Кустаная // Ленинский путь. – 1957. - 12 ноября.
4 Ахметов А. Страницы героической истории // Казахстанская правда. - 1963. - 4 декабря; Жаңа кітаптар // Социалистік Қазақстан. – 1965. - 5 январь; Маляр И. Стойкость партии и народа //Огни Алатау. – 1965. - 23 января; Сұңқарбеков Б. Қазақстандықтардың ерлігі // Тың өлкесі. – 1965. - 19 февраль; Малыбаев О., Бәкенов М., Нұрпейісов К. Қаһарлы жылдар шежіресі // Социалистік Қазақстан. –1965. - 25 наурыз; Шоланов Ғ., Ержанов А. Қаһармандық күрестің ұйымдастырушысы // Социалистік Қазақстан. –1965. - 6 наурыз; Балакаев Т., Романов Ю. Ценное исследоавниае // Партийная жизнь Казахстана. – 1965. - №6. С. 74 -77.
5 Ахметов А. Плоды великого содружества // Партийная жизнь Казахстана. –1968. - № 7. - С. 69-71; Найзағарин Т., Петриковец Ф. Ұлы ынтымақ жемісі // Қазақстан коммунисі. - 1968. - №8. -75-77-бб.;
6 Игенбаев А. Нурмухамедов С. Подвиг республики // Казахстанская правда. – 1969. - 8 января.
7 Дәненов Ж. Шәкірттерімді мақтан етемін // Коммунизм таңы. –1969. - 16 сәуір; Бәкенеев С. М. Қозыбаев - тарих ғылымының докторы // Социалистік Қазақстан. – 1969. - 7 маусым;
8 Мұстафин Т., Бәйтенов Е. Бағалы еңбек // Орталық Қазақстан. – 1970. - 13 қыркүйек; Сункарбеков Б., Суюндиков О. Рассказ о мужестве Казахстана // Целинаградская правда. – 1970. - 8 октября. Серегин В. Республика- арсенал победы // Казахстанская правда. – 1970. - 16 октября. Досқалиев К. Қызыл Армияның қуатты арсеналы // Коммунистік еңбек. –1970. - 13 қараша; Балақаев Т. Отты жылдар оқиғасына арналған еңбек // Қазақстан коммунисі. –1970. - №11. - 76-б.
9 Болатов Б. Қаһарлы күндер елесі // Социалистік Қазақстан. –1975. - 17 май; Никитин Е. Во главе защиты Советской родины // В мир книг. – 1975. -№5. - С. 63-64.
10 Козыбаев Манаш Кабашевич. Их имена славен наш край // Деятели науки и техники. – Кустанай, 1973. - С. 10-11., Қозыбаев Манаш Қабашұлы // Қазақ Совет эңциклопедиясы. – Алматы, 1976. - Т. 6. -585 б.; Козыбаев Манаш Кабашевич // Биобиблиография обществоведов Казахстана. – Алма-Ата, 1986. - С. 246-248.; Козыбаев Манаш Кабашевич // Академия наук Казахской ССР. – Алма-Ата, 1987. - С. 234.; Бисенбаев А.К., Қуандықова С.А., Бітімбаева М.Д. Манаш Қабашұлы Қозыбаев. // Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар – Алматы: Ғылым, 1991. - 80 б.; Смағұлова С.Ә., Әбенова Л.Д. Манаш Қабашұлы Қозыбаев. //Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар – Алматы, 2001. -160 б.
11 Асылбеков М.Х. Тарихшы парызы // Егеменді Қазақстан. –1991. - 26 желтоқсан; Құл-Мұхаммед М. Академик М. Қозыбаев: портрет-эссе // Қазақ әдебиеті. –1991. - 13 желтоқсан; Маданов Х. Танымал тарихшы // Жас Алаш. –1991. - 27 қараша; Шаймұханов Д., Сағынаев О. Академик Манаш Қозыбаев // Орталық Қазақстан. –1991. -12 қараша.
12 Тулепбаев Б., Сужиков Б. И опыт, сын ошибок трудны... // Казахстанская правда. – 1991. 12 октября; Исаев Б. Тарихтың ту ұстаушысы // Ұлан. Гвардия. – 1998. - №1. 4-6-бб.; Петрушель О. Летописец истории // Вечерный Алматы. – 1999. - 8 ноября; Сейдімбек А. Бағалы тарту // Қазақстан ғылымы. – 1998. -16-31 наурыз; Қайырбек Ә. Таразы // Қазақ елі. –1998. - 20-26 наурыз.
13 Нұрпейіс К. Бәрінен шындық қымбат // Қазақ батырлары. – 2000. №4; Көш басшы // Қазақ тарихы. – 2001. - №5. - 3-6-бб;
14 Меңдібай С. Қостанайдың Манашы бар // Қостанай таңы.– 2001. - 26 маусым; Сүйінкина П. Қозыбаев Манаш - біздің түлегіміз // Қазақстан мектебі. – 2001. №11-12. - 3-6-бб.; Жолдасов С., Әубәкіров С. Жүрегі тұнып тұрған тарих // Оңтүстік Қазақстан. – 2001. - 15 ноября.
15 Отан тарихы. -2001. Арнаулы басылым. -20 б.
16 Академик Манаш Қозыбаев. Мерейтойлық жинақ. - Алматы: Атамұра, 2001. - 240 б.
17 Қозыбаев М. Жұлдызым менің. – Алматы: Арыс, 2001. - 240 б.
18 Отан тарихы. Арнаулы басылым. - 2002. - №1. -1-28-бб.
19 Дүниеден өтті тарихтың тарланбозы. Жинақ. – Алматы: GAUHAR, 2002 -84 б.; Жұлдызы жанған ғұлама. Академик Манаш Қозыбаев туралы естелік кітап. – Алматы: Атамұра, 2003. - 288 б.
20 Төленова З.М. Академик М. Қ. Қозыбаевтың ұлттық тарихи сананы қалыптастыру жөніндегі ойлары //Абай ат. Алматы университетінің Хабаршысы. – 2002. №1. - 75-83-бб.; М. Қозыбаевтың тарихи мұрасы және қазіргі уақыт” атты ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. – Қостанай, 2004. - 109 б; “Академик Манаш Қозыбаевтың ғылыми және тарихи мұрасының өзектілігі” республикалық, ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Петропавл, 2004. -196 б.
21 Евразия орталығы. – 2006. - №2 (3). 7 - 110 бб.
22 Қозыбаев М.Қ //ҚР ПМ 163 -қ., 1-т., 53-іс. 49-153, 181-пп.
23 Республикалық мемлекеттік мекеме “ҚР ҰҒА” (1999-2004 жж.) //ҚР БҒМ Біріккен мекемеаралық мұрағаты (ҚР БҒМ БММ) 142-қ. 1-лд-т., 19-21п.
24 Қозыбаев М.Қ //ҚР ПМ 163-қ., 1-т., 151-іс. 1-10-15-25-пп.
25 Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы “Қазақ университеті”, 1992. -272 б.
26 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, – 1994. -192 б.
27 Қозыбаев М. Зобалаңның түп тамыры осындай // Өркен. – 1993. - 16 қаңтар.
2 Жұлдызы жанған ғұлама. Академик Манаш Қозыбаев туралы естелік. –Алматы: Атамұра, 2003. - 288 б.
3 Есқожин І. Озат студенттің ісі осындай // За отличную учебу. – 1952. -1 мамыр; Ержанов А., Шоланов Е. Қаһармандық күрестің ұйымдастырушысы // Социалистік Қазақстан. –1955. - 6 наурыз; Левицкая Л. Доклад об истории Кустаная // Ленинский путь. – 1957. - 12 ноября.
4 Ахметов А. Страницы героической истории // Казахстанская правда. - 1963. - 4 декабря; Жаңа кітаптар // Социалистік Қазақстан. – 1965. - 5 январь; Маляр И. Стойкость партии и народа //Огни Алатау. – 1965. - 23 января; Сұңқарбеков Б. Қазақстандықтардың ерлігі // Тың өлкесі. – 1965. - 19 февраль; Малыбаев О., Бәкенов М., Нұрпейісов К. Қаһарлы жылдар шежіресі // Социалистік Қазақстан. –1965. - 25 наурыз; Шоланов Ғ., Ержанов А. Қаһармандық күрестің ұйымдастырушысы // Социалистік Қазақстан. –1965. - 6 наурыз; Балакаев Т., Романов Ю. Ценное исследоавниае // Партийная жизнь Казахстана. – 1965. - №6. С. 74 -77.
5 Ахметов А. Плоды великого содружества // Партийная жизнь Казахстана. –1968. - № 7. - С. 69-71; Найзағарин Т., Петриковец Ф. Ұлы ынтымақ жемісі // Қазақстан коммунисі. - 1968. - №8. -75-77-бб.;
6 Игенбаев А. Нурмухамедов С. Подвиг республики // Казахстанская правда. – 1969. - 8 января.
7 Дәненов Ж. Шәкірттерімді мақтан етемін // Коммунизм таңы. –1969. - 16 сәуір; Бәкенеев С. М. Қозыбаев - тарих ғылымының докторы // Социалистік Қазақстан. – 1969. - 7 маусым;
8 Мұстафин Т., Бәйтенов Е. Бағалы еңбек // Орталық Қазақстан. – 1970. - 13 қыркүйек; Сункарбеков Б., Суюндиков О. Рассказ о мужестве Казахстана // Целинаградская правда. – 1970. - 8 октября. Серегин В. Республика- арсенал победы // Казахстанская правда. – 1970. - 16 октября. Досқалиев К. Қызыл Армияның қуатты арсеналы // Коммунистік еңбек. –1970. - 13 қараша; Балақаев Т. Отты жылдар оқиғасына арналған еңбек // Қазақстан коммунисі. –1970. - №11. - 76-б.
9 Болатов Б. Қаһарлы күндер елесі // Социалистік Қазақстан. –1975. - 17 май; Никитин Е. Во главе защиты Советской родины // В мир книг. – 1975. -№5. - С. 63-64.
10 Козыбаев Манаш Кабашевич. Их имена славен наш край // Деятели науки и техники. – Кустанай, 1973. - С. 10-11., Қозыбаев Манаш Қабашұлы // Қазақ Совет эңциклопедиясы. – Алматы, 1976. - Т. 6. -585 б.; Козыбаев Манаш Кабашевич // Биобиблиография обществоведов Казахстана. – Алма-Ата, 1986. - С. 246-248.; Козыбаев Манаш Кабашевич // Академия наук Казахской ССР. – Алма-Ата, 1987. - С. 234.; Бисенбаев А.К., Қуандықова С.А., Бітімбаева М.Д. Манаш Қабашұлы Қозыбаев. // Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар – Алматы: Ғылым, 1991. - 80 б.; Смағұлова С.Ә., Әбенова Л.Д. Манаш Қабашұлы Қозыбаев. //Қазақстан ғалымдарының биобиблиографиясына материалдар – Алматы, 2001. -160 б.
11 Асылбеков М.Х. Тарихшы парызы // Егеменді Қазақстан. –1991. - 26 желтоқсан; Құл-Мұхаммед М. Академик М. Қозыбаев: портрет-эссе // Қазақ әдебиеті. –1991. - 13 желтоқсан; Маданов Х. Танымал тарихшы // Жас Алаш. –1991. - 27 қараша; Шаймұханов Д., Сағынаев О. Академик Манаш Қозыбаев // Орталық Қазақстан. –1991. -12 қараша.
12 Тулепбаев Б., Сужиков Б. И опыт, сын ошибок трудны... // Казахстанская правда. – 1991. 12 октября; Исаев Б. Тарихтың ту ұстаушысы // Ұлан. Гвардия. – 1998. - №1. 4-6-бб.; Петрушель О. Летописец истории // Вечерный Алматы. – 1999. - 8 ноября; Сейдімбек А. Бағалы тарту // Қазақстан ғылымы. – 1998. -16-31 наурыз; Қайырбек Ә. Таразы // Қазақ елі. –1998. - 20-26 наурыз.
13 Нұрпейіс К. Бәрінен шындық қымбат // Қазақ батырлары. – 2000. №4; Көш басшы // Қазақ тарихы. – 2001. - №5. - 3-6-бб;
14 Меңдібай С. Қостанайдың Манашы бар // Қостанай таңы.– 2001. - 26 маусым; Сүйінкина П. Қозыбаев Манаш - біздің түлегіміз // Қазақстан мектебі. – 2001. №11-12. - 3-6-бб.; Жолдасов С., Әубәкіров С. Жүрегі тұнып тұрған тарих // Оңтүстік Қазақстан. – 2001. - 15 ноября.
15 Отан тарихы. -2001. Арнаулы басылым. -20 б.
16 Академик Манаш Қозыбаев. Мерейтойлық жинақ. - Алматы: Атамұра, 2001. - 240 б.
17 Қозыбаев М. Жұлдызым менің. – Алматы: Арыс, 2001. - 240 б.
18 Отан тарихы. Арнаулы басылым. - 2002. - №1. -1-28-бб.
19 Дүниеден өтті тарихтың тарланбозы. Жинақ. – Алматы: GAUHAR, 2002 -84 б.; Жұлдызы жанған ғұлама. Академик Манаш Қозыбаев туралы естелік кітап. – Алматы: Атамұра, 2003. - 288 б.
20 Төленова З.М. Академик М. Қ. Қозыбаевтың ұлттық тарихи сананы қалыптастыру жөніндегі ойлары //Абай ат. Алматы университетінің Хабаршысы. – 2002. №1. - 75-83-бб.; М. Қозыбаевтың тарихи мұрасы және қазіргі уақыт” атты ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. – Қостанай, 2004. - 109 б; “Академик Манаш Қозыбаевтың ғылыми және тарихи мұрасының өзектілігі” республикалық, ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Петропавл, 2004. -196 б.
21 Евразия орталығы. – 2006. - №2 (3). 7 - 110 бб.
22 Қозыбаев М.Қ //ҚР ПМ 163 -қ., 1-т., 53-іс. 49-153, 181-пп.
23 Республикалық мемлекеттік мекеме “ҚР ҰҒА” (1999-2004 жж.) //ҚР БҒМ Біріккен мекемеаралық мұрағаты (ҚР БҒМ БММ) 142-қ. 1-лд-т., 19-21п.
24 Қозыбаев М.Қ //ҚР ПМ 163-қ., 1-т., 151-іс. 1-10-15-25-пп.
25 Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы “Қазақ университеті”, 1992. -272 б.
26 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, – 1994. -192 б.
27 Қозыбаев М. Зобалаңның түп тамыры осындай // Өркен. – 1993. - 16 қаңтар.
М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолы мен ғылыми шығармашылық мұрасы (1985-2002жж.)
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Академик М. Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар
аралығындағы өмір жолдары, қоғамдық-саяси қызметі мен осы аралықта жазылған
тарихи еңбектері талдауға алынады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М. Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет
болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”- деуі [1,
114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында
болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша
көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен
демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ
халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын
жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған
жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін
саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі.
Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын
тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың
ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау
тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы
Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С.
Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: “Манаш Қозыбаев қазақ
тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың
ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың
қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне
бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді” [2, 22-
б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен
екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми зерттеулерінің
маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметі
партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл жүйенің гүлденген, шарықтау
шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих ғылымының қалыптасып, дамуына
өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының киелі ордасы Ұлттық Ғылым
Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих институтын басқарған жылдары
тарихшы мамандарды “ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге
жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың
кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді. Академик
М. Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер методологиясының
мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта пайымдау, Қазақстанның саяси-
әлеуметтік және экономикалық даму тарихын, жақын, алыс шетелдермен қарым-
қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих ғылымының өзекті бағыттарына
айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-
шы жылдардағы саяси жағдай, ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды
тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының
патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын
жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін елім, жерім деп туған ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығындағы ғылыми, ұстаздық,
мемлекеттік қызметі Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени
дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр. Ендеше, М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолын
және ғылыми шығармашылық мұрасын жеке тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз
- Қазақстанның көне заманнан бүгінге дейінгі тарихын ғылыми тұрғыдан терең
қарастырып баяндау, тұжырымдап баға беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның
отандық тарих ғылымын дамытуға сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық
қызметін және оның ғылыми шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігіне негіз бола алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы мен
қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдары XX
ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен басталады. Оның университет
қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке араласуы мен алғашқы
ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов, Л.
Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], оның 60 жылдары ғылым жолындағы
еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді баспасөз беттерінде
жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М. Қозыбаевтың алғашқы редакторлық
қадамына және “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында”
(1964 ж.) атты монографиялық еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін
жатқызамыз [4]. Мақалада авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат
материалдарына негізделе отырып жазылғандығын, ғалымның Қазақстан
компартиясының халық шаруашылығын соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және
шаруалар мен еңбекшілерді неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы
ролін айқындағанына тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын
баяндаған.
М. Қозыбаевтың қатысуымен және академик С. Бәйішевтің редакторлығымен
жарық көрген “Плоды великого содружества” деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.) А.
Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы басқа ғалымдардың
мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы аталып
көрсетілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасында
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
“Казахстан в Великой Отечественной войне” атты очерктер жинағы жарық көрді.
Бұл очерктің маңыздылығы жөнінде пікірлерін білдірген А. Игенбаев пен С.
Нұрмұхамедов Ұлы Отан соғысы кезінде қазақстандықтардың республика
экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы жазған авторлардың арасында М.
Қозыбаевтың мақаласын аса жоғары бағалайды [6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О. Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсеткен [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына баса назар аударды.
ХХ ғасырдың 70-жылдарында Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне
қатысты пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
“Қазақстан майдан арсеналы” атты монографиялық еңбегінің жарыққа шығуына
байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз беттерінде бұл
еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б. Сұңқарбеков, О.
Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды [8]. Ғалымдар бұл
еңбектің Қазақстан тарихы үшін аса қажетті, деректік көзі бай жазылған
еңбек екендігін бір ауыздан мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің 30
жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын дәлелдеді
[9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда, түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді. Ғалымның 50, 60 және 70
жылдық мерейтойларына арналған мақалалар тізбегі мерзімді басылым беттеріне
жарияланып, М. Қозыбаевтың ғылыми шығармашылығын әр қырынан танытты.
Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне, қоғамдық
қызметіне тың тұжырымдар жасаса [10], ал ғалымдар М. Асылбеков, М. Құл-
Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар мерейтой иесінің жеткен
белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде баяндай отырып, оның ғылыми
еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалады [11].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары тарих саласының
әртүрлі кезеңдерінің өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен
ғылыми мақалалары жарық көрді. Ғалымның “История и современность”,
“Ақтаңдақтар ақиқаты”, “Жауды шаптым ту байлап”, “Труд во имя Победы”,
“Тарих зердесі” сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін топтастырған
монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының әдістемелік,
тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын толықтырды. Академик М. Қ.
Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих ғылымы саласына жанашыр оқырман
қауым ыстық ықыласпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар туралы түрлі сын-
пікірлерде ғалым еңбегінің тарих саласындағы құндылығы баса көрсетілді.
Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және
т.б. өз зерттеулерінде М. Қозыбаевтың еңбектерінің маңыздылығы мен
мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап, ғалымның ақтаңдақтар мәселесі
туралы тұжырымдары, атамұра, шежірені зерттеуді қолға алу қажеттігін
дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс,
Желтоқсан оқиғасының шындығына қатысты айқындаған пайымдаулары таптырмас
құнды еңбектер екендігін көрсеткен [12].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
ғалымдығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін танытқан ғылыми
мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы қарсаңында мерзімді
басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейістің
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға келген
кезінен бастап жүріп өткен жарқын жолына тоқтала келіп, , ғалымның ұлттық
мәдени мұраларды жинақтап, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған. Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық
қызметін ашып көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың мақалаларын атауымызға болады
[13].
Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген жолдарын, оның тарих
саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи еңбектерінің маңыздылығын
талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен белестерден көріне беруіне ізгі
тілек білдірсе, ал С. Меңдібай, П. Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер
ғалымның тарих ғылымына келген жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан
туындаған ғылыми, публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [14].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған “Отан
тарихы” журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір жолдары,
мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында қысқаша
мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи сананы
қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық және
кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, К. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К. Нұрпейіс, М.
Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ. Ахметов, М. Құл-
Мұхаммед, О. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е. Сыдықов, Г.
Меңдіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері жарияланды [15].
Ғалымның мерейтойына орай қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе,
ашаршылық пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы
тоталитарлық қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, қайраткерлік
қызметін бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов, Қ.
Алдажұманов, Ж. Абылғожиндардың мақалалар тізбегі мерзімді басылымдарда
жарық көрді. Академик М. Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы, биік
парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандары мен шәкірттерінің ой-
пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен “Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [16]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар тарихымен
қатар, тұтас “қазақ мәдениетінің тарихын” жазуды алға қойып, қазақ халқының
этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен тарихи байланысы,
Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша өкіметінің отарлау
саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген көзқарасы, Ресейдегі үш
революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-қоғамдық ағым, партиялардың тарихи
сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-патриархалдық қарым-қатынас, рулық
идеология және отарлық режим үстем кезінде қалыптасқан интеллигенцияның
тарихы, ислам дінін қазақ сахарасына тарату тарихын зерттеу нәтижелері
баяндалады.
Манаш Қабашұлының “Жұлдызым менің” атты естелік, ғұмырнамалық еңбегі
жарық көрді [17]. Бес бөлімнен тұратын аталған еңбекте, ғалым балалық
шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолындағы қиын да, қызықты бастан
өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарандары туралы сырлардан үзінділер
келтірілген. Ғалымның бұл ғұмырнамалық еңбегі өзінің аналитикалық талдау,
өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай “Отан тарихы”
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына байланысты
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, премьер-министр И. Тасмағамбетовтың, Сенат
төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан жеделхаттары мен ғалымның
ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін, елімізге танымал ел ағасы
болғандығын тебірене жеткізген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлерінің
толғаныстары жарияланып, Манаш Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан
тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері, майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі
болғандығы айтылды [18].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары “Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы” деп аталған кітапқа жинақталса, ал 2003 жылы шыққан “Жұлдызы
жанған ғұлама” деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге қызмет атқарған
әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының, ағайын-туыстарының,
шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған ой-сезімге толы естелік
әңгімелері топтастырылды [19].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың кандидаттық
диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның зерттеу
жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың ғылыми еңбектері
талданып, оған тарихи баға берілді. Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогикалық,
ұйымдастырушылық, қоғамдық қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің
маңыздылығына арналып Алматы, Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген
ғылыми-практикалық конференция материалдары жинақ болып шығарылды [20]. Бұл
жинақтарға ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев және тағы басқа ғалым-
тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып тұратын
“Евразия орталығы” журналы өзінің №2 санын ғалымның өмір жолдары мен ғылыми
қызметін қарастырған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктерін жариялауға арнады [21].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М. Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылық мұрасы өз бағасын жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір
мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп
танимыз. Ғалымның ғылыми-ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне
жасалған шолу, одан әрі оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін
көрсете отырып, оның ғылыми мұрасын талдау жұмыстың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады..
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты -
бұрыннан белгілі және ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған мұрағат
құжаттарын сараптай келе, М. Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық кезеңдерін
қамти отырып, оның қоғамдық-саяси, ғылыми және кәсіби қызметін,
шығармашылық мұрасын талдап, сұрыптап, жүйелі түрде көрсету. Манаш
Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық мұрасына сүйене отырып,
ғалым-тарихшы ретінде қарастыруды мақсат тұттық. Алға қойған осы мақсатты
орындау барысында төмендегі міндеттерді шешуді көздедік:
- М. Қозыбаевтың өмір жолын баяндай отырып, оның көзқарасының
қалыптасуы мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне дейін өсуінің негіздерін
саралау;
- Ғалымның 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік қызметке
араласуы мен тарихшы ғалым ретінде ғылым саласын дамытудағы қызметін
айқындау;
- М. Қ. Қозыбаевтың тәуелсіздік кезеңдегі саяси-қоғамдық, мемлекеттік
қызметіне назар аударып, оның қоғамдағы алар орнын пайымдау;
- Академиктің ғылым саласындағы атқарған қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық рөлін анықтай келе,
өзіндік ізденістерінің соны қырларын зерделеу;
- М. Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын ашу;
- Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін саралау
арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға беру.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында Қазақстан
Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен кітапхана
қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми зерттеулер, М.
Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан еңбектері кеңінен
қолданылды.
М. Қ. Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу барысында Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) - 1109-қоры (Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесі. 1989-1995 жж.), 1352-қоры (Қазақ мемлекеттік
университеті. 1938-1971 жж.), 2263-қоры (Қаз КСР Орталық сайлау
комиссиясы); Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының (ҚР ПМ) 811-қоры
(Қазақстан Коммунистік партиясы ОК жанындағы Партия тарихы институты), 163-
нл-қоры (Қозыбаев М.Қ.), 708-қоры (ҚКП Орталық Комитеті); Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Біріккен ведомстволық
мұрағатының (ҚР БҒМ БВМ) 2-қоры (Қаз КСР Ғылым Академиясы. 1989-1996 жж.),
142-қоры (Республикалық мемлекеттік мекеме “ҚР ҰҒА”. 1999-2004 жж.)
құжаттық материалдары кеңінен пайдаланылып, М. Қозыбаевтың 1985 жылдан 2002
жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұрасы
айқындалды.
Ғалымның студенттік кезеңі мен педагог ретінде ең алғашқы еңбек жолын
айқындауда Қазақ ұлттық университетінің және Қостанай мемлекеттік
университетінің мұрағаттарында сақталған құжаттар тізбегі алынды. Сондай-ақ
М. Қозыбаевтың ҰҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтындағы басшылық қызметі мен ғылыми еңбектері турасындағы мәліметтер
институтта сақталған есептерден, және Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігінің Бірікккен ведомстволық мұрағаттарында (ҚР БҒМ БВМ)
сақталған қорларынан алынды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Диссертациялық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты “Социалистік Қазақстан”,
“Егеменді Қазақстан”, “Алматы ақшамы”, “Жас Алаш”, Қостанай таңы”, “Қазақ
әдебиеті”, “Заман Қазақстан”, “Казахстанская правда” “Парасат”, “Отан
тарихы”, “Ақиқат”, “Қазақ тарихы”, “ҚР ҰҒА Хабаршысы” және тағы басқа
мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар тізбегі мен хабарламалар
пайдаланылды.
Осы газет-журналдарда жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын, сын-
пікірлерін басшылыққа ала отырып, оларға ғылыми талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ғалымның 1985 жылдардан
өмірінің соңына дейінгі, яғни 2002 жылдар аралығындағы ғылыми-
ұйымдастырушылық, ағартушылық, қоғамдық-саяси қызметі қамтылады.
М. Қ. Қозыбаевтың 1952-1985 жылдар аралығында жарық көрген ғылыми-
шығармашылық мұрасы тарихшы З.М. Төленованың “Академик М. Қ. Қозыбаев:
өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы” деп аталатын кандидаттық
диссертациясында талданып қаралғандықтан, біз диссертациямызда ғалымның
1985-2002 жылдар аралығындағы шығармашылық мұрасына ғана талдау жасаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыстың жаңалығы Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін, ғылыми мұрасын тарихшы ретінде біртұтас көлемде қарастыру болып
табылады. Бұл еңбекте М. Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан
ғылыми еңбектері бүгінгі күн талабына сай көзқарас тұрғысынан терең де
объективті түрде талданады. Диссертациялық жұмыста:
- М. Қозыбаевтың балалық, студенттік шақтары мен қайраткер ретінде
танылуының кейбір беттері мұрағат, естеліктер негізінде жан-жақты
талданды;
- зерттеуде қайта құру кезінен тәуелсіздігімізді алғанға дейінгі
аралықтағы қоғамдық, мемлекеттік қызметінің барысы мұрағат құжаттары
негізінде жан-жақты қарастырылып, оның қайраткерлігі айқындалды;
- 1991-2001 жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси және мемлекеттік
қызметі нақтылана сараланып, оның қоғам саласына сіңірген еңбегіне әділ
баға берілді;
- қайраткердің ғылым саласындағы ұйымдастырушылық қызметінің рөлі мен
маңыздылығы айқындалып, осы саланы көтерудегі қосқан үлесі, жетістіктері
сараланды;
- ғалымның 1985-2001 жылдар аралығында Қазақстанның көне заманнан
бастап тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихына, ұлы тұлғаларға арналған
тарихи еңбектері алғаш рет сараланып, осының нәтижесінде тың қорытындылар
мен тұжырымдар жасалынды;
- М. Қозыбаевтың ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін алғаш рет
жан-жақты саралау арқылы еліміздегі саяси оқиғалар мен үрдістерге берген
бағасы анықталды.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны. Академик М. Қ. Қозыбаевтың тарих
ғылымын дамытудағы қоғамдық-саяси қызметі мен Қазақстан тарихы мәселелеріне
арналған іргелі зерттеу еңбектеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. 1985-2002 жылдар аралығындағы академик М.Қ.
Қозыбаевтың қоғамға тигізген қызметін айқындай отырып, Қазақстан
тарихындағы рөлін нақтылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі кезеңдегі
объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Сонымен
қатар көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін зерттеуге
мүмкіндік беретін жалпығылыми және арнайы-тарихи әдістер кешені қолданылды:
тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, диссертацияның жазылуына негіз болған
зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған академик М.Қ. Қозыбаевтың
ғылыми шығармашылығына текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды.
Зерттеу мақсатына жету үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық,
салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Академик М. Қ. Қозыбаевтың тарихшы-ғалым болып қалыптасуына өскен
ортасы мен сол кездердегі саяси жағдайлардың, оқыған білім ордасының рухани
әсері болды;
- М. Қозыбаевтың педагогтік, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметтері оны
көрнекті тұлға ретінде көтерілуіне алып келді;
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жолында ұлттың қамын ойлаған
қайраткер екендігін көрсете білді;
- Қазақстанның Ата Заңын, ұлттық белгілерінің жобаларын талқылауда
толымды пікірлер айтып, мемлекет іргесінің нығаюына сүбелі үлес қосты;
- М. Қозыбаев қазақ тарихында бүгінге дейін “ақтаңдақ” болып келген
өзекті мәселелердің зерттеліп, ғылыми түрде бағалануына келелі жұмыстар
атқарды;
- М. Қозыбаев тәуелсіз Қазақстан тарихында ғалымдар мектебін
қалыптастырып, білікті мамандар даярлады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс Манаш
Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен тарихи шығармашылық мұрасы мысалында
Қазақстан тарихының проблемалық мәселелерін, Қазақстанның қоғамдық-саяси
құрлысына еңбек еткен саяси тұлғалардың мемлекет пен қоғамдағы орны мен
рөлін бағалауға септігін тигізеді. Ғұмырнамалық зерттеу жұмысы болып
табылғандықтан оның нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу
орындарында Отан тарихынан лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын
жүргізу барсында қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің тарих факультетінің Отан тарихы
кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылған.
Диссертацияның негізгі мазмұны Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
саласындағы Бақылау комитеті бекіткен тізімге сәйкес 4 ғылыми мақала, 5
халықаралық ғылыми - практикалық конференцияларда баяндама жасалып,
жарияланған.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс анықтамалар, белгілеулер мен
қысқартулардан, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама
беріліп, тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты
мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық
ауқымы, практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
көрсетілген.
М. Қозыбаевтың кеңестік және тәуелсіз кезеңдердегі ғылыми қызметі деп
аталатын бөлімде академик М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолдары мен кеңестік
дәуірдің 80-ші жылдары және тәуелсіздік тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі
жан-жақты қарастырылады.
Манаш Қабашұлы Қозыбаев 1931 жылдың 16 қарашасында Қостанай облысының
Меңдіғара ауданындағы Тазкөл ауылында дүниеге келді. Оның балалық кезеңі
соғыс жылдарымен тұспа-тұс келді. Манаш Қабашұлы елдегі қиын жағдайға
қарамастан алғыр да, зерек бала болып өсіп, еңбекте де ересек адамдармен
қатар бірге жүрді. “Жаңатұрмыс” жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік
бітіргеннен кейін, Меңдіқарадағы Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық
училищеге түсіп, 1947 жылы осы училищенің толық курсын бітіріп, бір жылдай
Қостанай облысы Ұзынкөл ауданының Үлгілі жетіжылдық мектебінде мұғалім
болып істейді. 1948 жылы ол Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік университетінің
тарих факультетіне оқуға түсіп, Бекмаханов, Т. Тәжібаев, А. Нүсіпбеков,
және т.б. белгілі тарихшы-ғалымдардан дәріс алды. Кейіннен Манаш Қабашұлы
Қозыбаевтың тарих ғылымы жолына түсуіне осы ұстаздарының ықпалы болды.
Университетте оқыған кезінде М. Қозыбаев коммунист партиясының
кандидаттығына мүшелікке өтеді. 1953 жылы университетті үздік бітірген
кейін жанұясының жағдайына байланысты Қостанайға кетіп, 1953-1958 жылдар
аралығында Қостанайдың оқытушылар, кейін педагогикалық болып өзгерген
институтта аға оқытушы болып қызмет етеді. 1958 жылы Алматыға ауысып,
Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы
институтына қызметке қабылданады. Бұл институтта ол 1973 жылға дейін қызмет
етіп, аға қызметкерліктен ғылыми хатшы, институттың сектор меңгерушісі
болады.
1962 жылы Манаш Қабашұлы С. Бәйішевтің жетекшілігімен “Қазақстан
Компартиясының Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық
жасаудағы тәжірибесі” деген тақырыпта кандидаттық диссертация, ал 1969
жылы “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында” деген
тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1969-1973 жылдар аралығында Партия
институтының сектор меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға
дейін атқарады. 1971 жылы оған профессор атағы беріледі. “Қазақстан-майдан
арсеналы” атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді
және Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады. Бір жылдан кейін, яғни 1974 жылы Алматы
зоотехникалық-малдәргерлік институттқа қызметке тұрып, КОКП тарихы
кафедрасының меңгерушісі болады.
1978 жылы Қазақ Мемлекеттік университеті жанынан Қоғамдық білімдер
пәндерін оқытушылар мамандығын жетілдіру институты ашылып, М. Қозыбаев
ондағы КОКП тарихы кафедрасының меңгерушілігіне шақырылады. Келесі жылы
Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланады және Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетіне шақырылды.
1980-1986 жылдар аралығына дейін М. Қозыбаев Қазақ Совет
Энциклопедиясының Бас редакторы болады және осы жылдар аралығында Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының тарихнама
және деректану бөлімінде аға ғылыми қызметкер ретінде қызмет етеді. Қазақ
энциклопедиясына басшылық қызметте жүрген кезінде энциклопедиялық
басылымдар шығаруға Манаш Қабашұлы кезінде зиялы қауымның қалың тобын
тартты. Ол қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына тигізген экономикалық
көмегіне қатысты 1985 жылы 40 сериялы құжатты “Қазақстан Ұлы Отан соғысы
жылдарында” фильмінің ғылыми кеңесшісі болады. Ғалым фильмнің
сценарийлеріне кеңес беріп, тарихи және ғылыми жағына баса назар аудару
керектігін айтып отырды [22].
1986 жылы ғылыми - практикалық қызметі және қоғамдық өмірге белсене
араласқаны үшін “Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері” құрмет
атағын иеленеді. Осы жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиумының
проблемалық кеңесінің мүшелігіне сайланады және Қазақ КСР Ғылым академиясы
Президиумының ғылым мен техника жөніндегі комиссиясының төрағалығына
тағайындалады. 1986 ж. наурызынан М. Қ. Қозыбаев Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институтында қызметке келіп, тарихнама
және деректану бөлімінің меңгерушісіне сайланады [23].
1987-1990 жылдары М. Қ. Қозыбаев бөлім қызметкерлерімен “Социалистік
Отанды қорғау мәселелерінің тарихнамасы” және “Ұлы Отан соғысының алғашқы
кезеңіндегі Қазақстан (22 маусым 1941 ж.- 18 қараша 1942 ж.) атты жаңа
ғылыми - зерттеу жұмыстарына тартылады. Зерттеу нәтижелері баспасөз
беттерінде жарық көрді. Ш.Ш. Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағының 1-2
және 5 томдарының редакция алқасының құрамында болды.
Ғалым газет-журнал редакциялары ұйымдастырған пікір-таластарға белсене
қатысып, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргін мәселесі, “буржуазияшыл-ұлтшыл”
атанған “Алаш” партиясы, осы “Алаш” партиясына қатысты “Қазақ”, “Сарыарқа”
газеттерінің, “Абай” журналының, “Үш жүз” партиясының тарихы сияқты өзекті
тақырыптарды зерттеу төңірегінде пікір алмастырды. Қазақ этногенезі,
Қазақстан территориясындағы қуатты мемлекеттер, ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру, Қазақстанда Голощекиннің басшылығымен жүргізілген “Кіші Қазан”
идеясының зерттелінбей отырғандығын, келешекте осы мәселелерді қолға алу
қажеттігін көтерді.
М. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының 1988 жылғы 2 маусымынан
бастап Тарих, археология және этнография институтының институт директоры
міндетін уақытша атқарса, ал 19 маусымында институт директорының қызметіне
сайланып, 2002 жылдың қаңтарының аяғына дейін осы қызметті атқарды. Ол бұл
қызметте жүріп өзін білікті басшы, ұйымдастырушы ретінде көрсете білді.
М. Қ. Қозыбаев “Қазақстан Ұлы Отан соғысы кезеңінде” (1988 ж.) атты
үштомдық кітаптың құрылымын жасауға қатысты және басқа ғалымдармен бірлесіп
“Ұлы Отан соғысының бірінші кезеңіндегі Кеңес тылы” атты 26,4 баспа
табақтық көлемді еңбекті даярлап, баспадан шығарады. Осы жылы Манаш
Қабашұлы ұлт зиялыларының мұраларын зерттеуге арналған мемлекеттік комиссия
мүшесі болып, 30-жылдары Сталиндік саясат құрбандары болған қазақтың
азаматтарын ақтау ісіне қатысады және нәубет құрбандарына арнап бірнеше
ғылыми мақалаларын баспасөз бетіне жариялайды.
1989 жылдың 18 маусымында М. Қ. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының
Жалпы жиналысының қаулысы бойынша Қазақ КСР Ғылым академиясының толық
мүшесі (академигі) болып сайланды. Институттың ұжымымен 20-30-шы жылдардағы
ашаршылық, XX ғасыр басындағы қазақ зиялы қауымының қоғамдық-саяси
қызметіне, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қызметіне, ұжымдастыру
мәселелеріне арналған пікір-таластар (дискуссия) өткізді. 1989-1990 жылдары
Тарих, археология және этнография институты аймақтық Ғылыми Зерттеу
Жұмыстарын (ҒЗЖ) сараптауға қатысты.
М. Қозыбаев 1989 жылы құрылған “Әділет” тарихи-ағарту қоғамына белсене
араласып, 1994 жылдан осы қоғамының президенті болып сайланады. Қоғам
тоталитарлық жүйеге, қуғын-сүргінге қатысты бірнеше ғылыми конференциялар
мен семинарлар, дөңгелек үстелдер өткізіп, тоталитарлық жүйенің қылмысын
әшкерелейтін “Азалы кітап” шығаруды қолға алады.
1990 жылы Манаш Қабашұлы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация дайындайтын комиссия мүшелігіне
сайланады. Ал 1990-1993 жылдары Жоғарғы Кеңестің ұлттық саясат, мәдениет
және тіл дамыту комитетінің мүшесі болып, Қазақстан мемлекетінің
Конституциясын, заңдары мен актілерін қабылдауда қайраткерлік таныта білді.
1990-1993 жж. Қазақ КСР халық депутаты болып сайланып, Қазақ КСР халық
депутаттығы кезінде үкімет алдына бірнеше мәселелерді көтеруге тырысады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің “Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздігі” туралы заңды дайындайтын комиссия құрамына
кіреді. Мемлекеттік рәміздердің жобасын талдауға қатысып, өзінің ойын да
білдіреді [24]. М. Қ. Қозыбаев депутат жүгін арқалай жүріп, көптеген
мәселелердің шешімін табуға ат салысты.
Манаш Қабашұлы Отан тарихының “жабық” саналып келген көптеген
проблемалық мәселелерді арнайы үкімет рұқсатымен қарастыру жолында елеулі
жұмыстар жүргізді. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, 20-30 жылдардағы
ұжымдастыру, тәркілеу, 1931-33 жылдардағы ашаршылық мәселелерінің ақ-
қарасын ашу турасында комиссия құруды ұсынады.
1991 жылы қарашада “1928 ж. 27 тамыздағы Халық Комиссарлар Кеңесі мен
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің “Байлар шаруашылығын кәмпескелеуі”
және 1930 ж. 19 ақпандағы “Ұжымдастыру мәселесін нығайту мен бай,
құлақтарға қарсы күрес жүргізуге” қатысты шыққан жарлықтарын тереңдете
зерттеу мәселесіне құрылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңес Президиумы
комиссиясының төрағасы болады.
Манаш Қабашұлы 1991-2001 жылдар аралығында “Ақиқат” журналының, ал 1993-
2001 жылдары “Қазақ тарихы” журналының редакциялық алқасының мүшесі болды.
Ғалым аталған журналдардың редакциясына ғылыми кеңестер ұсынып, оның бетіне
қандай мәселелер жариялану қажеттігі жөнінде бағыт-бағдар беріп отырды.
Институтты басқарған жылдары шетелдік тарихшылармен байланыс орнатып,
тәжірбие алмастырды. 1992 жылы Институт бірнеше жоғары және орта
мектептерге арналған оқу құралдарын, оқулықтар, жинақтар басып шығарды.
Жоғары оқу орындарына арналған 16 баспа табақ көлемінде “Ақтаңдақтар
ақиқаты” оқу құралы жарық көрді. 1992-1993 жылдар аралығында М. Қозыбаев ҚР
жоғарғы Кеңесінің Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мүшесі, 1993 ж. ҚР
Президентінің қасындағы мемлекеттік саясат туралы ұлттық кеңесінің мүшесі,
адам құқығы жөніндегі республикалық комиссияның мүшесі, ҚР Тарих және
мәдениет қорғау және пайдалану жөніндегі ғылыми-методикалық Кеңесінің
төрағасы болып тағайындалды. М. Қозыбаев тарихи және мәдени ескерткіштерді
қорғауда да елеулі еңбек сіңірді.
1993-1999 жылдар аралығында ғалым ҚР Жоғарғы аттестациялық Комитетінің
Президиумы мүшесі болады. Сонымен қатар көп жылдар бойы Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанындағы докторлық диссертация
қорғайтын Ғылыми Кеңестің төрағасы, тарих ғылымы саласындағы проблемалық
ғылыми-үйлестіру Кеңесінің төрағасы Мемлекеттік ономистикалық комиссия
мүшесі қызметтерін атқарып келді.
Манаш Қабашұлы 1993 жылы Қостанай қаласы мен Меңдіқара ауданының
“Құрметті Азаматы” атағына ие болады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі
қазақстандықтардың тылдағы ерлігі жайындағы Н. Едігеновпен бірлесе жазған
“Труд во имя победы” кітабы жарық көрді және академиктың жетекшілігімен
Қазақстанның көне дәуірден бүгінгі күнге дейінгі бес томдық академиялық
тарихының жаңа басылымы дайындалды және ол “Абай, “Ақмола” энциклопедиялық
басылымдардың және “Казахи”, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қызылорда,
Көкшетау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан
облыстарында қуғын-сүргінге ұшырағандарға арналған “Азалы кітап-Книга
памяти” және тағы басқа ғылыми зерттеулердің редакциялық коллегиясын
басқарды.
М. Қозыбаев 1995 жылы Абай Құнанбаевтың 150 жылдық мерейтойын өткізуге
қатысты құрылған мемлекеттік комиссия мүшесі болып, осы мерейтойды өткізуге
атсалысады. 1997 жылы ҚР Президентінің бейбітшілік және рухани келісімі
сыйлығының лауреаты атанады. 1997 жылдың қыркүйегінде академик М. Қ.
Қозыбаев ҚР Мемлекеттік хатшысы Ә. Кекілбаевтың басшылығымен “Аңырақай” деп
аталған қазақ-жоңғар шайқасы болған жерді анықтауға қатысты құрылған
комиссия құрамына қатысады. Бұл мәселеге қоса комиссия Қазақ хандығының
шекарасын анықтау ісімен де айналысады. М. Қозыбаев Индияда өткен
Қазақстанның мәдени күндерінің делегациясын басқарды және Монғолиядағы
Күлтегін мен Тоныкөк ескерткіштерін кешенді түрде зерттеу экспедициясына
қатысады. Түркияға барған іссапарында Стамбул университетімен байланыс
орнатып, түрік тарихшыларымен “Қазақстан тарихы” очеркін түрік тіліне
аудару мәселесін шешеді.
1997 жылдың 10 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің 1998
жылды “Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы” деп атау жөніндегі жарлығына
орай құрылған Мемлекеттік комиссияны ғылыми-әдістемелік жағынан
жабдықтайтын секция құрамында М. Қозыбаев та болып, институт ұжымымен
“Халық бірлігі және ұлттық тарих жылын” өткізуге қатысты тұжырымдамаларын
даярлап, бірқатар ауқымды жұмыстар атқарды. 1998 жылы М. Қозыбаевтың осы
жылы “Ғылым” баспасынан 2 кітаптан тұратын “Тарих зердесі” атты
монографиясы жарық көрді.
М. Қозыбаевтың басшылығымен Қазақстанға ғана емес, шетелдік ғылыми
қауымға танылған “Отан тарихы” журналы шығарылып, оның бас редакторлығын
ғалымның өзі атқарды және “Қазақстан-Заман” газетінің құрылтайшысы әрі
авторы болады. 1999 жылды “Халық бірлігі және ұрпақтар сабақтастығы жылы”
ретінде өткізу турасына орай құрылған мемлекеттік комиссия құрамына
сайланды. 2000 жылы ғалым Түркия, Румыния, Қытай республикаларының
ғалымдарымен етене байланыс орнатып, бұл елдерде өткен конференцияларға,
семинарларға қатысып, осы елдердің өкілдерін елімізде өткен іс-шараларға
шақырды, тарихи мәселелер төңірегінде дөңгелек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Академик М. Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар
аралығындағы өмір жолдары, қоғамдық-саяси қызметі мен осы аралықта жазылған
тарихи еңбектері талдауға алынады.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М. Қ. Қозыбаев “Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет
болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет”- деуі [1,
114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында
болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша
көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен
демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ
халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын
жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған
жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін
саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі.
Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын
тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың
ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау
тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы
Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С.
Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: “Манаш Қозыбаев қазақ
тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың
ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың
қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне
бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді” [2, 22-
б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен
екендігіне еш күмән тудырмайды.
М. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми зерттеулерінің
маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметі
партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл жүйенің гүлденген, шарықтау
шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих ғылымының қалыптасып, дамуына
өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының киелі ордасы Ұлттық Ғылым
Академиясының Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих институтын басқарған жылдары
тарихшы мамандарды “ақтаңдақ” аталып келген мәселелерді зерделеуге
жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары айқындалды, институттың
кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу дәрежесі көтерілді. Академик
М. Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи зерттеулер методологиясының
мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта пайымдау, Қазақстанның саяси-
әлеуметтік және экономикалық даму тарихын, жақын, алыс шетелдермен қарым-
қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих ғылымының өзекті бағыттарына
айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-
шы жылдардағы саяси жағдай, ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды
тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ халқының
патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің концептуалдық тұжырымдамаларын
жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін елім, жерім деп туған ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығындағы ғылыми, ұстаздық,
мемлекеттік қызметі Қазақстанның саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени
дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр. Ендеше, М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолын
және ғылыми шығармашылық мұрасын жеке тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз
- Қазақстанның көне заманнан бүгінге дейінгі тарихын ғылыми тұрғыдан терең
қарастырып баяндау, тұжырымдап баға беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның
отандық тарих ғылымын дамытуға сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық
қызметін және оның ғылыми шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың
маңыздылығы мен өзектілігіне негіз бола алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы мен
қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдары XX
ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен басталады. Оның университет
қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке араласуы мен алғашқы
ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов, Л.
Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], оның 60 жылдары ғылым жолындағы
еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді баспасөз беттерінде
жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М. Қозыбаевтың алғашқы редакторлық
қадамына және “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында”
(1964 ж.) атты монографиялық еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін
жатқызамыз [4]. Мақалада авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат
материалдарына негізделе отырып жазылғандығын, ғалымның Қазақстан
компартиясының халық шаруашылығын соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және
шаруалар мен еңбекшілерді неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы
ролін айқындағанына тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын
баяндаған.
М. Қозыбаевтың қатысуымен және академик С. Бәйішевтің редакторлығымен
жарық көрген “Плоды великого содружества” деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.) А.
Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы басқа ғалымдардың
мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы аталып
көрсетілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасында
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
“Казахстан в Великой Отечественной войне” атты очерктер жинағы жарық көрді.
Бұл очерктің маңыздылығы жөнінде пікірлерін білдірген А. Игенбаев пен С.
Нұрмұхамедов Ұлы Отан соғысы кезінде қазақстандықтардың республика
экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы жазған авторлардың арасында М.
Қозыбаевтың мақаласын аса жоғары бағалайды [6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О. Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсеткен [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына баса назар аударды.
ХХ ғасырдың 70-жылдарында Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне
қатысты пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
“Қазақстан майдан арсеналы” атты монографиялық еңбегінің жарыққа шығуына
байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз беттерінде бұл
еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б. Сұңқарбеков, О.
Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды [8]. Ғалымдар бұл
еңбектің Қазақстан тарихы үшін аса қажетті, деректік көзі бай жазылған
еңбек екендігін бір ауыздан мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің 30
жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын дәлелдеді
[9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда, түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді. Ғалымның 50, 60 және 70
жылдық мерейтойларына арналған мақалалар тізбегі мерзімді басылым беттеріне
жарияланып, М. Қозыбаевтың ғылыми шығармашылығын әр қырынан танытты.
Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне, қоғамдық
қызметіне тың тұжырымдар жасаса [10], ал ғалымдар М. Асылбеков, М. Құл-
Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар мерейтой иесінің жеткен
белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде баяндай отырып, оның ғылыми
еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалады [11].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары тарих саласының
әртүрлі кезеңдерінің өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен
ғылыми мақалалары жарық көрді. Ғалымның “История и современность”,
“Ақтаңдақтар ақиқаты”, “Жауды шаптым ту байлап”, “Труд во имя Победы”,
“Тарих зердесі” сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін топтастырған
монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының әдістемелік,
тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын толықтырды. Академик М. Қ.
Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих ғылымы саласына жанашыр оқырман
қауым ыстық ықыласпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар туралы түрлі сын-
пікірлерде ғалым еңбегінің тарих саласындағы құндылығы баса көрсетілді.
Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және
т.б. өз зерттеулерінде М. Қозыбаевтың еңбектерінің маңыздылығы мен
мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап, ғалымның ақтаңдақтар мәселесі
туралы тұжырымдары, атамұра, шежірені зерттеуді қолға алу қажеттігін
дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс,
Желтоқсан оқиғасының шындығына қатысты айқындаған пайымдаулары таптырмас
құнды еңбектер екендігін көрсеткен [12].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
ғалымдығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін танытқан ғылыми
мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы қарсаңында мерзімді
басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейістің
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға келген
кезінен бастап жүріп өткен жарқын жолына тоқтала келіп, , ғалымның ұлттық
мәдени мұраларды жинақтап, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған. Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық
қызметін ашып көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың мақалаларын атауымызға болады
[13].
Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген жолдарын, оның тарих
саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи еңбектерінің маңыздылығын
талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен белестерден көріне беруіне ізгі
тілек білдірсе, ал С. Меңдібай, П. Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер
ғалымның тарих ғылымына келген жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан
туындаған ғылыми, публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [14].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған “Отан
тарихы” журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір жолдары,
мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында қысқаша
мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи сананы
қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық және
кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, К. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К. Нұрпейіс, М.
Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ. Ахметов, М. Құл-
Мұхаммед, О. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е. Сыдықов, Г.
Меңдіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері жарияланды [15].
Ғалымның мерейтойына орай қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе,
ашаршылық пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы
тоталитарлық қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, қайраткерлік
қызметін бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов, Қ.
Алдажұманов, Ж. Абылғожиндардың мақалалар тізбегі мерзімді басылымдарда
жарық көрді. Академик М. Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы, биік
парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандары мен шәкірттерінің ой-
пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен “Академик Манаш Қозыбаев” атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [16]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар тарихымен
қатар, тұтас “қазақ мәдениетінің тарихын” жазуды алға қойып, қазақ халқының
этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен тарихи байланысы,
Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша өкіметінің отарлау
саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген көзқарасы, Ресейдегі үш
революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-қоғамдық ағым, партиялардың тарихи
сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-патриархалдық қарым-қатынас, рулық
идеология және отарлық режим үстем кезінде қалыптасқан интеллигенцияның
тарихы, ислам дінін қазақ сахарасына тарату тарихын зерттеу нәтижелері
баяндалады.
Манаш Қабашұлының “Жұлдызым менің” атты естелік, ғұмырнамалық еңбегі
жарық көрді [17]. Бес бөлімнен тұратын аталған еңбекте, ғалым балалық
шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолындағы қиын да, қызықты бастан
өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарандары туралы сырлардан үзінділер
келтірілген. Ғалымның бұл ғұмырнамалық еңбегі өзінің аналитикалық талдау,
өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай “Отан тарихы”
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына байланысты
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, премьер-министр И. Тасмағамбетовтың, Сенат
төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан жеделхаттары мен ғалымның
ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін, елімізге танымал ел ағасы
болғандығын тебірене жеткізген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлерінің
толғаныстары жарияланып, Манаш Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан
тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері, майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі
болғандығы айтылды [18].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары “Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы” деп аталған кітапқа жинақталса, ал 2003 жылы шыққан “Жұлдызы
жанған ғұлама” деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге қызмет атқарған
әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының, ағайын-туыстарының,
шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған ой-сезімге толы естелік
әңгімелері топтастырылды [19].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың кандидаттық
диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның зерттеу
жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың ғылыми еңбектері
талданып, оған тарихи баға берілді. Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогикалық,
ұйымдастырушылық, қоғамдық қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің
маңыздылығына арналып Алматы, Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген
ғылыми-практикалық конференция материалдары жинақ болып шығарылды [20]. Бұл
жинақтарға ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев және тағы басқа ғалым-
тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып тұратын
“Евразия орталығы” журналы өзінің №2 санын ғалымның өмір жолдары мен ғылыми
қызметін қарастырған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктерін жариялауға арнады [21].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М. Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылық мұрасы өз бағасын жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір
мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп
танимыз. Ғалымның ғылыми-ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне
жасалған шолу, одан әрі оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін
көрсете отырып, оның ғылыми мұрасын талдау жұмыстың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады..
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты -
бұрыннан белгілі және ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған мұрағат
құжаттарын сараптай келе, М. Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық кезеңдерін
қамти отырып, оның қоғамдық-саяси, ғылыми және кәсіби қызметін,
шығармашылық мұрасын талдап, сұрыптап, жүйелі түрде көрсету. Манаш
Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық мұрасына сүйене отырып,
ғалым-тарихшы ретінде қарастыруды мақсат тұттық. Алға қойған осы мақсатты
орындау барысында төмендегі міндеттерді шешуді көздедік:
- М. Қозыбаевтың өмір жолын баяндай отырып, оның көзқарасының
қалыптасуы мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне дейін өсуінің негіздерін
саралау;
- Ғалымның 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік қызметке
араласуы мен тарихшы ғалым ретінде ғылым саласын дамытудағы қызметін
айқындау;
- М. Қ. Қозыбаевтың тәуелсіздік кезеңдегі саяси-қоғамдық, мемлекеттік
қызметіне назар аударып, оның қоғамдағы алар орнын пайымдау;
- Академиктің ғылым саласындағы атқарған қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық рөлін анықтай келе,
өзіндік ізденістерінің соны қырларын зерделеу;
- М. Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын ашу;
- Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін саралау
арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға беру.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында Қазақстан
Республикасы мұрағаттарының қорларында сақталған құжаттар мен кітапхана
қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми зерттеулер, М.
Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан еңбектері кеңінен
қолданылды.
М. Қ. Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу барысында Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының (ҚР ОММ) - 1109-қоры (Қазақ
КСР Жоғарғы Кеңесі. 1989-1995 жж.), 1352-қоры (Қазақ мемлекеттік
университеті. 1938-1971 жж.), 2263-қоры (Қаз КСР Орталық сайлау
комиссиясы); Қазақстан Республикасы Президенті мұрағатының (ҚР ПМ) 811-қоры
(Қазақстан Коммунистік партиясы ОК жанындағы Партия тарихы институты), 163-
нл-қоры (Қозыбаев М.Қ.), 708-қоры (ҚКП Орталық Комитеті); Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Біріккен ведомстволық
мұрағатының (ҚР БҒМ БВМ) 2-қоры (Қаз КСР Ғылым Академиясы. 1989-1996 жж.),
142-қоры (Республикалық мемлекеттік мекеме “ҚР ҰҒА”. 1999-2004 жж.)
құжаттық материалдары кеңінен пайдаланылып, М. Қозыбаевтың 1985 жылдан 2002
жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұрасы
айқындалды.
Ғалымның студенттік кезеңі мен педагог ретінде ең алғашқы еңбек жолын
айқындауда Қазақ ұлттық университетінің және Қостанай мемлекеттік
университетінің мұрағаттарында сақталған құжаттар тізбегі алынды. Сондай-ақ
М. Қозыбаевтың ҰҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтындағы басшылық қызметі мен ғылыми еңбектері турасындағы мәліметтер
институтта сақталған есептерден, және Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігінің Бірікккен ведомстволық мұрағаттарында (ҚР БҒМ БВМ)
сақталған қорларынан алынды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Диссертациялық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты “Социалистік Қазақстан”,
“Егеменді Қазақстан”, “Алматы ақшамы”, “Жас Алаш”, Қостанай таңы”, “Қазақ
әдебиеті”, “Заман Қазақстан”, “Казахстанская правда” “Парасат”, “Отан
тарихы”, “Ақиқат”, “Қазақ тарихы”, “ҚР ҰҒА Хабаршысы” және тағы басқа
мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар тізбегі мен хабарламалар
пайдаланылды.
Осы газет-журналдарда жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын, сын-
пікірлерін басшылыққа ала отырып, оларға ғылыми талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ғалымның 1985 жылдардан
өмірінің соңына дейінгі, яғни 2002 жылдар аралығындағы ғылыми-
ұйымдастырушылық, ағартушылық, қоғамдық-саяси қызметі қамтылады.
М. Қ. Қозыбаевтың 1952-1985 жылдар аралығында жарық көрген ғылыми-
шығармашылық мұрасы тарихшы З.М. Төленованың “Академик М. Қ. Қозыбаев:
өмірі, қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы” деп аталатын кандидаттық
диссертациясында талданып қаралғандықтан, біз диссертациямызда ғалымның
1985-2002 жылдар аралығындағы шығармашылық мұрасына ғана талдау жасаймыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диссертациялық
жұмыстың жаңалығы Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси
қызметін, ғылыми мұрасын тарихшы ретінде біртұтас көлемде қарастыру болып
табылады. Бұл еңбекте М. Қ. Қозыбаевтың 1985-2002 жылдар аралығында шыққан
ғылыми еңбектері бүгінгі күн талабына сай көзқарас тұрғысынан терең де
объективті түрде талданады. Диссертациялық жұмыста:
- М. Қозыбаевтың балалық, студенттік шақтары мен қайраткер ретінде
танылуының кейбір беттері мұрағат, естеліктер негізінде жан-жақты
талданды;
- зерттеуде қайта құру кезінен тәуелсіздігімізді алғанға дейінгі
аралықтағы қоғамдық, мемлекеттік қызметінің барысы мұрағат құжаттары
негізінде жан-жақты қарастырылып, оның қайраткерлігі айқындалды;
- 1991-2001 жылдар аралығындағы қоғамдық-саяси және мемлекеттік
қызметі нақтылана сараланып, оның қоғам саласына сіңірген еңбегіне әділ
баға берілді;
- қайраткердің ғылым саласындағы ұйымдастырушылық қызметінің рөлі мен
маңыздылығы айқындалып, осы саланы көтерудегі қосқан үлесі, жетістіктері
сараланды;
- ғалымның 1985-2001 жылдар аралығында Қазақстанның көне заманнан
бастап тәуелсіздік алғаннан кейінгі тарихына, ұлы тұлғаларға арналған
тарихи еңбектері алғаш рет сараланып, осының нәтижесінде тың қорытындылар
мен тұжырымдар жасалынды;
- М. Қозыбаевтың ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін алғаш рет
жан-жақты саралау арқылы еліміздегі саяси оқиғалар мен үрдістерге берген
бағасы анықталды.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны. Академик М. Қ. Қозыбаевтың тарих
ғылымын дамытудағы қоғамдық-саяси қызметі мен Қазақстан тарихы мәселелеріне
арналған іргелі зерттеу еңбектеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. 1985-2002 жылдар аралығындағы академик М.Қ.
Қозыбаевтың қоғамға тигізген қызметін айқындай отырып, Қазақстан
тарихындағы рөлін нақтылау болып табылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізіне тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі кезеңдегі
объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды. Сонымен
қатар көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін зерттеуге
мүмкіндік беретін жалпығылыми және арнайы-тарихи әдістер кешені қолданылды:
тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, диссертацияның жазылуына негіз болған
зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған академик М.Қ. Қозыбаевтың
ғылыми шығармашылығына текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды.
Зерттеу мақсатына жету үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық,
салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Академик М. Қ. Қозыбаевтың тарихшы-ғалым болып қалыптасуына өскен
ортасы мен сол кездердегі саяси жағдайлардың, оқыған білім ордасының рухани
әсері болды;
- М. Қозыбаевтың педагогтік, ғылыми-ұйымдастырушылық қызметтері оны
көрнекті тұлға ретінде көтерілуіне алып келді;
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жолында ұлттың қамын ойлаған
қайраткер екендігін көрсете білді;
- Қазақстанның Ата Заңын, ұлттық белгілерінің жобаларын талқылауда
толымды пікірлер айтып, мемлекет іргесінің нығаюына сүбелі үлес қосты;
- М. Қозыбаев қазақ тарихында бүгінге дейін “ақтаңдақ” болып келген
өзекті мәселелердің зерттеліп, ғылыми түрде бағалануына келелі жұмыстар
атқарды;
- М. Қозыбаев тәуелсіз Қазақстан тарихында ғалымдар мектебін
қалыптастырып, білікті мамандар даярлады.
Зерттеу жұмысының ғылыми-қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс Манаш
Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен тарихи шығармашылық мұрасы мысалында
Қазақстан тарихының проблемалық мәселелерін, Қазақстанның қоғамдық-саяси
құрлысына еңбек еткен саяси тұлғалардың мемлекет пен қоғамдағы орны мен
рөлін бағалауға септігін тигізеді. Ғұмырнамалық зерттеу жұмысы болып
табылғандықтан оның нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын жоғарғы оқу
орындарында Отан тарихынан лекция курстары мен арнаулы семинар сабақтарын
жүргізу барсында қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертация Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университетінің тарих факультетінің Отан тарихы
кафедрасында талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылған.
Диссертацияның негізгі мазмұны Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
саласындағы Бақылау комитеті бекіткен тізімге сәйкес 4 ғылыми мақала, 5
халықаралық ғылыми - практикалық конференцияларда баяндама жасалып,
жарияланған.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс анықтамалар, белгілеулер мен
қысқартулардан, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама
беріліп, тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты
мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық
ауқымы, практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
көрсетілген.
М. Қозыбаевтың кеңестік және тәуелсіз кезеңдердегі ғылыми қызметі деп
аталатын бөлімде академик М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолдары мен кеңестік
дәуірдің 80-ші жылдары және тәуелсіздік тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі
жан-жақты қарастырылады.
Манаш Қабашұлы Қозыбаев 1931 жылдың 16 қарашасында Қостанай облысының
Меңдіғара ауданындағы Тазкөл ауылында дүниеге келді. Оның балалық кезеңі
соғыс жылдарымен тұспа-тұс келді. Манаш Қабашұлы елдегі қиын жағдайға
қарамастан алғыр да, зерек бала болып өсіп, еңбекте де ересек адамдармен
қатар бірге жүрді. “Жаңатұрмыс” жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік
бітіргеннен кейін, Меңдіқарадағы Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық
училищеге түсіп, 1947 жылы осы училищенің толық курсын бітіріп, бір жылдай
Қостанай облысы Ұзынкөл ауданының Үлгілі жетіжылдық мектебінде мұғалім
болып істейді. 1948 жылы ол Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік университетінің
тарих факультетіне оқуға түсіп, Бекмаханов, Т. Тәжібаев, А. Нүсіпбеков,
және т.б. белгілі тарихшы-ғалымдардан дәріс алды. Кейіннен Манаш Қабашұлы
Қозыбаевтың тарих ғылымы жолына түсуіне осы ұстаздарының ықпалы болды.
Университетте оқыған кезінде М. Қозыбаев коммунист партиясының
кандидаттығына мүшелікке өтеді. 1953 жылы университетті үздік бітірген
кейін жанұясының жағдайына байланысты Қостанайға кетіп, 1953-1958 жылдар
аралығында Қостанайдың оқытушылар, кейін педагогикалық болып өзгерген
институтта аға оқытушы болып қызмет етеді. 1958 жылы Алматыға ауысып,
Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы
институтына қызметке қабылданады. Бұл институтта ол 1973 жылға дейін қызмет
етіп, аға қызметкерліктен ғылыми хатшы, институттың сектор меңгерушісі
болады.
1962 жылы Манаш Қабашұлы С. Бәйішевтің жетекшілігімен “Қазақстан
Компартиясының Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық
жасаудағы тәжірибесі” деген тақырыпта кандидаттық диссертация, ал 1969
жылы “Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында” деген
тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1969-1973 жылдар аралығында Партия
институтының сектор меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға
дейін атқарады. 1971 жылы оған профессор атағы беріледі. “Қазақстан-майдан
арсеналы” атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді
және Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады. Бір жылдан кейін, яғни 1974 жылы Алматы
зоотехникалық-малдәргерлік институттқа қызметке тұрып, КОКП тарихы
кафедрасының меңгерушісі болады.
1978 жылы Қазақ Мемлекеттік университеті жанынан Қоғамдық білімдер
пәндерін оқытушылар мамандығын жетілдіру институты ашылып, М. Қозыбаев
ондағы КОКП тарихы кафедрасының меңгерушілігіне шақырылады. Келесі жылы
Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланады және Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетіне шақырылды.
1980-1986 жылдар аралығына дейін М. Қозыбаев Қазақ Совет
Энциклопедиясының Бас редакторы болады және осы жылдар аралығында Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының тарихнама
және деректану бөлімінде аға ғылыми қызметкер ретінде қызмет етеді. Қазақ
энциклопедиясына басшылық қызметте жүрген кезінде энциклопедиялық
басылымдар шығаруға Манаш Қабашұлы кезінде зиялы қауымның қалың тобын
тартты. Ол қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына тигізген экономикалық
көмегіне қатысты 1985 жылы 40 сериялы құжатты “Қазақстан Ұлы Отан соғысы
жылдарында” фильмінің ғылыми кеңесшісі болады. Ғалым фильмнің
сценарийлеріне кеңес беріп, тарихи және ғылыми жағына баса назар аудару
керектігін айтып отырды [22].
1986 жылы ғылыми - практикалық қызметі және қоғамдық өмірге белсене
араласқаны үшін “Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері” құрмет
атағын иеленеді. Осы жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиумының
проблемалық кеңесінің мүшелігіне сайланады және Қазақ КСР Ғылым академиясы
Президиумының ғылым мен техника жөніндегі комиссиясының төрағалығына
тағайындалады. 1986 ж. наурызынан М. Қ. Қозыбаев Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институтында қызметке келіп, тарихнама
және деректану бөлімінің меңгерушісіне сайланады [23].
1987-1990 жылдары М. Қ. Қозыбаев бөлім қызметкерлерімен “Социалистік
Отанды қорғау мәселелерінің тарихнамасы” және “Ұлы Отан соғысының алғашқы
кезеңіндегі Қазақстан (22 маусым 1941 ж.- 18 қараша 1942 ж.) атты жаңа
ғылыми - зерттеу жұмыстарына тартылады. Зерттеу нәтижелері баспасөз
беттерінде жарық көрді. Ш.Ш. Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағының 1-2
және 5 томдарының редакция алқасының құрамында болды.
Ғалым газет-журнал редакциялары ұйымдастырған пікір-таластарға белсене
қатысып, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргін мәселесі, “буржуазияшыл-ұлтшыл”
атанған “Алаш” партиясы, осы “Алаш” партиясына қатысты “Қазақ”, “Сарыарқа”
газеттерінің, “Абай” журналының, “Үш жүз” партиясының тарихы сияқты өзекті
тақырыптарды зерттеу төңірегінде пікір алмастырды. Қазақ этногенезі,
Қазақстан территориясындағы қуатты мемлекеттер, ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру, Қазақстанда Голощекиннің басшылығымен жүргізілген “Кіші Қазан”
идеясының зерттелінбей отырғандығын, келешекте осы мәселелерді қолға алу
қажеттігін көтерді.
М. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының 1988 жылғы 2 маусымынан
бастап Тарих, археология және этнография институтының институт директоры
міндетін уақытша атқарса, ал 19 маусымында институт директорының қызметіне
сайланып, 2002 жылдың қаңтарының аяғына дейін осы қызметті атқарды. Ол бұл
қызметте жүріп өзін білікті басшы, ұйымдастырушы ретінде көрсете білді.
М. Қ. Қозыбаев “Қазақстан Ұлы Отан соғысы кезеңінде” (1988 ж.) атты
үштомдық кітаптың құрылымын жасауға қатысты және басқа ғалымдармен бірлесіп
“Ұлы Отан соғысының бірінші кезеңіндегі Кеңес тылы” атты 26,4 баспа
табақтық көлемді еңбекті даярлап, баспадан шығарады. Осы жылы Манаш
Қабашұлы ұлт зиялыларының мұраларын зерттеуге арналған мемлекеттік комиссия
мүшесі болып, 30-жылдары Сталиндік саясат құрбандары болған қазақтың
азаматтарын ақтау ісіне қатысады және нәубет құрбандарына арнап бірнеше
ғылыми мақалаларын баспасөз бетіне жариялайды.
1989 жылдың 18 маусымында М. Қ. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының
Жалпы жиналысының қаулысы бойынша Қазақ КСР Ғылым академиясының толық
мүшесі (академигі) болып сайланды. Институттың ұжымымен 20-30-шы жылдардағы
ашаршылық, XX ғасыр басындағы қазақ зиялы қауымының қоғамдық-саяси
қызметіне, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қызметіне, ұжымдастыру
мәселелеріне арналған пікір-таластар (дискуссия) өткізді. 1989-1990 жылдары
Тарих, археология және этнография институты аймақтық Ғылыми Зерттеу
Жұмыстарын (ҒЗЖ) сараптауға қатысты.
М. Қозыбаев 1989 жылы құрылған “Әділет” тарихи-ағарту қоғамына белсене
араласып, 1994 жылдан осы қоғамының президенті болып сайланады. Қоғам
тоталитарлық жүйеге, қуғын-сүргінге қатысты бірнеше ғылыми конференциялар
мен семинарлар, дөңгелек үстелдер өткізіп, тоталитарлық жүйенің қылмысын
әшкерелейтін “Азалы кітап” шығаруды қолға алады.
1990 жылы Манаш Қабашұлы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының
мемлекеттік егемендігі туралы Декларация дайындайтын комиссия мүшелігіне
сайланады. Ал 1990-1993 жылдары Жоғарғы Кеңестің ұлттық саясат, мәдениет
және тіл дамыту комитетінің мүшесі болып, Қазақстан мемлекетінің
Конституциясын, заңдары мен актілерін қабылдауда қайраткерлік таныта білді.
1990-1993 жж. Қазақ КСР халық депутаты болып сайланып, Қазақ КСР халық
депутаттығы кезінде үкімет алдына бірнеше мәселелерді көтеруге тырысады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің “Қазақстан Республикасы
мемлекеттік тәуелсіздігі” туралы заңды дайындайтын комиссия құрамына
кіреді. Мемлекеттік рәміздердің жобасын талдауға қатысып, өзінің ойын да
білдіреді [24]. М. Қ. Қозыбаев депутат жүгін арқалай жүріп, көптеген
мәселелердің шешімін табуға ат салысты.
Манаш Қабашұлы Отан тарихының “жабық” саналып келген көптеген
проблемалық мәселелерді арнайы үкімет рұқсатымен қарастыру жолында елеулі
жұмыстар жүргізді. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тарихы, 20-30 жылдардағы
ұжымдастыру, тәркілеу, 1931-33 жылдардағы ашаршылық мәселелерінің ақ-
қарасын ашу турасында комиссия құруды ұсынады.
1991 жылы қарашада “1928 ж. 27 тамыздағы Халық Комиссарлар Кеңесі мен
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің “Байлар шаруашылығын кәмпескелеуі”
және 1930 ж. 19 ақпандағы “Ұжымдастыру мәселесін нығайту мен бай,
құлақтарға қарсы күрес жүргізуге” қатысты шыққан жарлықтарын тереңдете
зерттеу мәселесіне құрылған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңес Президиумы
комиссиясының төрағасы болады.
Манаш Қабашұлы 1991-2001 жылдар аралығында “Ақиқат” журналының, ал 1993-
2001 жылдары “Қазақ тарихы” журналының редакциялық алқасының мүшесі болды.
Ғалым аталған журналдардың редакциясына ғылыми кеңестер ұсынып, оның бетіне
қандай мәселелер жариялану қажеттігі жөнінде бағыт-бағдар беріп отырды.
Институтты басқарған жылдары шетелдік тарихшылармен байланыс орнатып,
тәжірбие алмастырды. 1992 жылы Институт бірнеше жоғары және орта
мектептерге арналған оқу құралдарын, оқулықтар, жинақтар басып шығарды.
Жоғары оқу орындарына арналған 16 баспа табақ көлемінде “Ақтаңдақтар
ақиқаты” оқу құралы жарық көрді. 1992-1993 жылдар аралығында М. Қозыбаев ҚР
жоғарғы Кеңесінің Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мүшесі, 1993 ж. ҚР
Президентінің қасындағы мемлекеттік саясат туралы ұлттық кеңесінің мүшесі,
адам құқығы жөніндегі республикалық комиссияның мүшесі, ҚР Тарих және
мәдениет қорғау және пайдалану жөніндегі ғылыми-методикалық Кеңесінің
төрағасы болып тағайындалды. М. Қозыбаев тарихи және мәдени ескерткіштерді
қорғауда да елеулі еңбек сіңірді.
1993-1999 жылдар аралығында ғалым ҚР Жоғарғы аттестациялық Комитетінің
Президиумы мүшесі болады. Сонымен қатар көп жылдар бойы Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты жанындағы докторлық диссертация
қорғайтын Ғылыми Кеңестің төрағасы, тарих ғылымы саласындағы проблемалық
ғылыми-үйлестіру Кеңесінің төрағасы Мемлекеттік ономистикалық комиссия
мүшесі қызметтерін атқарып келді.
Манаш Қабашұлы 1993 жылы Қостанай қаласы мен Меңдіқара ауданының
“Құрметті Азаматы” атағына ие болады. Ұлы Отан соғысы кезіндегі
қазақстандықтардың тылдағы ерлігі жайындағы Н. Едігеновпен бірлесе жазған
“Труд во имя победы” кітабы жарық көрді және академиктың жетекшілігімен
Қазақстанның көне дәуірден бүгінгі күнге дейінгі бес томдық академиялық
тарихының жаңа басылымы дайындалды және ол “Абай, “Ақмола” энциклопедиялық
басылымдардың және “Казахи”, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қызылорда,
Көкшетау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан
облыстарында қуғын-сүргінге ұшырағандарға арналған “Азалы кітап-Книга
памяти” және тағы басқа ғылыми зерттеулердің редакциялық коллегиясын
басқарды.
М. Қозыбаев 1995 жылы Абай Құнанбаевтың 150 жылдық мерейтойын өткізуге
қатысты құрылған мемлекеттік комиссия мүшесі болып, осы мерейтойды өткізуге
атсалысады. 1997 жылы ҚР Президентінің бейбітшілік және рухани келісімі
сыйлығының лауреаты атанады. 1997 жылдың қыркүйегінде академик М. Қ.
Қозыбаев ҚР Мемлекеттік хатшысы Ә. Кекілбаевтың басшылығымен “Аңырақай” деп
аталған қазақ-жоңғар шайқасы болған жерді анықтауға қатысты құрылған
комиссия құрамына қатысады. Бұл мәселеге қоса комиссия Қазақ хандығының
шекарасын анықтау ісімен де айналысады. М. Қозыбаев Индияда өткен
Қазақстанның мәдени күндерінің делегациясын басқарды және Монғолиядағы
Күлтегін мен Тоныкөк ескерткіштерін кешенді түрде зерттеу экспедициясына
қатысады. Түркияға барған іссапарында Стамбул университетімен байланыс
орнатып, түрік тарихшыларымен “Қазақстан тарихы” очеркін түрік тіліне
аудару мәселесін шешеді.
1997 жылдың 10 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің 1998
жылды “Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы” деп атау жөніндегі жарлығына
орай құрылған Мемлекеттік комиссияны ғылыми-әдістемелік жағынан
жабдықтайтын секция құрамында М. Қозыбаев та болып, институт ұжымымен
“Халық бірлігі және ұлттық тарих жылын” өткізуге қатысты тұжырымдамаларын
даярлап, бірқатар ауқымды жұмыстар атқарды. 1998 жылы М. Қозыбаевтың осы
жылы “Ғылым” баспасынан 2 кітаптан тұратын “Тарих зердесі” атты
монографиясы жарық көрді.
М. Қозыбаевтың басшылығымен Қазақстанға ғана емес, шетелдік ғылыми
қауымға танылған “Отан тарихы” журналы шығарылып, оның бас редакторлығын
ғалымның өзі атқарды және “Қазақстан-Заман” газетінің құрылтайшысы әрі
авторы болады. 1999 жылды “Халық бірлігі және ұрпақтар сабақтастығы жылы”
ретінде өткізу турасына орай құрылған мемлекеттік комиссия құрамына
сайланды. 2000 жылы ғалым Түркия, Румыния, Қытай республикаларының
ғалымдарымен етене байланыс орнатып, бұл елдерде өткен конференцияларға,
семинарларға қатысып, осы елдердің өкілдерін елімізде өткен іс-шараларға
шақырды, тарихи мәселелер төңірегінде дөңгелек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz