Қылмыстық процесте кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың теориялық және практикалық мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық процестегі кепіл бұлтартпау шарасының түсінігі және
оны қолданудың мәні, маңызы, негіздері мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
бойынша кепілдің пәні мен мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ
РЕТІНДЕ КЕПІЛДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ
2.1 Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың процессуалдық
тәртібінің жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.3 Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
практикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...101
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық процестегі кепіл бұлтартпау шарасының түсінігі және
оны қолданудың мәні, маңызы, негіздері мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ...20
1.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
бойынша кепілдің пәні мен мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ
РЕТІНДЕ КЕПІЛДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ
2.1 Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың процессуалдық
тәртібінің жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2.3 Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
практикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...101
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистерлік жұмыстың арқауына қылмыстық іс жүргізу құқығының теориясындағы күрмеуі қалың күрделі мәселелердің бірі – бұлтартпау шарасы ретінде кепіл өзек етілген. Магистерлік диссертация қылмыстық іс жүргізу құқығындағы кепіл институтының қалыптасуы мен дамуын, кепіл бұлтартпау шарасының түсінігін, мәнін, маңызын, кепілді қолданудың негіздерін, кепіл бұлтартпау шарасының қылмыстық процестің міндеттерін орындауды қамтамасыз етудегі, соның ішінде қылмыстылықтың алдын алу мен жолын кесуде, қылмысты ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтамасыз етудегі маңызын және оны негізді, заңды қолдануды жетілдірудің неғұрлым ұтымды бағыттарын анықтауға, бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын практикалық мәселелерді де зерделеп, зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған уақыттан бері Қазақстан Республикасының заңнамасын дамытуға байланысты көптеген шаралар қолданылу үстінде. 1998 жылдың 1-қаңтарынан жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі күшіне енді. Жаңа кодекске сәйкес қылмыстық іс жүргізуде ізгілік және демократиялық бастамалардың дамуы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз шектеу арқылы қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін орныдауды көздеді. Бұл идеялар, әсіресе қылмыстық іс жүргізуде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуге арналған бұлтартпау шараларына қатысты, өзектілігін арттырады.
ҚР Конституциясының 1-бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» делінген [1, 4б.]. Ал құқықтық мемлекеттің басты белгісі заң үстемдігі мен адам құқықтарының қорғалуы болып табылады. Осы тұрғыдан мемлекетте заңдылықты нығайтуда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын заңды, негізді және дұрыс қолданудың маңызды болары сөзсіз. Сол себепті мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына жататын бұлтартпау шарасы - кепілді - заңды, негізді және дұрыс қолдану мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: «Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажет. Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс» делінген [2, 10б.]. Сондықтан да заң күшінің мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қылмыстылықтың алдын алу мен жолын кесу, қылмыстарды ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтасмасыз етудегі қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының маңызына аса мән берілуде.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде. Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін атауға болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған уақыттан бері Қазақстан Республикасының заңнамасын дамытуға байланысты көптеген шаралар қолданылу үстінде. 1998 жылдың 1-қаңтарынан жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі күшіне енді. Жаңа кодекске сәйкес қылмыстық іс жүргізуде ізгілік және демократиялық бастамалардың дамуы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз шектеу арқылы қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін орныдауды көздеді. Бұл идеялар, әсіресе қылмыстық іс жүргізуде адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуге арналған бұлтартпау шараларына қатысты, өзектілігін арттырады.
ҚР Конституциясының 1-бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» делінген [1, 4б.]. Ал құқықтық мемлекеттің басты белгісі заң үстемдігі мен адам құқықтарының қорғалуы болып табылады. Осы тұрғыдан мемлекетте заңдылықты нығайтуда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын заңды, негізді және дұрыс қолданудың маңызды болары сөзсіз. Сол себепті мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына жататын бұлтартпау шарасы - кепілді - заңды, негізді және дұрыс қолдану мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: «Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажет. Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс» делінген [2, 10б.]. Сондықтан да заң күшінің мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қылмыстылықтың алдын алу мен жолын кесу, қылмыстарды ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтасмасыз етудегі қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының маңызына аса мән берілуде.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде. Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін атауға болады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: «Норма-К»
баспасы, 2008. – 44 бет.
2. «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері»: ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. – Астана, 2010. – 64 бет.
3. Ефимов В.А. Догма римского права. – СПб. 1901. - 373 бет.
4. Тархов В.А. Римское частное право. – Черкесск, 1954. – 173 бет.
5. Кассо Л. Понятие о залоге в современном праве. – Юрьев, 1898. - 227 бет.
6. Мейер Д. Древнее русское право залога. – Казань, 1855. – 107 бет.
7. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. 11-е издание. Том 1. – Москва, 2001. - 429 бет.
8. Люблинский П.И. Свобода личности в уголовном процессе. Меры обеспечения не уклонения обвиняемого от правосудия. – Санкт- Петербург. -190 6ет.
9. Кистяковский А.О. О пресечении обвиняемому способов уклониться от следствия и суда. - Санкт-Петербург, 1868. -193 бет.
10. Материалы по казахскому обычному праву. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. -314 бет.
11. Лившиц Ю.Д. Меры пресечения в советском уголовным процессе. – М., 1964. -138 бет.
12. Кенжебекова Ж. Бұлтартпау шараларының қалыптасуы мен даму тарихы. Құқықтық реформа кезеңдері //Заң, 2007. №7.
13. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение.-С.1985.-239 бет.
14. Эькинд П.С. Цели и средства их достижения в советском уголовно-процессуальном праве. – Л., 1976. -143 бет.
15. Ханов Т.А. Теория и практика примененния залога как меры пресечения. –Алматы: Данекер, 2003. - 109 бет.
16. Миклашевский В.В. О средствах представления обвиняемого в суд и пресечения ему способов уклониться от следствия и суда. Том 1. –Варшава, 1872. -269 бет.
17. Медведева О.В. Залог и поручительство в системе мер уголовно-процессуального принуждения по законодательству РФ. Дисс. к.ю.н.-Волгоград, 1998.-195 бет.
18. Буряков А.Д. Меры пресечения в советском уголовном процессе: Дисс… к.ю.н. – М., - 1967, -158 бет.
19. Бойков А.Д., Карпец И.И. Курс советского уголовного процесса. Москва. -1989. -505 бет.
20. Михайлов В.А. Применение залога в россиском уголовном процессе. – Омск, 1993. – 145 бет.
21. Сарсенбаев Т.Е. , Хан А.Л. Уголовный процесс. Досудебное производство. –Астана, -2000. -213 бет.
22. Бұлтартпау шарасы ретінде кепіл және үйде қамап ұстау туралы Нұсқаулықтарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2005 жылғы 18 қазандағы N 56, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2005 жылғы 22 қазандағы N 187, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің 2005 жылғы 6 қазандағы N 590, Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (қаржы полициясы) төрағысының 2005 жылғы 7 қазандағы N 214 Бірлескен бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2005 жылғы 26 қарашада тіркелді. Тіркеу N 3947 –Алматы. -2009. -18 бет.
23. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. -Алматы: Жеті жарғы, 2008.-365 бет.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы: Юрист. - 2010. – 200 бет.
25. Когамов М.Ч. «Комментарий к уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и особенная части (по сотоянию законодательства на 1 сентября 2008 года)» Алматы «Жеті Жарғы» 2008 -896 бет.
26. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. – Алматы: «Жеті Жарғы», -1997. – 176 бет.
27. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А., 1961. -198 бет.
28. Розин Н.Н. Угловное судопроизводство. – М., 1916. – 584 бет.
29. Ленин В.И. Полн. собр. соч. т. 33, 406 бет.
30. Базылев Б.Т. К вопросу об определении понятия государственного принуждения. Труд Томский унив.- Т.-1968.-161 бет.
31. Алексеев С.С. Социальная ценность прав советском обществе.-М.,1971.-223 бет.
32. Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в Советском уголовном процессе. Саратов, 1978. -137 бет.
33. А.А. Лиеде Общественное поручительство. Рига, 1963, - 168 бет.
34. Франк Л.В. Задержание и арест подозреваемого в советском уголовном процессе. Душанбе. 1963.-236 бет.
35. Е.Ерешев. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім. Алматы, 2006. -234 бет.
36. Фойницкий И. Курс уголовного судопроизводства. Т. 2- СПб: Альфа, 1996. – 605 бет.
37. Соловьев А., Гельфранд И. Задержание подозреваемого и применение меры пресечения. Киев. -1964. -185 бет.
38. Еникеев З.Д. Применение мер пресечения по уголовным делам. – Уфа, 1978. – 104 бет.
39. Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора. -М., 1975. -383 бет.
40. Давыдов П.П., Якимов П.П. Применение мер процессуального принуждения по основам уголовного судопроизводства Союза ССР и союзных республик. – Свердловск, 1961. - 240 бет.
41. Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве. Саратов. 1978. -217 бет.
42. Булатов Б.Б. Эффективность мер пресечения, не связанных с содержанием под стражей. – Омск, 1984. - 108 бет.
43. Петрухин И.Л. Неприкосновенность личности и принуждение в уголовном процессе. –М., 1989. -256 бет.
44. Вершинина С.И. Залог в системе мер пресечения. Дисс. к.ю.н. Самара. -1998. – 177 бет
45. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -230 бет.
46. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: ААО Юрист, 2010. – 48 бет.
47. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы N 2444 ҚР Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -112 бет.
48. Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының мұрағаты. № 00898080165 қылмыстық іс.
49. Божьев В.П. Уголовно-процессуальные правоотношения. – Москва: Юридическая литература, 1975. – 176 бет.
50. Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -17 бет.
51. Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. – Воронеж, 1975. - 175 бет.
52. Гуценко К.Ф. Уголовная юстиция США. – М., 1993. 207 бет.
53. Величко А.В. Правовое регулирование примемении залога как меры пресечения в уголовном процессе. Дисс…к.ю.н. - Москва -2001. -181 бет.
54. Бутов В.Н. Уголовное судопроизводство Австрийской республики: опыт и проблемы организации и деятельности: Дисс. д.ю.н. – Москва, 1995. -193 бет.
55. Зинатуллин З.З., Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения и его эффективность. – Саратов, 1978. -214 бет..
56. Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының мұрағаты. № 009550980908 қылмыстық іс.
57. Ханов Т.А. Обеспечение имущественных прав личности при применении мер принуждения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Караганда: КарЮИ МВД РК, 2006. -172 бет.
58. Смирнов С.В. Проблемы реализации в уголовном процессе права на возмешение ущерба, причиненного преступлением, в условиях прехода государства к рыночной эканомике. Дис.. к.ю.н. – Нижний Новгород, 1994. -204 бет.
59. Михайлов В.А. Уголовно-процессуальные меры пресечения в судопризводстве Российской Федерации. – М.,1997. -299 бет.
60. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы ҚР Президентінің Жарлығы: Параграф ААО. -2010. -14 бет.
61. Капсалямов К.Ж. Уголовно-процессуальная сущность залога // Законотворчество и правоприменение в Республике Казахстан: вопросы теории и практики. – Караганда,1997. - 105 бет.
62. Гранкин М. Залог как мера пресечения //Российская юстиция, 1998. № 6. 79 бет.
63. http://www.pravstat.kz
64. Онгарбаев Е.А. Особо тяжкие преступления по уголовному праву
Республики Казахстан // Научные труды Карагандинской высшей школы
КНБ. – Караганда: КВШ КНБ РК, Выпуск 2, 1998. – 73 бет.
65. «2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР
Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. - 9 бет.
66. Григорьева А.Е. Вопросы и теории и практики избрания следователями ОВД отдельных мер пресечения: залога и домашнего ареста. Дисс. к.ю.н. – Красноярск, 2009. – 194 бет.
67. Шаповалова Т.И. Залог как мера пресечения в уголовном процессе и его применение следователями ОВД. Автореферат дисс. к.ю.н. – М.,28 бет.
68. М.А. Чельцов Уголовный процесс. - М., 1948. -336 бет;
69. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. - М., 1997. -162 бет.
70. Колоколов Н.А. Меры пресечения имущественного характера //Российская юстиция, 1998. №12. 41-42 беттер.
баспасы, 2008. – 44 бет.
2. «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық Өрлеу – Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері»: ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. – Астана, 2010. – 64 бет.
3. Ефимов В.А. Догма римского права. – СПб. 1901. - 373 бет.
4. Тархов В.А. Римское частное право. – Черкесск, 1954. – 173 бет.
5. Кассо Л. Понятие о залоге в современном праве. – Юрьев, 1898. - 227 бет.
6. Мейер Д. Древнее русское право залога. – Казань, 1855. – 107 бет.
7. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. 11-е издание. Том 1. – Москва, 2001. - 429 бет.
8. Люблинский П.И. Свобода личности в уголовном процессе. Меры обеспечения не уклонения обвиняемого от правосудия. – Санкт- Петербург. -190 6ет.
9. Кистяковский А.О. О пресечении обвиняемому способов уклониться от следствия и суда. - Санкт-Петербург, 1868. -193 бет.
10. Материалы по казахскому обычному праву. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. -314 бет.
11. Лившиц Ю.Д. Меры пресечения в советском уголовным процессе. – М., 1964. -138 бет.
12. Кенжебекова Ж. Бұлтартпау шараларының қалыптасуы мен даму тарихы. Құқықтық реформа кезеңдері //Заң, 2007. №7.
13. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение.-С.1985.-239 бет.
14. Эькинд П.С. Цели и средства их достижения в советском уголовно-процессуальном праве. – Л., 1976. -143 бет.
15. Ханов Т.А. Теория и практика примененния залога как меры пресечения. –Алматы: Данекер, 2003. - 109 бет.
16. Миклашевский В.В. О средствах представления обвиняемого в суд и пресечения ему способов уклониться от следствия и суда. Том 1. –Варшава, 1872. -269 бет.
17. Медведева О.В. Залог и поручительство в системе мер уголовно-процессуального принуждения по законодательству РФ. Дисс. к.ю.н.-Волгоград, 1998.-195 бет.
18. Буряков А.Д. Меры пресечения в советском уголовном процессе: Дисс… к.ю.н. – М., - 1967, -158 бет.
19. Бойков А.Д., Карпец И.И. Курс советского уголовного процесса. Москва. -1989. -505 бет.
20. Михайлов В.А. Применение залога в россиском уголовном процессе. – Омск, 1993. – 145 бет.
21. Сарсенбаев Т.Е. , Хан А.Л. Уголовный процесс. Досудебное производство. –Астана, -2000. -213 бет.
22. Бұлтартпау шарасы ретінде кепіл және үйде қамап ұстау туралы Нұсқаулықтарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2005 жылғы 18 қазандағы N 56, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының 2005 жылғы 22 қазандағы N 187, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің 2005 жылғы 6 қазандағы N 590, Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі (қаржы полициясы) төрағысының 2005 жылғы 7 қазандағы N 214 Бірлескен бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2005 жылғы 26 қарашада тіркелді. Тіркеу N 3947 –Алматы. -2009. -18 бет.
23. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. -Алматы: Жеті жарғы, 2008.-365 бет.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы: Юрист. - 2010. – 200 бет.
25. Когамов М.Ч. «Комментарий к уголовно-процессуальному кодексу Республики Казахстан. Общая и особенная части (по сотоянию законодательства на 1 сентября 2008 года)» Алматы «Жеті Жарғы» 2008 -896 бет.
26. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. – Алматы: «Жеті Жарғы», -1997. – 176 бет.
27. Гинзбург А.Я., Левшиц Ю.Д. Меры пресечение и задержания в советском уголовном процессе. Учебное пособие для слушателей заочников. А., 1961. -198 бет.
28. Розин Н.Н. Угловное судопроизводство. – М., 1916. – 584 бет.
29. Ленин В.И. Полн. собр. соч. т. 33, 406 бет.
30. Базылев Б.Т. К вопросу об определении понятия государственного принуждения. Труд Томский унив.- Т.-1968.-161 бет.
31. Алексеев С.С. Социальная ценность прав советском обществе.-М.,1971.-223 бет.
32. Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в Советском уголовном процессе. Саратов, 1978. -137 бет.
33. А.А. Лиеде Общественное поручительство. Рига, 1963, - 168 бет.
34. Франк Л.В. Задержание и арест подозреваемого в советском уголовном процессе. Душанбе. 1963.-236 бет.
35. Е.Ерешев. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім. Алматы, 2006. -234 бет.
36. Фойницкий И. Курс уголовного судопроизводства. Т. 2- СПб: Альфа, 1996. – 605 бет.
37. Соловьев А., Гельфранд И. Задержание подозреваемого и применение меры пресечения. Киев. -1964. -185 бет.
38. Еникеев З.Д. Применение мер пресечения по уголовным делам. – Уфа, 1978. – 104 бет.
39. Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора. -М., 1975. -383 бет.
40. Давыдов П.П., Якимов П.П. Применение мер процессуального принуждения по основам уголовного судопроизводства Союза ССР и союзных республик. – Свердловск, 1961. - 240 бет.
41. Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения в уголовном судопроизводстве. Саратов. 1978. -217 бет.
42. Булатов Б.Б. Эффективность мер пресечения, не связанных с содержанием под стражей. – Омск, 1984. - 108 бет.
43. Петрухин И.Л. Неприкосновенность личности и принуждение в уголовном процессе. –М., 1989. -256 бет.
44. Вершинина С.И. Залог в системе мер пресечения. Дисс. к.ю.н. Самара. -1998. – 177 бет
45. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -230 бет.
46. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: ААО Юрист, 2010. – 48 бет.
47. Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы 1995 жылғы 31 тамыздағы N 2444 ҚР Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -112 бет.
48. Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының мұрағаты. № 00898080165 қылмыстық іс.
49. Божьев В.П. Уголовно-процессуальные правоотношения. – Москва: Юридическая литература, 1975. – 176 бет.
50. Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. -17 бет.
51. Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. – Воронеж, 1975. - 175 бет.
52. Гуценко К.Ф. Уголовная юстиция США. – М., 1993. 207 бет.
53. Величко А.В. Правовое регулирование примемении залога как меры пресечения в уголовном процессе. Дисс…к.ю.н. - Москва -2001. -181 бет.
54. Бутов В.Н. Уголовное судопроизводство Австрийской республики: опыт и проблемы организации и деятельности: Дисс. д.ю.н. – Москва, 1995. -193 бет.
55. Зинатуллин З.З., Корнуков В.М. Меры процессуального принуждения и его эффективность. – Саратов, 1978. -214 бет..
56. Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының мұрағаты. № 009550980908 қылмыстық іс.
57. Ханов Т.А. Обеспечение имущественных прав личности при применении мер принуждения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Караганда: КарЮИ МВД РК, 2006. -172 бет.
58. Смирнов С.В. Проблемы реализации в уголовном процессе права на возмешение ущерба, причиненного преступлением, в условиях прехода государства к рыночной эканомике. Дис.. к.ю.н. – Нижний Новгород, 1994. -204 бет.
59. Михайлов В.А. Уголовно-процессуальные меры пресечения в судопризводстве Российской Федерации. – М.,1997. -299 бет.
60. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы ҚР Президентінің Жарлығы: Параграф ААО. -2010. -14 бет.
61. Капсалямов К.Ж. Уголовно-процессуальная сущность залога // Законотворчество и правоприменение в Республике Казахстан: вопросы теории и практики. – Караганда,1997. - 105 бет.
62. Гранкин М. Залог как мера пресечения //Российская юстиция, 1998. № 6. 79 бет.
63. http://www.pravstat.kz
64. Онгарбаев Е.А. Особо тяжкие преступления по уголовному праву
Республики Казахстан // Научные труды Карагандинской высшей школы
КНБ. – Караганда: КВШ КНБ РК, Выпуск 2, 1998. – 73 бет.
65. «2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР
Заңы. – Алматы: ААО Юрист, 2010. - 9 бет.
66. Григорьева А.Е. Вопросы и теории и практики избрания следователями ОВД отдельных мер пресечения: залога и домашнего ареста. Дисс. к.ю.н. – Красноярск, 2009. – 194 бет.
67. Шаповалова Т.И. Залог как мера пресечения в уголовном процессе и его применение следователями ОВД. Автореферат дисс. к.ю.н. – М.,28 бет.
68. М.А. Чельцов Уголовный процесс. - М., 1948. -336 бет;
69. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. - М., 1997. -162 бет.
70. Колоколов Н.А. Меры пресечения имущественного характера //Российская юстиция, 1998. №12. 41-42 беттер.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
МАГИСТРАТУРА
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қылмыстық процесте кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың теориялық және
практикалық мәселелері
Орындаған 1-курс
магистранты
Мулкеманов А.Ж.
___________ 2010 ж.
Ғылыми жетекші
Нуралиева А.С.
з.ғ.к., доцент
___________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алауханов Е.О.
з.ғ.д., профессор
___________ 2010 ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының
қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .9
1.2 Қылмыстық процестегі кепіл бұлтартпау шарасының түсінігі және
оны қолданудың мәні, маңызы, негіздері мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ...2 0
1.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
бойынша кепілдің пәні мен
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ
РЕТІНДЕ КЕПІЛДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ
2.1 Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2.2 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың процессуалдық
тәртібінің жалпы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
2.3 Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
практикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 97
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 01
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистерлік жұмыстың арқауына қылмыстық іс
жүргізу құқығының теориясындағы күрмеуі қалың күрделі мәселелердің бірі –
бұлтартпау шарасы ретінде кепіл өзек етілген. Магистерлік диссертация
қылмыстық іс жүргізу құқығындағы кепіл институтының қалыптасуы мен дамуын,
кепіл бұлтартпау шарасының түсінігін, мәнін, маңызын, кепілді қолданудың
негіздерін, кепіл бұлтартпау шарасының қылмыстық процестің міндеттерін
орындауды қамтамасыз етудегі, соның ішінде қылмыстылықтың алдын алу мен
жолын кесуде, қылмысты ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтамасыз етудегі
маңызын және оны негізді, заңды қолдануды жетілдірудің неғұрлым ұтымды
бағыттарын анықтауға, бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында
туындайтын практикалық мәселелерді де зерделеп, зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған уақыттан бері
Қазақстан Республикасының заңнамасын дамытуға байланысты көптеген шаралар
қолданылу үстінде. 1998 жылдың 1-қаңтарынан жаңа Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі күшіне енді. Жаңа кодекске сәйкес қылмыстық іс
жүргізуде ізгілік және демократиялық бастамалардың дамуы тұлғаның құқықтары
мен бостандықтарын неғұрлым аз шектеу арқылы қылмыстық іс жүргізудің
міндеттерін орныдауды көздеді. Бұл идеялар, әсіресе қылмыстық іс жүргізуде
адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуге арналған бұлтартпау шараларына
қатысты, өзектілігін арттырады.
ҚР Конституциясының 1-бабында: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары делінген [1, 4б.]. Ал құқықтық мемлекеттің басты белгісі
заң үстемдігі мен адам құқықтарының қорғалуы болып табылады. Осы тұрғыдан
мемлекетте заңдылықты нығайтуда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын заңды,
негізді және дұрыс қолданудың маңызды болары сөзсіз. Сол себепті
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына жататын бұлтартпау шарасы - кепілді -
заңды, негізді және дұрыс қолдану мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің
біріне айналып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында: Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың
сапасын арттыру қажет. Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін
ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін
қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс делінген [2, 10б.]. Сондықтан да заң
күшінің мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қылмыстылықтың алдын алу
мен жолын кесу, қылмыстарды ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтасмасыз
етудегі қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының маңызына аса мән
берілуде.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая
түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін атауға болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығын реформалау, бұлтартпау шаралары институтын
құқықтық регламенттеуге байланысты енгізілген өзгертулер бұлтартпау
шараларының қылмыстық іс жүргізудегі алатын орнын белгілеуге, кепіл
институтын қолдану барысындағы тәжірибеде кездесетін қателіктерді
анықтаудағы, оларды түзетудегі құқық қолдану тәжірибелерін қалыптастырудағы
рөлін анықтауға бағытталған теориялық зерттеулерді әрмен қарай жалғастыруға
себепші болады. Осыған байланысты айтылған жәйлар аталмыш зерттеу тақырыбын
таңдауға, оның тәжірибелік және ғылыми маңыздылығын саралауға ой салып,
диссертация тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолдану мәселесінде, соның ішінде кепіл
бұлтартпау шарасын қолдануға байланысты, бүгінгі заман талабы мен кейінгі
уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай мейлінше
өзекті проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса керек.
Аталған жағдайлар Қазақстан Республикасының жаңғырған қылмыстық іс
жүргізу заңнамасы аясында кепіл бұлтартпау шарасының проблемаларын
саралауға бағытталған зерттеудің тақырыбының өзекті екендігін айқындауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық іс жүргізуде адам құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз
шектейтін бұлтартпау шараларының бірі – кепіл бұлтартпау шарасы. Бірақ
зерттеулер көрсеткендей, оның тәжірибеде қолданылуы өте сирек. Кепіл
бұлтартпау шарасын кеңінен қолдануға қандай кедергілер ықпал ететіндігін
зерттеп, анықтау бұл тақырыптың өзекті екендігін, оның келесі мән-жайларға
байланысты тереңірек зерттелу қажеттігін көрсетіп отыр: кепіл институтының
басқа бұлтартпау шараларына қарағанда жаңа институт болуы; бұлтартпау
шарасы ретінде кепілді қолдану негіздері мен шарттарының әлі де болса
теориялық талдауды қажет ететіндігі; оны тәжірибеде кеңінен қолдануға
кедергілердің болуына байланысты, осы кедергілерді жою жолдарын іздестіру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік жұмыс отандық ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың
қатарына: Ахпанов А.Н., Ерешев Е.Е., Лившиц Ю.Д., Нұрмашев Ү.Ө., Сарсенбаев
Т.Е., Толеубекова Б.Х., Хан А.Л., Ханов Т.А. сияқты ғалымдардың еңбектерін
атап өтуге болады.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында Кеңес Одағы мен Ресей
Федерациясының ғалымдары, соның ішінде Еникеев З.Д., Зинатуллин З.З.,
Коврига З.Ф., Корнуков В.Н., Петрухин И.Л., Лупинская П.А., Гуценко
К.Ф., Коврига З.Ф., Давыдов П.М., Галкин И.С., Кочетков В.Г., Алексеев
Н.С., Даев В.Г., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С., Базылев Б.Т., Михайлов В.А.
сияқты заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектері зерделеніп, тиісті бағасын алды.
Зерттеу жұмысының мақсаты кепіл бұлтартпау шарасының қылмыстық
процестің міндеттерін орындауды қамтамасыз етудегі, соның ішінде
қылмыстылықтың алдын алу мен жолын кесуде, қылмысты ашу мен сот үкімінің
орындалуын қамтамасыз етудегі маңызын және оны негізді, заңды қолдануды
жетілдірудің неғұрлым ұтымды бағыттарын анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыдағы мақсатқа жету жолында
келесідей міндеттердің шешімін табу керек болады:
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің қалыптасу тарихына талдау жасау;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің мәні мен маңызына түсінік беру;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың теориялық және
практикалық мәселелерінің шешімін қарастыру;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің қолданудың негіздері мен
шарттарына талдау жасау;
• Кепілдің пәнін зерттеу;
• Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың субъектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі болып қылмыстық іс жүргізу барысында бұлтартпау
шарасы ретінде кепілді қолдану кезінде пайда болатын құқықтық қатынастар
табылады.
Зертеу пәні болып кепіл бұлтартпау шарасын қолдануды реттейтін
қолданыстағы Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы,
бұлтартпау шаралары, соның ішінде кепіл бұлтартпау шарасы мәселесіне
байланысты ғылыми зерттеулер, бұлтартпау шараларын қолдануға байланысты
тергеу және сот тәжірибесі табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, салыстырмалы-құқықтық және басқа арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің нормативтік базасын отандық нормативтік-құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі; Қазақстан Республикасының қолданыстағы
қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
заңдары; Бұлтартпау шарасы ретінде кепіл және үйде қамап ұстау туралы
Нұсқаулықтарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2005
жылғы 18 қазандағы, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті
төрағасының 2005 жылғы 22 қазандағы, Қазақстан Республикасы Ішкі істер
министрлігінің 2005 жылғы 6 қазандағы, Қазақстан Республикасының
Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі
(қаржы полициясы) төрағасының 2005 жылғы 7 қазандағы Бірлескен бұйрығы
құрайды.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және ресейлік ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Диссертацияны жазу барысында зерттеу
мәселесіне байланысты статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының сот тәжірибесінің шолулары қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
сот реформасы аясында қылмыстық іс жүргізу туралы заңдарға бірқатар
өзгертулер мен толықтырулар енгізілуіне байланысты қылмыстық іс жүргізу
құқығының бұлтартпау шаралары институтының жаңартылған нормаларын
зерттеуге, кепіл бұлтартпау шарасын реттейтін нормаларды зерттеуге, осыған
байланысты құқық қорғау органдары мен сот тәжірибесінің қажетті деңгейде
қалыптасу жолдарын анықтауға бағытталған, қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу
мәселелерін егжей-тегжейлі саралау жүзеге асырылған монографиялық еңбек
болып табылады.
Зерттеуде негізделген кепіл бұлтартпау шарасын қолдану бойынша іс
жүргізуді реттейтін ҚР ҚІЖК-нің нормаларын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
диссертацияның жаңалығының дәлелі болып табылады.
Диссертацияда кепіл бұлтартпау шарасының авторлық түсінігі беріліп, оны
қолдану негіздері мен мақсаты, кепілдің пәніне қатысты теориялық және
ғылыми-практикалық ережелер нақтыланды.
Магистерлік диссертацияда қылмыстық іс жүргізу құқығында кепілді
бұлтартпау шарасы ретінде қолданудың тәжірибесі жаңаша зерттеліп, автордың
қорытындылары тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. Қылмыстық іс жүргізу барысында кепіл бұлтартпау шарасының белгілері
зерттеліп, соның нәтижесінде кепіл бұлтартпау шарасының келесі анықтамасы
берілді:
Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы кепіл айыпталушының (сезіктінің)
немесе басқа жеке не заңды тұлғалардың осы бұлтартпау шарасын таңдап жатқан
тергеу органының, прокурордың не соттың белгілеген ақша (бағалы заттар мен
жылжымайтын мүлік) мөлшерін сот депозитіне енгізуден тұратын, айыпталушының
тергеу органы мен соттан жасырыну, іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі
келтіру, жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінің жолын кесуді, сондай-ақ қылмыстық
іс жүргізуші органның шақыруы бойынша уақтылы келу мен сот үкімінің
орындалуын қамтамасыз ететін, тергеу органының, прокурордың қаулысы немесе
сот шешімі бойынша таңдалып, ол басқа бұлтартпау шарасына өзгертілгенге не
тоқтатылғанға немесе сот үкімі заңды күшіне енгенге дейін әрекет ететін
заңда белгіленген бұлтартпау шарасын білдіреді.
2. Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері осы бұлтартпау шарасы
қолданылмаған жағдайда айыпталушы (сезікті) тергеу органы мен соттан
жасырыну, іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі келтіру, қылмыстық
әрекеттерін жалғастыру, сот үкімін орындаудан жалтару сияқты құқыққа қайшы
әрекеттерді жасау мүмкіндігін дәлелдейтін қылмыстық ізге түсу органдары
немесе сот жинаған мәліметтер болып табылады.
3. Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың шарттарына жатады: заңда
белгіленген тәртіппен қозғалған қылмыстық істің болуы; аталған бұлтартпау
шарасын қолдану кезінде алдын ала тергеу органы, прокурор немесе соттың
айыпталушының жеке басының мінездемесін, оған тағылған айыптың ауырлығын,
іс жүргізу барысындағы айыпталушының жүріс-тұрысының сипатын ескеруі; алдын
ала тергеу органының, прокурордың не соттың кепіл (ақша, бағалы заттар мен
жылжымайтын мүлік) мөлшерінің айыпталушының міндеттерін орындауын
қамтамасыз ете алатын мөлшерде анықтауы.
4. Кепіл бұлтартпау шарасын қолдану мақсаты жалпы және арнайы мақсаттар
болып бөлінеді.
Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың жалпы мақсаттары алдын ала тергеу
органдарының, прокурордың және соттың шақыруы бойынша айыпталушының келуін,
қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтауға айыпталушының кедергі келтіру мен
қылмыстық ісін жалғастыру мүмкіндігінің алдын алуды, сондай-ақ сот үкімінің
орныдалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың арнайы мақсаты - айыпталушының
(сезіктінің) қылмыстық іс жүргізуге қатысуын, яғни айыпталушының
(сезіктінің) істі жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз ету.
5. Кепіл бұлтартпау шарасын таңдаған қылмыстық іс жүргізуші орган кепіл
мөлшерін анықтаған кезде ескеретін мән-жайлар: жасалған қылмыстық іс
әреткеттің сипаттамасы (оның ауырлық санаты, келтірілген залалдың мөлшері,
қылмыс жасаудың себептері мен жағдайлары, оны жасағандығы үшін көзделген
жаза т.б.), айыпталушының мінездемесі (оның әлеуметтік мәртебесі, мүліктік
жағдайы, денсаулық жағдайы), кепіл мөлшерінің айыпталушының тергеу органыны
мен соттың шақыруы бойынша келуін нақты қамтамасыз ете алатындығы.
6. ҚР ҚІЖК-не өзгерістер мен толықтырулар енгізуге байланысты
ұсыныстар:
ҚР ҚІЖК-нің 148-бабының 1-бөлігіне сезiктi, айыпталушы анықтау, тергеу
органдарына немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келуi және өзін дұрыс
ұстау жөнiндегi мiндеттерiн орындауын қамтамасыз етуге деген толықтыру
енгізу;
ҚР ҚІЖК-нің 148-бабының 1-бөліміндегі Аса ауыр қылмыс жасады деп
айыпталған адамдарға қатысты кепiл қабылданбайды деген ережені алып
тастау.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Бұл магистрлік жұмыста зерттеліп отырған
мәселенің теориялық та, тәжірибелік те маңызы өте зор. Кепіл бұлтартпау
шарасын заң талаптарын сақтай отырып қолдану, оларды қылмыстық іс
жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін дұрыс атқару және ең бастысы,
азаматтардың осы тұрғыдағы құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын
қамтамасыз ету қазіргі заманғы Қазақстанның азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау жөнінде халықаралық шарттарға қосылудағы мәртебесін
айқындайтын шарттардың бірі болып табылады. Кепіл бұлтартпау шарасын
қолдану азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шектейтіндіктен, оның заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етуші нақты
қатаң іс жүргізушілік кепілдіктер керек. Біздің мемлекетте қылмыстық іс
жүргізу мақсаттарына азаматтың құқықтары мен бостандығын мүмкіндігінше аз
шектеу арқылы қол жеткізу көзделген. Біздің ойымызша осы еңбекте ұсынылған
ережелер мен құқықтық ұғымдардың нақтылануы теория мен тәжірибеде қылмыстық
процестің міндеттерінің орындалуы мен адам құқықтары мен заңды мүдделерінің
сақталуын қамтамасыз етеді.
Диссертацияда негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар:
- бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларын жетілдіру
мақсатында;
- қылмыстық ізге түсу және сот органдарының құқық қолдану
қызметінде;
- қылмыстық процеске қатысты міндеттердің орындалуын қамтамасыз
етудегі, қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтаудағы, қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеудің теориялық және
практикалық проблемаларын әрмен қарай зерттеудегі маңызды мәселелерді
тереңірек талдау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
- жоғары оқу орындарында Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсын,
магистранттарға арналған арнайы курстарды оқыту, тәжірибе қызметкерлерінің
біліктілігін жетілдіру кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу аль-Фараби
атындағы ҚҰУ-нің заң факультетінің сот билігі және қылмыстық іс жүргізу
кафедрасында дайындалып, талқыланды.
Диссертацияның кейбір теориялық қағидалары мен тұжырымдары, тәжірибелік
ұсыныстары мерзімді басылымда жарияланған автордың Қылмыстық іс жүргізуде
мәжбүрлеу шараларының маңызы, Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану
барысында туындайтын практикалық мәселелер деген мақалаларында көрініс
тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен және қосымшадан тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған талаптарға
сай.
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының қалыптасуы мен дамуы
Кепілмен байланысты қатынастардың даму тарихын зерттеу, кепіл
институтының құқықтық реттелуінің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін
аңғаруға және оны қазіргі құқықтық жүйеде қолдану үшін жағымды жақтарын
анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымызға сәйкес азаматтық құқықтық және қылмыстық іс
жүргізу құқығындағы кепілдің қалыптасу және даму тарихын өзара байланысты
зерттеу жемісті болар, себебі олардың қалыптасу табиғаты ұқсас.
Міндеттемелердің орындалуына мүліктік кепілдіктер өзінің бастауын
қөпшілік құқықтық жүйелердің, соның ішінде міндеттеме мен олардың
орындалуын қамтамасыз етудің кепіл және т.б. әдістерін өзіне біріктіретін
ҚР азаматтық құқығының жүйесінің қалыптасуына тарихи негіз болған рим
құқығынан алды. Қылмыстық өндірістегі мүліктік сипаттағы бұлтартпау
шаралары азаматтық құқықтағы міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету
үшін қолданылатын анологиялық институттардан пайда болды.
В.А. Ефимовтың пікірінше: Кейінірек пайда болған кепілден несие беруші
өз талабының орындалуының қамтамасыз етілуіне затқа меншік құқығын алуымен
ерекшеленетін міндеттемені сырттай қамтамасыз етудің алғашқы нысаны римдік
фидуция болды [3, 24б.].
В.А. Тарховтың ойынша, міндеттемені қамтамасыз ету құралы ретінде
Римдегі кепіл басқа мағына білдірді, ол талап ету құқығын қанағаттандыру
үшін бөтеннің мүлкін сатуға мүмкіндік беретін заттық, акцессорлық құқық
ретінде қарастырылды [4, 32б.].
Л. Кассоның айтуына сәйкес, кепілдік қатынастар рим құқығы үшін
алғашында, кепіл қосымша міндеттемені білдіретін нақты сипат алмаған деп
сипатталды. Борышқорға қатысты несие берушіге міндеттемеде орғаудың екі
нысаны – заттық құқық пен жеке құқық ұсынылды. Егер ол алғашында заттық
талап арыз беріп, қанағаттандырусыз қалса, онда ол жеке талап арыз бере
алатын, яғни борышқордан міндеттемеде қарастырылған іс-әрекетті орындауды
талап ете алатын болды. Рим құқығының дамуымен жеке құқық негізгі құқық
ретінде, ал заттық құқық субсидиарлық міндеттеме ретінде қалыптасты. Кепіл
мәні бойынша субсидиарлық міндеттеме ретінде қарастырыла бастады [5, 69б.].
Алғашқыда кепілдің мақсатына талап арызбен қамтамасыз етілген сенімге
(фидуция) негізделген шарт қызмет етті. Мұндай шарт борышқордың жағдайына
өте пайдасыз болды, сондықтан да жиі қолданылған қолма қол кепіл деп
аталған кепілдің басқа нысаны – pignus пайда болды. Кепілдің мұндай нысаны
бойынша несие берушіге мүлік жалға немесе иелік туіне берілді.
Д. Майер: Кепілді қабылдаушы кепілдің меншік иесі емес, ал тек
міндеттемені қамтамасыз ету үшін иеленеді. Мұнда римдік міндеттеме pignus
және француздық gage тиесілі [6, 103б.].
Pignus немесе arrha (arrha sponsalitia –сенімділік, шындық белгісі
ретінде сақина беру әдет-ғұрпы, берілген уәдені растау) өзінің
қолданылуының ертеректегі кезеңінде нышандық сипатта болды. Бір адам екінші
бір адамға сақинаны немесе затты оның алдында қандай да бір міндеттемені
орындауға міндеттенетін белгі ретінде берді. Уақыт өте келе осындай
уәделердің қамтамасыз етілуін іске сай күшейту қажеттілігінің көбеюімен
және тұлғаға емес, затқа сенемін (верю не лицу, а вещи) қағидасына сәйкес
pignus-ты (зат кепілі) arrha-дан (сақина беру) ажырата бастады, оның
нышандық мағынасы жойылды.
Жоғарыда айтылған кепілдің нысандарымен қатар тұлға кепілі – nexum да
болды: Борышқор несие берушіге өзін, жанұясын және өзінің мүлкін нышанды
түрде сатты, егер қарызды қайтару мерзімінде қарыз қайтарылмаса, 30 күн
(justidies) өткеннен кейін несие берушінің борышқордың өзін өтем ақы
ретінде алуға мүмкіндігі болды... Кейінірек кепілдің бұл түрі
...боршқорға қатысты адамгершілікке жат қатынастардан кейін, Poetelia
Papiria заңымен Самниттік жауынгерлер кезеңінде жойылды.
Көрші Ресейде де жеке кепілдік орын алды. Біз оны Г.Ф. Шершеневичтің
келесі жазбасынан көреміз: Ресейде ХV ғасырға дейін кепіл болмады, тек
қана адамдардың кепілі болды [7]. Бұл кепіл түрі бойынша міндеттемені
қамтамасыз ету тәсілі ретінде несие берушіге борышкер тұлғасын иелену мен
пайдалану құқығы берілуі мүмкін еді, ал билік ету құқығы берілмейтін болды.
кепілдің осы түрі әр-түрлі формада Ресейде XIX ғасырға дейін қолданылды.
Кепіл айналымының дамуымен міндеттемені қамтамасыз етудің pignus сияқты
нысаны өмірдің қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Бұл құқықтық нысан
сенімді қамтамасыз ету тәсілі болмады, себебі егер несие беруші кепіл затын
жоғалтып алса борышқор оны қайтаруын алап ете алмайтын болды. Шаруашылық
өмір бұл институттың өзгеруін яғни, кепіл затын қарыз бойынша төлем жасау
уақыты басталғанға дейін борышқордың шаруашылық пайдалануынан ажыратпауды
қажет етті. Осыған орай римдік кепілдің жақсырақ дамыған нысаны – hipoteka
(ипотека) пайда болды. Ипотека бойынша кепіл пәні кепіл берушінің меншігі
мен иелігінде қалды, ал несие берушіге міндеттеме бойынша қанағаттанбаған
жағдайда кепіл пәнін талап етіп, оны сатып және түскен сомадан өзінің
залалының орнын толтыру құқығы берілді.
Егер азаматтық құқық аясындағы мамандарға кепілдік қатынастардың даму
тарихы кепілдің нарықтық қатынастардың тұрақтылығы мен нанымдылығына
ынталандыратын шара ретіндегі маңызы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
берсе, біздің жағдайымызда қылмыстық сот өндірісін демократияландыру үшін
қылмыстық іс жүргізуде айыпталушының қатысуын қамтамасыз етудің мүліктік
шараларының кеңінен қолданылуының даусыз маңызы туралы шешім жасауымызға
толық мүмкіндігіміз бар.
Қылмыстық іс жүргізулік кепіл, азаматтық құқықтық кепіл сияқты өзінің
тамырын терең тарихқа жаяды. П.И. Люблинский мүліктік кепілдің алғашқы
қолданылу жағдайы туралы Ливияға (III кітап, 13 тарау) селтеме жасап: III
ғасырда Римде он жариялы кепіл берушілер сенатпен айқындалған сома
мөлшерінде ауыр қылмыс үшін айыпталушыға кепілдік етті,- деп жазды [8].
Бұлтартпау шараларының эволюциясы қоғамның дамуымен тығыз байланысты.
Бір немесе бірнеше адамдар тобының қоғамға қауіпті, жариялы жазаланушы іс-
әрекетіне қарай бұлтартпау шараларының түрі мен сипаты өзгерді. А.
Кистяковский келесідей пікір айтты: Бұлтартпау шараларының тарихында төрт
кезеңді жеңіл ажыратуға болады: а) тек кепілді қолданудың басымдығы
кезеңі; ә) кепілдің өзге шаралармен бірге қолданылу кезеңі; б) кепілді
қолданудың әлсіеген кезеңі; в) түрмеге уақытша қамауды қолданудың күшейіп,
кепілді қолданудың өте азайған кезеңі [9].
Ру немесе тобырдың бір мүшесі өзінің жасаған қылығы үшін ру немесе
тобыр мүшелері толығымен жауап берген қоғамның дамуының ертеректегі
кезеңінде қылмыскерді бас бостандығынан айырудың қажеттігі жоқ болды,
сондықтан да егер дау дер кезінде шешілмесе, онда кінәлі үшін руластары
кепілдік берді. Сонымен бірге, қылмыс үшін материалдық сыйақы талап етілді
және оны кінәлінің бар немесе жоғына қарамастан оның қауымынан ала алды.
Мысалы П.И. Люблинскийдің айтуынша: Қауым өзінің мүшесі үшін жауапты
болды... жауаптылық жеке емес көбінесе мүліктік болды. Қылмыс тек айыпкер
төлеп, орнын толтыратын жеке құқықты бұзушылық – айып болды. Қауым өзінің
мүшесі үшін жауапты бола тұра де ол үшін табиғи кепілдік беруші болды.
Елімізде кепілдік қатынастардың эволюциясының негізгі айқындаушы
факторлары: меншік нысандарының дамуы, экономиканың нарықтық бағытының
дәрежесі және оның ұзақ мерзімді сипаттағы капиталмен камтамасыз етілу
деңгейі.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының территориясы ұзақ жылдар бойы
Ресей империясының, кейін Кеңес Одағының құрамында болды. Қылмыстық сот
өндірісі Кеңес Одағында бірыңғай қағида мен негізде жүзеге асырылды, бұл
жағдайлар бұлтартпау шараларының жүйесінде де мәнді ізін қалдырды.
Қылмыстық бұлтартпау шаралары институтының тарихи аспектісін революцияға
дейінгі авторлар мен кейбір қазіргі ресейлік процессуалистердің
еңбектерінен табуға болады.
Қазақтардың әдет-ғұрпы бойынша бұлтартпау шараларына қажеттіліктің
жоқтығынан бұлтартпау шаралары қарастырылмады. Істерді қарастыру алдын ала
тергеусіз тікелей билердің істі шешуінде қарастырылды.
Ресей империясына қосылғанға дейін XVI ғасыр мен XVIII ғасырдың басында
қазақ жерінде құқықтық негізді Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі
жолы және Тәуке ханның Жеті жарғысы құрады. Бұл құқықтық ережелер Қазақ
хандарының бастамасымен қалыптасты. Олар ауызша нысанда болды.
Жеті жарғыда бұлтартпау шаралары болмады, бірақ егер айыпкер дау
шешілетін орынға келмеген жағдайда, оның туыстарынан немесе айыпкердің
тұрып жатқан ауылынан айып ретінде мал айдап кететін ереже болды.
Сондықтан да өздерінің малынан айырылмау үшін айыпкердің туыстары немесе
ауылдастары оны күштеп би алдына алып келетін болған.
Жеті жарғымен бірге қазақ даласында қазақтардың әдет-ғұрып нормасы –
адат және мұсылмандық шариғат нормалары қоданылды.
Қазақ хандығының Ресей империясының құрамына кіруінің алғашқы
кезеңдерінде Қазақ хандарының салыстырмалы тәуелсіздігі сақталды. Уақыт өте
келе хандық институттар жойылып, шектеулі юрисдикциямен би-сұлтандық жүйе
енгізіле бастады. Осы кезеңге II Екатеринаның шекаралық соттардағы сот
өндірісінің тәртібін реттейтін Жарлықтары жатады. II Екатеринаның сібір
генерал губернаторы Апухинге арналған Кіші жүздегі тәртіпті қамтамасыз ету
және Орынбордағы шекаралық соттардың мекемелері туралы 1784 жылғы 2
мамырдағы Жарлығының 6 тармағына сәйкес ... барлық соттар істі қарағанда
Ресей империясының заңдары мен ережелерінің негізінде шешуге міндетті[10,
7б.].
1799 жылғы 13 тамыздағы Ресей империясының заңдары бойынша қазақтардың
кісі өлтіру істерінің соттылығы туралы Жарлыққа сәйкес шекаралық соттармен
қырғыздардың (қазақтар) жасаған қылмыстық және азаматтық істері
қарастырылды, ал бұлтартпау шарасы ретінде түрмеде қамауда ұстау
қолданылды.
31 мамыр 1806 жылы I Александр қалыптастырған Хандық кеңес үшін
ережеге сәйкес қазақтардың талап арыздарын, дауларын хан мен оның
жанындағы кеңес қарайтын болды, ал тонау мен кісі өліміне қатысты
қылмыстарға айыпталушы тұлғалардың істерін қарастыру Орынбор шекаралық
комиссиясына тиесілі болды.
Бертін келе қазақ жерінде басқару мен сот өндірісі тәртібін айқындайтын
бірқатар заңдар, жарлықтар қабылданыды. 1822 жылы 22 шілдеде қабылданған
Өзге халықтарды басқару туралы Жарғыға сәйкес сот өндірісін жүзеге
асыруда патша заңдарымен қатар әр рудың өзіне тән дала заңдары мен әдет-
ғұрпы қолданылатын болды. Патша заңдарының соттылығына көшпелі халықпен
жүзеге асырылған қылмыс болып танылатын іс-әрекеттер жатты. Оларға:
қасақана адам өлтіру, тонушылық пен зорлық, жалған тиындар жасау және
қазыналық, қоғамдық мүліктерді ұрлау т.б. жатты. Қалған істердің барлығы
талап арыздық істер деп танылып, билер сотымен шешілді.
1832 жылы қабылданған Ресей империясы заңдарының жинағына сәйкес
қылмыстық заңда келесідей бұлтартпау шараларының түрлері: қамауда ұстау,
үйде қамауда ұстау, полицейлік қадағалау, кепілге беру қарастырылды.
Кепілдік беру материалдық қамтамасыз етумен байланысты болмады. Бұл кезеңде
кәсіби кепіл берушілер қалыптасты. Кепіл берушілердің қылмыстық
жауапкершілігі жеңілдеді, олрдың мүліктік жауапкершілігі мүлдем болмады.
Шын мәнінде, кепіл берушілер міндеттерін орындамағаны үшін ешқандай
мүлікпен жауап бермеді.
Біздің пікірімізше, шетелдік тәжірибеге жүгіну қызығушылық тудырады.
Мысалы, Англияда frankplegge деп аталатын қылмыс жасаған өз қауымының
мүшесі сот әділдігіне ұсынылмаған жағдайда айыппұл төлейтін белгілі бір
аймақ тұрғындарының қатарына кіретін жасы үлкен ер адамдар тобы болды. 1444
жылғы статут белгілі жағдайларда шерифтерден кепіл болушылықты қолдануды
талап етті, ал бұдан бас тартуды зиян келтіру деп қарастырды.
Жүргізілген талдаудың нәтижесінде жауапкершілік жеке емес мүліктік
болғандықтан қарастырылып отырған кезеңде кепілден өзге бұлтартпау шарасын
қалыптастырудың қажеттігі жоқ болды деп шешім жасауға болады. Айыптау
жариялы сипатты иелене бастағаннан бері қатаңырақ бұлтартпау шарасын
бекітуге объективті қажеттілік қалыптаса бастады. А. Кистяковский:
Қылмысты ашудың алғашқы кезеңін билік ісіне қарағанда ең алдымен өзінің
назарын өзінің ақшалай мүдделерін қорғауға аударған жәбірленуші жақ, жеке
тұлғалардың ісі құрады. Сот орындаушылары қылмысты ашу үшін мемлекеттік
шара ретінде тінту жүргізді, - деп, көрсетті. Жеке тұлға жәбірленушімен
жүзеге асырылатын сотқа алып келу құқығымен бірге, кепіл де қолданылды;
кепіл берушілерді табу мүмкін емес өзге жағдайларда, приставтар кінәлілрді
өздерінде қалдырды, - деп жазды П.И. Люблинский [8, 56б.].
Кейінірек айыпталушының сот өндірісіне қатысуын қамтамасыз ететін өзге
шаралар қалыптасты. 1832 жылғы Заңдар жинағы бойынша А. Кистяковский келесі
жіктелімді ұсынды: 1) түрмеде және полиция қарамағында ұстау; 2) үйде
қамауда ұстау; 3) полицейлік қадағалау; 4) кепіл [9, 36б.].
Жоғарыда айтылғандай, мүліктік жауапкершілік кезеңінде өзге бұлтартпау
шараларын қолдануға қарағанда кепілге басым роль берілді. Мүліктік
жауапкершілікті жеке жауапкершілік ауыстырған кезеңде, бұл бұлтартпау
шарасы өзінің маңызын жоғалта бастады. Мысалы, Францияда XIV ғасырға дейін
инквизициялық процесстің басым кезеңінде Кепіл берумен байланысты
бостандық (recreance) айтарлықтай шектеуді басынан өткізді.
Esteblissements de St. Luis бойынша жаза дене мүшесінің бір бөлігі мен
өмірден айыруға қауіп төндіргенде кепілге мүлдем жол берілмеді. Кейінірек
бұл шектеулер жойылып, кепіл мен кепіл болушылық заң жүзінде бекітілді.
Ресей империясында айыпталушының тергеу мен соттан жалтармауын
қамтамасыз ететін мүліктік шаралар, 20 қараша 1864 жылы қабылданған
Қылмыстық сот өндірісі жарғысында толық заңи бекітілді. Оған сәйкес орта
ғасырлардың ауыр салдары болған - денеге зиян келтіру жазалары заң жүзінде
жойылды. Бұл жағдай бойынша А. Кистяковский: ... сотталушыны тергеу мен
соттан жалтаруға итермелейтін үрей тудыратын, денеге зақым келтіру
жазаларының жүйесі өзгеріссіз қала берсе, кепіл болушылық пен кепілді
қолдануды кеңейту мен бас бостандығынан айыруды қолдану жағдайларын
қысқарту мәселесі бойынша шынайы ойлануға болмайды, - деп жазды [9,
39б.].
Қылмыстық сот өндірісі жарғысының алтыншы тарауы Айыпталушының
тергеуден жалтару мүмкіндіктерін бұлтару туралы деп аталды. Бұлтартпау
шараларының өзге түрлерімен қатар, айыпталушының сотқа немесе тергеу
органдарына келуін қамтамасыз ету шарасы ретінде кепіл мен мүліктік кепіл
болушылық қолданылды. Жоғарыда айтылған жарлықтың 423-бабына сәйкес кепіл
айыпталушы немезе өзге тұлғалармен ұсынылған ақша немесе жылжымалы мүлік
болды.
Кепілдік кез келген тұлғаның, қоғамның немесе басқарманың ацпталушының
тергеу мен соттан жалтармауына өздерінің ақшалай жауапкершілігімен кепілдік
беретіндігін білдірді.
Кепілдік пен кепілдің мөлшері іс-әрекет үшін көзделген жазаның
қатаңдығы мен кепіл немесе кепілдік берушінің материалдық жағдайын ескеріп
сот тергеушісімен анықталатын болды.
Айыпталушы тергеуден немесе соттан жалтарып, қашқан жағдайда енгізілген
кепіл немесе кепілдік берушілер төлеген ақшадан жәбірленушіге қылмыс арқылы
келтірілген зиянның орны толтырылды, ал қалған сома қамауда ұстау орындарын
жақсартуға жіберілетін болды.
1864 жылғы қабылданға Сот мекемелерінің бекітілімі соттылығы бойынша
істерді мәні бойынша қарастыратын мировой соттарды, мировой соттардың
съездін, округтік соттарды және сот палаталарын құрды. Тергеуді жүзеге
асыру үшін сот тергеушілері қалыптастырылды.
Екі жүйені: мемлекттік билік соттық істерді шешуші ретінде қалыптасқан
кезеңдегі қамауға алу басымдыққа ие болған жүйе мен ертеректе болған кепіл
болушылыққа басымдық берілген жүйені біріктіру жүзеге асырылды.
Барлығын түгелдей қамауға алуды көздейтін қинаудың ұзақ үрейінен
кейін, бостандық және әділеттілік үшін қолайлы кезең қалыптасты. Өзге де
жауапкершілікті сенімді қамтамасыз ету құралдарына қажеттілік туды.
Ертеректе болған тергеуге, сотқа келуді ақшалай қамтамасыз ету институтын
қайта қалпына келтіру қажет, -деп жазды П.И. Люблинский. Дәл осылай А.О.
Кистяковский: Кепіл берушілердің мүліктік жауапкершілігі тарих сақнасында
ежелден, кем дегенде жеті ғасырдан бері келе жатқан мәжбүрлеу шарасы, -
деп бекітті [9, 36б.].
1864 жылғы 416-419 Қылмыстық сот өндірісі жарлығының 77 бабында
көрсетілген бұлтартпау шараларының жүйесі келесідей:
1) тергеуге келу және тұрғылықты жерінен кетпеу туралы қолхат;
2) полицияның ерекше қадағалауына беру;
3) кепілдік беру;
4) кепіл;
5) үйде қамауда ұстау;
6) қамауға алу.
Бұл бұлтартпау шараларының жүйесі 1917 жылға дейін, 1917 жылғы 24
қарашадағы №1 Сот туралы декрет қабылданғанша күрделі өзгерістерге ұшыраған
жоқ. Жоғарыда аталған декрет қабылданғаннан кейін полицияның ерекше
қадағалауына беру бұлтартпау шарасы өзінің қолданылуын тоқтатты.
Енді 1917 және 1990 жылдар аралығындағы кезеңде қылмыстық процестің
дамуының негізгі сатыларын қарастырсақ. Соның ішінде осы кезеңдегі қамауға
алумен байланысты емес бұлтартпау шаралары институтының дамуын зерттеп
қарастырып көрейік.
Бірінші кезең 1917-1922 жылдар аралығы: Кеңестік қылмыстық
процессуалдық заңнамада бұлтартпау шараларының жүйесі алғашқы рет 1919 жылы
30 қыркүйекте қабылданған Әскери тергеушілер туралы 78 тармағында көрініс
тапты. Айтылған жүйе келесі бұлтартпау шараларынан тұрды: тергеуге келу
және тұрғылықты жерінен немесе қызмет ететін жерінен кетпеу туралы қолхат,
кепілдік беру, кепіл, тікелей басқарманың қадағалауына беру, қамауға алу.
Кепіл мен кепілдік бұлтартпау шараларының қатарында болды. Кепіл қатаң
бұлтартпау шарасы ретінде саналады, ол өз кезегінде тұлғаны бас
бостандығынан айырумен байланысты емес бұлтартпау шарасы болып табылған.
Тұрмысы төмендер кепілді де, кепілдікті де қалталары көтермейтін еді. Кепіл
беруші ретінде айыпталушының өзі және басқа адам бола алады. Кепілдік және
кепілдіктің сомасын әрбір іс бойынша тергеуші анықтайтын еді. Кепілдікке
қарағанда кепіл ретінде ақшалай қаражаттар қабылданып қана қоймай, сонымен
қатар қозғалатын мүліктер қолданылды. Кепілдің сомасы зардап шеккен адамға
қылмыстық әрекетпен келтірілген залалдан төмен болмауы керек болды.
Кепілдік пен кепіл қылмыстық сот өндірісінде азаматтық құқықтық шарттың
бір түрі ретінде емес, жария мүліктік міндеттеме ретінде түседі. Кепілдік
пен кепілді 2 мағынада, яғни тек бұлтартпау шарасы ретінде ғана емес,
сонымен қатар жәбірленушіге келтірілеген жазаны өтеу түрі ретінде
қолданылады.
Екінші кезең 1922-1924 жылдар аралығы: Жалпыодақтық сайлау комитеті
үшінші сессиясында 1922 жылы 25 мамырда РСФСР ҚІЖК-сі қабылданды. Қамауда
ұстау бұлтартпау шарасынан бөлек қарастырып оны ҚІЖК VIII тарауы анықтаудың
ішіне қосты, өйткені қамауда ұстау міндеті анықтау органына тиісті болып
табылады. 1922 жылы РСФСР ҚІЖК келесі бұлтартпау шаралары болған: ешқайда
кетпеу жөнінде қолхат, жеке және мүліктік кепіл, кепілдік, үйде қамауда
ұстау, қамауға алу.
1922 жылы РСФСР-дің алғашқы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде өзге де
бұлтартпау шараларымен бірге кепіл және мүліктік кепілдік беру сияқты
бұлтартпау шаралары сақталып қалды. Олар 1923 жылғы РСФСР-дің Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде өзгеріссіз сақталып қалды. Кепілдің анықтамасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 152-бабында бекітілді: Мүліктік кепілдік кепілдік
беруші тұлғадан немесе ұйымнан айыпталушы тергеушіге немесе сотқа келмей
қалған жағдайда өзіне белгілі ақшаны төлеуге міндеттенетін қолхат алудан
тұрады. Қарастырылып отырған институтты қолдану 1864 жылғы Қылмыстық сот
өндірісі жарлығының ережелерінен қалған деп ойлауға болады, бірақ мұнда
егер айыпталушы тергеуден немесе соттан жалтарса кепілге берілген немесе
кепілдік берушімен төленетін ақша сомасы қамау орнын күтіп ұстауға немесе
мемлекет кірісіне беріледі деген ереже болатын.
Қайта қабылданған РСФСР-дің Қылмыстық іс жүргізу кодексінде заң жүзінде
бекітілген мүліктік кепілдік беру мен кепіл институттарының класстық
теңдікті қолдайтын мемлекетте құпталуы көп дау туғызды. Кеңестік әділет
қызметінің V съезді ҚІЖК-нен бұлтартпау шаралары ретінде қолданылатын
мүліктік кепілдік беру мен кепілді алып тастауды қажет деп тапты. Бұл пікір
КСРО қылмыстық сот өндірісінің негіздерінде қолдауын тауып, онда мүлітік
кепілдік беру мен кепіл көрсетілмеді. Ю.Д. Ливщицтің айтуынша, бұл
бұлтартпау шаралары елдің шаруашылық өміріне жеке капиталистік элементтер
қосыла батаған ЖЭС кезеңінде қайта қолданыла бастады. Себебі жеке
капиталистік тұлғаларға кепіл бұлтартпау шарасын қолдану тиімді болды [11,
28б.].
Үшініші кезең 1924-1958 жылдар аралығы: 1924 жылы 16 қазан айындағы
Жалпыодақтық сайлау комитеті XI-ші шақырылымы 2 сессиясының қаулысы бойынша
РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Ол бойынша анықтау органына қылмысты жасады деп сезіктенушімен сұрақ-
жауаптан кейін кез-келген бұлтартпау шарасын таңдауға құқылы болды. Анықтау
органдары бұлтартпау шарасын таңдағаны туралы тергеушіге хабарлауы қажет.
Тергеуші кез-келген уақытта анықтау органына бұлтартпау шарасын өзгертуге
немесе жоюды ұсынуға құқылы. 1924 жылы 31 қазанда КСРО Орталық Комитетінің
қаулысымен КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық сот өндірісінің
негізі бекітілді.
Төртінші кезең 1958-1960 жылдар: бұлтартпау шарасының жүйесі 1958 жылы
желтоқсан айында одақтас республикалардың және КСРО қылмыстық сот
өндірісінің негізі қабылдануымен үлкен өзгеріске ұшырадыі. 1958 жылы
қылмыстық сот өндірісінің негізі келесі бұлтартпау шараларын көздеді;
ешқайда кетпеу туралы қолхат, жеке кепілдік немесе қоғамдық ұйымдардың
кепілдігі, қамауға алу.
1958 жылы қылмыстық сот өндірісі негізінің 33-бабында көзделген
бұлтартпау шаралары, басқа одақтық республикалардың қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында да көзделген болатын.
Осы кезеңде кепіл бұлтартпау шарасына жағымсыз көзқарастың салдарынан
оны қылмыстық сот өндірісінде қолданудың қажеттілігі жоқ деп бұлтартпау
шараларының қатарынан алынып тасталған болатын..
Бесінші кезең 1960-1990 жылдар: 1960 жылы ҚазССР ҚІЖК 89-бабына сәйкес
келесі бұлтартпау шарасының тізімін ұсынады: ешқайда кетпеу туралы қолхат,
жеке кепілдік немесе қоғамдық бірлестіктер дін кепілдігі, қамауға алу,
кепілдік, әскери қызметкерлер үшін әскери бөлімнің командованиясының
қарауына беру, кәмелетке толмағандарды қадағалауға беру.
Айыпталушының қылмыстық іс жүргізуге қатысуын мүліктік қамтамасыз ету
шарларына жағымсыз көзқарасқа қарамастан, 1960 жылғы РСФСР-дің Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде кепіл бұлтартпау шараларының жүйесіне қосылды.
Л. Трунованың көзқарасына қосыла отырып, 1960 жылы қылмыстық іс жүргізу
заңына сәйкес қамауға алумен байланысты емес бұлтартпау шараларын 3 топқа
бөлуге болады:
1. Фактілі түрде орын ауыстыру бостандығын қоса алғанда тұлғаның
азаматтық бостандығын шектейтін бұлтартпау шаралары: ешқайда
кетпеу туралы қолхат, әскери бөлімнің қарауына беру, қамау.
2. Тұлғаға материалдық жағынан ықпал ететін бұлтартпау шарасына
мүліктік кепіл жатады.
3. Моральдық тұрғыдан тұлғаға психологиялық әсер ететін бұлтартпау
шаралары: мүліктік емес жеке кепілдеме, қоғамдық кепілдік,
кәмелетке толмағандарды ата-анасының, қорғаншысы мен
қамқоршысының қармағына беру.
Бірінші топтың бұлтартпау шаралары азаматтың жеке бостандығына тікелей
әсер етеді, әсіресе қызмет орны орналасқан қаласын, облысын, мемлекет
аумағын тастап кетуге тыйым салады, яғни оның құқықтарын бұзады.
Мүліктік бұлтартпау шаралары айыпталушыға материалдық стимул ретінде
әсер етеді. Айыпталушы бағалы заттардан, ақшадан бас тарта алмайды немесе
айыпталушыға кепіл берген немесе кепілдік болған адамдарға қолайсыз жағдай
келтіре алмайды.
Үшінші топтың бұлтартпау шараларын қолданудағы қауіп моральдық
тұрғыдан, яғни айыпталушы құқыққа қайшы әрекет жасамай, өзін тиісінше
ұстауы және өз әрекетіне жауап бере алуы керек. Қоғамдық кепілдіктер немесе
ата-анасының қадағалауы айыпталушыға қатысты сенімге негізделген [12, 18б].
Кейінірек айыпталушының алдын ала тергеуге және сот процесіне қатысуын
мүліктік қамтамасыз ету шарларының кеңестік қылмыстық іс жүргізуге тән емес
екендігін көптеген зерттеушілер жазды. Соның ішінде, И.М. Гуткин: АҚШ пен
Англияда қамауға алынғандар сот процесі басталғанға дейін кепіл салу немесе
кепілдік берушілер арқылы бостандыққа шығу құқығын қолданады. Бірақ та,
қарапайым еңбек етушілер қамауға алынғанда қажетті қаражатының немесе
кепілдік берушілердің жоқтығынан мұндай құқықты қолдана алмайды, сондықтан
түрмеге баруы тиіс, - деп жазды. Ю.Д. Ливщиц: ... кепілдік беру мен кепіл
бұлтартпау шарасы ретінде алғаш қалыптаса бастаған күннен бастап-ақ
буржуаздар мен тұрғындардың қамтамасыз етілген бөлігіне өздеріне сот үкімі
шыққанға дейінгі бостандықты ақшалай немесе өзге бағалы зат арқылы сатып
алуға мүмкіндік бере келе, тек солардың ғана мүддесін қанағаттандырды, -
деп жазды, сондай-ақ ол кепіл туралы ережені реттейтін норманы өлі норма
деп атады [11, 28б.].
Кеңес Одағы кезеңінде кепіл бұлтартпау шарасына жағымсыз (негативті)
көзқарас болды. Кепіл бұлтартпау шарасы ретінде қоғам үшін жат болды және
адамдардың қарым-қатынасы туралы моральдік пікірлерге сәйкс келмеді.
1980 жылдың соңына қарай қоғамдағы өзгерістермен бірге мүліктік
бұлтартпау шараларына да көзқарас өзгере бастады. Бұл институтты қолдану
ғылымда да, практикалық қызметте де қызығушылық тудырды. Таяу уақытқа
дейін кепіл өте сирек қолданылды, бірақ тәжірибе оны қолданудың тиімділігін
байқатты, - деп жазды кеңес дәуірінде адвокаттар.
Кеңес Одағы тарап, еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін елімізде
құқықтық жүйесі қалыптасып, ол жетілдіріліп келеді. Қылмыстық процессуалдық
ғылым саласында бұлтартпау шаралары институтына көбірек көңіл аударыла
бастады. Қазақстандық процессуалист ғалымдардың қылмыстық процесстің
міндеттерін орындауға адамдардың құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз
шектеу арқылы қол жеткізуді қамтамасыз ететін жаңа бұлтартпау шараларын
енгізу туралы ұсыныстары жарияланды.
Кепіл бұлтартпау шарасы ретінде негізінен ресейлік процессуалисттермен
зерттелген. Қазақстан Республикасының қылмыстық процесі теориясында
бірқатар мақалаларды, еңбектерді қоспағанда, кепіл өзі жеке бұлтартпау
шарасы ретінде қарастырылмады.
Ғылыми әдебиетте де кепіл институтын жақтап айтылған пікірлер бар. И.Л.
Петрюхиннің айтуынша: Қылмыстық процессте мүліктік санкциялардың кеңінен
қолдана бастайтынына күмән жоқ. Бұл өзінен қатаңырақ қамауға алу бұлтартпау
шарасына ауыстырып, жиі қолдана бастайтын кепілге де қатысты [13, 42б.].
Бірақ біз бұл пікірмен ішінара келіспейміз, себебі кепіл қамауғы алу
бұлтартпау шарасын ауыстырмайды, тек оған бәсеке болуы мүмкін. В.А.
Михайловтың ойынша, ... қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу шаралары
қылмыстылықпен күресте тиімділікті арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл
шаралардың ішінде кепіл маңызды орын алуы тиіс. Айыпталушының қылмыстық
процесске қатысуын мүліктік қамтамасыз ету шараларының тәжірибелік
маңызымен келісуіміз қажет.
Тарихи тәжірибені зерттеу бізге айыпталушының қылмыстық процесске
қатысуын мүліктік қамтамасыз ету шараларын көптеген ғасырлар бойы әр түрлі
елдерде қолданылып келе жатқандығын көрсетеді. Қылмыстық процесстің
дамуының түрлі кезеңдерінде кепіл институтын заңнамадан шеттетіп тастағысы
келгендер азболмады, бірақ та бұл бұлтартпау шараларының қылмыстық
процесстің міндеттерін атқаруда тиімділігінің молдығының арқасында
заңгерлерге оларға қайта жүгінуге тура келді.
Қазіргі таңда елімізде кепіл бұлтартпау шарасын қолдану ҚР ҚІЖК-де (148-
бабында) заң жүзінде бекітілген. Алайда, қандай да бір норманы заңға енгізу
шаруаның біткендігін білдірмейді, негізінде ол нормалар өлі нормалар
болмауы тиіс, керісінше қылмыстық іс жүргізуші органдардың практикалық
қызметінде қолданылуын табуы тиіс. Бұл үшін қылмыстық іс жүргізу заңында
бұлтартпау шараларын қолданудың мақсаттары көрсетілмегендіктен, ең алдымен,
бұлтартпау шарасын қолдану арқылы заңшығарушының неге қол жеткізуді
қалайтындығын анықтау қажет.
Осыған орай, П.С. Элькинд: Қылмыстық процесте мақсаттарды анықтау
процесстің ұйымдастырылуының дұрыс түсіндіруге, процессуалдық
институттардың өзіне тән арнайы ерекшеліктерін анықтауға және олардың
тиімді қолданылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, - деп дазды [14,
68б.].
Мемлекеттік өкілеттірге ие қылмыстық іс жүргізуші лауазымды тұлғалар
бұлтартпау шарларын қолдану арқылы, оларды қылмыстық іс жүргізу заңдарында
көзделмеген мақсаттарды пайдалана алады. Жүргізілген сұрау салулар
көрсеткендей, бұлтартпау шаралары қандай мақсатта қолданылатындығын барлық
қылмыстық іс жүргізуші органдар білмейді. Анықтаушылар мен тергеушілердің
42,2% бұлтартпау шаралары жедел іздестіру шараларын жүргізу үшін, 40%
айыпталушыларды қоғамнан және оның туыстарынан оқшаулау үшін, 2,8%
тұлғаларды олардын көрсетпелер алу үшін қамайды деп ойлайды [15, 17б].
Қылмыстық іс жүргізулік кепілдің тарихын зерттеу бізге оның азаматтық
құқықтық кепіл сияқты өзінің тамырын терең тарихқа жаятындығын көрсетті.
Қылмыстық құқықтағы кепіл институтының қалыптасу және даму тарихы оның
азаматтық құқықтан келіп, түрленгіндігін және қылмыстық іс жүргізу
институтының өзіндік белгілерін қалыптастырғандығын байқатты. Егер кепіл
бұлтартпау шарасы алғашында мүліктік сипатты (кепіл сомасымен қылмыспен
келтірілген залалдың орны толтырылды) иеленсе, кейінірек ол жәбірленуші мен
мемлекеттің мүліктік мүдделерін көздеуді доғарды.
Қазақтардың әдет-ғұрпы бойынша бұлтартпау шараларына қажеттіліктің
жоқтығынан бұлтартпау шаралары қарастырылмады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
МАГИСТРАТУРА
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қылмыстық процесте кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың теориялық және
практикалық мәселелері
Орындаған 1-курс
магистранты
Мулкеманов А.Ж.
___________ 2010 ж.
Ғылыми жетекші
Нуралиева А.С.
з.ғ.к., доцент
___________ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
Алауханов Е.О.
з.ғ.д., профессор
___________ 2010 ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының
қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .9
1.2 Қылмыстық процестегі кепіл бұлтартпау шарасының түсінігі және
оны қолданудың мәні, маңызы, негіздері мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ...2 0
1.3 Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы
бойынша кепілдің пәні мен
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕ БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ
РЕТІНДЕ КЕПІЛДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ПРОЦЕССУАЛДЫҚ
ТӘРТІБІ
2.1 Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
2.2 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша
бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың процессуалдық
тәртібінің жалпы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
2.3 Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
практикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 97
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 01
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистерлік жұмыстың арқауына қылмыстық іс
жүргізу құқығының теориясындағы күрмеуі қалың күрделі мәселелердің бірі –
бұлтартпау шарасы ретінде кепіл өзек етілген. Магистерлік диссертация
қылмыстық іс жүргізу құқығындағы кепіл институтының қалыптасуы мен дамуын,
кепіл бұлтартпау шарасының түсінігін, мәнін, маңызын, кепілді қолданудың
негіздерін, кепіл бұлтартпау шарасының қылмыстық процестің міндеттерін
орындауды қамтамасыз етудегі, соның ішінде қылмыстылықтың алдын алу мен
жолын кесуде, қылмысты ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтамасыз етудегі
маңызын және оны негізді, заңды қолдануды жетілдірудің неғұрлым ұтымды
бағыттарын анықтауға, бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында
туындайтын практикалық мәселелерді де зерделеп, зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған уақыттан бері
Қазақстан Республикасының заңнамасын дамытуға байланысты көптеген шаралар
қолданылу үстінде. 1998 жылдың 1-қаңтарынан жаңа Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі күшіне енді. Жаңа кодекске сәйкес қылмыстық іс
жүргізуде ізгілік және демократиялық бастамалардың дамуы тұлғаның құқықтары
мен бостандықтарын неғұрлым аз шектеу арқылы қылмыстық іс жүргізудің
міндеттерін орныдауды көздеді. Бұл идеялар, әсіресе қылмыстық іс жүргізуде
адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуге арналған бұлтартпау шараларына
қатысты, өзектілігін арттырады.
ҚР Конституциясының 1-бабында: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары делінген [1, 4б.]. Ал құқықтық мемлекеттің басты белгісі
заң үстемдігі мен адам құқықтарының қорғалуы болып табылады. Осы тұрғыдан
мемлекетте заңдылықты нығайтуда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын заңды,
негізді және дұрыс қолданудың маңызды болары сөзсіз. Сол себепті
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына жататын бұлтартпау шарасы - кепілді -
заңды, негізді және дұрыс қолдану мәселесі қоғамда өзекті мәселелердің
біріне айналып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2010 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында: Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың
сапасын арттыру қажет. Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін
ішківедомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін
қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс делінген [2, 10б.]. Сондықтан да заң
күшінің мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып, қылмыстылықтың алдын алу
мен жолын кесу, қылмыстарды ашу мен сот үкімінің орындалуын қамтасмасыз
етудегі қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының маңызына аса мән
берілуде.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая
түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін атауға болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығын реформалау, бұлтартпау шаралары институтын
құқықтық регламенттеуге байланысты енгізілген өзгертулер бұлтартпау
шараларының қылмыстық іс жүргізудегі алатын орнын белгілеуге, кепіл
институтын қолдану барысындағы тәжірибеде кездесетін қателіктерді
анықтаудағы, оларды түзетудегі құқық қолдану тәжірибелерін қалыптастырудағы
рөлін анықтауға бағытталған теориялық зерттеулерді әрмен қарай жалғастыруға
себепші болады. Осыған байланысты айтылған жәйлар аталмыш зерттеу тақырыбын
таңдауға, оның тәжірибелік және ғылыми маңыздылығын саралауға ой салып,
диссертация тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолдану мәселесінде, соның ішінде кепіл
бұлтартпау шарасын қолдануға байланысты, бүгінгі заман талабы мен кейінгі
уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай мейлінше
өзекті проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса керек.
Аталған жағдайлар Қазақстан Республикасының жаңғырған қылмыстық іс
жүргізу заңнамасы аясында кепіл бұлтартпау шарасының проблемаларын
саралауға бағытталған зерттеудің тақырыбының өзекті екендігін айқындауға
мүмкіндік береді.
Қылмыстық іс жүргізуде адам құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз
шектейтін бұлтартпау шараларының бірі – кепіл бұлтартпау шарасы. Бірақ
зерттеулер көрсеткендей, оның тәжірибеде қолданылуы өте сирек. Кепіл
бұлтартпау шарасын кеңінен қолдануға қандай кедергілер ықпал ететіндігін
зерттеп, анықтау бұл тақырыптың өзекті екендігін, оның келесі мән-жайларға
байланысты тереңірек зерттелу қажеттігін көрсетіп отыр: кепіл институтының
басқа бұлтартпау шараларына қарағанда жаңа институт болуы; бұлтартпау
шарасы ретінде кепілді қолдану негіздері мен шарттарының әлі де болса
теориялық талдауды қажет ететіндігі; оны тәжірибеде кеңінен қолдануға
кедергілердің болуына байланысты, осы кедергілерді жою жолдарын іздестіру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік жұмыс отандық ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың
қатарына: Ахпанов А.Н., Ерешев Е.Е., Лившиц Ю.Д., Нұрмашев Ү.Ө., Сарсенбаев
Т.Е., Толеубекова Б.Х., Хан А.Л., Ханов Т.А. сияқты ғалымдардың еңбектерін
атап өтуге болады.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында Кеңес Одағы мен Ресей
Федерациясының ғалымдары, соның ішінде Еникеев З.Д., Зинатуллин З.З.,
Коврига З.Ф., Корнуков В.Н., Петрухин И.Л., Лупинская П.А., Гуценко
К.Ф., Коврига З.Ф., Давыдов П.М., Галкин И.С., Кочетков В.Г., Алексеев
Н.С., Даев В.Г., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С., Базылев Б.Т., Михайлов В.А.
сияқты заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектері зерделеніп, тиісті бағасын алды.
Зерттеу жұмысының мақсаты кепіл бұлтартпау шарасының қылмыстық
процестің міндеттерін орындауды қамтамасыз етудегі, соның ішінде
қылмыстылықтың алдын алу мен жолын кесуде, қылмысты ашу мен сот үкімінің
орындалуын қамтамасыз етудегі маңызын және оны негізді, заңды қолдануды
жетілдірудің неғұрлым ұтымды бағыттарын анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыдағы мақсатқа жету жолында
келесідей міндеттердің шешімін табу керек болады:
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің қалыптасу тарихына талдау жасау;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің мәні мен маңызына түсінік беру;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолданудың теориялық және
практикалық мәселелерінің шешімін қарастыру;
• Бұлтартпау шарасы ретінде кепілдің қолданудың негіздері мен
шарттарына талдау жасау;
• Кепілдің пәнін зерттеу;
• Кепіл бұлтартпау шарасын қолданғанда туындайтын құқықтық
қатынастардың субъектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі болып қылмыстық іс жүргізу барысында бұлтартпау
шарасы ретінде кепілді қолдану кезінде пайда болатын құқықтық қатынастар
табылады.
Зертеу пәні болып кепіл бұлтартпау шарасын қолдануды реттейтін
қолданыстағы Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы,
бұлтартпау шаралары, соның ішінде кепіл бұлтартпау шарасы мәселесіне
байланысты ғылыми зерттеулер, бұлтартпау шараларын қолдануға байланысты
тергеу және сот тәжірибесі табылады.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасын жалпы философиялық әдістер,
статистикалық, логикалық-заңдылық, салыстырмалы-құқықтық және басқа арнайы
құқықтық әдістер құрайды.
Зерттеудің нормативтік базасын отандық нормативтік-құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі; Қазақстан Республикасының қолданыстағы
қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
заңдары; Бұлтартпау шарасы ретінде кепіл және үйде қамап ұстау туралы
Нұсқаулықтарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2005
жылғы 18 қазандағы, Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті
төрағасының 2005 жылғы 22 қазандағы, Қазақстан Республикасы Ішкі істер
министрлігінің 2005 жылғы 6 қазандағы, Қазақстан Республикасының
Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі
(қаржы полициясы) төрағасының 2005 жылғы 7 қазандағы Бірлескен бұйрығы
құрайды.
Зерттеудің теориялық негізін отандық және ресейлік ғалымдардың
бұлтартпау шараларының теориясы мен қолданылу тәжірибесін жетілдіру
мәселесіне арналған ғылыми еңбектері құрайды.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Диссертацияны жазу барысында зерттеу
мәселесіне байланысты статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының сот тәжірибесінің шолулары қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан
сот реформасы аясында қылмыстық іс жүргізу туралы заңдарға бірқатар
өзгертулер мен толықтырулар енгізілуіне байланысты қылмыстық іс жүргізу
құқығының бұлтартпау шаралары институтының жаңартылған нормаларын
зерттеуге, кепіл бұлтартпау шарасын реттейтін нормаларды зерттеуге, осыған
байланысты құқық қорғау органдары мен сот тәжірибесінің қажетті деңгейде
қалыптасу жолдарын анықтауға бағытталған, қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу
мәселелерін егжей-тегжейлі саралау жүзеге асырылған монографиялық еңбек
болып табылады.
Зерттеуде негізделген кепіл бұлтартпау шарасын қолдану бойынша іс
жүргізуді реттейтін ҚР ҚІЖК-нің нормаларын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
диссертацияның жаңалығының дәлелі болып табылады.
Диссертацияда кепіл бұлтартпау шарасының авторлық түсінігі беріліп, оны
қолдану негіздері мен мақсаты, кепілдің пәніне қатысты теориялық және
ғылыми-практикалық ережелер нақтыланды.
Магистерлік диссертацияда қылмыстық іс жүргізу құқығында кепілді
бұлтартпау шарасы ретінде қолданудың тәжірибесі жаңаша зерттеліп, автордың
қорытындылары тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. Қылмыстық іс жүргізу барысында кепіл бұлтартпау шарасының белгілері
зерттеліп, соның нәтижесінде кепіл бұлтартпау шарасының келесі анықтамасы
берілді:
Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы кепіл айыпталушының (сезіктінің)
немесе басқа жеке не заңды тұлғалардың осы бұлтартпау шарасын таңдап жатқан
тергеу органының, прокурордың не соттың белгілеген ақша (бағалы заттар мен
жылжымайтын мүлік) мөлшерін сот депозитіне енгізуден тұратын, айыпталушының
тергеу органы мен соттан жасырыну, іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі
келтіру, жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінің жолын кесуді, сондай-ақ қылмыстық
іс жүргізуші органның шақыруы бойынша уақтылы келу мен сот үкімінің
орындалуын қамтамасыз ететін, тергеу органының, прокурордың қаулысы немесе
сот шешімі бойынша таңдалып, ол басқа бұлтартпау шарасына өзгертілгенге не
тоқтатылғанға немесе сот үкімі заңды күшіне енгенге дейін әрекет ететін
заңда белгіленген бұлтартпау шарасын білдіреді.
2. Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың негіздері осы бұлтартпау шарасы
қолданылмаған жағдайда айыпталушы (сезікті) тергеу органы мен соттан
жасырыну, іс бойынша ақиқатты анықтауға кедергі келтіру, қылмыстық
әрекеттерін жалғастыру, сот үкімін орындаудан жалтару сияқты құқыққа қайшы
әрекеттерді жасау мүмкіндігін дәлелдейтін қылмыстық ізге түсу органдары
немесе сот жинаған мәліметтер болып табылады.
3. Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың шарттарына жатады: заңда
белгіленген тәртіппен қозғалған қылмыстық істің болуы; аталған бұлтартпау
шарасын қолдану кезінде алдын ала тергеу органы, прокурор немесе соттың
айыпталушының жеке басының мінездемесін, оған тағылған айыптың ауырлығын,
іс жүргізу барысындағы айыпталушының жүріс-тұрысының сипатын ескеруі; алдын
ала тергеу органының, прокурордың не соттың кепіл (ақша, бағалы заттар мен
жылжымайтын мүлік) мөлшерінің айыпталушының міндеттерін орындауын
қамтамасыз ете алатын мөлшерде анықтауы.
4. Кепіл бұлтартпау шарасын қолдану мақсаты жалпы және арнайы мақсаттар
болып бөлінеді.
Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың жалпы мақсаттары алдын ала тергеу
органдарының, прокурордың және соттың шақыруы бойынша айыпталушының келуін,
қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтауға айыпталушының кедергі келтіру мен
қылмыстық ісін жалғастыру мүмкіндігінің алдын алуды, сондай-ақ сот үкімінің
орныдалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Кепіл бұлтартпау шарасын қолданудың арнайы мақсаты - айыпталушының
(сезіктінің) қылмыстық іс жүргізуге қатысуын, яғни айыпталушының
(сезіктінің) істі жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз ету.
5. Кепіл бұлтартпау шарасын таңдаған қылмыстық іс жүргізуші орган кепіл
мөлшерін анықтаған кезде ескеретін мән-жайлар: жасалған қылмыстық іс
әреткеттің сипаттамасы (оның ауырлық санаты, келтірілген залалдың мөлшері,
қылмыс жасаудың себептері мен жағдайлары, оны жасағандығы үшін көзделген
жаза т.б.), айыпталушының мінездемесі (оның әлеуметтік мәртебесі, мүліктік
жағдайы, денсаулық жағдайы), кепіл мөлшерінің айыпталушының тергеу органыны
мен соттың шақыруы бойынша келуін нақты қамтамасыз ете алатындығы.
6. ҚР ҚІЖК-не өзгерістер мен толықтырулар енгізуге байланысты
ұсыныстар:
ҚР ҚІЖК-нің 148-бабының 1-бөлігіне сезiктi, айыпталушы анықтау, тергеу
органдарына немесе сотқа олардың шақыруы бойынша келуi және өзін дұрыс
ұстау жөнiндегi мiндеттерiн орындауын қамтамасыз етуге деген толықтыру
енгізу;
ҚР ҚІЖК-нің 148-бабының 1-бөліміндегі Аса ауыр қылмыс жасады деп
айыпталған адамдарға қатысты кепiл қабылданбайды деген ережені алып
тастау.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Бұл магистрлік жұмыста зерттеліп отырған
мәселенің теориялық та, тәжірибелік те маңызы өте зор. Кепіл бұлтартпау
шарасын заң талаптарын сақтай отырып қолдану, оларды қылмыстық іс
жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін дұрыс атқару және ең бастысы,
азаматтардың осы тұрғыдағы құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын
қамтамасыз ету қазіргі заманғы Қазақстанның азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау жөнінде халықаралық шарттарға қосылудағы мәртебесін
айқындайтын шарттардың бірі болып табылады. Кепіл бұлтартпау шарасын
қолдану азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шектейтіндіктен, оның заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етуші нақты
қатаң іс жүргізушілік кепілдіктер керек. Біздің мемлекетте қылмыстық іс
жүргізу мақсаттарына азаматтың құқықтары мен бостандығын мүмкіндігінше аз
шектеу арқылы қол жеткізу көзделген. Біздің ойымызша осы еңбекте ұсынылған
ережелер мен құқықтық ұғымдардың нақтылануы теория мен тәжірибеде қылмыстық
процестің міндеттерінің орындалуы мен адам құқықтары мен заңды мүдделерінің
сақталуын қамтамасыз етеді.
Диссертацияда негізделген тұжырымдамалар мен ұсыныстар:
- бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану барысында туындайтын
қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларын жетілдіру
мақсатында;
- қылмыстық ізге түсу және сот органдарының құқық қолдану
қызметінде;
- қылмыстық процеске қатысты міндеттердің орындалуын қамтамасыз
етудегі, қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін
сақтаудағы, қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеудің теориялық және
практикалық проблемаларын әрмен қарай зерттеудегі маңызды мәселелерді
тереңірек талдау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында;
- жоғары оқу орындарында Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсын,
магистранттарға арналған арнайы курстарды оқыту, тәжірибе қызметкерлерінің
біліктілігін жетілдіру кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу аль-Фараби
атындағы ҚҰУ-нің заң факультетінің сот билігі және қылмыстық іс жүргізу
кафедрасында дайындалып, талқыланды.
Диссертацияның кейбір теориялық қағидалары мен тұжырымдары, тәжірибелік
ұсыныстары мерзімді басылымда жарияланған автордың Қылмыстық іс жүргізуде
мәжбүрлеу шараларының маңызы, Бұлтартпау шарасы ретінде кепілді қолдану
барысында туындайтын практикалық мәселелер деген мақалаларында көрініс
тапты.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен және қосымшадан тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған талаптарға
сай.
1 БҰЛТАРТПАУ ШАРАСЫ РЕТІНДЕ КЕПІЛДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі кепіл институтының қалыптасуы мен дамуы
Кепілмен байланысты қатынастардың даму тарихын зерттеу, кепіл
институтының құқықтық реттелуінің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін
аңғаруға және оны қазіргі құқықтық жүйеде қолдану үшін жағымды жақтарын
анықтауға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымызға сәйкес азаматтық құқықтық және қылмыстық іс
жүргізу құқығындағы кепілдің қалыптасу және даму тарихын өзара байланысты
зерттеу жемісті болар, себебі олардың қалыптасу табиғаты ұқсас.
Міндеттемелердің орындалуына мүліктік кепілдіктер өзінің бастауын
қөпшілік құқықтық жүйелердің, соның ішінде міндеттеме мен олардың
орындалуын қамтамасыз етудің кепіл және т.б. әдістерін өзіне біріктіретін
ҚР азаматтық құқығының жүйесінің қалыптасуына тарихи негіз болған рим
құқығынан алды. Қылмыстық өндірістегі мүліктік сипаттағы бұлтартпау
шаралары азаматтық құқықтағы міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету
үшін қолданылатын анологиялық институттардан пайда болды.
В.А. Ефимовтың пікірінше: Кейінірек пайда болған кепілден несие беруші
өз талабының орындалуының қамтамасыз етілуіне затқа меншік құқығын алуымен
ерекшеленетін міндеттемені сырттай қамтамасыз етудің алғашқы нысаны римдік
фидуция болды [3, 24б.].
В.А. Тарховтың ойынша, міндеттемені қамтамасыз ету құралы ретінде
Римдегі кепіл басқа мағына білдірді, ол талап ету құқығын қанағаттандыру
үшін бөтеннің мүлкін сатуға мүмкіндік беретін заттық, акцессорлық құқық
ретінде қарастырылды [4, 32б.].
Л. Кассоның айтуына сәйкес, кепілдік қатынастар рим құқығы үшін
алғашында, кепіл қосымша міндеттемені білдіретін нақты сипат алмаған деп
сипатталды. Борышқорға қатысты несие берушіге міндеттемеде орғаудың екі
нысаны – заттық құқық пен жеке құқық ұсынылды. Егер ол алғашында заттық
талап арыз беріп, қанағаттандырусыз қалса, онда ол жеке талап арыз бере
алатын, яғни борышқордан міндеттемеде қарастырылған іс-әрекетті орындауды
талап ете алатын болды. Рим құқығының дамуымен жеке құқық негізгі құқық
ретінде, ал заттық құқық субсидиарлық міндеттеме ретінде қалыптасты. Кепіл
мәні бойынша субсидиарлық міндеттеме ретінде қарастырыла бастады [5, 69б.].
Алғашқыда кепілдің мақсатына талап арызбен қамтамасыз етілген сенімге
(фидуция) негізделген шарт қызмет етті. Мұндай шарт борышқордың жағдайына
өте пайдасыз болды, сондықтан да жиі қолданылған қолма қол кепіл деп
аталған кепілдің басқа нысаны – pignus пайда болды. Кепілдің мұндай нысаны
бойынша несие берушіге мүлік жалға немесе иелік туіне берілді.
Д. Майер: Кепілді қабылдаушы кепілдің меншік иесі емес, ал тек
міндеттемені қамтамасыз ету үшін иеленеді. Мұнда римдік міндеттеме pignus
және француздық gage тиесілі [6, 103б.].
Pignus немесе arrha (arrha sponsalitia –сенімділік, шындық белгісі
ретінде сақина беру әдет-ғұрпы, берілген уәдені растау) өзінің
қолданылуының ертеректегі кезеңінде нышандық сипатта болды. Бір адам екінші
бір адамға сақинаны немесе затты оның алдында қандай да бір міндеттемені
орындауға міндеттенетін белгі ретінде берді. Уақыт өте келе осындай
уәделердің қамтамасыз етілуін іске сай күшейту қажеттілігінің көбеюімен
және тұлғаға емес, затқа сенемін (верю не лицу, а вещи) қағидасына сәйкес
pignus-ты (зат кепілі) arrha-дан (сақина беру) ажырата бастады, оның
нышандық мағынасы жойылды.
Жоғарыда айтылған кепілдің нысандарымен қатар тұлға кепілі – nexum да
болды: Борышқор несие берушіге өзін, жанұясын және өзінің мүлкін нышанды
түрде сатты, егер қарызды қайтару мерзімінде қарыз қайтарылмаса, 30 күн
(justidies) өткеннен кейін несие берушінің борышқордың өзін өтем ақы
ретінде алуға мүмкіндігі болды... Кейінірек кепілдің бұл түрі
...боршқорға қатысты адамгершілікке жат қатынастардан кейін, Poetelia
Papiria заңымен Самниттік жауынгерлер кезеңінде жойылды.
Көрші Ресейде де жеке кепілдік орын алды. Біз оны Г.Ф. Шершеневичтің
келесі жазбасынан көреміз: Ресейде ХV ғасырға дейін кепіл болмады, тек
қана адамдардың кепілі болды [7]. Бұл кепіл түрі бойынша міндеттемені
қамтамасыз ету тәсілі ретінде несие берушіге борышкер тұлғасын иелену мен
пайдалану құқығы берілуі мүмкін еді, ал билік ету құқығы берілмейтін болды.
кепілдің осы түрі әр-түрлі формада Ресейде XIX ғасырға дейін қолданылды.
Кепіл айналымының дамуымен міндеттемені қамтамасыз етудің pignus сияқты
нысаны өмірдің қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Бұл құқықтық нысан
сенімді қамтамасыз ету тәсілі болмады, себебі егер несие беруші кепіл затын
жоғалтып алса борышқор оны қайтаруын алап ете алмайтын болды. Шаруашылық
өмір бұл институттың өзгеруін яғни, кепіл затын қарыз бойынша төлем жасау
уақыты басталғанға дейін борышқордың шаруашылық пайдалануынан ажыратпауды
қажет етті. Осыған орай римдік кепілдің жақсырақ дамыған нысаны – hipoteka
(ипотека) пайда болды. Ипотека бойынша кепіл пәні кепіл берушінің меншігі
мен иелігінде қалды, ал несие берушіге міндеттеме бойынша қанағаттанбаған
жағдайда кепіл пәнін талап етіп, оны сатып және түскен сомадан өзінің
залалының орнын толтыру құқығы берілді.
Егер азаматтық құқық аясындағы мамандарға кепілдік қатынастардың даму
тарихы кепілдің нарықтық қатынастардың тұрақтылығы мен нанымдылығына
ынталандыратын шара ретіндегі маңызы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік
берсе, біздің жағдайымызда қылмыстық сот өндірісін демократияландыру үшін
қылмыстық іс жүргізуде айыпталушының қатысуын қамтамасыз етудің мүліктік
шараларының кеңінен қолданылуының даусыз маңызы туралы шешім жасауымызға
толық мүмкіндігіміз бар.
Қылмыстық іс жүргізулік кепіл, азаматтық құқықтық кепіл сияқты өзінің
тамырын терең тарихқа жаяды. П.И. Люблинский мүліктік кепілдің алғашқы
қолданылу жағдайы туралы Ливияға (III кітап, 13 тарау) селтеме жасап: III
ғасырда Римде он жариялы кепіл берушілер сенатпен айқындалған сома
мөлшерінде ауыр қылмыс үшін айыпталушыға кепілдік етті,- деп жазды [8].
Бұлтартпау шараларының эволюциясы қоғамның дамуымен тығыз байланысты.
Бір немесе бірнеше адамдар тобының қоғамға қауіпті, жариялы жазаланушы іс-
әрекетіне қарай бұлтартпау шараларының түрі мен сипаты өзгерді. А.
Кистяковский келесідей пікір айтты: Бұлтартпау шараларының тарихында төрт
кезеңді жеңіл ажыратуға болады: а) тек кепілді қолданудың басымдығы
кезеңі; ә) кепілдің өзге шаралармен бірге қолданылу кезеңі; б) кепілді
қолданудың әлсіеген кезеңі; в) түрмеге уақытша қамауды қолданудың күшейіп,
кепілді қолданудың өте азайған кезеңі [9].
Ру немесе тобырдың бір мүшесі өзінің жасаған қылығы үшін ру немесе
тобыр мүшелері толығымен жауап берген қоғамның дамуының ертеректегі
кезеңінде қылмыскерді бас бостандығынан айырудың қажеттігі жоқ болды,
сондықтан да егер дау дер кезінде шешілмесе, онда кінәлі үшін руластары
кепілдік берді. Сонымен бірге, қылмыс үшін материалдық сыйақы талап етілді
және оны кінәлінің бар немесе жоғына қарамастан оның қауымынан ала алды.
Мысалы П.И. Люблинскийдің айтуынша: Қауым өзінің мүшесі үшін жауапты
болды... жауаптылық жеке емес көбінесе мүліктік болды. Қылмыс тек айыпкер
төлеп, орнын толтыратын жеке құқықты бұзушылық – айып болды. Қауым өзінің
мүшесі үшін жауапты бола тұра де ол үшін табиғи кепілдік беруші болды.
Елімізде кепілдік қатынастардың эволюциясының негізгі айқындаушы
факторлары: меншік нысандарының дамуы, экономиканың нарықтық бағытының
дәрежесі және оның ұзақ мерзімді сипаттағы капиталмен камтамасыз етілу
деңгейі.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының территориясы ұзақ жылдар бойы
Ресей империясының, кейін Кеңес Одағының құрамында болды. Қылмыстық сот
өндірісі Кеңес Одағында бірыңғай қағида мен негізде жүзеге асырылды, бұл
жағдайлар бұлтартпау шараларының жүйесінде де мәнді ізін қалдырды.
Қылмыстық бұлтартпау шаралары институтының тарихи аспектісін революцияға
дейінгі авторлар мен кейбір қазіргі ресейлік процессуалистердің
еңбектерінен табуға болады.
Қазақтардың әдет-ғұрпы бойынша бұлтартпау шараларына қажеттіліктің
жоқтығынан бұлтартпау шаралары қарастырылмады. Істерді қарастыру алдын ала
тергеусіз тікелей билердің істі шешуінде қарастырылды.
Ресей империясына қосылғанға дейін XVI ғасыр мен XVIII ғасырдың басында
қазақ жерінде құқықтық негізді Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі
жолы және Тәуке ханның Жеті жарғысы құрады. Бұл құқықтық ережелер Қазақ
хандарының бастамасымен қалыптасты. Олар ауызша нысанда болды.
Жеті жарғыда бұлтартпау шаралары болмады, бірақ егер айыпкер дау
шешілетін орынға келмеген жағдайда, оның туыстарынан немесе айыпкердің
тұрып жатқан ауылынан айып ретінде мал айдап кететін ереже болды.
Сондықтан да өздерінің малынан айырылмау үшін айыпкердің туыстары немесе
ауылдастары оны күштеп би алдына алып келетін болған.
Жеті жарғымен бірге қазақ даласында қазақтардың әдет-ғұрып нормасы –
адат және мұсылмандық шариғат нормалары қоданылды.
Қазақ хандығының Ресей империясының құрамына кіруінің алғашқы
кезеңдерінде Қазақ хандарының салыстырмалы тәуелсіздігі сақталды. Уақыт өте
келе хандық институттар жойылып, шектеулі юрисдикциямен би-сұлтандық жүйе
енгізіле бастады. Осы кезеңге II Екатеринаның шекаралық соттардағы сот
өндірісінің тәртібін реттейтін Жарлықтары жатады. II Екатеринаның сібір
генерал губернаторы Апухинге арналған Кіші жүздегі тәртіпті қамтамасыз ету
және Орынбордағы шекаралық соттардың мекемелері туралы 1784 жылғы 2
мамырдағы Жарлығының 6 тармағына сәйкес ... барлық соттар істі қарағанда
Ресей империясының заңдары мен ережелерінің негізінде шешуге міндетті[10,
7б.].
1799 жылғы 13 тамыздағы Ресей империясының заңдары бойынша қазақтардың
кісі өлтіру істерінің соттылығы туралы Жарлыққа сәйкес шекаралық соттармен
қырғыздардың (қазақтар) жасаған қылмыстық және азаматтық істері
қарастырылды, ал бұлтартпау шарасы ретінде түрмеде қамауда ұстау
қолданылды.
31 мамыр 1806 жылы I Александр қалыптастырған Хандық кеңес үшін
ережеге сәйкес қазақтардың талап арыздарын, дауларын хан мен оның
жанындағы кеңес қарайтын болды, ал тонау мен кісі өліміне қатысты
қылмыстарға айыпталушы тұлғалардың істерін қарастыру Орынбор шекаралық
комиссиясына тиесілі болды.
Бертін келе қазақ жерінде басқару мен сот өндірісі тәртібін айқындайтын
бірқатар заңдар, жарлықтар қабылданыды. 1822 жылы 22 шілдеде қабылданған
Өзге халықтарды басқару туралы Жарғыға сәйкес сот өндірісін жүзеге
асыруда патша заңдарымен қатар әр рудың өзіне тән дала заңдары мен әдет-
ғұрпы қолданылатын болды. Патша заңдарының соттылығына көшпелі халықпен
жүзеге асырылған қылмыс болып танылатын іс-әрекеттер жатты. Оларға:
қасақана адам өлтіру, тонушылық пен зорлық, жалған тиындар жасау және
қазыналық, қоғамдық мүліктерді ұрлау т.б. жатты. Қалған істердің барлығы
талап арыздық істер деп танылып, билер сотымен шешілді.
1832 жылы қабылданған Ресей империясы заңдарының жинағына сәйкес
қылмыстық заңда келесідей бұлтартпау шараларының түрлері: қамауда ұстау,
үйде қамауда ұстау, полицейлік қадағалау, кепілге беру қарастырылды.
Кепілдік беру материалдық қамтамасыз етумен байланысты болмады. Бұл кезеңде
кәсіби кепіл берушілер қалыптасты. Кепіл берушілердің қылмыстық
жауапкершілігі жеңілдеді, олрдың мүліктік жауапкершілігі мүлдем болмады.
Шын мәнінде, кепіл берушілер міндеттерін орындамағаны үшін ешқандай
мүлікпен жауап бермеді.
Біздің пікірімізше, шетелдік тәжірибеге жүгіну қызығушылық тудырады.
Мысалы, Англияда frankplegge деп аталатын қылмыс жасаған өз қауымының
мүшесі сот әділдігіне ұсынылмаған жағдайда айыппұл төлейтін белгілі бір
аймақ тұрғындарының қатарына кіретін жасы үлкен ер адамдар тобы болды. 1444
жылғы статут белгілі жағдайларда шерифтерден кепіл болушылықты қолдануды
талап етті, ал бұдан бас тартуды зиян келтіру деп қарастырды.
Жүргізілген талдаудың нәтижесінде жауапкершілік жеке емес мүліктік
болғандықтан қарастырылып отырған кезеңде кепілден өзге бұлтартпау шарасын
қалыптастырудың қажеттігі жоқ болды деп шешім жасауға болады. Айыптау
жариялы сипатты иелене бастағаннан бері қатаңырақ бұлтартпау шарасын
бекітуге объективті қажеттілік қалыптаса бастады. А. Кистяковский:
Қылмысты ашудың алғашқы кезеңін билік ісіне қарағанда ең алдымен өзінің
назарын өзінің ақшалай мүдделерін қорғауға аударған жәбірленуші жақ, жеке
тұлғалардың ісі құрады. Сот орындаушылары қылмысты ашу үшін мемлекеттік
шара ретінде тінту жүргізді, - деп, көрсетті. Жеке тұлға жәбірленушімен
жүзеге асырылатын сотқа алып келу құқығымен бірге, кепіл де қолданылды;
кепіл берушілерді табу мүмкін емес өзге жағдайларда, приставтар кінәлілрді
өздерінде қалдырды, - деп жазды П.И. Люблинский [8, 56б.].
Кейінірек айыпталушының сот өндірісіне қатысуын қамтамасыз ететін өзге
шаралар қалыптасты. 1832 жылғы Заңдар жинағы бойынша А. Кистяковский келесі
жіктелімді ұсынды: 1) түрмеде және полиция қарамағында ұстау; 2) үйде
қамауда ұстау; 3) полицейлік қадағалау; 4) кепіл [9, 36б.].
Жоғарыда айтылғандай, мүліктік жауапкершілік кезеңінде өзге бұлтартпау
шараларын қолдануға қарағанда кепілге басым роль берілді. Мүліктік
жауапкершілікті жеке жауапкершілік ауыстырған кезеңде, бұл бұлтартпау
шарасы өзінің маңызын жоғалта бастады. Мысалы, Францияда XIV ғасырға дейін
инквизициялық процесстің басым кезеңінде Кепіл берумен байланысты
бостандық (recreance) айтарлықтай шектеуді басынан өткізді.
Esteblissements de St. Luis бойынша жаза дене мүшесінің бір бөлігі мен
өмірден айыруға қауіп төндіргенде кепілге мүлдем жол берілмеді. Кейінірек
бұл шектеулер жойылып, кепіл мен кепіл болушылық заң жүзінде бекітілді.
Ресей империясында айыпталушының тергеу мен соттан жалтармауын
қамтамасыз ететін мүліктік шаралар, 20 қараша 1864 жылы қабылданған
Қылмыстық сот өндірісі жарғысында толық заңи бекітілді. Оған сәйкес орта
ғасырлардың ауыр салдары болған - денеге зиян келтіру жазалары заң жүзінде
жойылды. Бұл жағдай бойынша А. Кистяковский: ... сотталушыны тергеу мен
соттан жалтаруға итермелейтін үрей тудыратын, денеге зақым келтіру
жазаларының жүйесі өзгеріссіз қала берсе, кепіл болушылық пен кепілді
қолдануды кеңейту мен бас бостандығынан айыруды қолдану жағдайларын
қысқарту мәселесі бойынша шынайы ойлануға болмайды, - деп жазды [9,
39б.].
Қылмыстық сот өндірісі жарғысының алтыншы тарауы Айыпталушының
тергеуден жалтару мүмкіндіктерін бұлтару туралы деп аталды. Бұлтартпау
шараларының өзге түрлерімен қатар, айыпталушының сотқа немесе тергеу
органдарына келуін қамтамасыз ету шарасы ретінде кепіл мен мүліктік кепіл
болушылық қолданылды. Жоғарыда айтылған жарлықтың 423-бабына сәйкес кепіл
айыпталушы немезе өзге тұлғалармен ұсынылған ақша немесе жылжымалы мүлік
болды.
Кепілдік кез келген тұлғаның, қоғамның немесе басқарманың ацпталушының
тергеу мен соттан жалтармауына өздерінің ақшалай жауапкершілігімен кепілдік
беретіндігін білдірді.
Кепілдік пен кепілдің мөлшері іс-әрекет үшін көзделген жазаның
қатаңдығы мен кепіл немесе кепілдік берушінің материалдық жағдайын ескеріп
сот тергеушісімен анықталатын болды.
Айыпталушы тергеуден немесе соттан жалтарып, қашқан жағдайда енгізілген
кепіл немесе кепілдік берушілер төлеген ақшадан жәбірленушіге қылмыс арқылы
келтірілген зиянның орны толтырылды, ал қалған сома қамауда ұстау орындарын
жақсартуға жіберілетін болды.
1864 жылғы қабылданға Сот мекемелерінің бекітілімі соттылығы бойынша
істерді мәні бойынша қарастыратын мировой соттарды, мировой соттардың
съездін, округтік соттарды және сот палаталарын құрды. Тергеуді жүзеге
асыру үшін сот тергеушілері қалыптастырылды.
Екі жүйені: мемлекттік билік соттық істерді шешуші ретінде қалыптасқан
кезеңдегі қамауға алу басымдыққа ие болған жүйе мен ертеректе болған кепіл
болушылыққа басымдық берілген жүйені біріктіру жүзеге асырылды.
Барлығын түгелдей қамауға алуды көздейтін қинаудың ұзақ үрейінен
кейін, бостандық және әділеттілік үшін қолайлы кезең қалыптасты. Өзге де
жауапкершілікті сенімді қамтамасыз ету құралдарына қажеттілік туды.
Ертеректе болған тергеуге, сотқа келуді ақшалай қамтамасыз ету институтын
қайта қалпына келтіру қажет, -деп жазды П.И. Люблинский. Дәл осылай А.О.
Кистяковский: Кепіл берушілердің мүліктік жауапкершілігі тарих сақнасында
ежелден, кем дегенде жеті ғасырдан бері келе жатқан мәжбүрлеу шарасы, -
деп бекітті [9, 36б.].
1864 жылғы 416-419 Қылмыстық сот өндірісі жарлығының 77 бабында
көрсетілген бұлтартпау шараларының жүйесі келесідей:
1) тергеуге келу және тұрғылықты жерінен кетпеу туралы қолхат;
2) полицияның ерекше қадағалауына беру;
3) кепілдік беру;
4) кепіл;
5) үйде қамауда ұстау;
6) қамауға алу.
Бұл бұлтартпау шараларының жүйесі 1917 жылға дейін, 1917 жылғы 24
қарашадағы №1 Сот туралы декрет қабылданғанша күрделі өзгерістерге ұшыраған
жоқ. Жоғарыда аталған декрет қабылданғаннан кейін полицияның ерекше
қадағалауына беру бұлтартпау шарасы өзінің қолданылуын тоқтатты.
Енді 1917 және 1990 жылдар аралығындағы кезеңде қылмыстық процестің
дамуының негізгі сатыларын қарастырсақ. Соның ішінде осы кезеңдегі қамауға
алумен байланысты емес бұлтартпау шаралары институтының дамуын зерттеп
қарастырып көрейік.
Бірінші кезең 1917-1922 жылдар аралығы: Кеңестік қылмыстық
процессуалдық заңнамада бұлтартпау шараларының жүйесі алғашқы рет 1919 жылы
30 қыркүйекте қабылданған Әскери тергеушілер туралы 78 тармағында көрініс
тапты. Айтылған жүйе келесі бұлтартпау шараларынан тұрды: тергеуге келу
және тұрғылықты жерінен немесе қызмет ететін жерінен кетпеу туралы қолхат,
кепілдік беру, кепіл, тікелей басқарманың қадағалауына беру, қамауға алу.
Кепіл мен кепілдік бұлтартпау шараларының қатарында болды. Кепіл қатаң
бұлтартпау шарасы ретінде саналады, ол өз кезегінде тұлғаны бас
бостандығынан айырумен байланысты емес бұлтартпау шарасы болып табылған.
Тұрмысы төмендер кепілді де, кепілдікті де қалталары көтермейтін еді. Кепіл
беруші ретінде айыпталушының өзі және басқа адам бола алады. Кепілдік және
кепілдіктің сомасын әрбір іс бойынша тергеуші анықтайтын еді. Кепілдікке
қарағанда кепіл ретінде ақшалай қаражаттар қабылданып қана қоймай, сонымен
қатар қозғалатын мүліктер қолданылды. Кепілдің сомасы зардап шеккен адамға
қылмыстық әрекетпен келтірілген залалдан төмен болмауы керек болды.
Кепілдік пен кепіл қылмыстық сот өндірісінде азаматтық құқықтық шарттың
бір түрі ретінде емес, жария мүліктік міндеттеме ретінде түседі. Кепілдік
пен кепілді 2 мағынада, яғни тек бұлтартпау шарасы ретінде ғана емес,
сонымен қатар жәбірленушіге келтірілеген жазаны өтеу түрі ретінде
қолданылады.
Екінші кезең 1922-1924 жылдар аралығы: Жалпыодақтық сайлау комитеті
үшінші сессиясында 1922 жылы 25 мамырда РСФСР ҚІЖК-сі қабылданды. Қамауда
ұстау бұлтартпау шарасынан бөлек қарастырып оны ҚІЖК VIII тарауы анықтаудың
ішіне қосты, өйткені қамауда ұстау міндеті анықтау органына тиісті болып
табылады. 1922 жылы РСФСР ҚІЖК келесі бұлтартпау шаралары болған: ешқайда
кетпеу жөнінде қолхат, жеке және мүліктік кепіл, кепілдік, үйде қамауда
ұстау, қамауға алу.
1922 жылы РСФСР-дің алғашқы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде өзге де
бұлтартпау шараларымен бірге кепіл және мүліктік кепілдік беру сияқты
бұлтартпау шаралары сақталып қалды. Олар 1923 жылғы РСФСР-дің Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде өзгеріссіз сақталып қалды. Кепілдің анықтамасы Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 152-бабында бекітілді: Мүліктік кепілдік кепілдік
беруші тұлғадан немесе ұйымнан айыпталушы тергеушіге немесе сотқа келмей
қалған жағдайда өзіне белгілі ақшаны төлеуге міндеттенетін қолхат алудан
тұрады. Қарастырылып отырған институтты қолдану 1864 жылғы Қылмыстық сот
өндірісі жарлығының ережелерінен қалған деп ойлауға болады, бірақ мұнда
егер айыпталушы тергеуден немесе соттан жалтарса кепілге берілген немесе
кепілдік берушімен төленетін ақша сомасы қамау орнын күтіп ұстауға немесе
мемлекет кірісіне беріледі деген ереже болатын.
Қайта қабылданған РСФСР-дің Қылмыстық іс жүргізу кодексінде заң жүзінде
бекітілген мүліктік кепілдік беру мен кепіл институттарының класстық
теңдікті қолдайтын мемлекетте құпталуы көп дау туғызды. Кеңестік әділет
қызметінің V съезді ҚІЖК-нен бұлтартпау шаралары ретінде қолданылатын
мүліктік кепілдік беру мен кепілді алып тастауды қажет деп тапты. Бұл пікір
КСРО қылмыстық сот өндірісінің негіздерінде қолдауын тауып, онда мүлітік
кепілдік беру мен кепіл көрсетілмеді. Ю.Д. Ливщицтің айтуынша, бұл
бұлтартпау шаралары елдің шаруашылық өміріне жеке капиталистік элементтер
қосыла батаған ЖЭС кезеңінде қайта қолданыла бастады. Себебі жеке
капиталистік тұлғаларға кепіл бұлтартпау шарасын қолдану тиімді болды [11,
28б.].
Үшініші кезең 1924-1958 жылдар аралығы: 1924 жылы 16 қазан айындағы
Жалпыодақтық сайлау комитеті XI-ші шақырылымы 2 сессиясының қаулысы бойынша
РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Ол бойынша анықтау органына қылмысты жасады деп сезіктенушімен сұрақ-
жауаптан кейін кез-келген бұлтартпау шарасын таңдауға құқылы болды. Анықтау
органдары бұлтартпау шарасын таңдағаны туралы тергеушіге хабарлауы қажет.
Тергеуші кез-келген уақытта анықтау органына бұлтартпау шарасын өзгертуге
немесе жоюды ұсынуға құқылы. 1924 жылы 31 қазанда КСРО Орталық Комитетінің
қаулысымен КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық сот өндірісінің
негізі бекітілді.
Төртінші кезең 1958-1960 жылдар: бұлтартпау шарасының жүйесі 1958 жылы
желтоқсан айында одақтас республикалардың және КСРО қылмыстық сот
өндірісінің негізі қабылдануымен үлкен өзгеріске ұшырадыі. 1958 жылы
қылмыстық сот өндірісінің негізі келесі бұлтартпау шараларын көздеді;
ешқайда кетпеу туралы қолхат, жеке кепілдік немесе қоғамдық ұйымдардың
кепілдігі, қамауға алу.
1958 жылы қылмыстық сот өндірісі негізінің 33-бабында көзделген
бұлтартпау шаралары, басқа одақтық республикалардың қылмыстық іс жүргізу
заңнамасында да көзделген болатын.
Осы кезеңде кепіл бұлтартпау шарасына жағымсыз көзқарастың салдарынан
оны қылмыстық сот өндірісінде қолданудың қажеттілігі жоқ деп бұлтартпау
шараларының қатарынан алынып тасталған болатын..
Бесінші кезең 1960-1990 жылдар: 1960 жылы ҚазССР ҚІЖК 89-бабына сәйкес
келесі бұлтартпау шарасының тізімін ұсынады: ешқайда кетпеу туралы қолхат,
жеке кепілдік немесе қоғамдық бірлестіктер дін кепілдігі, қамауға алу,
кепілдік, әскери қызметкерлер үшін әскери бөлімнің командованиясының
қарауына беру, кәмелетке толмағандарды қадағалауға беру.
Айыпталушының қылмыстық іс жүргізуге қатысуын мүліктік қамтамасыз ету
шарларына жағымсыз көзқарасқа қарамастан, 1960 жылғы РСФСР-дің Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде кепіл бұлтартпау шараларының жүйесіне қосылды.
Л. Трунованың көзқарасына қосыла отырып, 1960 жылы қылмыстық іс жүргізу
заңына сәйкес қамауға алумен байланысты емес бұлтартпау шараларын 3 топқа
бөлуге болады:
1. Фактілі түрде орын ауыстыру бостандығын қоса алғанда тұлғаның
азаматтық бостандығын шектейтін бұлтартпау шаралары: ешқайда
кетпеу туралы қолхат, әскери бөлімнің қарауына беру, қамау.
2. Тұлғаға материалдық жағынан ықпал ететін бұлтартпау шарасына
мүліктік кепіл жатады.
3. Моральдық тұрғыдан тұлғаға психологиялық әсер ететін бұлтартпау
шаралары: мүліктік емес жеке кепілдеме, қоғамдық кепілдік,
кәмелетке толмағандарды ата-анасының, қорғаншысы мен
қамқоршысының қармағына беру.
Бірінші топтың бұлтартпау шаралары азаматтың жеке бостандығына тікелей
әсер етеді, әсіресе қызмет орны орналасқан қаласын, облысын, мемлекет
аумағын тастап кетуге тыйым салады, яғни оның құқықтарын бұзады.
Мүліктік бұлтартпау шаралары айыпталушыға материалдық стимул ретінде
әсер етеді. Айыпталушы бағалы заттардан, ақшадан бас тарта алмайды немесе
айыпталушыға кепіл берген немесе кепілдік болған адамдарға қолайсыз жағдай
келтіре алмайды.
Үшінші топтың бұлтартпау шараларын қолданудағы қауіп моральдық
тұрғыдан, яғни айыпталушы құқыққа қайшы әрекет жасамай, өзін тиісінше
ұстауы және өз әрекетіне жауап бере алуы керек. Қоғамдық кепілдіктер немесе
ата-анасының қадағалауы айыпталушыға қатысты сенімге негізделген [12, 18б].
Кейінірек айыпталушының алдын ала тергеуге және сот процесіне қатысуын
мүліктік қамтамасыз ету шарларының кеңестік қылмыстық іс жүргізуге тән емес
екендігін көптеген зерттеушілер жазды. Соның ішінде, И.М. Гуткин: АҚШ пен
Англияда қамауға алынғандар сот процесі басталғанға дейін кепіл салу немесе
кепілдік берушілер арқылы бостандыққа шығу құқығын қолданады. Бірақ та,
қарапайым еңбек етушілер қамауға алынғанда қажетті қаражатының немесе
кепілдік берушілердің жоқтығынан мұндай құқықты қолдана алмайды, сондықтан
түрмеге баруы тиіс, - деп жазды. Ю.Д. Ливщиц: ... кепілдік беру мен кепіл
бұлтартпау шарасы ретінде алғаш қалыптаса бастаған күннен бастап-ақ
буржуаздар мен тұрғындардың қамтамасыз етілген бөлігіне өздеріне сот үкімі
шыққанға дейінгі бостандықты ақшалай немесе өзге бағалы зат арқылы сатып
алуға мүмкіндік бере келе, тек солардың ғана мүддесін қанағаттандырды, -
деп жазды, сондай-ақ ол кепіл туралы ережені реттейтін норманы өлі норма
деп атады [11, 28б.].
Кеңес Одағы кезеңінде кепіл бұлтартпау шарасына жағымсыз (негативті)
көзқарас болды. Кепіл бұлтартпау шарасы ретінде қоғам үшін жат болды және
адамдардың қарым-қатынасы туралы моральдік пікірлерге сәйкс келмеді.
1980 жылдың соңына қарай қоғамдағы өзгерістермен бірге мүліктік
бұлтартпау шараларына да көзқарас өзгере бастады. Бұл институтты қолдану
ғылымда да, практикалық қызметте де қызығушылық тудырды. Таяу уақытқа
дейін кепіл өте сирек қолданылды, бірақ тәжірибе оны қолданудың тиімділігін
байқатты, - деп жазды кеңес дәуірінде адвокаттар.
Кеңес Одағы тарап, еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін елімізде
құқықтық жүйесі қалыптасып, ол жетілдіріліп келеді. Қылмыстық процессуалдық
ғылым саласында бұлтартпау шаралары институтына көбірек көңіл аударыла
бастады. Қазақстандық процессуалист ғалымдардың қылмыстық процесстің
міндеттерін орындауға адамдардың құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым аз
шектеу арқылы қол жеткізуді қамтамасыз ететін жаңа бұлтартпау шараларын
енгізу туралы ұсыныстары жарияланды.
Кепіл бұлтартпау шарасы ретінде негізінен ресейлік процессуалисттермен
зерттелген. Қазақстан Республикасының қылмыстық процесі теориясында
бірқатар мақалаларды, еңбектерді қоспағанда, кепіл өзі жеке бұлтартпау
шарасы ретінде қарастырылмады.
Ғылыми әдебиетте де кепіл институтын жақтап айтылған пікірлер бар. И.Л.
Петрюхиннің айтуынша: Қылмыстық процессте мүліктік санкциялардың кеңінен
қолдана бастайтынына күмән жоқ. Бұл өзінен қатаңырақ қамауға алу бұлтартпау
шарасына ауыстырып, жиі қолдана бастайтын кепілге де қатысты [13, 42б.].
Бірақ біз бұл пікірмен ішінара келіспейміз, себебі кепіл қамауғы алу
бұлтартпау шарасын ауыстырмайды, тек оған бәсеке болуы мүмкін. В.А.
Михайловтың ойынша, ... қылмыстық процессуалдық мәжбүрлеу шаралары
қылмыстылықпен күресте тиімділікті арттыруды қамтамасыз етеді. Бұл
шаралардың ішінде кепіл маңызды орын алуы тиіс. Айыпталушының қылмыстық
процесске қатысуын мүліктік қамтамасыз ету шараларының тәжірибелік
маңызымен келісуіміз қажет.
Тарихи тәжірибені зерттеу бізге айыпталушының қылмыстық процесске
қатысуын мүліктік қамтамасыз ету шараларын көптеген ғасырлар бойы әр түрлі
елдерде қолданылып келе жатқандығын көрсетеді. Қылмыстық процесстің
дамуының түрлі кезеңдерінде кепіл институтын заңнамадан шеттетіп тастағысы
келгендер азболмады, бірақ та бұл бұлтартпау шараларының қылмыстық
процесстің міндеттерін атқаруда тиімділігінің молдығының арқасында
заңгерлерге оларға қайта жүгінуге тура келді.
Қазіргі таңда елімізде кепіл бұлтартпау шарасын қолдану ҚР ҚІЖК-де (148-
бабында) заң жүзінде бекітілген. Алайда, қандай да бір норманы заңға енгізу
шаруаның біткендігін білдірмейді, негізінде ол нормалар өлі нормалар
болмауы тиіс, керісінше қылмыстық іс жүргізуші органдардың практикалық
қызметінде қолданылуын табуы тиіс. Бұл үшін қылмыстық іс жүргізу заңында
бұлтартпау шараларын қолданудың мақсаттары көрсетілмегендіктен, ең алдымен,
бұлтартпау шарасын қолдану арқылы заңшығарушының неге қол жеткізуді
қалайтындығын анықтау қажет.
Осыған орай, П.С. Элькинд: Қылмыстық процесте мақсаттарды анықтау
процесстің ұйымдастырылуының дұрыс түсіндіруге, процессуалдық
институттардың өзіне тән арнайы ерекшеліктерін анықтауға және олардың
тиімді қолданылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, - деп дазды [14,
68б.].
Мемлекеттік өкілеттірге ие қылмыстық іс жүргізуші лауазымды тұлғалар
бұлтартпау шарларын қолдану арқылы, оларды қылмыстық іс жүргізу заңдарында
көзделмеген мақсаттарды пайдалана алады. Жүргізілген сұрау салулар
көрсеткендей, бұлтартпау шаралары қандай мақсатта қолданылатындығын барлық
қылмыстық іс жүргізуші органдар білмейді. Анықтаушылар мен тергеушілердің
42,2% бұлтартпау шаралары жедел іздестіру шараларын жүргізу үшін, 40%
айыпталушыларды қоғамнан және оның туыстарынан оқшаулау үшін, 2,8%
тұлғаларды олардын көрсетпелер алу үшін қамайды деп ойлайды [15, 17б].
Қылмыстық іс жүргізулік кепілдің тарихын зерттеу бізге оның азаматтық
құқықтық кепіл сияқты өзінің тамырын терең тарихқа жаятындығын көрсетті.
Қылмыстық құқықтағы кепіл институтының қалыптасу және даму тарихы оның
азаматтық құқықтан келіп, түрленгіндігін және қылмыстық іс жүргізу
институтының өзіндік белгілерін қалыптастырғандығын байқатты. Егер кепіл
бұлтартпау шарасы алғашында мүліктік сипатты (кепіл сомасымен қылмыспен
келтірілген залалдың орны толтырылды) иеленсе, кейінірек ол жәбірленуші мен
мемлекеттің мүліктік мүдделерін көздеуді доғарды.
Қазақтардың әдет-ғұрпы бойынша бұлтартпау шараларына қажеттіліктің
жоқтығынан бұлтартпау шаралары қарастырылмады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz