Қазақстандағы ислам жайлы
Кіріспе бөлім: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
1. Қоғам, дін және мәдениет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.7
2. Жаһандану және мәдениет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.9
I . Бөлім. Қазақстандағы Ислам: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
І.1. Тәуелсіздікке дейінгі діни ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.23
І.2. Тәуелсіздіктен кейінгі діни ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.25 І.3. Дін туралы заң және миссионерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.29
II . Бөлім. Оңтүстік Қазақстандағы діни ахуал: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ІІ.1. Оңтүстік Қазақстандағы діни орталықтар ... ... ... ... ... ... ... ... .30.33
ІІ.2. Дін және мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.38
ІІ.3. Жаһандану және діни білім беру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ...39.47
III . Қорытынды бөлім: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
IV . Пайдаланған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
1. Қоғам, дін және мәдениет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.7
2. Жаһандану және мәдениет: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.9
I . Бөлім. Қазақстандағы Ислам: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
І.1. Тәуелсіздікке дейінгі діни ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.23
І.2. Тәуелсіздіктен кейінгі діни ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.25 І.3. Дін туралы заң және миссионерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.29
II . Бөлім. Оңтүстік Қазақстандағы діни ахуал: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ІІ.1. Оңтүстік Қазақстандағы діни орталықтар ... ... ... ... ... ... ... ... .30.33
ІІ.2. Дін және мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.38
ІІ.3. Жаһандану және діни білім беру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ...39.47
III . Қорытынды бөлім: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
IV . Пайдаланған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
Зерттеу жұмысының максаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты жаһандану барысында қазақ қоғамының діни түйсігін аша отырып. Жаһанданудың дін мен мәдениетке ықпалын көрсете білу. Жаһанданудың дінге кері тартпа жағын дәлелдеу. Қазақ халқының дін, діл, тіл мәселелерін көтере отырып болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдыруды негіздеп, соны аша білу. Егер де дәлірек тұжырымдасақ, келесі үміттерді жүзеге асырумен байланысты болатыны айқындалады:
• мемлекет пен діни бірлестік қатынастарын реттейтін заңнамадағы өзгеріс;
• ҚМДБ үйлестіруші рөлінің күшеюі;
• жастардың дінге деген қызығушылықтарының артуы;
• имамдардың білім деңгейлерінің артуы;
тұтастай исламдық даму.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жүмысында салыстыру, ғаламдану процессін синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни жаһандану барысында Қазақстанның діни ахуалын ашықтай отырып, Қ.А. Йассауидің сопылық бағытын негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тарау үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, 35-беттен тұрады.
• Такырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазак халқының Қазақстанда исламдық білімнің болашағы туралы мәселе біздің зерттеуіміз үшін аса маңызды болып саналады. ҚР ислам мен исламдық білімнің болашағын оптимистік тұрғыдан бағалайды. «Ислам – болашақ сенімі, сондықтан да ислам бізде дамитын болады». «Егер де біздің ҚМДБ имамдар білімінің сапасына көп көңіл бөлетін болса, исламдық ағартудың болашағы жарқын болады деп ойлаймын».
Яғни исламдық білім беру мен білімді қалай жетілдіруге және тиімді етуге болатыны туралы қарастырылады.
• мемлекет пен діни бірлестік қатынастарын реттейтін заңнамадағы өзгеріс;
• ҚМДБ үйлестіруші рөлінің күшеюі;
• жастардың дінге деген қызығушылықтарының артуы;
• имамдардың білім деңгейлерінің артуы;
тұтастай исламдық даму.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жүмысында салыстыру, ғаламдану процессін синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни жаһандану барысында Қазақстанның діни ахуалын ашықтай отырып, Қ.А. Йассауидің сопылық бағытын негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тарау үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, 35-беттен тұрады.
• Такырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазак халқының Қазақстанда исламдық білімнің болашағы туралы мәселе біздің зерттеуіміз үшін аса маңызды болып саналады. ҚР ислам мен исламдық білімнің болашағын оптимистік тұрғыдан бағалайды. «Ислам – болашақ сенімі, сондықтан да ислам бізде дамитын болады». «Егер де біздің ҚМДБ имамдар білімінің сапасына көп көңіл бөлетін болса, исламдық ағартудың болашағы жарқын болады деп ойлаймын».
Яғни исламдық білім беру мен білімді қалай жетілдіруге және тиімді етуге болатыны туралы қарастырылады.
[1] Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. Алматы-2001.
[2] Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы-2003.
[3] Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. Алматы-2003.
[4] Н.А. Назарбаев. На пороге ХХІ века. Алматы-2003.
[5] Н.А.Назарбаев. Стратегия независимости. Алматы-2003.
[6] Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы-2003.
[7] Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы-2003.
[8] К.К.Токаев. Преодоление. Алматы-2003.
[9] Тоқаев Қ. Беласу. Алматы-2003.
[10] Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы-2002.
[11] К.К.Токаев. Казахстан процессе глобализаций. Алматы-2003.
[12] К.К.Токаев. Под стягом независимости. Алматы-1997.
[13] Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б.Рахманова. Внешняя политика Республики
Казахстан. Алматы-2001.
[14] М.Лаумулин. Казахстан в современных международных отношениях:
безопасность, геополитика. Политология. Алматы-2000.
[15] Нысанбаев Ә. Көштен қалмайық десек... . Алматы-2003.
[16] А.Нысанбаев. Глобализация и проблемы межкультурного диалога.
Алматы-2004. Том 1.
[17] А.Нысанбаев. Глобализация и проблемы межкультурного диалога.
Алматы-2004. Том 2.
[18] Е.Султанмурат. Казахстанский вариант народного капитализма.
Шымкент-2003.
[19]Е.М.Абенов, Е.М.Арынов, И.Н.Тасмагамбетов. Казахстан: эволюция
государства и общества. Алматы-1996.
[20] Е.Ертысбаев. Казахстан и Назарбаев: логика перемен. Астана-2001.
[21] Н.Садыков. Казахстан и мир Астана-2001.
[22] Оразалин Н. Азаттық айдыны. Алматы-2001.
[23] Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопасность.
Алматы-2002.
[24] Казахстанско-Российские отношения. 1991-1999. Сборник документов и
материалов. Астана-Москва-1999.
[25] Внешняя политика Казахстана. Сборник статей. Алматы-Москва-1995.
[26]Дін және Ұлт Мұртаза Бұлтай Алматы – 2006ж
[27] Ислам и Исламские лидеры в южном Казахстане Курганская
В.Д.Косиченко А.Г.
[28] Йасауи жолы және қазақ қоғамыЗікірия Жандарбек Алматы «Ел-шежіресі» 2006ж
[29]Қазақстан және Ұлттар Ұйымы: ынтымақтастықтың он жылы.
Егемен Қазақстан газеті. 2002 ж. 2-наурыз.
[30] Центральная Азия: Диалог культур в процессе глобализации Алматы - 2005
[31] Интернет жүйесінен. Выступление Министра Иностранных дел
Республики Казахстан К.К.Токаев на 59-й сессииГенеральной
Ассамблей ООН. (Нью-Йорк, 24-сентября, 2004 года)
[32] Интернет жүйесінен. Этничекий мир. А.Нысанбаев. Глобализация и
Центральная Азия
[33] Состояние и Тененции Исламского просвещения и образования в Республике Казахстан Курганская В.Д.,Косиченко А.Г.
[34] Ислам діні Осман Қарабиық Алматы – 2007ж
[35] Қ.Р «Діни сенім бостндығы және діни бірлестіктер туралы» 1992ж
[36] Абдуль Кадыр Иса. Истина суфизма. – Москва: Издательский дом «Ансар», 2004.
[37] Суфизм в Центральныой Азии (зарубежные исследования). –Санк-Петербург: 2001.
[38] Эрнст Карл .Суфизм. – Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2001.
[39] История религии Востока. –М.: 1988.
[40] www.Google.kz Жаһандану.
[2] Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы-2003.
[3] Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік кіндігі. Алматы-2003.
[4] Н.А. Назарбаев. На пороге ХХІ века. Алматы-2003.
[5] Н.А.Назарбаев. Стратегия независимости. Алматы-2003.
[6] Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы-2003.
[7] Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы-2003.
[8] К.К.Токаев. Преодоление. Алматы-2003.
[9] Тоқаев Қ. Беласу. Алматы-2003.
[10] Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. Алматы-2002.
[11] К.К.Токаев. Казахстан процессе глобализаций. Алматы-2003.
[12] К.К.Токаев. Под стягом независимости. Алматы-1997.
[13] Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б.Рахманова. Внешняя политика Республики
Казахстан. Алматы-2001.
[14] М.Лаумулин. Казахстан в современных международных отношениях:
безопасность, геополитика. Политология. Алматы-2000.
[15] Нысанбаев Ә. Көштен қалмайық десек... . Алматы-2003.
[16] А.Нысанбаев. Глобализация и проблемы межкультурного диалога.
Алматы-2004. Том 1.
[17] А.Нысанбаев. Глобализация и проблемы межкультурного диалога.
Алматы-2004. Том 2.
[18] Е.Султанмурат. Казахстанский вариант народного капитализма.
Шымкент-2003.
[19]Е.М.Абенов, Е.М.Арынов, И.Н.Тасмагамбетов. Казахстан: эволюция
государства и общества. Алматы-1996.
[20] Е.Ертысбаев. Казахстан и Назарбаев: логика перемен. Астана-2001.
[21] Н.Садыков. Казахстан и мир Астана-2001.
[22] Оразалин Н. Азаттық айдыны. Алматы-2001.
[23] Центральная Азия до и после 11 сентября: геополитика и безопасность.
Алматы-2002.
[24] Казахстанско-Российские отношения. 1991-1999. Сборник документов и
материалов. Астана-Москва-1999.
[25] Внешняя политика Казахстана. Сборник статей. Алматы-Москва-1995.
[26]Дін және Ұлт Мұртаза Бұлтай Алматы – 2006ж
[27] Ислам и Исламские лидеры в южном Казахстане Курганская
В.Д.Косиченко А.Г.
[28] Йасауи жолы және қазақ қоғамыЗікірия Жандарбек Алматы «Ел-шежіресі» 2006ж
[29]Қазақстан және Ұлттар Ұйымы: ынтымақтастықтың он жылы.
Егемен Қазақстан газеті. 2002 ж. 2-наурыз.
[30] Центральная Азия: Диалог культур в процессе глобализации Алматы - 2005
[31] Интернет жүйесінен. Выступление Министра Иностранных дел
Республики Казахстан К.К.Токаев на 59-й сессииГенеральной
Ассамблей ООН. (Нью-Йорк, 24-сентября, 2004 года)
[32] Интернет жүйесінен. Этничекий мир. А.Нысанбаев. Глобализация и
Центральная Азия
[33] Состояние и Тененции Исламского просвещения и образования в Республике Казахстан Курганская В.Д.,Косиченко А.Г.
[34] Ислам діні Осман Қарабиық Алматы – 2007ж
[35] Қ.Р «Діни сенім бостндығы және діни бірлестіктер туралы» 1992ж
[36] Абдуль Кадыр Иса. Истина суфизма. – Москва: Издательский дом «Ансар», 2004.
[37] Суфизм в Центральныой Азии (зарубежные исследования). –Санк-Петербург: 2001.
[38] Эрнст Карл .Суфизм. – Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2001.
[39] История религии Востока. –М.: 1988.
[40] www.Google.kz Жаһандану.
Мазмұны
Кіріспе
бөлім: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Қоғам, дін және
мәдениет: ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5-7
2. Жаһандану және
мәдениет: ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .7-9
I – Бөлім. Қазақстандағы
Ислам: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
І.1. Тәуелсіздікке дейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...10-23
І.2. Тәуелсіздіктен кейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..24-25
І.3. Дін туралы заң және
миссионерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-29
II – Бөлім. Оңтүстік Қазақстандағы діни
ахуал: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
ІІ.1. Оңтүстік Қазақстандағы діни
орталықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... 30-33
ІІ.2. Дін және
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..34-38
ІІ.3. Жаһандану және діни білім беру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ...39-4 7
III – Қорытынды
бөлім: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48-50
IV – Пайдаланған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-5 2
Кіріспе
Зерттеу жұмысының максаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысымның негізгі
мақсаты жаһандану барысында қазақ қоғамының діни түйсігін аша отырып.
Жаһанданудың дін мен мәдениетке ықпалын көрсете білу. Жаһанданудың
дінге кері тартпа жағын дәлелдеу. Қазақ халқының дін, діл, тіл
мәселелерін көтере отырып болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдыруды негіздеп,
соны аша білу. Егер де дәлірек тұжырымдасақ, келесі үміттерді жүзеге
асырумен байланысты болатыны айқындалады:
• мемлекет пен діни бірлестік қатынастарын реттейтін заңнамадағы
өзгеріс;
• ҚМДБ үйлестіруші рөлінің күшеюі;
• жастардың дінге деген қызығушылықтарының артуы;
• имамдардың білім деңгейлерінің артуы;
тұтастай исламдық даму.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жүмысында салыстыру, ғаламдану процессін
синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни жаһандану барысында
Қазақстанның діни ахуалын ашықтай отырып, Қ.А. Йассауидің сопылық бағытын
негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, 35-
беттен тұрады.
• Такырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін
алғаннан кейін, қазак халқының Қазақстанда исламдық білімнің болашағы
туралы мәселе біздің зерттеуіміз үшін аса маңызды болып саналады. ҚР
ислам мен исламдық білімнің болашағын оптимистік тұрғыдан бағалайды.
Ислам – болашақ сенімі, сондықтан да ислам бізде дамитын болады.
Егер де біздің ҚМДБ имамдар білімінің сапасына көп көңіл бөлетін
болса, исламдық ағартудың болашағы жарқын болады деп ойлаймын.
Яғни исламдық білім беру мен білімді қалай жетілдіруге және тиімді етуге
болатыны туралы қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда исламық білім берумен мен
жетілдіруге ықпал жасау. Қазіргі жаһандану барысында қазақ қоғамының
қаралмай жатқан мәселелерді негіздеу.
- мемлекетпен келісім жасай отырып республика мектептеріне кішігірім
көлемде дінтану сабақтарын, сондай-ақ ЖОО арнайы курстарды ендіру;
- мемлекет барлық дәстүрлі емес дін мен секталарды өз бақылауына алуы,
олардың қызметін шектеу;
- дін басыларына тыңдармандардың кең ауқымын қамтамасыз ету үшін
оларды мемлекеттік шараларға шақыру;
- білім және ағарту мекемелерінде исламды тереңдетіп оқыту үшін олрдың
жүйесін кеңейту;
Мемлекетаралық және жаһандану процесін одан әрі
унификациялаудың болашақты нысана еткен процесі, қалай дегенмен де, осынау
әрі мағыналы, әрі кереғар мәндегі процеске ерікті-еріксіз түрде тартылған
мемлекеттің саяси-қоғамдық құрылғысына айтарлықтай әсер ететіні өзінен-өзі
белгілі.
Қоғам, дін және мәдениет.
Қазіргі таңда адамзат тарихы кең қанат жайған жаһандану процесін
бастан өткеруде. Біз осы жаһандану прцесіне өте үлкен дайындықпен
келуіміз қажет. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтің халыққа жолдауында: Біз өз мүмкіндігіміз бен
қабілетімізді баршамызға ортақ мақсатқа, еліміздің одан әрі
өркендеуіне жұмсаумыз керек[7.45]. Ғаламдану әлем елдерінің арасындағы
экономикалық бәсекелестікті күшейте түседі Ол бәсекелестіктен қашып
құтылмаймыз. Біз жаһандануды қаласақ та, қаламасақ та жаһандану
процесі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ
сол ғана бізідің жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты
болшегі біздің – дінімізбен, тіліміз, діліміз қалай болмақ. Жеке бір
қоғамболып қалыптасқансон өз дінімізді асқақтатып, тілімізді баршаға
танытып, тарихымызды ертенгі ұрпаққа мирас етіп қалдырытын дәрежеде
жеткізу қажет. Қазірден қолға алмасақ атам қазақ айтқандай, өзіңді
өзің сыйламасаң сені кім сыйлап қадір тұтар.
Жаһандану заманындағы қазақтың ұлттық рухы, руханилық пен ұлт
мәдениеті, транзиттік қоғамның тұрақтылығы мен тәуелсіз елдің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, тағы басқа мәселелерге арналған. Жыл санап өсіп келе
жатқан, өміріміздің барлық салаларына ене бастаған жаһандану процесі
қазіргі өтпелі кезеңнің барлық мазмұнын құрайды. Ол сонымен қатар
адамдардың санасы мен іс-қимылына әсер етіп, әлеуметтік өмірдің барлық
жақтарын қамтыды.
Қазақ халқының қазіргі діни ахуалы күрделі әрі сан-салалы.
Қазақ халқының мәдениеті мен руханиаты ислам өркениеті мен дүниесінің
ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен енді.
Ислам құндылықтары мен ислам философиясын, ислам мәдениеті мен өнерін
дамыту мен жаңарту ісіне қазақ халқы маңызды және зор үлес қосты.
Ортағасырлық мұсылмандық философиялық ойының қалыптасуы мен дамуына қуатты
серпіліс берген қазақ даласының түркі дүниесіне тән мәдени орта
қалыптастырғанын көреміз.
Бұл қалыптасқан мәдениет Қазақстан халқының барлық шаруашылық,
тұрмыстық жағдайларына лайық ыңғайластырылған болды.
Президент Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл атты өзінің кітабында
жазғанындай, Әлем біртіндеп жаһанданумен бірге, біртіндеп адамзат
қоғамдастығы дамуының біржақты әдістерінен алшақтауда. Жаһандану
біреулердің ойына сай және тиімді, бірақ бірқатар себептермен басқалардың
ойынан шықпайды[6.54].
Діннің өзі ешқашан проблема болмаған. Бірақ дін қоғамда танымдық,
ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық тепе
– теңдікті қамтамассыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларға себеп
болып, қоғамның ішкі бірлігін әлсіретіп, қақтығыстарға себеп болуы ықтимал.
Дін мәселесімен әртүрлі деңгейде шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте
және қатар өмір сүру жолдарын таба алмайтын болса, дін әр деңгейде
проблема бола бастайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты
мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап
отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр. [27.29]
Ислам жаһандағы барлық жанға тыныштық пен қайырым, әділдік, жақсылық
пен игілік тілейді, ислам мемлекеттік және қоғамдық өмірге орнына тек
мұсылмандар ғана қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі орнына тек
мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұхият қарау
қажет. Исламдық білім біздің мемлекетіміздің дамуына мықты әсер
ету мүмкіндігі бар Егерде, қоғам мүшелері иманды болса, онда олар әр кезде
Отаны үшін әрқашан қызмет етуге дайын болады.
Ұтымдылықты, зайырлықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар қоғамдық дамуды
үйлестіріп отырды. Сондықтан оларды батыс өркениетінің өнертапқыштығы деп
айтудың өзі артық. Батыс тек басқалардан бұрын қазіргі кезеңге жетті,
қоғамдық дамудың қарқынды жолына түсе алды. [37.186].
Демек, адам еркіндігі жайлы батыстық идея деп жүргеніміз тіпті де таза
батыстық нәрсе емес. Бұл құндылық әрбір мәдениеттің, әрбір өркениеттің түп
тамырында жатыр. Олай болса, қазіргі заманғы өркениеттер мен мәдениеттер
арасындағы келіспеушілік неден пайда болып отыр? Менің ойымша, бүгінгі
өркениеттердің бір-бірімен тиімді сұхбатының қиындықтары алдымен бөтен
мәдени үлгі өктемдігін жек көруге негізделген деген тұжырымды келтіру
қисынды. Батыстану мен қоғамды жетілдіру бір-біріне жақын терминдер
болғанымен, мағыналары әртүрлі. Олардың әртүрлілігі өктемдік көрсету
деңгейіне байланысты. Мысалы, қазір бүкіл Шығыс елдеріне өктем түрде ене
бастаған . Бұқаралық мәдениетті Батыстың өзінде мәселе туындатты және оның
мақсаты пайда табу, сатылу. Яғни оның дәстүрлі мәдениеттен айырмашылығы
тауар болғанында және бұл тұрғыдан алғанда оны шын мәніндегі мәдениет деуге
болмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамы мәдениетті еш уақытта тауар деп
қабылдамайды, біздің дәстүрлі мәдениетіміз қоғамның шаңырағын ұстап тұрған
діңгектердің бірі.
Ал Батыстың бұқаралық мәдениеті тауар және сондықтан да ол белсенді,
барлық елге тез бойлап еніп, таратушыларға пайда әкелуге тиіс. Батыстық
бұқаралық мсәдениеттің басқа елдерге белсенді түрде енуінің басқа себебі –
адамдардың жаңалыққа қарай ұмтылысы, яғни модаға еліктеушілік сияқты өмірде
жиі кездесетін әуестікте жатыр. Сондықтан жаңадан дамушы елдерге ол өте
жылдам еніп отыр. [33.57]
Дегенмен, бұқаралық мәдениеттің өзіне тән ерекше қасиеттері де бар.
Олар әмбебаптығы кең таралуға бейімдігі. Ол әлемдік жаһанданудың, қазіргі
кезеңдегі өркениеттер арасындағы тіл қатысудың негізгі тетіктерінің біріне
айналуда. Бұқаралық мәдениет әлем туралы ақпарат беріп отыр, басқалардың
өмірін, бізге түсініксіз адамдардың тіршілігін көрсетеді, әр түрлі
мәдениеттер өкілдерінің жақындығы мен бірлігін түсінуге мүмкіндіктер ашады.
Ол қарапайым және табиғи. Тек оның батыстық негізге арқа сүйенетіндігі
көпшілікке күман туғызады, бірақ жаһанданудың әрі қарай белең алуы
бұқаралық мәдениеттің бұл қасиетін әлсіретеді деген ойдамын. Тіпті, таяу
болашақтағы бұқаралық мәдениет туындыларында азиялық және шығыстық сипат
басым бола бастауы мүмкін. [32.24]
Шығыстың рухани мәдениеті Батыстың мәдениетінен кем түспейді, тіпті
әлем туралы біртұтастанған көзқарас және діни-философиялық түсініктердің
әмбебаптығы жағынан одан асып түседі. Бұған қазіргі әлемдегі Шығыс, Азия
философиясына деген қызығушылықтың арта түскені дәлел бола алады.
Қазіргі кезеңде барлық әлем үшін дүниені біртұтастық ретінде қабылдау
және оны пайымдай білу маңызды болып отыр. Батыс өркениеті ықпалымен
қоршаған ортаға пайда табу көзі деп қарау, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеу жер бетіндегі тіршілікті сақтап қалуға қауіп төндіріп отыр.
Шығыстың философиялық принциптері мұндай әрекетті қабылдамайды және мұндағы
әрбір өмірдің құндылығы идеясы, зорлық жасамау принципі жаңа экологиялық
сананың негізін қалауы тиіс.Шығыс өркениетіндегі ғылым батыстағыдан кем
дамыған жоқ, бірақ ол таным жүйесіне абстрактылы ойлауды тірек ете отырып,
басқа бағытта өрбіді. Ойлаудың бұл формасы қазіргі әлемге өзінің пайдасын
тигізу мүмкін. Мәселен, қазіргі үнділік ғылыми мектептің дамуына ежелгі
үнділік философиялық жүйенің ықпал еткенін ешкім жоққа шығара алмайды.Бұл
жерде айта кететін жәйт: кез келген өркениет оның қайнар бастаулары
тұрғысынан алып қарағанда, қоспасыз “таза” болып шықпайды. Ежелгі дәуірден
бастап, қазіргі заманға дейін өркениеттер мен мәдениеттер бір-бірімен өзара
ықпалдасып, байланысып, жаңа білімді, әлемді танудың жаңа үлгілерін алмасып
отырған. Ислам өркениеті, мысалға, батыстық ғылыми ой арқылы байи түсті,
үнді өркениетімен байланыста болды, Батыспен ықпалдасуын үзбеді. Одан өзіне
пайдалысын қабылдап, өз кезегінде оларға өзінің білімі мен тәжірибесін бере
білді. Ислам өркениеті мен оның тарихы туралы сөз қозғағанда орта
ғасырлардағы араб елдеріндегі ғылымның күрт дамуы жөнінде айтпай мүмкін
емес. Араб медицинасы, математикасы, философиясы өз дәуіріндегі ең алдынғы
қатарлы ойлау жүйесінің үлгісі болып табылатын.
Біз үшін жасанды, вертуалды әлемде жоғалып кетпеу, жаһандану заманында
өз төлтумалығымызды, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлауымыз бен
кейпімізді сақтап қалуымыз маңызды болып отыр. ХХІ ғасырда Батыс
мәдениетімен бәсекеге түсе алатындай рухы биік мәдениетімізді
қалыптастырған жөн. Рухы мен мәдениеті биік деңгейдегі халық пен
мемлекеттің болашағы жарқын. Оған ешқандай күмән болмас.
І.1.Тәуелсіздіккедейінгідіни ахуа
Исламның орта Азияға таралуы
Қазақ даласындағы, жалпы түркі дүниесіндегі рухани қүндылықтардың Қожа
Ахмет Йасауидің рухани мұрасымен тікелей байланысты екендігі мойындалған.
Сондықтан Қожа Ахмет Йасауидің түркі халықтарының тарихи тағдырындағы орнын
білу әрбір түркі азаматы үшін рухани қажеттілік. Қазақ халқының рухани
дүниесінің өзегі ислам діні, оның ішінде сопылық жолдың түркілік бағыты,
Қожа Ахмет Йасауи негізін салған - йасауийа тариқаты. Кезінде түркі тілі
мен мәдениетінің, мемлекеттігінің жоғалмай, сақталып қалуына себепкер
болған бұл сопылық жол түркі дүниесі мен мәдениетінің одан кейінгі
ғасырлардағы өзегі болды. Түркі халықтары Қожа Ахмет Йасауиді өзінің рухани
көшбашысы-Пірі, әулиесі санады. Оны ортағасырлық ғұламалар Қтуб әл-ақтаб
деп атады. Бұл Түркі дүниесінің Темірқазығы деген мағнаны
білдіреді.[36.32] Басқаша айтқанда, Йасауи жолынан тыс түркілер үшін
исламда жол жоқ дегенді білдіретін еді. Түркі халықтары мәдениетінің кез-
келген саласы осы Йасауи жолымен тікелей байланысты. Орта ғасырларда Йасауи
жолынан шегінген әрбір қадам түрклерді этникалық жіктелулерге түсіріп,
мемлекеттігінен айырып отырды. Түркі билігінің қуатын әлсірету үшін алдымен
оның рухани түтастығының кепілі - Йасауи жолын әлсірету қажеттігі орта
ғасырлардың өзінде белгілі болған еді. Сол себепті, Йасауи жолы сол
кезеңнің өзінде түркі билігіне қарсы күштердің жан-жақты шабуылының басты
нысанасына айналды. Нәтижесінде түркі халықтары өзінің мемлекеттігінен
айырлып, өзгенің езгісіне түсті. Бұл Йасауи жолының түркі дүниесінде қандай
орны болғандыгын бағалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні Еліміз өз
тәуелсіздігін алып, жеке мемлекет болған кезде өзінің шынайы тарихын, түркі
мемлекеттігінің күйреу себептерін білуі, ол тарихтан сабақ алуы тиіс.
Сондықтан Йасауи жолының түркі тарихындағы орнын зерттеу, оны халыққа
жеткізу өзекті мэселеге айналып отыр. Өйткені, кез-келген халық өзінің
рухани, мәдени түтастығын қалыптастыра алмаса, мемлекеттігін де сақтап қала
алмасы анық. Өкінішке орай, соңғы жылдары Қожа Ахмет Йасауи мен сопылыққа
қарсы кейбір шеттен келген діни ағымдар мен солардың ықпалына түскен
отандастарымыз тарапынан күрестің қайта басталуы қазақ халқының белгілі бір
бөлігінің санасында Қожа Ахмет Йасауи мен ол негізін салған сопылық жолдың
түркі тарихындағы орнына күмәнмен караушылардың санын көбейтті. Әсіресе,
кейбір діни саланы уағыздайтын БАҚ қүралдары Қожа Ахмет Йасауи мен қазақ
халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүріне қарсы күрес
жүргізуді әдетке айналдырды. [38.54] Алайда, Қожа Ахмет Йасауиді де, ол
негізін салған сопылык жол йасауийа тариқатын да ислам дінінен бөліп
қарастыру мүмкін емес. Әрине, Йасауи жолы арабтардағы ислам дінінің өмір
сүру формасын толық қайталамайды, өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ, Құран
аяттары мен Мұхаммед Пайғамбар хадистеріне қайшы келетін ерекшелігі жоқ.
Алайда, Йасауи жолында түркі халықтарының табиғи және мәдени ерекшелігі
барлығын жоққа шығаруға болмайды. Бірақ олардың ешқайсысы ислам дініне
қайшы келмейді. Сондықтан, бүгінгі күні Йасауи жолының түркі тарихындағы
орнын халыққа жеткізіп қоймай, оны сырттан келген әсіре діншілдердің
шабуылынан қорғау да қажет болып тұр. Ол үшін Қожа Ахмет Йасауидің, жалпы
сопылық ілімнің исламдағы орнын айқындау қажеттігі туындайды. Жалпы бұл
бағытта зерттеу жұмыстары баршылық. Қожа Ахмет Йасауи мен Йасауи жолын
зерттеу қазіргі күні жан-жақты жүргізіліп жатқандығын айтуға тиіспіз.
Йасауидің рухани мұрасын әдебиетші-ғалымдар, философтар, педагогика ғыльтмы
саласындағы мамандар жан-жақты зерттеп жатыр.[28.34] Жеткен жетістіктер де
аз емес. Өкінішке орай, ол жұмыстардың нәтижесін қолданысқа енгізіп, іске
асыру мәселесі кенжелеп отыр.
Діннің адамзат тарихындағы орны ерекше. Адамзат баласын өзге жаратылыстан
ажыратып, өзінің осы жаратылған барша мақлүқаттың қожасы екенін, бірақ сол
үшін осы әлемнің иесі алдында жауапты екендігін сезіндіретін - дін. Бұл
адамзат қоғамының діннен тыс өмір сүре алмайтындығын көрсетеді. Өйткені,
дін адамзат қоғамының басты реттеуші құралы болуымен қатар, оның мәдениеті
мен өмір салтының басты қайнар көзі болып табылады. Сондықтан кез-келген
халықтың рухани, мәдени болмысы діннен тыс болуы мүмкін емес. Бұл кез-
келген халықтың тарихи тағдырында діннің шешуші роль атқартындығын, оның
рухани, мәдени өркендеуінің көкжиектерін айқындайтын басты фактор екендігін
көрсетеді. Өзінің дәстүрлі дінінен бас тартып, өзеге дінді қабылдау кез-
келген халық үшін қауіпті қадам болып табылады. Өйткені, дінін өзгертіп,
жаңа дін қабылдаған халық, өзінің дәстүрлі мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін құрбандыққа шалып, жаңа діннің талабына сай келетін мәдениет пен
әдет-ғұрып салт-дәстүрді қайта қалыптастыруға мәжбүр болады. Тарих
сахнасына өз ата-бабаларынан мүлде бөлек халық шығады.
VIII ғасыр басынан бастап-ақ Мауараннахр мен Хорасандағы саяси
жағдай шиеленісе бастады. Оған түркілердің араб экспасиясына қарсы күресі
тікелей ықпал етті. Түркеш мемлекетін қайтадан қалпына келтірген Сулық
қаған елдің ордасын Таласқа орнатты. 720-72 Іжылдары түркештер Шаш, Ферғана
халықтарымен бірігіп, араб әскерлеріне күйрете соққы берді. Ал, 728-729
жылдары Мауараннахрды түгелдей арабтардан азат еткен жылдар болды.
Хорасаннан Мауараннахрдың бөлініп кетуі, Хорасанға келер астықтың азаюына
әкеліп соқты. 115733-734 жылдары Хорасанды аштық жайлады. Халық арасында
үкіметке қарсы наразылық күшйді. Ол наразылықты омейядтар билігне қарсы
оппозициялық күштер өздерінің пайдасына шешуге тырысты.
Хорасан VIII ғасыр басынан бастап Халифаттағы омейядтар
билігіне қарсы күрес орталығына айналды. Ол кезде Хорасанда хариджилер
мен зайдиттердің, кайсаниттердің астыртын топтары болды. Олар халықты
орталық үкіметке қарсы бас көтеруге шақырды. Осы кезде Аббасилердің
өкілдері келіп, халыққа Пайғамбар әулеті ғана әділдік орнатады деген үгіт
жүргізді. Олардың біразы Хорасан билеушісі Жунайд ибн Абд ар-Рахман қолына
түсіп, өлтірілді. Бірақ ол халық арасында күшейіп келе жатқан наразылықты
тоқтата алмады. Халиф бұл үшін Жунайд кінәлі деп тауып, оны орнынан алды.
Хорасан билеушісі болып, оның орнына 'Асим ибн
'Абдаллах тағайындалды. Ол Хорасанға келмей жатып, ал- Харис ибн Сурайдж
бастаған хариджилер көтерілісі басталды. Ол Құран мен Пайғамбар хадисі
бойынша өмір сүру керектігін, омейядтар ол жолды бүзып отырғандығын айтып,
халықты көтеріліске шақырды. Көтеріліс
күшпен басылды. Көтеріліс басшысы қашып түріктерге кетті. Одан кейін
Хорасан билігіне келген Наср ибн Саййар Түріктер мен Х-ал-Харис ибн
Сурайджға қарсы үш рет жорыққа барды. Үшінші барғанда түріктердің
қолбасшысы Күрсулді өлтіріп, Шашқа дейін барды. Шаш билеушісі оның
алдынан шығып қүрмет көрсетті. Наср ибн Саййар одан ал-Харис ибн Сурайджды
Шаштан қуып жіберуді талап етті. Ал-Харис ибн Сурайдж Шашатан Фарабқа
кетуге мәжбүр болды. [39.42]
Бұдан кейін біршама уақыт Хорасанда тыныштық орнады. Бірақ орталық
үкіметке астыртын қарсылық оппозициялық күштер тарапынан тоқтаған жоқ.
Халифат билігі Пайғамбар әулетіне Аббасилер таққа келгеннен кейін халыққа
көтеріліс алдында берген уәделерін үмытып, омейядтерден айырмашылығы болмай
қалды. Олар өздерін таққа отырғызған Абу Муслим бастаған көтеріліс
басшыларын өлтірді. Өйткені олар тағы да халықты бастап, көтеріліске шығады
деп қорықты. Абу Муслимнің өлтірілгенін есіткен халық қайтадан көтеріліске
шықты. Хорасанда 137754-755 жылдары Сумбат бастаған көтеріліс, т.б.
көтерілістер көп болды. Бұл көтерілісшілер жағында түркі әскерлері бірге
соғысты. Көтеріліс 150766-767 жылы жеңілген соң қайсанилердің Исхақ ат-
Түрк бастаған тобы шегінген түркі әскерлерімен бірге Түркістан жеріне аяқ
басты. Йасауийа тариқатының тарихы болып табылатын Насаб-нама
нұхқаларында Исхах ат-Түрік-Исхақ Бабпен бірге түркі жеріне оның ағасы Абд
ар-Рахим баб пен Абд ал-Жалил бабтың Түркістан жеріне ислам аша келгендігі
айтылады. Бұл екі кісі негізінен Түркі билеуші эулет өкідері болу керек.
Олардың келуімен Түркістан жерінде күрделі саяси-рухани өзгерістер болды.
Түргеш мемлекеті ыдырағаннан кейін майда иеліктерге бөлшктеніп кеткен
түркілер, ислам дінінің оппозицилық ағымы-қайсанилердің келуімен тарих
сахнасына жаңа мемлекеттерді шығарды. Ол мемлекеттер исламның оппзициялық
бағыты-қайсанийа ағымын үхтанған мемлекеттер болды. Олар Қарлұқ-Қарахан
мемлекеті жэне Сырдың төменгі ағысында пайда болған Оғыз мемлекеті еді.
Қарлүқ-Қарахан мемлекетінің билеушісі Исхақ бабатың ағасы Абд ар-Рахим-
Сатуқ Бұғра хан болды. Оғыз мемлекетінің билігі Исхақ бабтың інісі-Абд ал-
Жалил баб-Хорасан-Ата колына тиді. Осы тарихи оқиғалардан қалған тарихи
ескерткіштер Сайрамдағы Абд ал-Азиз баб кесенесі, Тараздағы Әулие
Қарахан кесенесі, Сыр бойындағы Хорасан Ата, Бабата қалашығындағы Баб-
Ата (Исхақ баб) кесенелері.
Қазақстандағы (1917 ж.дейінгі) исламның білім беру тарихы.
ХVІІ-ХV-ІІІ ғ. даланың ресейлік ықпал сферасына енуі исламның
позициясын күшейтті, Түркия арқылы келетін исламшылдық идеялардың нығаю
ықпалдарынан қауіптене отырып ресейлік шенеуліктердің қолдауымен қатар
молдалары арқылы ары қарай дамыды. Қазақ жастары рухани білімді Уфа, Қазан,
Орынбор, Поволжье, Приуралдағы мұсылмандық оқу орындарынан алды. Мысалы,
Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев Уфадағы Ғалия медресесінде
оқыған. Атақты ғалым В.В.Радловтың сараптамасы бойынша Стерлибаш
(Башқұртстан) медресесінде жыл сайын 150 қазақты оқуға қабылдау жүзеге
асырылған. Осы уақытта Қазақстандағы мешіттердің қарқынды құрылысы жүріп
жатты, олардың басында татар молдалары тұрды. ХІХ ғасырдың ортасында тек
қана Семейде 7-8 татар медресесі, Петропавлда 7 мектеп пен медресе жұмыс
істеді. [33.45]
Кейбір сараптама бойынша 1911 жылы Ресей империясындағы мешіттердің
жалпы саны 26969-ды құрады, 16331358 мұсылманға қызмет көрсететін 46492дін
қызметкері болды (1-кесте).
1-кесте
Ресейдегі 1911 жылғы мұсылман қауымының жағдайы
Аймақ Жалпы саны
Мұсылмандар Мешіттер Дін қызметкерлері
Орынбор дуаны 4572276 6144 12341
Таврия басқарма 224365 845 981
округі
Орал облысы 505525 59 50
Сырдария облысы 1382839 2373 3924
Ферғана облысы 2017889 7496 14660
Самарқанд облысы 967719 3469 6478
Семей облысы 1031953 288 189
Дағыстан облысы 631687 1954 2104
Кавказ және басқалар 4997105 4341 5765
Барлығы 16331358 26969 46492
[32.67]
Ұзақ уақыт бойы Ресейдегі мұсылман тұрғындар территориясында діни
білім беру исламның қайнар көзі болып табылатын Құранды оқып-үйренуге
арналды. 1716 жылы І.Петрдің бұйрығы бойынша дипломат және шығыстанушы
Андре де Риеге тиісті, Құранның француз тіліндегі аудармасынан орыс тіліне
аударылған аудармасы басылып шықты. Кітап Алкоран о Магомете, или Закон
турецкий деп аталды. І.Петр дәуірінде Құранның аудармалары П.Постников пен
Д.Кантемир тараптарынан да жасалды. [33.35] Мінез-құлықты тәрбиелейтін діни
әдебиеттер Түркістан өлкесінің Ресей империясы құрамына енуінен бастап
белсенді түрде тарала бастады. 1787 жылы ІІ.Екатеринаның жарлығы бойынша
ресейлік түрік тұрғындарына тегін тарату үшін Құранның толық араб тіліндегі
мәтіні басылды. Мәтінді баспаға дайындау ісін Усман Исмаил атқарды. 1789
жылдан бастап 1798 жылға дейін тиражы 150 мың данаға жететін Құранның 5
басылымы шықты. Құранның араб тіліндегі толық мәтіні үшін құйылған шрифт
алғашқы мұсылман баспаханасы ашылған Қазан қаласына жіберіледі. 1787-1917
жылдар аралығында Ресейде Құранның 172 басылымы, 191 таңдалып алынған
сүрелердің басылымы, 100-ден аса жеке сүрелердің басылымы шықты. Бұл
аудармалар А.С.Пушкин, П.Я.Чаадаев, Л.Н.Толстой, В.С.Соловьев, И.А.Бунин
секілді орыс ақындарының, жазушылар мен философтарының шығармашылықтарында
Құрандық сарындардың туындауына әсер етті. Сонымен қатар, Құранға
негізделген иман шарттары, қорғаушы дұғалар, т.б. басылды. Құранның
түпнұсқадан жасалмаған аудармалары орыс әдебиетшісі М.И.Веревкин (1790ж),
ақын А.Колмаков (1792ж), К.Николаев (1864ж) тарапынан жасалды. И.Ф.Готфальд
(1863ж) пен В.Ф.Гиргас (1878ж) Құранға арналған сөздіктер құрастырды.
Д.Н.Богусловский (1871ж) мен Г.С.Саблуков орыс оқырмандарына арнап
түпнұсқадан Құранның аудармасын жасады. 1907 жылғы Г.С.Саблуков басылымына
араб тіліндегі мәтіні де қосылды. Ресейдегі исламтанудың елеулі кезеңі 1859
жылы Әулие Синодтың қаражатымен басылған Құранның толық конкордаксы немесе
осы кітаптың діни, заңнамалық, тарихи және әдеби бастамасын зерттеу
басшылықтарына арналған, мәтіндерінің мағынасы мен барлық сөздерінің кілті
болып табылды. Оны осы еңбекті дайындағаны үшін Арыстан парсы орденіне және
І дәрежелі Күн орденіне ұсынылған Мырза Мұхаммед әл-Хаджи Қасымұлы
дайындады. Құран іліміне ХІХ-ХХ ғасырларда шет елдерде В.В.Бартольд,
А.Е.Крымский, А.Ф.Шебунин секілді ғалымдар үлкен үлестерін қосты. [33.67]
1800 жылдан бастап Ресейде исламдық діни әдебиеттердің басылымына
қойылған шектеулер алынып тасталды. 1917 жылғы төңкеріске дейін Ресейдің 8
қаласында араб шрифті бар баспаханалар жұмыс жасады, ал араб шрифтіне
қатысты алғашқы баспахана 1722 жылы құрылды. ХVІІІ ғасырдың соңына қарай
ислам және Құран туралы түпнұсқа және аударма материалдары жарияланады. Осы
уақыттан бастап ресейде Құран оқудың шығыстанушылық тәртібін зерттейтін
және оның мәтінін түсіндіретін оқу орындары ашылады. Шетелдік әдебиеттер
үнемі түркішілдік және исламшылдық насихат мазмұнды болғандықтан кітаптарды
шекарадан өткізуге жиі-жиі тыйым салынып тұрды.
Ресей аймағындағы отырықшы тұрғындар арасында жеке діни тұлғалардың
мәртебесін иемденген мешіт жанындағы мектептер кеңінен тарала бастады. ХХ
ғасырдың 30-жылдарына дейін Түркістан өлкесінің территориясында бірнеше
мектеп түрлері: мешіт жанындағы мектептер, сауатты және бай адамдардың
үйлерінің жанынан ашылған көшпелі деп аталатын мектептер болды. Түркістан
өлкесінде мешіттер жанындағы мектептер 7 мыңға жуық болды және Семейде 34
мектеп болды деп есептеледі. Мешіт жанындағы мектептердегі дәріс арнайы
үйлерде оқытылды.
Семей өлкесіндегі тұрғындар көшпелі болуына байланысты көшпелі
мектептер деп танылған 200-ге жуық мектептер болды. Кейбір деректер
олардың саны 247 болған деп көрсетеді. Оқу, негізінде, қыс және күз
айларында жүргізілді, оқуға балаларды 7-8 жастан бастап алды және ұлдар мен
қыздар бөлек оқытылды. Дәрісті үлкен беделге ие молда мен оның шәкірттері
жүргізді. Оқу мерзімі қатаң сақталмады, 3-4 жылдан 7-8 жылға дейін созылды.
Мектеп бағдарламасына араб фонетикасы мен әліпбиі, арифметика негіздері
және барлық оқу кезеңдерінде жүргізілетін Құран енді. Ортаазиялық мектептер
бағдарламасына Физули, Науаи және өзге де түркітілдес авторлардың ақындық
жинақтарын оқу, сонымен қатар Төрт кітап (Чор китоб) діни-дидактикалық
жинағын оқып-үйрену енді. Бұл мектептердегі оқыту дайын, ауызша сөз
тіркестерін жаттауға негізделді. Осылай оқытудың нәтижесінде өскелең ұрпақ
діни мәдениетті игерумен қатар үлкен көлемді поэтикалық мәтіндерді есте
сақтады, осының негізінде шәкірттер өздерінің шығармашылықтарын тудырды.
[32.46]
Бастауыш оқу сатысын бітірген жастар білімдерін Құранды жатқа оқушылар
мектебінде (ХІХ ғасырдың орта шенінде Түркістан өлкесінде олардың жалпы
саны 271-ге жеткен) жалғастыра алатын болды, Исфиджаб, Сайрам, Тараз,
Түркістан, Отырар және басқа да қалалардағы медреселер саны 84-ке жетті.
Медреседегі оқу кеңейтілген бағдарлама бойынша жүргізілді, діни пәндерден
басқа құқық, тарих, логика, риторика, география, философия, математика,
астрономия және медицина оқытылды. Көптеген атақты ғұламалар өз
кезеңдерінде молдалар, қазылар және басқа да діни қызметкерлер дайындайтын
медреселерден тәлім алған. Медресені бітірген түлектердің кейбірі
білімдерін Таяу Шығыстың шетелдік ірі оқу орындарында жалғастырған. Орталық
Азияда қыздарға діни білімдерді білімді әйелдер берді, олардың көпшілігі
молдалардың әйелдері болды. Бағдарламаға иман шарттарын, Құранды оқып-
үйрену, дұғалар мен салттық мәтіндерді, діни өлеңдерді, ортаазиялық әдебиет
шедеврлерін оқу енгізілді. [33.28]
ХІХ ғасырдың екінші жартысында діни оқу орындарына параллель түрде
жаңа әдісті деп аталатын мектептер, мұғалімдік семинариялар (мысалы, 1872-
1919 жылдар аралығында Қазан мұғалімдер семинариясында 1500-ге жуық татар,
башқұрт, қазақ жастары білім алған), гимназиялар бой көрсете бастайды.
Омск, Орынбор, Торғай, Орскдегі оқу орындарында ұлттық кадрларды
дайындау жүзеге асырылады. Жаңа әдісті мектептердің даму жолына қазақ
ағартушысы Ы.Алтынсарин үлкен үлесін қосады.
Мұсылман қоғамдастықтарды басқару үшін ІІ.Екатеринаның жарлығымен 1788
жылдың 22 қыркүйегінен бастап Уфалық мұсылмандық діни ұйым құрылып, оның
ашылуы 1789 жылы 4 желтоқсанда өткізіледі. 1796 жылы Орынборға ауыстырылған
ұйым 1802 жылға дейін Орынборда қалады. 1846 жылдан бастап Орынбор
мұсылмандық діни ұйымы (ОМДҰ) деп атала бастайды. ОМДҰ құрамына 3,5 млн
мұсылман және 2700 имам енетін 400 қауымды біріктірді. 1782 жылы ресей
астанасындағы тұңғыш мешіт салынды.
1831 жылы Симферополь қаласында Тавриялық және 1872 жылы күнгей
Кавказда екі мұсылмандық діни басқарма ашылады. Оларды мемлекет
қазынашылығы қаржыланып отырған. Ұйымды мүфти мен оның үш мәслихатшысы
басқарады. І.Александрдің жарлығы бойынша мүфти мұсылмандар тарапынан
сайлануы тиіс болған, алайда іс жүзінде ол ішкі істер министрінің ұсынуымен
император тарапынан тағайындалған. 1889 жылы бұл қызмет сайлау түрінде
болды, ал мәслихатшылар түрлі мүфтияттардағы тағайындаулар түрлі схемалар
бойынша жүзеге асырылатындығына қарамастан мүфтидің ұсынуымен сайланды
(алғашында бұл қызметке де сайланатын болған). Діни ұйымның (ДҰ) міндетіне
шариғат ережелері мен ресейлік заңнамалардың негізіндегі соттық
тәжірибелерді жүргізу, мешіттердің құрылысы мен жөнделуі кірді.
Сол кездегі білім жүйелері мен мешіттердегі кадрларды аттестациялау
маңызды мәселе болып табылды, мысалы, бастапқыда ОМДҰ құрамында жергілікті
тұрғындар сайлаған 12000-нан аса дін қызметкерлері болды. ОМДҰ-да олардың
діни ілімдер туралы білімдері тексеріледі. Діни ілімдер туралы білімдерін
тексеру барысында дін қызметкері атағына үміткерлер ислам теориясы мен
тәжірибесінен емтихан тапсырады. Сонан соң ДҰ ерекше куәлік бере отырып,
оларға ахун, мухтасиб, хатиб, имам, муэззин секілді діни атақтарды береді.
Куәлікте, сонымен қатар, педагогикалық біліктіліктері – мүдаррис, мұғалім,
мұғалім-сибйан көрсетіледі. Барлық құжаттар: болыстық әкімшілік бекіткен
ауылдық қауымның шешімі, ДҰ мәслихатының көшірмесі, орыс тілі білімі туралы
куәлігі – губерниялық басқармаға жіберіледі. Саяси сенімділік тексерілген
соң императордың қандай да бір діни қызметке тағайындау жарлығы шығады.
Кейбір діни қызметкерлер жарлық шықпастан қызмет жасайды, бірақ дін
қызметкерлерін дайындаудың бюрократиялық процедулары діни сословиенің
қалыптаса бастауына алып келді.
Діни білімге дүнияуи пәндер мен орыс тілінің енуін орыс православиелік
шіркеулерінің басқарудың барлық акцияларын демеуі секілді қолдады. Ресей
Мемлекеттік Думасындағы мұсылман фракциясы Иттифак (Келісім) партиясы
құрылған Үшінші бүкілресейлік мұсылмандар съезінің өткізілуіне негіз болды.
Съезде үкіметтің мұсылмандар ісіне араласуын шектейтін және ағартушылық,
қайырымдылық, т.с.с. салаларында діни мекемелердің құқығын кеңейтетін діни
реформалардың жобасы қабылданды. Мұсылман фракциясы балалардың исламдық
дәстүр мен мәдениет рухында тәрбиленуін және білім алуын шектегендіктен
1906 жылы 31 наурызда қабылданған бұратаналарға арналған бастауыш
училищелер Ережесінің күшін жою өтінішімен шығады. Мұсылман фракциясының
депутаттары өздерінің өтініштерінде барлық діни мектептердің билігін
халықты ағарту министрлігінің басқаруынан алып ДҰ-на беруді баяндадйы, бұл
өтініштер біршама уақыт өткен соң жүзеге асырылады.
Кеңес үкіметі жылдарында исламдық білім беру.
Кеңес мемлекеті мен дін арасындағы өзара қатынастар оңайлықпен
құрылмады: жылымық кезеңі қуғын-сүргінге алмасты. 1917 жылдың 11
желтоқсанында Кеңес үкіметі Тәрбие мен білім ісін діни ведомстводан Халық
Ағарту комиссариатына енгізу туралы Қаулы қабылдайды. 1918 ж. 20 қаңтарда
Халық Комиссарлары Кеңесі Декреті негізінде Халық Ағарту комиссариатына
бағынатын барлық мемлекеттік және жекеменшік мектептерде діни ілім-білімге
үйретуге, кез-келген діни әдет-ғұрыптардың орындалуына тыйым салынды.
Сонымен қатар дінді мынадай түрде оқуға тыйым салынған жоқ, яғни: РСФСР
Халық Комиссарлары Кеңесі мен ұлттар ісі бойынша Халық Комиссариатының
Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына үндеуінде мұсылмандардың
нанымы мен әдет-ғұрыптарының еркіндігі мен құқықтарына қол сұқпаушылық
жайлы хабарланды; мұсылмандардың құқықтары елдің барлық азаматтарының
құқықтарымен бірдей деп мойындалды. [32.78]
Мұрағат құжаттары, 20-шы жылдары далалық жердің тұрғындары балаларды
діни ілімге оқыту үшін мектеп ғимараттарын халыққа беру туралы өтініш
білдіргендерін дәлелдейді. Сонда жергілікті әкімшілік бірыңғай еңбектік
мектептерде жалпы білім беру пәндері бойынша дәрістер аяқталғаннан кейін
діни ілімді де оқытуға қарсы еместіктерін білдірді. Мұндайда халыққа білім
беру бөлімдеріне қарасты бірыңғай еңбектік мектеп пен ағарту қызметкерлері
діни ілім оқытушысы бола алмады. Өйткені Кеңес үкіметі жаңа кеңестік
мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз ете алмады, халық өз балаларын
ескі кадрлардың оларды сауаттылықта үйрететін және діни білім арқылы оларға
қандай-да болсын білім беретін мектептеріне орналастыруға тырысты.
Негізінде діни ағарту саласында мемлекет саясаты РСФСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1918 ж. 20 қаңтарда Шіркеудің мемлекеттен және мектептің
шіркеуден бөлінуі туралы қабылданған Декретімен анықталды.
20-шы жылдардың соңына дейін мемлекеттік органдардың ислам діні мен
мұсылмандарға деген қатынасы жаман болмаған көрінеді деп есептейді
зерттеушілер, большевиктер исламды зорлықпен жою мұсылман халқының
санасында ислам догмаларының тек нығаюына алып келуі мүмкін екенін түсінді.
Сондай-ақ мұсылмандарды революция жағына жеңу үшін оларға қандай-да бір
ерекше тәсілдерді табу, дау-дамайды, оның ішінде діни негіздегі жанжалды
ушықтырып алмау қажет болды. Ғалымдар дінге қарсы күресу кезеңдерін шартты
түрде екіге бөлді: біріншісі – 20-шы жылдар, онда мәдени-ағартушылық
әдістер мен дінге қарсы уағыздар (атеистік тақырыпқа арналған спектакльдер,
комсомолдық ораза, айт, Алланы импровизациялық жерлеу т.б.) алғашқы орынға
қойылды және 30-шы жылдар, ол кезде дінге қарсы уағыз дінге қарсы күреске
ұласты.
Уақыт өте келе БОСК Діни бірлестіктер туралы Қаулысы жарыққа
шыққаннан кейін Кеңес үкіметінің діни ұйымдар қызметінің үстінен қатаң
бақылау жүргізу басталады. 1929 ж. 1 шілдесінен бастап ҚазКСР ОСК қаулысына
сәйкес барлық мешіт пен мектептерде мұсылман діни ілімін оқытуға тыйым
салынды, діни ғимараттар беталды жабылды, ал дін басылары қуғын-сүргінге
ұшырады. Р.С.Аменов пен З.Ш.Айткенов Ұлы Отан соғысы қарсаңында Павлодар
облысында Павлодар қаласындағы мешіттен басқа бірде-бір қызмет атқаратын
мешіттің қалмағаны туралы жазады. Осы жылдар ішінде бүкіл республика
бойынша 12 мың мешіттен 10 мыңнан астамы жабылды. [29.7]
Шіркеу мен мемлекет арасындағы қатынастар тек соғыс жылдары кезінде
дұрыстала бастайды. Бұл кезеңде Мұсылмандардың ортаазиаттық рухани
басқармасы құрылады, елде мешіттер ашылады: Қазақстанда 1948 ж. 29 мешіт
жұмыс істеді. Аллаға құлшылық ету кедергісіз өтті, ал молдалар елге шығып,
қорғаныс мұқтаждықтарына керек-жарақ жинады. 1941 ж. Соғысқұмар кәпірлер
одағы жойылды. 1944 ж. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесіне қарасты діни
ғұрыптар ісі бойынша Кеңес құрылады, ол 1946 ж. Діни қоғамдастықтардың
ғибадатханалары туралы Қаулы қабылдайды, онда мешіттерді себепсіз жабуға
тыйым салды.
40-50 жылдарды мемлекет пен дін арасындағы қатынастарға қатысты тыныш
кезең деп атауға болады. Алайда 1954 ж. 7 шілдесінде-ақ КОКП ОК Ғылыми-
атеистік уағызда және оның жақсаруындағы ірі кемшіліктер туралы Қаулы
қабылдайды. Қазақстанның КП ОК бюросы 1957 ж. 24 сәуірде Діни уағызда және
оның күшеюі шамасында кемшіліктер туралы сәйкестенген Қаулы қабылдайды.
1958 ж. 28 қарашада КОКП ОК Киелі жерлер деп аталатын орындарға қажылық
етуді қысқарту шаралары туралы, 1960 ж. 13 қаңтарда Діннің ғұрыптар
туралы кеңестік заңнамасын бұзуды жою шаралары туралы Қаулы шығады.
Әкімшілік органдар осы құжаттарды негіз ете келе, түрлі сылтауларды алға
тартып бақылаудың түр-түрін күшейтеді: діни тұлғаларды қылмыстық
жауапкершілікке тартудан бастап киелі жерлерді жабуға және сонда
орналасқан ғимараттарды мәдени және шаруашылық қажеттіліктерге беруге
дейін. Мұрағат мәліметтеріне сүйене отырып, тіркелмеген діни
қызметкерлердің қызметіне жол бермеу үшін 1971-1972 жж. қылмыстық
жауапкершілікке 100-ден астам адам тартылған болатын, 1100-ден астам адамға
салық салынды, ғибадат етушілердің қажылығын ұйымдастырушы 20-дан астам
адам киелі жерлерден қуылды, өз еркімен салынған ғибадатханалар
құрылысының 168 жағдайы анықталды және тыйым салынды, киелі жерлердің
қызметін қайтадан бастаудың 17 жағдайы кездесті деп жазады С.Саржан.
Бір жағынан, Кеңес үкіметі қаулыларында діндарлардың дін тұту
еркіндігінің құқықтары мойындалды және оларға әкімшілік шараларды қолдануға
жол бермеу керектігіне назар аударылды. Екінші жақтан, барлық жерде
діндарлардың құқықтарына нұқсан келді.
Бұл жылдары елде исламға деген қызығушылық, елдің әсіресе оңтүстік
өңірінде арта бастады. Кеңес үкіметінің бақылауында болса да, Меккеге
қажылық ету жалғаса берді, ал халық, оның ішінде кейбір партиялық
жұмысшылар да мұсылмандық әдет-ғұрыптарды сақтауын жалғастыра берді. Діни
дайындықты Мир-Араб Бұқарасында (40-45 оқушы) медресе жүзеге асырды, ол
кәсіби ислам кадрларының қажеттілігін қанағаттандыра алмады.
Белгілі зерттеуші А.В.Малашенко былай деп жазады: Кеңес әкімшілігі
мұсылмандық дін ісіне бақылау орнатты. Сондай-ақ мына жағдайлар да таныс,
яғни шенеунік, ірі орынды иелену үшін мұсылман діни тұлғаларынан бейресми
рұқсатын алуға жүгінді. Партиялық функционерлердің исламды сынауы, оған
қамқор болып жүрген дін басыларымен бірлесе отырып қызмет атқаруына кедергі
болған жоқ. Оның үстіне коммунистік элитаны басқаратын өкілдердің көпшілігі
өздерін мұсылманбыз деп санап, тұрмыста көбінесе ислам салт-дәстүрлерін
ұстанады.
І.2.Тәуелсіздіктен кейінгі діни ахуал.
Тәуелсіздік жылдарында исламдық бағыттағы білімді негіздеу.
Қазақстанда тәуелсіздік жылдары ішінде мешіттерде, оқу орындарында,
мәдени-ағартушылық қоғамдарда (мысалы, осы бағыт бойынша үлкен жұмысты
Қағанат ғылыми-мәдени орталығы атқарды) Құран мен араб тілін оқып-
үйренген адамдардың қанағаттанарлықтай көптеген тобы құрылды. Мешіттер
көбіне дербес шаруашылық етуші субъектілер ретінде қызмет етті: олар ұсақ-
түйек сату кәсіпорындарына қаражат бөлді, басқалары фермерлік мақсаттар
үшін жер арендалады. Бұл әрекет ҚР діни бірлестіктер өндірістік,
шаруашылық, кәсіпкерлік қызметпен коммерциялық заңды тұлғаларды құру
арқылы, сондай-ақ тікелей айналыса алады деп үндейтін заңнамасына қайшы
емес. Сонымен қатар мешіттер, халықтың жоғары емес тұрмыс жағдайында оған
күшті идеологиялық тұрғыдан ықпал ете отырып білім, дәнекерлік, арбитражды,
қайырымдылық міндеттер атқарды.
Діни мекемелерге діни білім мен айналысуға тыйым салынбаған: оларға
мұндай мүмкіндікті 1992 ж. шыққан Заң ұсынады, онда діни бірлестіктер
ішінде қоғамдар, бауырластықтар және басқа да азаматтар белестігі діни
әдебиет пен басқа да мәдени-ағартушылық қызметті үйрену үшін құрыла алады
делінген.
Ислам негіздеріне оқыту көбінесе Таяу Шығыс елдерінің қорларымен
қаржыланды, оқу курстарының оқытушылары да осы елдердің азаматтары болып
табылды. 1997 ж. 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Халықты
миграциялау туралы Заңның 11 бабы 5 тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасында ресми тіркелген, діни бірлестіктерде кәсіби қызметін жүзеге
асырушы азаматтығы жоқ тұлғалар мен шет ел азаматтары босқындар (жұмыс
мигранттары) қатарына жатпайды. Бұл дегеніміз, діни бірлестіктердің басқа
да көптеген жұмыс берушілерге тән секілді шетелдік жұмыс күшін тарту үшін
рұқсат алу мұқтаждығының жоқ екенін білдіреді.
Діндарлар санының артуы қазақстандықтардың діни білімінің сапасы
туралы мәселені өзекті етіп алға қойды. [32.58]
І.3.Дін туралы заң және Миссионерлік.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22- бабында былай делінген: Әркімнің ар – ождан
бостандығына құқығы бар. Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке
басының ісі .Бұл жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан – 2030
деген Қазақстан халқына жолдауында: Әртүрлі этикалық және діни
топтардың біреуіне мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің
болашағы жоқ, - деген болатын. [37.58]
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1. Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [32.39]
2. Республикада басқа мемлекеттердің Республика аумағындағы
қызметі, сондай – ақ шетелдік діни орталықтар саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халқаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
3. Шет елдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай – ақ шетелдік діни орталықтардың Республиканың тиісті мемлекеттік
келісуі арқылы жүзеге асырылады.
Он төртінші бапта былай жазылған:2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез - келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. [35.13]
Ең басты тармақтарының бірі осы я сонғы уақытта миссионерлік
бағыттардың да көбейіп кетті, егерде біз көп ұлтты мемлекетдеп
өзімізді жұбататын болсақ, онда біз қателескеніміз, егерде әр ұлттың
діни наным сенімдеріне жол бергеніміз, олардың тілі мен діліне де жол
ашқанымыз. Мына Егова куәгерлері кәгерге таңда біздің, заңымызға түбегейлі
қарсы Егова куәгерлері жалауға, тууға құрмет көрсетпейміз делінгені
жайында кітіптарында баян етілген. Яғни бұның астарында мемлекетті жоққа
шығару, енді қалғаны әр келген миссионерлік бағытқа, тісімізді батыра
алмасақ. Ертенгі күні жастарымыз солардың етегінде кетсе, сонда қазақ
халқының миссионерлікке жем болғаны ма?
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер
туралы былай жазылған:
1.Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [33.38]
Сонау атамқазақ қалыптастырған тілі, ділі, діні қайда кетті.
Сонғы жылдары Қазақстан 50 – елдің қатарына қосылатыны рас соған лайықты
қыламыз деп, жастарымызды шет елдерге жіберіп жатырмыз олжақтың
менталитетін үйреніп қазақ даласына енгізуге тырысуда үш қайнаса сорпасы
қосыл майтын халықтың ділін тықпыштайды бұған қарап ертеңгі қазақ
қоғамының негізін қалыптыстыратын жастар емеспе. Ертеңгі ұрпаққа мирас
етіп қалдырған діні, ділі не болмақ. Қазақстанда түрлі дәстүрлі емес
культтар саны өсуде. Атап айтсақ, 1990 жылдары жаңа культтар саны 10-нан
сәл асатын болса қазіргі уақытта жаңа культтардың саны 160-тан асады.
“Кришна санасы қоғамы”, “Соңғы өсиет шіркеуі”, “Жаңа аспан”, “Жаңа өмір
шіркеуі” сынды ХХ ғасырдың наным-сенімдері үгіт-насихат жұмыстарын түрлі
мерекелік және қайырымдылық іс-шаралар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
бөлім: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Қоғам, дін және
мәдениет: ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5-7
2. Жаһандану және
мәдениет: ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .7-9
I – Бөлім. Қазақстандағы
Ислам: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
І.1. Тәуелсіздікке дейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...10-23
І.2. Тәуелсіздіктен кейінгі діни
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..24-25
І.3. Дін туралы заң және
миссионерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-29
II – Бөлім. Оңтүстік Қазақстандағы діни
ахуал: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
ІІ.1. Оңтүстік Қазақстандағы діни
орталықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... 30-33
ІІ.2. Дін және
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..34-38
ІІ.3. Жаһандану және діни білім беру мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ...39-4 7
III – Қорытынды
бөлім: ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48-50
IV – Пайдаланған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-5 2
Кіріспе
Зерттеу жұмысының максаты мен міндеті. Бұл зерттеу жұмысымның негізгі
мақсаты жаһандану барысында қазақ қоғамының діни түйсігін аша отырып.
Жаһанданудың дін мен мәдениетке ықпалын көрсете білу. Жаһанданудың
дінге кері тартпа жағын дәлелдеу. Қазақ халқының дін, діл, тіл
мәселелерін көтере отырып болашақ ұрпаққа мирас етіп қалдыруды негіздеп,
соны аша білу. Егер де дәлірек тұжырымдасақ, келесі үміттерді жүзеге
асырумен байланысты болатыны айқындалады:
• мемлекет пен діни бірлестік қатынастарын реттейтін заңнамадағы
өзгеріс;
• ҚМДБ үйлестіруші рөлінің күшеюі;
• жастардың дінге деген қызығушылықтарының артуы;
• имамдардың білім деңгейлерінің артуы;
тұтастай исламдық даму.
Зерттеу әдісі. Зерттеу жүмысында салыстыру, ғаламдану процессін
синтездей отырып, анализ жасау әдісі қолданады. Яғни жаһандану барысында
Қазақстанның діни ахуалын ашықтай отырып, Қ.А. Йассауидің сопылық бағытын
негіздей отырып дәлелді пікірлер келтіріледі.
Диплом жұмысының кұрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр
тарау үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, 35-
беттен тұрады.
• Такырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін
алғаннан кейін, қазак халқының Қазақстанда исламдық білімнің болашағы
туралы мәселе біздің зерттеуіміз үшін аса маңызды болып саналады. ҚР
ислам мен исламдық білімнің болашағын оптимистік тұрғыдан бағалайды.
Ислам – болашақ сенімі, сондықтан да ислам бізде дамитын болады.
Егер де біздің ҚМДБ имамдар білімінің сапасына көп көңіл бөлетін
болса, исламдық ағартудың болашағы жарқын болады деп ойлаймын.
Яғни исламдық білім беру мен білімді қалай жетілдіруге және тиімді етуге
болатыны туралы қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда исламық білім берумен мен
жетілдіруге ықпал жасау. Қазіргі жаһандану барысында қазақ қоғамының
қаралмай жатқан мәселелерді негіздеу.
- мемлекетпен келісім жасай отырып республика мектептеріне кішігірім
көлемде дінтану сабақтарын, сондай-ақ ЖОО арнайы курстарды ендіру;
- мемлекет барлық дәстүрлі емес дін мен секталарды өз бақылауына алуы,
олардың қызметін шектеу;
- дін басыларына тыңдармандардың кең ауқымын қамтамасыз ету үшін
оларды мемлекеттік шараларға шақыру;
- білім және ағарту мекемелерінде исламды тереңдетіп оқыту үшін олрдың
жүйесін кеңейту;
Мемлекетаралық және жаһандану процесін одан әрі
унификациялаудың болашақты нысана еткен процесі, қалай дегенмен де, осынау
әрі мағыналы, әрі кереғар мәндегі процеске ерікті-еріксіз түрде тартылған
мемлекеттің саяси-қоғамдық құрылғысына айтарлықтай әсер ететіні өзінен-өзі
белгілі.
Қоғам, дін және мәдениет.
Қазіргі таңда адамзат тарихы кең қанат жайған жаһандану процесін
бастан өткеруде. Біз осы жаһандану прцесіне өте үлкен дайындықпен
келуіміз қажет. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевтің халыққа жолдауында: Біз өз мүмкіндігіміз бен
қабілетімізді баршамызға ортақ мақсатқа, еліміздің одан әрі
өркендеуіне жұмсаумыз керек[7.45]. Ғаламдану әлем елдерінің арасындағы
экономикалық бәсекелестікті күшейте түседі Ол бәсекелестіктен қашып
құтылмаймыз. Біз жаһандануды қаласақ та, қаламасақ та жаһандану
процесі жүріп жатқаны анық. Тек сол өз ұлттық мүддемізді ұмытпасақ
сол ғана бізідің жұтылып кетуден сақтайды. Сол мүдденің басты
болшегі біздің – дінімізбен, тіліміз, діліміз қалай болмақ. Жеке бір
қоғамболып қалыптасқансон өз дінімізді асқақтатып, тілімізді баршаға
танытып, тарихымызды ертенгі ұрпаққа мирас етіп қалдырытын дәрежеде
жеткізу қажет. Қазірден қолға алмасақ атам қазақ айтқандай, өзіңді
өзің сыйламасаң сені кім сыйлап қадір тұтар.
Жаһандану заманындағы қазақтың ұлттық рухы, руханилық пен ұлт
мәдениеті, транзиттік қоғамның тұрақтылығы мен тәуелсіз елдің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету, тағы басқа мәселелерге арналған. Жыл санап өсіп келе
жатқан, өміріміздің барлық салаларына ене бастаған жаһандану процесі
қазіргі өтпелі кезеңнің барлық мазмұнын құрайды. Ол сонымен қатар
адамдардың санасы мен іс-қимылына әсер етіп, әлеуметтік өмірдің барлық
жақтарын қамтыды.
Қазақ халқының қазіргі діни ахуалы күрделі әрі сан-салалы.
Қазақ халқының мәдениеті мен руханиаты ислам өркениеті мен дүниесінің
ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен енді.
Ислам құндылықтары мен ислам философиясын, ислам мәдениеті мен өнерін
дамыту мен жаңарту ісіне қазақ халқы маңызды және зор үлес қосты.
Ортағасырлық мұсылмандық философиялық ойының қалыптасуы мен дамуына қуатты
серпіліс берген қазақ даласының түркі дүниесіне тән мәдени орта
қалыптастырғанын көреміз.
Бұл қалыптасқан мәдениет Қазақстан халқының барлық шаруашылық,
тұрмыстық жағдайларына лайық ыңғайластырылған болды.
Президент Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл атты өзінің кітабында
жазғанындай, Әлем біртіндеп жаһанданумен бірге, біртіндеп адамзат
қоғамдастығы дамуының біржақты әдістерінен алшақтауда. Жаһандану
біреулердің ойына сай және тиімді, бірақ бірқатар себептермен басқалардың
ойынан шықпайды[6.54].
Діннің өзі ешқашан проблема болмаған. Бірақ дін қоғамда танымдық,
ғылыми, идеялық және практикалық тұрғыдан өзіндік функционалдық тепе
– теңдікті қамтамассыз ете алмаса, басқа қолайсыз жағдайларға себеп
болып, қоғамның ішкі бірлігін әлсіретіп, қақтығыстарға себеп болуы ықтимал.
Дін мәселесімен әртүрлі деңгейде шұғылданып жүргендер бірге, бірлікте
және қатар өмір сүру жолдарын таба алмайтын болса, дін әр деңгейде
проблема бола бастайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты
мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап
отыр. Басты мәселе мұсылмандардың діни танымында жатыр. [27.29]
Ислам жаһандағы барлық жанға тыныштық пен қайырым, әділдік, жақсылық
пен игілік тілейді, ислам мемлекеттік және қоғамдық өмірге орнына тек
мұсылмандар ғана қажет. Исламның қоғамдық өмірдегі орнына тек
мұсылмандар ғана емес, Қазақстанның барлық халқы да мұхият қарау
қажет. Исламдық білім біздің мемлекетіміздің дамуына мықты әсер
ету мүмкіндігі бар Егерде, қоғам мүшелері иманды болса, онда олар әр кезде
Отаны үшін әрқашан қызмет етуге дайын болады.
Ұтымдылықты, зайырлықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар қоғамдық дамуды
үйлестіріп отырды. Сондықтан оларды батыс өркениетінің өнертапқыштығы деп
айтудың өзі артық. Батыс тек басқалардан бұрын қазіргі кезеңге жетті,
қоғамдық дамудың қарқынды жолына түсе алды. [37.186].
Демек, адам еркіндігі жайлы батыстық идея деп жүргеніміз тіпті де таза
батыстық нәрсе емес. Бұл құндылық әрбір мәдениеттің, әрбір өркениеттің түп
тамырында жатыр. Олай болса, қазіргі заманғы өркениеттер мен мәдениеттер
арасындағы келіспеушілік неден пайда болып отыр? Менің ойымша, бүгінгі
өркениеттердің бір-бірімен тиімді сұхбатының қиындықтары алдымен бөтен
мәдени үлгі өктемдігін жек көруге негізделген деген тұжырымды келтіру
қисынды. Батыстану мен қоғамды жетілдіру бір-біріне жақын терминдер
болғанымен, мағыналары әртүрлі. Олардың әртүрлілігі өктемдік көрсету
деңгейіне байланысты. Мысалы, қазір бүкіл Шығыс елдеріне өктем түрде ене
бастаған . Бұқаралық мәдениетті Батыстың өзінде мәселе туындатты және оның
мақсаты пайда табу, сатылу. Яғни оның дәстүрлі мәдениеттен айырмашылығы
тауар болғанында және бұл тұрғыдан алғанда оны шын мәніндегі мәдениет деуге
болмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамы мәдениетті еш уақытта тауар деп
қабылдамайды, біздің дәстүрлі мәдениетіміз қоғамның шаңырағын ұстап тұрған
діңгектердің бірі.
Ал Батыстың бұқаралық мәдениеті тауар және сондықтан да ол белсенді,
барлық елге тез бойлап еніп, таратушыларға пайда әкелуге тиіс. Батыстық
бұқаралық мсәдениеттің басқа елдерге белсенді түрде енуінің басқа себебі –
адамдардың жаңалыққа қарай ұмтылысы, яғни модаға еліктеушілік сияқты өмірде
жиі кездесетін әуестікте жатыр. Сондықтан жаңадан дамушы елдерге ол өте
жылдам еніп отыр. [33.57]
Дегенмен, бұқаралық мәдениеттің өзіне тән ерекше қасиеттері де бар.
Олар әмбебаптығы кең таралуға бейімдігі. Ол әлемдік жаһанданудың, қазіргі
кезеңдегі өркениеттер арасындағы тіл қатысудың негізгі тетіктерінің біріне
айналуда. Бұқаралық мәдениет әлем туралы ақпарат беріп отыр, басқалардың
өмірін, бізге түсініксіз адамдардың тіршілігін көрсетеді, әр түрлі
мәдениеттер өкілдерінің жақындығы мен бірлігін түсінуге мүмкіндіктер ашады.
Ол қарапайым және табиғи. Тек оның батыстық негізге арқа сүйенетіндігі
көпшілікке күман туғызады, бірақ жаһанданудың әрі қарай белең алуы
бұқаралық мәдениеттің бұл қасиетін әлсіретеді деген ойдамын. Тіпті, таяу
болашақтағы бұқаралық мәдениет туындыларында азиялық және шығыстық сипат
басым бола бастауы мүмкін. [32.24]
Шығыстың рухани мәдениеті Батыстың мәдениетінен кем түспейді, тіпті
әлем туралы біртұтастанған көзқарас және діни-философиялық түсініктердің
әмбебаптығы жағынан одан асып түседі. Бұған қазіргі әлемдегі Шығыс, Азия
философиясына деген қызығушылықтың арта түскені дәлел бола алады.
Қазіргі кезеңде барлық әлем үшін дүниені біртұтастық ретінде қабылдау
және оны пайымдай білу маңызды болып отыр. Батыс өркениеті ықпалымен
қоршаған ортаға пайда табу көзі деп қарау, оны технологиялық тұрғыдан
бөлшектеу жер бетіндегі тіршілікті сақтап қалуға қауіп төндіріп отыр.
Шығыстың философиялық принциптері мұндай әрекетті қабылдамайды және мұндағы
әрбір өмірдің құндылығы идеясы, зорлық жасамау принципі жаңа экологиялық
сананың негізін қалауы тиіс.Шығыс өркениетіндегі ғылым батыстағыдан кем
дамыған жоқ, бірақ ол таным жүйесіне абстрактылы ойлауды тірек ете отырып,
басқа бағытта өрбіді. Ойлаудың бұл формасы қазіргі әлемге өзінің пайдасын
тигізу мүмкін. Мәселен, қазіргі үнділік ғылыми мектептің дамуына ежелгі
үнділік философиялық жүйенің ықпал еткенін ешкім жоққа шығара алмайды.Бұл
жерде айта кететін жәйт: кез келген өркениет оның қайнар бастаулары
тұрғысынан алып қарағанда, қоспасыз “таза” болып шықпайды. Ежелгі дәуірден
бастап, қазіргі заманға дейін өркениеттер мен мәдениеттер бір-бірімен өзара
ықпалдасып, байланысып, жаңа білімді, әлемді танудың жаңа үлгілерін алмасып
отырған. Ислам өркениеті, мысалға, батыстық ғылыми ой арқылы байи түсті,
үнді өркениетімен байланыста болды, Батыспен ықпалдасуын үзбеді. Одан өзіне
пайдалысын қабылдап, өз кезегінде оларға өзінің білімі мен тәжірибесін бере
білді. Ислам өркениеті мен оның тарихы туралы сөз қозғағанда орта
ғасырлардағы араб елдеріндегі ғылымның күрт дамуы жөнінде айтпай мүмкін
емес. Араб медицинасы, математикасы, философиясы өз дәуіріндегі ең алдынғы
қатарлы ойлау жүйесінің үлгісі болып табылатын.
Біз үшін жасанды, вертуалды әлемде жоғалып кетпеу, жаһандану заманында
өз төлтумалығымызды, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлауымыз бен
кейпімізді сақтап қалуымыз маңызды болып отыр. ХХІ ғасырда Батыс
мәдениетімен бәсекеге түсе алатындай рухы биік мәдениетімізді
қалыптастырған жөн. Рухы мен мәдениеті биік деңгейдегі халық пен
мемлекеттің болашағы жарқын. Оған ешқандай күмән болмас.
І.1.Тәуелсіздіккедейінгідіни ахуа
Исламның орта Азияға таралуы
Қазақ даласындағы, жалпы түркі дүниесіндегі рухани қүндылықтардың Қожа
Ахмет Йасауидің рухани мұрасымен тікелей байланысты екендігі мойындалған.
Сондықтан Қожа Ахмет Йасауидің түркі халықтарының тарихи тағдырындағы орнын
білу әрбір түркі азаматы үшін рухани қажеттілік. Қазақ халқының рухани
дүниесінің өзегі ислам діні, оның ішінде сопылық жолдың түркілік бағыты,
Қожа Ахмет Йасауи негізін салған - йасауийа тариқаты. Кезінде түркі тілі
мен мәдениетінің, мемлекеттігінің жоғалмай, сақталып қалуына себепкер
болған бұл сопылық жол түркі дүниесі мен мәдениетінің одан кейінгі
ғасырлардағы өзегі болды. Түркі халықтары Қожа Ахмет Йасауиді өзінің рухани
көшбашысы-Пірі, әулиесі санады. Оны ортағасырлық ғұламалар Қтуб әл-ақтаб
деп атады. Бұл Түркі дүниесінің Темірқазығы деген мағнаны
білдіреді.[36.32] Басқаша айтқанда, Йасауи жолынан тыс түркілер үшін
исламда жол жоқ дегенді білдіретін еді. Түркі халықтары мәдениетінің кез-
келген саласы осы Йасауи жолымен тікелей байланысты. Орта ғасырларда Йасауи
жолынан шегінген әрбір қадам түрклерді этникалық жіктелулерге түсіріп,
мемлекеттігінен айырып отырды. Түркі билігінің қуатын әлсірету үшін алдымен
оның рухани түтастығының кепілі - Йасауи жолын әлсірету қажеттігі орта
ғасырлардың өзінде белгілі болған еді. Сол себепті, Йасауи жолы сол
кезеңнің өзінде түркі билігіне қарсы күштердің жан-жақты шабуылының басты
нысанасына айналды. Нәтижесінде түркі халықтары өзінің мемлекеттігінен
айырлып, өзгенің езгісіне түсті. Бұл Йасауи жолының түркі дүниесінде қандай
орны болғандыгын бағалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні Еліміз өз
тәуелсіздігін алып, жеке мемлекет болған кезде өзінің шынайы тарихын, түркі
мемлекеттігінің күйреу себептерін білуі, ол тарихтан сабақ алуы тиіс.
Сондықтан Йасауи жолының түркі тарихындағы орнын зерттеу, оны халыққа
жеткізу өзекті мэселеге айналып отыр. Өйткені, кез-келген халық өзінің
рухани, мәдени түтастығын қалыптастыра алмаса, мемлекеттігін де сақтап қала
алмасы анық. Өкінішке орай, соңғы жылдары Қожа Ахмет Йасауи мен сопылыққа
қарсы кейбір шеттен келген діни ағымдар мен солардың ықпалына түскен
отандастарымыз тарапынан күрестің қайта басталуы қазақ халқының белгілі бір
бөлігінің санасында Қожа Ахмет Йасауи мен ол негізін салған сопылық жолдың
түркі тарихындағы орнына күмәнмен караушылардың санын көбейтті. Әсіресе,
кейбір діни саланы уағыздайтын БАҚ қүралдары Қожа Ахмет Йасауи мен қазақ
халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүріне қарсы күрес
жүргізуді әдетке айналдырды. [38.54] Алайда, Қожа Ахмет Йасауиді де, ол
негізін салған сопылык жол йасауийа тариқатын да ислам дінінен бөліп
қарастыру мүмкін емес. Әрине, Йасауи жолы арабтардағы ислам дінінің өмір
сүру формасын толық қайталамайды, өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ, Құран
аяттары мен Мұхаммед Пайғамбар хадистеріне қайшы келетін ерекшелігі жоқ.
Алайда, Йасауи жолында түркі халықтарының табиғи және мәдени ерекшелігі
барлығын жоққа шығаруға болмайды. Бірақ олардың ешқайсысы ислам дініне
қайшы келмейді. Сондықтан, бүгінгі күні Йасауи жолының түркі тарихындағы
орнын халыққа жеткізіп қоймай, оны сырттан келген әсіре діншілдердің
шабуылынан қорғау да қажет болып тұр. Ол үшін Қожа Ахмет Йасауидің, жалпы
сопылық ілімнің исламдағы орнын айқындау қажеттігі туындайды. Жалпы бұл
бағытта зерттеу жұмыстары баршылық. Қожа Ахмет Йасауи мен Йасауи жолын
зерттеу қазіргі күні жан-жақты жүргізіліп жатқандығын айтуға тиіспіз.
Йасауидің рухани мұрасын әдебиетші-ғалымдар, философтар, педагогика ғыльтмы
саласындағы мамандар жан-жақты зерттеп жатыр.[28.34] Жеткен жетістіктер де
аз емес. Өкінішке орай, ол жұмыстардың нәтижесін қолданысқа енгізіп, іске
асыру мәселесі кенжелеп отыр.
Діннің адамзат тарихындағы орны ерекше. Адамзат баласын өзге жаратылыстан
ажыратып, өзінің осы жаратылған барша мақлүқаттың қожасы екенін, бірақ сол
үшін осы әлемнің иесі алдында жауапты екендігін сезіндіретін - дін. Бұл
адамзат қоғамының діннен тыс өмір сүре алмайтындығын көрсетеді. Өйткені,
дін адамзат қоғамының басты реттеуші құралы болуымен қатар, оның мәдениеті
мен өмір салтының басты қайнар көзі болып табылады. Сондықтан кез-келген
халықтың рухани, мәдени болмысы діннен тыс болуы мүмкін емес. Бұл кез-
келген халықтың тарихи тағдырында діннің шешуші роль атқартындығын, оның
рухани, мәдени өркендеуінің көкжиектерін айқындайтын басты фактор екендігін
көрсетеді. Өзінің дәстүрлі дінінен бас тартып, өзеге дінді қабылдау кез-
келген халық үшін қауіпті қадам болып табылады. Өйткені, дінін өзгертіп,
жаңа дін қабылдаған халық, өзінің дәстүрлі мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін құрбандыққа шалып, жаңа діннің талабына сай келетін мәдениет пен
әдет-ғұрып салт-дәстүрді қайта қалыптастыруға мәжбүр болады. Тарих
сахнасына өз ата-бабаларынан мүлде бөлек халық шығады.
VIII ғасыр басынан бастап-ақ Мауараннахр мен Хорасандағы саяси
жағдай шиеленісе бастады. Оған түркілердің араб экспасиясына қарсы күресі
тікелей ықпал етті. Түркеш мемлекетін қайтадан қалпына келтірген Сулық
қаған елдің ордасын Таласқа орнатты. 720-72 Іжылдары түркештер Шаш, Ферғана
халықтарымен бірігіп, араб әскерлеріне күйрете соққы берді. Ал, 728-729
жылдары Мауараннахрды түгелдей арабтардан азат еткен жылдар болды.
Хорасаннан Мауараннахрдың бөлініп кетуі, Хорасанға келер астықтың азаюына
әкеліп соқты. 115733-734 жылдары Хорасанды аштық жайлады. Халық арасында
үкіметке қарсы наразылық күшйді. Ол наразылықты омейядтар билігне қарсы
оппозициялық күштер өздерінің пайдасына шешуге тырысты.
Хорасан VIII ғасыр басынан бастап Халифаттағы омейядтар
билігіне қарсы күрес орталығына айналды. Ол кезде Хорасанда хариджилер
мен зайдиттердің, кайсаниттердің астыртын топтары болды. Олар халықты
орталық үкіметке қарсы бас көтеруге шақырды. Осы кезде Аббасилердің
өкілдері келіп, халыққа Пайғамбар әулеті ғана әділдік орнатады деген үгіт
жүргізді. Олардың біразы Хорасан билеушісі Жунайд ибн Абд ар-Рахман қолына
түсіп, өлтірілді. Бірақ ол халық арасында күшейіп келе жатқан наразылықты
тоқтата алмады. Халиф бұл үшін Жунайд кінәлі деп тауып, оны орнынан алды.
Хорасан билеушісі болып, оның орнына 'Асим ибн
'Абдаллах тағайындалды. Ол Хорасанға келмей жатып, ал- Харис ибн Сурайдж
бастаған хариджилер көтерілісі басталды. Ол Құран мен Пайғамбар хадисі
бойынша өмір сүру керектігін, омейядтар ол жолды бүзып отырғандығын айтып,
халықты көтеріліске шақырды. Көтеріліс
күшпен басылды. Көтеріліс басшысы қашып түріктерге кетті. Одан кейін
Хорасан билігіне келген Наср ибн Саййар Түріктер мен Х-ал-Харис ибн
Сурайджға қарсы үш рет жорыққа барды. Үшінші барғанда түріктердің
қолбасшысы Күрсулді өлтіріп, Шашқа дейін барды. Шаш билеушісі оның
алдынан шығып қүрмет көрсетті. Наср ибн Саййар одан ал-Харис ибн Сурайджды
Шаштан қуып жіберуді талап етті. Ал-Харис ибн Сурайдж Шашатан Фарабқа
кетуге мәжбүр болды. [39.42]
Бұдан кейін біршама уақыт Хорасанда тыныштық орнады. Бірақ орталық
үкіметке астыртын қарсылық оппозициялық күштер тарапынан тоқтаған жоқ.
Халифат билігі Пайғамбар әулетіне Аббасилер таққа келгеннен кейін халыққа
көтеріліс алдында берген уәделерін үмытып, омейядтерден айырмашылығы болмай
қалды. Олар өздерін таққа отырғызған Абу Муслим бастаған көтеріліс
басшыларын өлтірді. Өйткені олар тағы да халықты бастап, көтеріліске шығады
деп қорықты. Абу Муслимнің өлтірілгенін есіткен халық қайтадан көтеріліске
шықты. Хорасанда 137754-755 жылдары Сумбат бастаған көтеріліс, т.б.
көтерілістер көп болды. Бұл көтерілісшілер жағында түркі әскерлері бірге
соғысты. Көтеріліс 150766-767 жылы жеңілген соң қайсанилердің Исхақ ат-
Түрк бастаған тобы шегінген түркі әскерлерімен бірге Түркістан жеріне аяқ
басты. Йасауийа тариқатының тарихы болып табылатын Насаб-нама
нұхқаларында Исхах ат-Түрік-Исхақ Бабпен бірге түркі жеріне оның ағасы Абд
ар-Рахим баб пен Абд ал-Жалил бабтың Түркістан жеріне ислам аша келгендігі
айтылады. Бұл екі кісі негізінен Түркі билеуші эулет өкідері болу керек.
Олардың келуімен Түркістан жерінде күрделі саяси-рухани өзгерістер болды.
Түргеш мемлекеті ыдырағаннан кейін майда иеліктерге бөлшктеніп кеткен
түркілер, ислам дінінің оппозицилық ағымы-қайсанилердің келуімен тарих
сахнасына жаңа мемлекеттерді шығарды. Ол мемлекеттер исламның оппзициялық
бағыты-қайсанийа ағымын үхтанған мемлекеттер болды. Олар Қарлұқ-Қарахан
мемлекеті жэне Сырдың төменгі ағысында пайда болған Оғыз мемлекеті еді.
Қарлүқ-Қарахан мемлекетінің билеушісі Исхақ бабатың ағасы Абд ар-Рахим-
Сатуқ Бұғра хан болды. Оғыз мемлекетінің билігі Исхақ бабтың інісі-Абд ал-
Жалил баб-Хорасан-Ата колына тиді. Осы тарихи оқиғалардан қалған тарихи
ескерткіштер Сайрамдағы Абд ал-Азиз баб кесенесі, Тараздағы Әулие
Қарахан кесенесі, Сыр бойындағы Хорасан Ата, Бабата қалашығындағы Баб-
Ата (Исхақ баб) кесенелері.
Қазақстандағы (1917 ж.дейінгі) исламның білім беру тарихы.
ХVІІ-ХV-ІІІ ғ. даланың ресейлік ықпал сферасына енуі исламның
позициясын күшейтті, Түркия арқылы келетін исламшылдық идеялардың нығаю
ықпалдарынан қауіптене отырып ресейлік шенеуліктердің қолдауымен қатар
молдалары арқылы ары қарай дамыды. Қазақ жастары рухани білімді Уфа, Қазан,
Орынбор, Поволжье, Приуралдағы мұсылмандық оқу орындарынан алды. Мысалы,
Т.Жомартбаев, М.Сералин, Б.Майлин, М.Жұмабаев Уфадағы Ғалия медресесінде
оқыған. Атақты ғалым В.В.Радловтың сараптамасы бойынша Стерлибаш
(Башқұртстан) медресесінде жыл сайын 150 қазақты оқуға қабылдау жүзеге
асырылған. Осы уақытта Қазақстандағы мешіттердің қарқынды құрылысы жүріп
жатты, олардың басында татар молдалары тұрды. ХІХ ғасырдың ортасында тек
қана Семейде 7-8 татар медресесі, Петропавлда 7 мектеп пен медресе жұмыс
істеді. [33.45]
Кейбір сараптама бойынша 1911 жылы Ресей империясындағы мешіттердің
жалпы саны 26969-ды құрады, 16331358 мұсылманға қызмет көрсететін 46492дін
қызметкері болды (1-кесте).
1-кесте
Ресейдегі 1911 жылғы мұсылман қауымының жағдайы
Аймақ Жалпы саны
Мұсылмандар Мешіттер Дін қызметкерлері
Орынбор дуаны 4572276 6144 12341
Таврия басқарма 224365 845 981
округі
Орал облысы 505525 59 50
Сырдария облысы 1382839 2373 3924
Ферғана облысы 2017889 7496 14660
Самарқанд облысы 967719 3469 6478
Семей облысы 1031953 288 189
Дағыстан облысы 631687 1954 2104
Кавказ және басқалар 4997105 4341 5765
Барлығы 16331358 26969 46492
[32.67]
Ұзақ уақыт бойы Ресейдегі мұсылман тұрғындар территориясында діни
білім беру исламның қайнар көзі болып табылатын Құранды оқып-үйренуге
арналды. 1716 жылы І.Петрдің бұйрығы бойынша дипломат және шығыстанушы
Андре де Риеге тиісті, Құранның француз тіліндегі аудармасынан орыс тіліне
аударылған аудармасы басылып шықты. Кітап Алкоран о Магомете, или Закон
турецкий деп аталды. І.Петр дәуірінде Құранның аудармалары П.Постников пен
Д.Кантемир тараптарынан да жасалды. [33.35] Мінез-құлықты тәрбиелейтін діни
әдебиеттер Түркістан өлкесінің Ресей империясы құрамына енуінен бастап
белсенді түрде тарала бастады. 1787 жылы ІІ.Екатеринаның жарлығы бойынша
ресейлік түрік тұрғындарына тегін тарату үшін Құранның толық араб тіліндегі
мәтіні басылды. Мәтінді баспаға дайындау ісін Усман Исмаил атқарды. 1789
жылдан бастап 1798 жылға дейін тиражы 150 мың данаға жететін Құранның 5
басылымы шықты. Құранның араб тіліндегі толық мәтіні үшін құйылған шрифт
алғашқы мұсылман баспаханасы ашылған Қазан қаласына жіберіледі. 1787-1917
жылдар аралығында Ресейде Құранның 172 басылымы, 191 таңдалып алынған
сүрелердің басылымы, 100-ден аса жеке сүрелердің басылымы шықты. Бұл
аудармалар А.С.Пушкин, П.Я.Чаадаев, Л.Н.Толстой, В.С.Соловьев, И.А.Бунин
секілді орыс ақындарының, жазушылар мен философтарының шығармашылықтарында
Құрандық сарындардың туындауына әсер етті. Сонымен қатар, Құранға
негізделген иман шарттары, қорғаушы дұғалар, т.б. басылды. Құранның
түпнұсқадан жасалмаған аудармалары орыс әдебиетшісі М.И.Веревкин (1790ж),
ақын А.Колмаков (1792ж), К.Николаев (1864ж) тарапынан жасалды. И.Ф.Готфальд
(1863ж) пен В.Ф.Гиргас (1878ж) Құранға арналған сөздіктер құрастырды.
Д.Н.Богусловский (1871ж) мен Г.С.Саблуков орыс оқырмандарына арнап
түпнұсқадан Құранның аудармасын жасады. 1907 жылғы Г.С.Саблуков басылымына
араб тіліндегі мәтіні де қосылды. Ресейдегі исламтанудың елеулі кезеңі 1859
жылы Әулие Синодтың қаражатымен басылған Құранның толық конкордаксы немесе
осы кітаптың діни, заңнамалық, тарихи және әдеби бастамасын зерттеу
басшылықтарына арналған, мәтіндерінің мағынасы мен барлық сөздерінің кілті
болып табылды. Оны осы еңбекті дайындағаны үшін Арыстан парсы орденіне және
І дәрежелі Күн орденіне ұсынылған Мырза Мұхаммед әл-Хаджи Қасымұлы
дайындады. Құран іліміне ХІХ-ХХ ғасырларда шет елдерде В.В.Бартольд,
А.Е.Крымский, А.Ф.Шебунин секілді ғалымдар үлкен үлестерін қосты. [33.67]
1800 жылдан бастап Ресейде исламдық діни әдебиеттердің басылымына
қойылған шектеулер алынып тасталды. 1917 жылғы төңкеріске дейін Ресейдің 8
қаласында араб шрифті бар баспаханалар жұмыс жасады, ал араб шрифтіне
қатысты алғашқы баспахана 1722 жылы құрылды. ХVІІІ ғасырдың соңына қарай
ислам және Құран туралы түпнұсқа және аударма материалдары жарияланады. Осы
уақыттан бастап ресейде Құран оқудың шығыстанушылық тәртібін зерттейтін
және оның мәтінін түсіндіретін оқу орындары ашылады. Шетелдік әдебиеттер
үнемі түркішілдік және исламшылдық насихат мазмұнды болғандықтан кітаптарды
шекарадан өткізуге жиі-жиі тыйым салынып тұрды.
Ресей аймағындағы отырықшы тұрғындар арасында жеке діни тұлғалардың
мәртебесін иемденген мешіт жанындағы мектептер кеңінен тарала бастады. ХХ
ғасырдың 30-жылдарына дейін Түркістан өлкесінің территориясында бірнеше
мектеп түрлері: мешіт жанындағы мектептер, сауатты және бай адамдардың
үйлерінің жанынан ашылған көшпелі деп аталатын мектептер болды. Түркістан
өлкесінде мешіттер жанындағы мектептер 7 мыңға жуық болды және Семейде 34
мектеп болды деп есептеледі. Мешіт жанындағы мектептердегі дәріс арнайы
үйлерде оқытылды.
Семей өлкесіндегі тұрғындар көшпелі болуына байланысты көшпелі
мектептер деп танылған 200-ге жуық мектептер болды. Кейбір деректер
олардың саны 247 болған деп көрсетеді. Оқу, негізінде, қыс және күз
айларында жүргізілді, оқуға балаларды 7-8 жастан бастап алды және ұлдар мен
қыздар бөлек оқытылды. Дәрісті үлкен беделге ие молда мен оның шәкірттері
жүргізді. Оқу мерзімі қатаң сақталмады, 3-4 жылдан 7-8 жылға дейін созылды.
Мектеп бағдарламасына араб фонетикасы мен әліпбиі, арифметика негіздері
және барлық оқу кезеңдерінде жүргізілетін Құран енді. Ортаазиялық мектептер
бағдарламасына Физули, Науаи және өзге де түркітілдес авторлардың ақындық
жинақтарын оқу, сонымен қатар Төрт кітап (Чор китоб) діни-дидактикалық
жинағын оқып-үйрену енді. Бұл мектептердегі оқыту дайын, ауызша сөз
тіркестерін жаттауға негізделді. Осылай оқытудың нәтижесінде өскелең ұрпақ
діни мәдениетті игерумен қатар үлкен көлемді поэтикалық мәтіндерді есте
сақтады, осының негізінде шәкірттер өздерінің шығармашылықтарын тудырды.
[32.46]
Бастауыш оқу сатысын бітірген жастар білімдерін Құранды жатқа оқушылар
мектебінде (ХІХ ғасырдың орта шенінде Түркістан өлкесінде олардың жалпы
саны 271-ге жеткен) жалғастыра алатын болды, Исфиджаб, Сайрам, Тараз,
Түркістан, Отырар және басқа да қалалардағы медреселер саны 84-ке жетті.
Медреседегі оқу кеңейтілген бағдарлама бойынша жүргізілді, діни пәндерден
басқа құқық, тарих, логика, риторика, география, философия, математика,
астрономия және медицина оқытылды. Көптеген атақты ғұламалар өз
кезеңдерінде молдалар, қазылар және басқа да діни қызметкерлер дайындайтын
медреселерден тәлім алған. Медресені бітірген түлектердің кейбірі
білімдерін Таяу Шығыстың шетелдік ірі оқу орындарында жалғастырған. Орталық
Азияда қыздарға діни білімдерді білімді әйелдер берді, олардың көпшілігі
молдалардың әйелдері болды. Бағдарламаға иман шарттарын, Құранды оқып-
үйрену, дұғалар мен салттық мәтіндерді, діни өлеңдерді, ортаазиялық әдебиет
шедеврлерін оқу енгізілді. [33.28]
ХІХ ғасырдың екінші жартысында діни оқу орындарына параллель түрде
жаңа әдісті деп аталатын мектептер, мұғалімдік семинариялар (мысалы, 1872-
1919 жылдар аралығында Қазан мұғалімдер семинариясында 1500-ге жуық татар,
башқұрт, қазақ жастары білім алған), гимназиялар бой көрсете бастайды.
Омск, Орынбор, Торғай, Орскдегі оқу орындарында ұлттық кадрларды
дайындау жүзеге асырылады. Жаңа әдісті мектептердің даму жолына қазақ
ағартушысы Ы.Алтынсарин үлкен үлесін қосады.
Мұсылман қоғамдастықтарды басқару үшін ІІ.Екатеринаның жарлығымен 1788
жылдың 22 қыркүйегінен бастап Уфалық мұсылмандық діни ұйым құрылып, оның
ашылуы 1789 жылы 4 желтоқсанда өткізіледі. 1796 жылы Орынборға ауыстырылған
ұйым 1802 жылға дейін Орынборда қалады. 1846 жылдан бастап Орынбор
мұсылмандық діни ұйымы (ОМДҰ) деп атала бастайды. ОМДҰ құрамына 3,5 млн
мұсылман және 2700 имам енетін 400 қауымды біріктірді. 1782 жылы ресей
астанасындағы тұңғыш мешіт салынды.
1831 жылы Симферополь қаласында Тавриялық және 1872 жылы күнгей
Кавказда екі мұсылмандық діни басқарма ашылады. Оларды мемлекет
қазынашылығы қаржыланып отырған. Ұйымды мүфти мен оның үш мәслихатшысы
басқарады. І.Александрдің жарлығы бойынша мүфти мұсылмандар тарапынан
сайлануы тиіс болған, алайда іс жүзінде ол ішкі істер министрінің ұсынуымен
император тарапынан тағайындалған. 1889 жылы бұл қызмет сайлау түрінде
болды, ал мәслихатшылар түрлі мүфтияттардағы тағайындаулар түрлі схемалар
бойынша жүзеге асырылатындығына қарамастан мүфтидің ұсынуымен сайланды
(алғашында бұл қызметке де сайланатын болған). Діни ұйымның (ДҰ) міндетіне
шариғат ережелері мен ресейлік заңнамалардың негізіндегі соттық
тәжірибелерді жүргізу, мешіттердің құрылысы мен жөнделуі кірді.
Сол кездегі білім жүйелері мен мешіттердегі кадрларды аттестациялау
маңызды мәселе болып табылды, мысалы, бастапқыда ОМДҰ құрамында жергілікті
тұрғындар сайлаған 12000-нан аса дін қызметкерлері болды. ОМДҰ-да олардың
діни ілімдер туралы білімдері тексеріледі. Діни ілімдер туралы білімдерін
тексеру барысында дін қызметкері атағына үміткерлер ислам теориясы мен
тәжірибесінен емтихан тапсырады. Сонан соң ДҰ ерекше куәлік бере отырып,
оларға ахун, мухтасиб, хатиб, имам, муэззин секілді діни атақтарды береді.
Куәлікте, сонымен қатар, педагогикалық біліктіліктері – мүдаррис, мұғалім,
мұғалім-сибйан көрсетіледі. Барлық құжаттар: болыстық әкімшілік бекіткен
ауылдық қауымның шешімі, ДҰ мәслихатының көшірмесі, орыс тілі білімі туралы
куәлігі – губерниялық басқармаға жіберіледі. Саяси сенімділік тексерілген
соң императордың қандай да бір діни қызметке тағайындау жарлығы шығады.
Кейбір діни қызметкерлер жарлық шықпастан қызмет жасайды, бірақ дін
қызметкерлерін дайындаудың бюрократиялық процедулары діни сословиенің
қалыптаса бастауына алып келді.
Діни білімге дүнияуи пәндер мен орыс тілінің енуін орыс православиелік
шіркеулерінің басқарудың барлық акцияларын демеуі секілді қолдады. Ресей
Мемлекеттік Думасындағы мұсылман фракциясы Иттифак (Келісім) партиясы
құрылған Үшінші бүкілресейлік мұсылмандар съезінің өткізілуіне негіз болды.
Съезде үкіметтің мұсылмандар ісіне араласуын шектейтін және ағартушылық,
қайырымдылық, т.с.с. салаларында діни мекемелердің құқығын кеңейтетін діни
реформалардың жобасы қабылданды. Мұсылман фракциясы балалардың исламдық
дәстүр мен мәдениет рухында тәрбиленуін және білім алуын шектегендіктен
1906 жылы 31 наурызда қабылданған бұратаналарға арналған бастауыш
училищелер Ережесінің күшін жою өтінішімен шығады. Мұсылман фракциясының
депутаттары өздерінің өтініштерінде барлық діни мектептердің билігін
халықты ағарту министрлігінің басқаруынан алып ДҰ-на беруді баяндадйы, бұл
өтініштер біршама уақыт өткен соң жүзеге асырылады.
Кеңес үкіметі жылдарында исламдық білім беру.
Кеңес мемлекеті мен дін арасындағы өзара қатынастар оңайлықпен
құрылмады: жылымық кезеңі қуғын-сүргінге алмасты. 1917 жылдың 11
желтоқсанында Кеңес үкіметі Тәрбие мен білім ісін діни ведомстводан Халық
Ағарту комиссариатына енгізу туралы Қаулы қабылдайды. 1918 ж. 20 қаңтарда
Халық Комиссарлары Кеңесі Декреті негізінде Халық Ағарту комиссариатына
бағынатын барлық мемлекеттік және жекеменшік мектептерде діни ілім-білімге
үйретуге, кез-келген діни әдет-ғұрыптардың орындалуына тыйым салынды.
Сонымен қатар дінді мынадай түрде оқуға тыйым салынған жоқ, яғни: РСФСР
Халық Комиссарлары Кеңесі мен ұлттар ісі бойынша Халық Комиссариатының
Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына үндеуінде мұсылмандардың
нанымы мен әдет-ғұрыптарының еркіндігі мен құқықтарына қол сұқпаушылық
жайлы хабарланды; мұсылмандардың құқықтары елдің барлық азаматтарының
құқықтарымен бірдей деп мойындалды. [32.78]
Мұрағат құжаттары, 20-шы жылдары далалық жердің тұрғындары балаларды
діни ілімге оқыту үшін мектеп ғимараттарын халыққа беру туралы өтініш
білдіргендерін дәлелдейді. Сонда жергілікті әкімшілік бірыңғай еңбектік
мектептерде жалпы білім беру пәндері бойынша дәрістер аяқталғаннан кейін
діни ілімді де оқытуға қарсы еместіктерін білдірді. Мұндайда халыққа білім
беру бөлімдеріне қарасты бірыңғай еңбектік мектеп пен ағарту қызметкерлері
діни ілім оқытушысы бола алмады. Өйткені Кеңес үкіметі жаңа кеңестік
мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз ете алмады, халық өз балаларын
ескі кадрлардың оларды сауаттылықта үйрететін және діни білім арқылы оларға
қандай-да болсын білім беретін мектептеріне орналастыруға тырысты.
Негізінде діни ағарту саласында мемлекет саясаты РСФСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1918 ж. 20 қаңтарда Шіркеудің мемлекеттен және мектептің
шіркеуден бөлінуі туралы қабылданған Декретімен анықталды.
20-шы жылдардың соңына дейін мемлекеттік органдардың ислам діні мен
мұсылмандарға деген қатынасы жаман болмаған көрінеді деп есептейді
зерттеушілер, большевиктер исламды зорлықпен жою мұсылман халқының
санасында ислам догмаларының тек нығаюына алып келуі мүмкін екенін түсінді.
Сондай-ақ мұсылмандарды революция жағына жеңу үшін оларға қандай-да бір
ерекше тәсілдерді табу, дау-дамайды, оның ішінде діни негіздегі жанжалды
ушықтырып алмау қажет болды. Ғалымдар дінге қарсы күресу кезеңдерін шартты
түрде екіге бөлді: біріншісі – 20-шы жылдар, онда мәдени-ағартушылық
әдістер мен дінге қарсы уағыздар (атеистік тақырыпқа арналған спектакльдер,
комсомолдық ораза, айт, Алланы импровизациялық жерлеу т.б.) алғашқы орынға
қойылды және 30-шы жылдар, ол кезде дінге қарсы уағыз дінге қарсы күреске
ұласты.
Уақыт өте келе БОСК Діни бірлестіктер туралы Қаулысы жарыққа
шыққаннан кейін Кеңес үкіметінің діни ұйымдар қызметінің үстінен қатаң
бақылау жүргізу басталады. 1929 ж. 1 шілдесінен бастап ҚазКСР ОСК қаулысына
сәйкес барлық мешіт пен мектептерде мұсылман діни ілімін оқытуға тыйым
салынды, діни ғимараттар беталды жабылды, ал дін басылары қуғын-сүргінге
ұшырады. Р.С.Аменов пен З.Ш.Айткенов Ұлы Отан соғысы қарсаңында Павлодар
облысында Павлодар қаласындағы мешіттен басқа бірде-бір қызмет атқаратын
мешіттің қалмағаны туралы жазады. Осы жылдар ішінде бүкіл республика
бойынша 12 мың мешіттен 10 мыңнан астамы жабылды. [29.7]
Шіркеу мен мемлекет арасындағы қатынастар тек соғыс жылдары кезінде
дұрыстала бастайды. Бұл кезеңде Мұсылмандардың ортаазиаттық рухани
басқармасы құрылады, елде мешіттер ашылады: Қазақстанда 1948 ж. 29 мешіт
жұмыс істеді. Аллаға құлшылық ету кедергісіз өтті, ал молдалар елге шығып,
қорғаныс мұқтаждықтарына керек-жарақ жинады. 1941 ж. Соғысқұмар кәпірлер
одағы жойылды. 1944 ж. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесіне қарасты діни
ғұрыптар ісі бойынша Кеңес құрылады, ол 1946 ж. Діни қоғамдастықтардың
ғибадатханалары туралы Қаулы қабылдайды, онда мешіттерді себепсіз жабуға
тыйым салды.
40-50 жылдарды мемлекет пен дін арасындағы қатынастарға қатысты тыныш
кезең деп атауға болады. Алайда 1954 ж. 7 шілдесінде-ақ КОКП ОК Ғылыми-
атеистік уағызда және оның жақсаруындағы ірі кемшіліктер туралы Қаулы
қабылдайды. Қазақстанның КП ОК бюросы 1957 ж. 24 сәуірде Діни уағызда және
оның күшеюі шамасында кемшіліктер туралы сәйкестенген Қаулы қабылдайды.
1958 ж. 28 қарашада КОКП ОК Киелі жерлер деп аталатын орындарға қажылық
етуді қысқарту шаралары туралы, 1960 ж. 13 қаңтарда Діннің ғұрыптар
туралы кеңестік заңнамасын бұзуды жою шаралары туралы Қаулы шығады.
Әкімшілік органдар осы құжаттарды негіз ете келе, түрлі сылтауларды алға
тартып бақылаудың түр-түрін күшейтеді: діни тұлғаларды қылмыстық
жауапкершілікке тартудан бастап киелі жерлерді жабуға және сонда
орналасқан ғимараттарды мәдени және шаруашылық қажеттіліктерге беруге
дейін. Мұрағат мәліметтеріне сүйене отырып, тіркелмеген діни
қызметкерлердің қызметіне жол бермеу үшін 1971-1972 жж. қылмыстық
жауапкершілікке 100-ден астам адам тартылған болатын, 1100-ден астам адамға
салық салынды, ғибадат етушілердің қажылығын ұйымдастырушы 20-дан астам
адам киелі жерлерден қуылды, өз еркімен салынған ғибадатханалар
құрылысының 168 жағдайы анықталды және тыйым салынды, киелі жерлердің
қызметін қайтадан бастаудың 17 жағдайы кездесті деп жазады С.Саржан.
Бір жағынан, Кеңес үкіметі қаулыларында діндарлардың дін тұту
еркіндігінің құқықтары мойындалды және оларға әкімшілік шараларды қолдануға
жол бермеу керектігіне назар аударылды. Екінші жақтан, барлық жерде
діндарлардың құқықтарына нұқсан келді.
Бұл жылдары елде исламға деген қызығушылық, елдің әсіресе оңтүстік
өңірінде арта бастады. Кеңес үкіметінің бақылауында болса да, Меккеге
қажылық ету жалғаса берді, ал халық, оның ішінде кейбір партиялық
жұмысшылар да мұсылмандық әдет-ғұрыптарды сақтауын жалғастыра берді. Діни
дайындықты Мир-Араб Бұқарасында (40-45 оқушы) медресе жүзеге асырды, ол
кәсіби ислам кадрларының қажеттілігін қанағаттандыра алмады.
Белгілі зерттеуші А.В.Малашенко былай деп жазады: Кеңес әкімшілігі
мұсылмандық дін ісіне бақылау орнатты. Сондай-ақ мына жағдайлар да таныс,
яғни шенеунік, ірі орынды иелену үшін мұсылман діни тұлғаларынан бейресми
рұқсатын алуға жүгінді. Партиялық функционерлердің исламды сынауы, оған
қамқор болып жүрген дін басыларымен бірлесе отырып қызмет атқаруына кедергі
болған жоқ. Оның үстіне коммунистік элитаны басқаратын өкілдердің көпшілігі
өздерін мұсылманбыз деп санап, тұрмыста көбінесе ислам салт-дәстүрлерін
ұстанады.
І.2.Тәуелсіздіктен кейінгі діни ахуал.
Тәуелсіздік жылдарында исламдық бағыттағы білімді негіздеу.
Қазақстанда тәуелсіздік жылдары ішінде мешіттерде, оқу орындарында,
мәдени-ағартушылық қоғамдарда (мысалы, осы бағыт бойынша үлкен жұмысты
Қағанат ғылыми-мәдени орталығы атқарды) Құран мен араб тілін оқып-
үйренген адамдардың қанағаттанарлықтай көптеген тобы құрылды. Мешіттер
көбіне дербес шаруашылық етуші субъектілер ретінде қызмет етті: олар ұсақ-
түйек сату кәсіпорындарына қаражат бөлді, басқалары фермерлік мақсаттар
үшін жер арендалады. Бұл әрекет ҚР діни бірлестіктер өндірістік,
шаруашылық, кәсіпкерлік қызметпен коммерциялық заңды тұлғаларды құру
арқылы, сондай-ақ тікелей айналыса алады деп үндейтін заңнамасына қайшы
емес. Сонымен қатар мешіттер, халықтың жоғары емес тұрмыс жағдайында оған
күшті идеологиялық тұрғыдан ықпал ете отырып білім, дәнекерлік, арбитражды,
қайырымдылық міндеттер атқарды.
Діни мекемелерге діни білім мен айналысуға тыйым салынбаған: оларға
мұндай мүмкіндікті 1992 ж. шыққан Заң ұсынады, онда діни бірлестіктер
ішінде қоғамдар, бауырластықтар және басқа да азаматтар белестігі діни
әдебиет пен басқа да мәдени-ағартушылық қызметті үйрену үшін құрыла алады
делінген.
Ислам негіздеріне оқыту көбінесе Таяу Шығыс елдерінің қорларымен
қаржыланды, оқу курстарының оқытушылары да осы елдердің азаматтары болып
табылды. 1997 ж. 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Халықты
миграциялау туралы Заңның 11 бабы 5 тармағына сәйкес Қазақстан
Республикасында ресми тіркелген, діни бірлестіктерде кәсіби қызметін жүзеге
асырушы азаматтығы жоқ тұлғалар мен шет ел азаматтары босқындар (жұмыс
мигранттары) қатарына жатпайды. Бұл дегеніміз, діни бірлестіктердің басқа
да көптеген жұмыс берушілерге тән секілді шетелдік жұмыс күшін тарту үшін
рұқсат алу мұқтаждығының жоқ екенін білдіреді.
Діндарлар санының артуы қазақстандықтардың діни білімінің сапасы
туралы мәселені өзекті етіп алға қойды. [32.58]
І.3.Дін туралы заң және Миссионерлік.
Адамдардың діни сенімдеріне қатысты Қазақстан Республикасы
Конституциясының 22- бабында былай делінген: Әркімнің ар – ождан
бостандығына құқығы бар. Адамның қандай діни сенімге енуі, оның жеке
басының ісі .Бұл жөнінде Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан – 2030
деген Қазақстан халқына жолдауында: Әртүрлі этикалық және діни
топтардың біреуіне мүмкіндік беріп, екіншісіне еркіндік бермеген елдің
болашағы жоқ, - деген болатын. [37.58]
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер туралы
былай жазылған:
1. Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [32.39]
2. Республикада басқа мемлекеттердің Республика аумағындағы
қызметі, сондай – ақ шетелдік діни орталықтар саяси партиялар мен
кәсіптік одақтарды шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет
мемлекеттер мен халқаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
3. Шет елдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі,
сондай – ақ шетелдік діни орталықтардың Республиканың тиісті мемлекеттік
келісуі арқылы жүзеге асырылады.
Он төртінші бапта былай жазылған:2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық
және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез - келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. [35.13]
Ең басты тармақтарының бірі осы я сонғы уақытта миссионерлік
бағыттардың да көбейіп кетті, егерде біз көп ұлтты мемлекетдеп
өзімізді жұбататын болсақ, онда біз қателескеніміз, егерде әр ұлттың
діни наным сенімдеріне жол бергеніміз, олардың тілі мен діліне де жол
ашқанымыз. Мына Егова куәгерлері кәгерге таңда біздің, заңымызға түбегейлі
қарсы Егова куәгерлері жалауға, тууға құрмет көрсетпейміз делінгені
жайында кітіптарында баян етілген. Яғни бұның астарында мемлекетті жоққа
шығару, енді қалғаны әр келген миссионерлік бағытқа, тісімізді батыра
алмасақ. Ертенгі күні жастарымыз солардың етегінде кетсе, сонда қазақ
халқының миссионерлікке жем болғаны ма?
Кониституцияның бесінші бабында дін және діни бірлестіктер
туралы былай жазылған:
1.Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың Конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге оның тұтастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,
тектік – топтық жәе рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. [33.38]
Сонау атамқазақ қалыптастырған тілі, ділі, діні қайда кетті.
Сонғы жылдары Қазақстан 50 – елдің қатарына қосылатыны рас соған лайықты
қыламыз деп, жастарымызды шет елдерге жіберіп жатырмыз олжақтың
менталитетін үйреніп қазақ даласына енгізуге тырысуда үш қайнаса сорпасы
қосыл майтын халықтың ділін тықпыштайды бұған қарап ертеңгі қазақ
қоғамының негізін қалыптыстыратын жастар емеспе. Ертеңгі ұрпаққа мирас
етіп қалдырған діні, ділі не болмақ. Қазақстанда түрлі дәстүрлі емес
культтар саны өсуде. Атап айтсақ, 1990 жылдары жаңа культтар саны 10-нан
сәл асатын болса қазіргі уақытта жаңа культтардың саны 160-тан асады.
“Кришна санасы қоғамы”, “Соңғы өсиет шіркеуі”, “Жаңа аспан”, “Жаңа өмір
шіркеуі” сынды ХХ ғасырдың наным-сенімдері үгіт-насихат жұмыстарын түрлі
мерекелік және қайырымдылық іс-шаралар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz