Қазақстан Республикасындағы экономикалық ілімнің даму эволюциясы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті

Тақырыбы: «Қазақстан Республикасындағы экономикалық ілімнің даму эволюциясы»

Қабылдаған: э. ғ. к., доцент. Қалтаева. С.

Орындаған: Серикбаева Ж.

Тобы: МЭК-911

Түркістан -2010

Қазақстан Республикасындағы экономикалық ілімнің даму эволюциясы

Қазір ғалымдар мойындаған экономикалық ілімдер тарихын зерттеу реті-халықтың шаруашылық типінің пайда болуы, содан кейін шаруашылықты ұйымдастырудың механизімін, ең соңында халықтың, елдің экономикалық өсуі туралы ой-пікірлердің және теориялық таластардың эволюциясын көрсету.

Міне, осы тұрғыдан алғанда қазақ халқының, Қазақстанның экономикалық тарихын, оның ілімі мен ғылымынның қалыптасуын шынайы зерделеуде айтарлықтай үлес қосқан, мұның басы-қасында болып қалың бұқараға жеткілікті насихаттауда үлкен еңбек сіңірген зиялы -экономист ғалымдар болды.

Қазақстанның тарихында қазақ халқына оң әсерінен гөрі шын мәнінде ұлттық дамуымызға біраз кедергі жасаған 6 империялық қысымның болғаны дәлелденеді. Кітаптағы 11 тарихи кезең мен 6 империяалық қысымның бәріне тоқталмай, экономикалық жөн-жосыққа, шаруашылык және эволюцияға қатысты бірнешеуіне тоқталаиық.

Экономикалық ілімдер тарихының қайнар көзі, бастауы - халықтың, ұлттық шаруашылық жүргізу түрінің, оның аяғынан тік тұрып, үлес салмағының артуы, мұндағы еңбектің басты негізге айналуында жатыр.

Әсіресе, тарих толқынының бесінші кезеңңі қазақ халқы үшін маңызды. Бұл бұдан 13600-1100 жылдары, Орхон-Енисей тіршілігінің қан тамырының соғысын білдіреді. Тоныкөк, Күлтегіннің руникалық жазбаларында, «Манас»эпосында қазақ халқының да шаруашылық өмірі, тіршілік түзеудің жолы, мақсаты жазылған.

Әлемдік маңызы бар Ұлы Жібек жолының Қазақстан Республикасы территориясынан өтуі біздің елімізде жаңа экономикалық ой-сананың қалыптасуына, жаңа халықаралық қарым-қатынастардың орнауына әкелді.

Әсіресе, Әбу Насыр әл-Фараби Орта Азияның ойшылдары және басқа да қатарластары сияқты өз заманының энциклопедиялық көлеміндегі ғалымы еді. «Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаттары» тұжырымдарының ғылыми негізделгені жағынан экономикалық теорияға өте жақын. Мұнда адамдардың бір-біріне көмегі, бірінің қажетін екіншінің қанағаттандырылуы оларды қоғамдық тұтастыққа әкеледі, сөйтіп адамдардың өзара қарым-қатынастарыжетіліп, адамзат қоғамын құруға әкеледі. Әл-Фарабидің бұл тұжырымы ғаламға қосылған жаңа ұғым, категория десек артық емес. Өйткені, ол қала тұрғындарын жай ғана адамдар тобы емес, өндіргіш күш үшін де актуальдығын келтіреді. Алайда шығыстың Аристотелі атанған Әл-Фараби алдында отандық экономистер өте қарыздар оның жоғарыда аталған және басқа шығармаларына ғылыми талдау, зерттеу жүргізілмей келеді.

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының шартты түрдегі 8-10 кезеңдері ХII-XIII ғғ. Шыңғыс хан, жоңғар шабуылы және XVII-XIX ғасырлардағы Абылай хан, Жәнібек-Керей хандарының қазақ мемлекетінің негізін қалаған дәуір еді. Халықтың даму эволюциясында дәстүрлі диханшылық пен мал бағудың санада сақталған сырларын ұрпақтан ұрпаққа жеткізу кезеңі болды. Сол кезеңде қасірет, тіршілік тауқымет, әділетсіздік, Шыңғыс хан әулетінің қысымы Майқы би, Асан қайғы, Бұқар жырау шығармаларынан анық көрінді.

«Жеті жарғы» шын мәнінде қазақ халқының саяси, құқықтық экономикалық тарихындағы маңызды ғылыми оқиға. Бұл құжат тарихшылар мен заңгерлердің еншісіне тиіп, экономистер үшін, жоғарыда айтқанымыздай, игерілмеген тың болып тұр. Сондықтан бұл шығарма әдейі зерделеуді қажет етеді. «Қазақ университеті» баспасынан алғаш рет ана тілімізде жарық көрген «Экономикалық ілімдер тарихы» (1997ж) атты оқу құралында аталған проблеманың экономикалық жақтары біршама қарастырылады.

Әлемдік экономикалық ілімде көшпелі халықтар-номадтардың шаруашылық жүргізу тәсілдері, олардың ерекшеліктері туралы ғалымдар түрлі көзқарастар, пікірлер ұсынуда. Осымен байланысты К. Маркстің «азиаттық өндіріс әдісі» деген терминнің төңірегінде ғылыми талас толастамай келді. Біздің ойымызша, азиаттық өндіріс тәсілінің мәні бұл халықтардың тұрмыс тіршілігінің сипатын, меншік иеленуінің обьектісі мен субьектісін қамтитын, осылардың негізінде талдануы ақылға қонымды келетін сияқты.

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының 10-шы кезеңінде оның Ресеймен тығыз сауда-шаруашылық байланыстары ұлғайды. Әсіресе, осы кезде рыноктық экономиканың белгілері анық көрініп, кәсіпкерлік ой сана тереңдеді. Мұны қазақ халқының жарық жұлдыздары - ғалым Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құананбаевөз шығармаларында барынша жан-жақты сипаттады.

Ал шынында ғылыми экономикалық ілімнің тарихы қазақстанда Кеңес Одағы кезінде болды. Өйткені бұл дәуірде жоғарыдағы теориялар елес емес, қоғамдық әлеуметтік көзқарас өмірлік қағида ретінде таптық сипат алды.

Экономикалық тарих сахнасына шығу кезінде марксизм-ленинизм теориясына арқа сүйеп, тап тартысының нәтежиесінде төңкеріс арқылы барлық ұлттарға теңдік беріледі, халықтың әл-ауқаты жақсарады деген ұрандармен жұмыс-шаруа бұқарасының сеніміне енген Коммунистік партия билікті қолына алып, қоғамдық меншік, жоспарлы экономика құруды бастады.

Осы және басқа да социализм экономиканың кезеңдерін, қайта құрылыс пен рынокқа өтудің заңдылықтарын ашуға Орталықтың, Ұлттық Ғылым Академиясы мен жоғары оқу орындарының оқытушы -профессорлары ат салысты.

Қазақстан ғалымдарының интеллект білім қуатттары жоспарлы экономиканы теориялық негіздеуге, мемлекеттік социализмнің методологиясын айқындауға жұмсалады. Ғылым Академиасының экономика институтындағы С. Бәйішев, Г. Ууланов, Т, Әшңмбаев, А. Қошанов, М. Исаева, Т. Чечелева - экономика салаларын, өндіргіш күштерді орналастыруды, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, ғылыми-техникалық прогресс және өндіріс тиімділігі проблемаларын зерттеді.

Отандық экономист ғалымдар өндіргіш күштердің территориялық жағынан оптимальді орналасуын, оның тиімді математикалық үлгілерін ұсынды.

Қазақстан Республикасының егемендік алуы елімізде экономикалық реформаны жедел жүргізуге, мемлекеттік меншікті жекешелендірудің ұлттық бағдарламасын жасап, жүзеге асыруға жол ашты. Рыноктық экономикаға көшуді жақтаған шет елдің әлемдік институттарының қаржылық техникалық көмектерінен де бас тартқанымыз жоқ. Трансформациялық көшу барысында әлеуметтік-экономикалық дағдарыс қатар жүрді. Осыған қарамастан ұлттық валютамыз енгізілді.

Нарықтық инфақұрылымдар құрылып, үлкен кемшіліктермен жекешелендіруді жүргізді. Экономиканы тұрақтандырып, инфляцияны ауыздықтау арқылы, дұрыс инвестициялық саясат жүргізудің негізінде, шетелдермен сыртқы экономикалық байланыстарды ұлғайтып, біріккен кәсіпорындар құрылды. Қазақстандықтардың ой-санасындағы рынок туралы ойлаудың, жалпы рынокқа бейімделу, соған сәйкес көзқарастардың қалыптасуына экономикалық ғылымның, ілімнің теориясының ықпалы айтарлықтай. Әсіресе тәуелсіздік жылдарында рынок экономикасы туралы әдебиеттердің ана тілімізде жарық көруі жоғарыда аталған онды нәтежилердің қайнар көзі болды.

Нарық қатынастарын меңгеруде әлемдік экономистердің ілімдері мен теориялары қазақ тіліне аударылды.

Қазақстанның рыноктық экономикаға көшуі және осымен байланысты трансформациялық қозғалыс пен институционалдық реформалардың ойдағыдай жүргізілуі халыққа ауырлау тиді. Әсіресе, жекешелендіру процесі көптеген қиыншылықтарға кездесті. Республикаға белгілі экономист О. Сабденов «ХХI ғасырға қандай экономикамен кіреміз» (1999ж) деген көлемді еңбегінде елбасы Н. Назарбаевтың рынокқа көшу идеясын жан-жақты қолдаған, халық мұның жағымды нәтежиелерін күтетінін дәлелдей келе, монографияда мына мәселелердің теориялық жақтарын зерттейді: экономикалық реформаға көзқарастары қандай; жаңа экономикалық саясат; рыноктық экономиканың жаңа жолдары; шағын бизнес - экономика тұтқасы; Қазақстанның ХХI ғасырға әлеуметтік-экономикалық болжамы.

Тағы бір жас ғалым Б. Байжұмаев «Өтпелі дәуір - меншік трансформациясы»(1998ж) деген монографиясында меншік қатынастарының конструкциясына теориялық тұрғыда, методология мен жаңа парадигма негізінде талдау жасайды. Өтпелі кезеңде жекешелендірудегі корпоративтік көзқарастарды сынайды, шенеуліктер мен әкімшілдік-әміршілдіктің меншік қатынастарына теріс әсеріне өз көзқарасын білдіреді. Жекешелендіру процесінің ауыл шаруашылығында асығыс жүргізілуін аграр-экономист Т. Есіркепов қатты сынға алды.

Нарық қатынастарын Қазақстанда қалыптастыру кәсіпкерлікті шағын бизнесті, агробизнесті дамыту арқылы жүзеге асады. Н. назарбаевтың еңбектері мен қаулылары, парламент пен үкіметтің заңдары және шешімдері кәсіпкерлікке жол ашуға, әсіресе салық саясатын ұтымды жүргізуге бағытталды. Бұл проблемалардың теориясы мен тәжірбиесіне арналған бірнеше республикалық, халықаралықғылыми конференциялар өткізілді. Тұран университетінде профессорлар Р. Алшанов, О. Алиев, Қ. Тазабеков, ҚазЭУ-нің профссорлары К. Оқаев және т. б. кәсіпкерліктің теориялық негіздерін, тарихын, , шетелдік тәжірбиесін, меншік қатынастарын, экономикалық теория ғылымының өзін ғылыми тұрғыда терең зерделеуге ат салысты.

Қазақстанның рыноктық экономикаға өту кезеңінде басқа әлеуметтік салалармен қатар ғылым саласының да, соның ішінде экономика ғылымының дағдарысқа ұшырағаны белгілі. Ғылым саласындағы бұл дағдарысты белгілі экономист ғалым Т. Есіркепов мынадай себептермен түсіндіреді. «Біріншіден, бұл дағдарыс осы ғылымдар зерттейтін «материалдарға», оның ішінде экономикалық құбылыстарға, обьектілерге қатысты болды. Оның негізі - қоғамның, экономиканың күрт өзгеріп, бір әлеуметтік-экономикалық жүйеден - бір орталықтан жоспарланған жүйеден, басқа жүйеге - нарықтық қатынастарға, нарық экономикасына ауысуы болды. Екіншіден, зерттеу материалдары өзгерген соң, оларды зерттейтін ғылым да танымдық дағдарысқа түсті» - деп, экономика ғылымының алдында осы дағдарысты шешудің үлкен міндеті тұрғандығын келтіреді.

Елімізде жүзеге асырыла бастаған бір экономикалық жүйеден екінші экономикалық жүйеге тез арада көшу жаңадан туындай бастаған рыноктық экономика элементтерін қабылдау, әрине өз қиындықтарын ала келді. Осыған байланысты нарықтық экономика зерттейтін, әрі бұрыннан қалыптасқан экономикалық ғылымдарға жаңа тұрғыдан талдау жасап, қазақстанда өмір сүре бастаған жаңа экономикалық жүйені танып білуді қамтамасыз ететін экономика ғылымдарының жүйесін жасау қажеттігі пайда болды. Осы бағытта біртұтас, іргелі зерттеу жұмысын жасауға ат салысумен ғана шектелмей қазақстан ғылымының дамуына сүбелі үлесін қосқан ғалым теоретик О. Әлиевтің алатын орны ерекше. Бұл туралы Т. Есіркепов «Ол бүкіл әлемдік экономика ғылымының негізін салушыларпдың бірі Ксенофонт Афинскийден бастап, осы күнге дейінгі экономика ғығылымдарын жүйелеп, олардың әрқайсысының осы жүедегі орнын анықтап берді. Оған қоса саяси экономия жаңа деңгейге көтеріп, «Теориялық экономия» атты жаңа ғылыми және оқу пәнін негіздеді» - деген пікірмен тұжырымдайды.

Сонымен қатар ақтөбелік ғалымдар (Б. Жүнісов, Ү. Мәмбетов, Ү. Байжомартов) республикада алғаш рет «Нарықтық экономика негіздері» (1994ж) атты оқу құралын Республикалық баспа кабинетінен жарыққа шығарды. Кезінде бұның өзі оқырман қауымға рынок заңдылықтарын танып білуге үлкен көмек болды.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің он жылдығында экономикалық рформа, рынокқа көшу қалай басталды, қалай жүрді және нәтежиесі қалай болды деген сұрақтар зиялы қауымды, ғалымдарды жайбарақат қалдыра алмады. Өткені экономикалық реформа мемлекеттік социализм, КСРО кезінде басталған еді. Жоспарлы экономикадан бас тарту, әміршілдік-әкімшілдік басқаруды жою, КСРО-дан шығу арқылы, тәуелсіз ел тұрғыда рынок қатынастарына көшу өз бетінше жүргізілді.

Жекешелендіру туралы арнайы президенттің заңы мен ұлттық бағдарлама қабылданды. Меншікті мемлекеттендіру мен жекешелендіру үш кезеңге бөлінеді: I-кезең-1991-1992жылдар; II-кезең-1993-1995жылдар; III-кезең-1996-1998жылдар. Жекешелендіру процесінің тәсілдері мен механизмдері анықталды.

Алайда, ғылыми экономикалық әдебиеттерде рыноктық қатынастарға өту қызу талас туғызды. Академик Т. Әшімбаев»Экономика Казахстана на пути к рыноку» (1994ж) еңбегінің «Переход к рыночным отношениям:плюсы и минусы. Спад производства и ее последствия» деген бөлімінде бұл процеске «КСРО-нің күйреуі, бұл бағытта республикадағы тәжірбиенің жоқтығы кері әсерін тигізеді деп жазды.

Қазақстандық ғалымдар (Р. Елемесов, А. Есентүелов, О. Сәбденов) осы кезеңде парламентте экономикалық саясаттың альтернативті концепциясын ұсынып, мұнда үкіметтің экономиканы тұрақтандыру туралы көзқарасын түрліше (инфляцияны тоқтату немесе экономикалық өсу) болғанын көрсетті.

Жалпы нарықтық қатынастарғаөтуде шетелдердің, әлемдік халықаралық ұйымдардың, әсіресе, Әлемдік банк, Европалық дамужәне реконструкция банктерінің ықпалы айтарлықтай болды. Сондықтан рынок қатынастарына өтудегі асығыстық, қателіктер осымен байланысты еді. Тағы бір скерер жай, біз таңдаған рыноктык экономика үлгісі - англо-американдық-монетарлық теорияға сүйенеді. Сөйтіп, «бәрін ақша шешеді», экономикалық дағдарыстан да монетаристер шығарады дегенге сендік. Қазақстан Республикасында жекешелендіру қарсаңында (1991ж(мемлекеттік меншіктің үлесі 90 пайыз болса, 1997 жылы жеке сектор ұлғайып, жеке кәсіпорындардың үлесі 80 пайызға жетті. 1997 жылы жекешелендіру обьектілерін сатудан түскен 56, 5 млрд теңге болды.

Н. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиялық дамуында рынок экономикасына өту жалғастырылып, шетел инвестициясын келтіру, әлемдік рынокқа шығу проблемаларының басым бағыттары анықталды. Батыс Европа елдерінің, АҚШ-тың Қазақстанда рыноктық экономиканың өмірге келгенін мойындауы - маңызды уақиға.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.