Қылмыстық іс жүргізу құқығы бойынша дәрістер
1. лекция. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі, мәні, мақсаттары мен міндеттері
2. лекция. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАНЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КӨЗДЕРІ
3.лекция ҚЫЛМЫСТЫҚ COT ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
4 лекция: Қылмыстық ізге түсу. Қылмыстық іске қатысушылар.
5 лекция: Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу. Іс жүргізу мерзімдері.
6 лекция: Қылмыстық іс жүргізудегі мүліктік мәселелер.
7 лекция: Ақтау және қылмыстық іс жүргізуші органның заңсыз іс.әрекетімен келтірілген зиянды өтеу. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
8 лекция: Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудың мүмкіндігін жоққа шығаратын жағдай. Қарсылық білдіру және өтініш жасау.
9 лекция: Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының басты ережелері мен дәлелдеудің негіздері.
10 лекция: Қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу институты.
11 лекция: Қылмыстық іс қозғау сатысы. Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттары.
12 лекция: Айыпталушы ретінде жауапқа тарту. Алдын ала тергеу сатысындағы тергеу іс әрекеттері мен тергеудің аяқталуы
13 лекция: Басты сот талқылауының жалпы шарттары. Басты сот талқылауын тағайындау және талқылау.
14 лекция: Соттың заңды күшіне енбеген үкімдер мен қаулыларын қайта қарау. Соттың үкімдері мен қаулыларын орындау. Соттың заңды күшіне енген қаулылары мен үкімдерін қайта қарау. Жаңадан ашылған мән.жайлар бойынша істі қайта бастау.
15 Лекция: Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері. Қылмыстық іс жүргізудегі айрықша іс жүргізу
2. лекция. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАНЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КӨЗДЕРІ
3.лекция ҚЫЛМЫСТЫҚ COT ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
4 лекция: Қылмыстық ізге түсу. Қылмыстық іске қатысушылар.
5 лекция: Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу. Іс жүргізу мерзімдері.
6 лекция: Қылмыстық іс жүргізудегі мүліктік мәселелер.
7 лекция: Ақтау және қылмыстық іс жүргізуші органның заңсыз іс.әрекетімен келтірілген зиянды өтеу. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
8 лекция: Қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудың мүмкіндігін жоққа шығаратын жағдай. Қарсылық білдіру және өтініш жасау.
9 лекция: Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының басты ережелері мен дәлелдеудің негіздері.
10 лекция: Қылмыстық іс жүргізушілік мәжбүрлеу институты.
11 лекция: Қылмыстық іс қозғау сатысы. Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттары.
12 лекция: Айыпталушы ретінде жауапқа тарту. Алдын ала тергеу сатысындағы тергеу іс әрекеттері мен тергеудің аяқталуы
13 лекция: Басты сот талқылауының жалпы шарттары. Басты сот талқылауын тағайындау және талқылау.
14 лекция: Соттың заңды күшіне енбеген үкімдер мен қаулыларын қайта қарау. Соттың үкімдері мен қаулыларын орындау. Соттың заңды күшіне енген қаулылары мен үкімдерін қайта қарау. Жаңадан ашылған мән.жайлар бойынша істі қайта бастау.
15 Лекция: Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері. Қылмыстық іс жүргізудегі айрықша іс жүргізу
Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің қүрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын,оның ішкі қүрылысын түсіну қабылданған. Қылмыстық іс жүргізу курсының бағдарламасы,оның қүрылымы мен ішкі өзара тәуелді логикасы — түтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен мазмүнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын Қылмыстық іс жүргізу кодексінің қүрылымымен байланысты.
Аталған логикаға осы оқулықта баяндалатын курстың қүрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл-дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар
қылмыстық іс жүргізу нормаларын дәйекті түрде / Кодекстің басынан
Р^ аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену аркылы кол
жеткізілуі мүмкін / қылмыстық іс жүргізуінің мәнін пайымдау, түсіну
дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдаида логикалық, үғымдык,мәнділік, дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалык дәйектілікті толық сайма - сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың ерекшелігі болып табылады. Бұл бслгілі бір үғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің КІЖК - нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені түсіну үшін қажетті қүқықтық негізді қүрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде ^ бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Алайда дәйектілікті осылай түсінудің өзі қылмыстық іс жүргізу қүқығына катысты мынадай жағдайларды ескерместен толық бола алмайды. КІЖК-індегі нормаладың орналасу күрылымы бұрын да айтканымыздай қарапайымнан күрделіге орбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның мағынасы мынадай, әрбір келесі норма оның алдындағы үйғарым иерархиясындағы байланысты болады не одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік деңгейде дамытады және нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу қүкығының оку курсынын түзілімі үшін саланың ішкі логикасы айқындауыш болып табылады.
Ал, айталық, ҚІЖК-іне берілетін түсініктерді құру үшін нормаларға, дәлірек айтқанда олар кодексте қалай орналасса, сол тәртіппен түсінік берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі көзқарасты да үйлесті /сыртқы және ішкі/ оқу курсының құрылымына тән және қылмыстық іс жүргізу құқығы академиялық курсының мақсаттары мен міндеттеріне анағұрлым толық жауап береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдайы сипаты болады. Бір жағынан қылмыстық іс жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін бірдіреді, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және оның көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім кұқықтық қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориялық, институционалдық үғымдар Ерекше бөлімде ортақ мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі бір іс жүргізу әрекеттерінінің операциялардың, рәсімдердің /тәртібі мен дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар түрінде өзінің дамуын табады.
Аталған логикаға осы оқулықта баяндалатын курстың қүрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл-дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар
қылмыстық іс жүргізу нормаларын дәйекті түрде / Кодекстің басынан
Р^ аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену аркылы кол
жеткізілуі мүмкін / қылмыстық іс жүргізуінің мәнін пайымдау, түсіну
дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдаида логикалық, үғымдык,мәнділік, дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалык дәйектілікті толық сайма - сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың ерекшелігі болып табылады. Бұл бслгілі бір үғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің КІЖК - нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені түсіну үшін қажетті қүқықтық негізді қүрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде ^ бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Алайда дәйектілікті осылай түсінудің өзі қылмыстық іс жүргізу қүқығына катысты мынадай жағдайларды ескерместен толық бола алмайды. КІЖК-індегі нормаладың орналасу күрылымы бұрын да айтканымыздай қарапайымнан күрделіге орбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның мағынасы мынадай, әрбір келесі норма оның алдындағы үйғарым иерархиясындағы байланысты болады не одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік деңгейде дамытады және нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу қүкығының оку курсынын түзілімі үшін саланың ішкі логикасы айқындауыш болып табылады.
Ал, айталық, ҚІЖК-іне берілетін түсініктерді құру үшін нормаларға, дәлірек айтқанда олар кодексте қалай орналасса, сол тәртіппен түсінік берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі көзқарасты да үйлесті /сыртқы және ішкі/ оқу курсының құрылымына тән және қылмыстық іс жүргізу құқығы академиялық курсының мақсаттары мен міндеттеріне анағұрлым толық жауап береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдайы сипаты болады. Бір жағынан қылмыстық іс жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін бірдіреді, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және оның көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім кұқықтық қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориялық, институционалдық үғымдар Ерекше бөлімде ортақ мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі бір іс жүргізу әрекеттерінінің операциялардың, рәсімдердің /тәртібі мен дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар түрінде өзінің дамуын табады.
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
14. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1- лекция. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі, мәні, мақсаттары мен
міндеттері
Жоспары: 1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
2. Қылмыстық іс жүргізу қүқығының мақсаттары
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің қүрамдас бөліктерінің
өзара орналасуы мен байланысын,оның ішкі қүрылысын түсіну қабылданған.
Қылмыстық іс жүргізу курсының бағдарламасы,оның қүрылымы мен ішкі өзара
тәуелді логикасы — түтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен
мазмүнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің қүрылымымен байланысты.
Аталған логикаға осы оқулықта баяндалатын курстың қүрылымы да
бағынышты.
Сонымен бірге бұл-дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар
қылмыстық іс жүргізу нормаларын дәйекті түрде Кодекстің басынан
Р^ аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену аркылы кол
жеткізілуі мүмкін қылмыстық іс жүргізуінің мәнін пайымдау, түсіну
дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдаида логикалық,
үғымдык,мәнділік, дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан
күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалык дәйектілікті толық
сайма - сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың
ерекшелігі болып табылады. Бұл бслгілі бір үғымды ашып көрсетуге кірісе
отырып, біздің КІЖК - нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені
түсіну үшін қажетті қүқықтық негізді қүрайтын, түрлі заң актілерінде
бекітілген нормаларды мысал ретінде ^ бекітілген нормаларды мысал ретінде
алатынымызды білдіреді.
Алайда дәйектілікті осылай түсінудің өзі қылмыстық іс жүргізу қүқығына
катысты мынадай жағдайларды ескерместен толық бола алмайды. КІЖК-індегі
нормаладың орналасу күрылымы бұрын да айтканымыздай қарапайымнан күрделіге
орбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның мағынасы мынадай, әрбір
келесі норма оның алдындағы үйғарым иерархиясындағы байланысты болады не
одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік деңгейде дамытады және
нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу қүкығының оку курсынын түзілімі үшін саланың ішкі
логикасы айқындауыш болып табылады.
Ал, айталық, ҚІЖК-іне берілетін түсініктерді құру үшін нормаларға,
дәлірек айтқанда олар кодексте қалай орналасса, сол тәртіппен түсінік
берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі көзқарасты да үйлесті сыртқы және
ішкі оқу курсының құрылымына тән және қылмыстық іс жүргізу құқығы
академиялық курсының мақсаттары мен міндеттеріне анағұрлым толық жауап
береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге
бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдайы сипаты болады. Бір жағынан қылмыстық іс
жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін бірдіреді, мұның өзі қылмыстық іс
жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік
тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары,
міндеттері және оның көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын
негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге
арналған. Жалпы бөлім кұқықтық қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс
жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің
тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот
мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді
түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориялық, институционалдық үғымдар Ерекше
бөлімде ортақ мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі
бір іс жүргізу әрекеттерінінің операциялардың, рәсімдердің тәртібі мен
дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар түрінде өзінің дамуын табады.
Сонымен, Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдері өзара
тек пен түрі ретіндегі қатынасын тектік басталуы анағүрлым кең ауқымды,
жан-жакты қамтитын Жалпы бөлімге тиесілі болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше
бөлімдерінің біртұтастығы қылмыстық іс жүргізу зандарының мәні мен
мазмүнының бір түтастығымен, әр түрлі деңгейде болғанымен екі
бөліммен де реттелетін тәсілдер мен әдістер арқылы қол жеткізілетін
және шешілетін мақсаттар мен міндеттердін ортақтығымен алдын ала
белгіленген. Мұны мысалмен түсіндіріп көрелік. КІЖК-нің Қылмыстық ізге
түсу атты 3 тарауында іс жүргізу қызметінің түрі ретінде қылмыстық ізге
түсуді жіктеуге, қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге асырудың сыртқы
көрінісі мен өлшемдерін белгілеуге және т. т. мүмкіндік беретін ортак
нормалар бар. Осы тараудың өзегі Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырудың
жалпы шарттары атты 36 бап болып табылады. Сонымен, тарау мен ондағы
баптардың атауларының өзі, ұйғарымнамаларды баяндау сипаты осы тарауда
қаланған нормаларды қорытындылаудың деңгейі туралы баяндайды. Атап
айтқанда 36-баптың 1 бөлігінде былай деп жазылған: қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық ізге түсу органы өз
құзыреті шегінде қылмыстың белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыс окиғасын
белгілеуге, қылмыс жасауға кінөлі адамдарды анықтауға, оларды жазалауға
заңмен көзделген барлык шараларды қолдануға, сонымен бірдей кінәсіз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетті. Қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу атты 6 бөлімде дербес түрде баяндалған, дұрысын
айтқанда осы сөз болып отырған тұстан ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі басталады.
Баптардың қарапайым тізбесі Қылмыстық іс қозғауға себептер мен негіздер,
Алдын ала тергеудің аяқталуы, Прокурордың алдын ала тергеу барысындағы
өкілеттіктері және басқалары, Жалпы бөлімде бекітілген тектік ережелерді
терең түрде егжей-тегжей нақтылайды.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлім басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре
отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық іс жүргізу тәсілдері мен әдістерін
құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институтта мен
ұғымдардың тізбесін де қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады
олар: І. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік
органдар мен тұлғалар ; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Іс жүргізушілік
мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстық процестегі мүліктік мәселелер. ҚІЖК-нің
Ерекше бөлімі жеті бөлімнен түрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүрпзу; 7. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу; 8. Соттың занды күшіне
енбсгсн үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау;
10. Соттың занды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде іс жүргізу ;
11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша іс жүргізудің
ерекшеліктері; 12. Ерекше іс жүргізу. Аталған бөлімдердің әрқайсысы
тарауларға бөлінген. Олардың ҚІЖК-нің сыртқы қүрылымы дегеніміз — басқа
заңдармен және осы сала мен аралас салаларға жататын заңға тәуелді
нормативтік актілермен, сондай-ақ кешенді заңдармен байланысты білдіреді.
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны
Қылмыстық іс жүргізу құқығы — толып жатқан түрлі жақтарды, жай-
жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр
түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі
көзқарас — қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер (нормалар) заңында
көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу
мақсатында қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті
реттейтін әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
Кеңестік кезеңдегі құқық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған
саяды: қылмыстық іс жүргізу құқығы — өз нормалары қылмыстық істерді
қозғауға, алдын ала тергеуге, сотта қарауға байланысты қызметті, оның
тәртібі мен мазмұнын реттейтін құқық саласы; оның төртібі мен мазмұны; бұл
жағдайда пайда болатын құкық қатынастары. Ал құқық саласы — өздері
реттейтін бір тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық
нормалары мен институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында
қылмыстық іс жүргізу құқығы іргелі салаға жатады.
Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу құқығы
— қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала
тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық іс
қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және
сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жұйесі деп
белгіленген.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлдебір жақты
жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана
өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқындамасына байланысты.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді
элементтерден қалыптасады:
бұл дербес құқық саласы;
іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі
болып табылады;
өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) нормалар түріндегі нақты іс
жүргізу-құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот
ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған (сыртқы және ішкі) құрылым тән
қылмыстық іс жүргізу құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді
негізге ала отырып, осы сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:
өкілетті органдардың қызметін реттейтін құкықтық нормалар жүйесі, ол
қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген;
өкілетті органдардың қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген
қызметі;
олардың субъективті құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудың барысында
қалыптасатын қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде құқыктық реттеу әдісі елеулі орын
алады, ол туралы осы бөлімнің егжейтегжейлі баяндалған. Өз реттеу әдісінің
болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы дербестігінің аса маңызды.
белгілерінің бірі болып табылады.
3. қылмыстық іс жургізу құқығы жүйесі
Қылмыстык іс жүргізу құқығы — білімнің іргелі салаларына жататын дербес
құқық саласы. Бұл оның (құқықтың) өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның
өзара байланыстары мынадай: 1) құқық нормасының элементтері арасында; 2)
құқық институттарына біріккен нормалар арасында; 3) қылмыстық процесс
құқығы саласының институттары арасында; 4) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен
құқықтың өзге де сабақтас салалары арасыңда. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу
құқығы құрылымы (осы бөлімнің 1 қараңыз) сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жұйе
оның мазмұңды жағын бейнелейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі салаларға жатқызылуы олардың
диалектикасыңдағы ішкі заңдылықтарды танып білуге, іс жүргізу нұсқаулары
логикасының ғылыми тұрғыдан әзірленуіне, нақ соған (қылмыстық іс жүргізу
құқығына) тән әдістер мен құралдар көмегімен құқық қолдану практикасының
қажеттеріне ғана емес, сондай-ақ нақты құқық қатынастарының даму дәрежесіне
сай келетін іс жүргізу новеллаларын конструкциялау мүмкіндігіне байланысты
мақсаттар мен міндеттердің болуымен айқындалады, бұл жердегі даму дәрежесі
қоғамдық қатынастардың даму дәрежесінің туындысы болып табылады. Қылмыстық
процесті қызмет түрі ретінде де, ғылым ретінде де, құқық саласы ретінде де
дамытудың басты бағыттарын таңдау өзіне негізделген қажетті теориялық база
жасау іргелі білімдер саласына жатады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының
іргелі сипаты оның өз дамуында "криминалистика" сияқты қолданбалы саладан,
"жедел-іздестіру қызметі" атты қолданбалы ғылыми пәннен, қылмыстық іс
жүргізу заңынан озық келе жатқанын білдіреді, ол теоретик заңгерлердің
ғылыми болжам жасауы мен доктриналық түсініктеме беруі (заңдарды, құқық
нормаларын түсіндіруі) үшін бастапқы материал береді.
Құқық нормасының элементтері арасындағы, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен
құқықтың басқа да сабақтас салалары арасындағы өзара байланыс мәселелері
тиісінше II бөлімде және осы бөлімнің §4-6 қаралатын болады. Қылмыстық іс
жүргізу құқығы жүйесіндегі өзара байланыстардың екінші және үшінші
дәрежелеріне келетін болсақ, бұл жерде негізгі орын қылмыстық іс жүргізу
институты ұғымына берілген.
Қылмыстық іс жүргізу институты қатынастардың нақты саласын реттейтін,
тек сол катынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының
жиынтығы болып табылады.
Құқық институты — қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе
олардың әлдебір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара байланысты
нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, онда қандай да болсын
институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес, сондай-ақ
білімнің сабақтас салаларынан (мысалы, философиядан, саясаттанудан,
социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға жүгінуді қажет етеді.
Қылмыстық іс жүргізу институттары ішкі құрылымдары бойынша қарапайым
институттан көп сатыны институтқа дейін түрленеді. Құқық институтының
бірыңғай құрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды. Сонымен бірге
құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары жүйесінің ішкі
қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық институттарының
қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып келгенде құқық
қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Күрделі, көп сатыны құрылымы бар қылмыстық іс жүргізу ииституттарына
жататындары: қорғау институты, азаматтық талап институты, айыптау
институты. Олар ұғым, категория сияқты шағын элементтер жиынтығынан құралып
қана қоймайды, сонымен бірге қарапайым құрылымы бар өзге институттарды да
қамтиды.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары
жатады. Осы институттардың ерекшелігі — олар іс жүзінде іс жүргізу құқығы
қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде
сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу институттарының қарапайым және күрделі
құрылымдарының арақатынасын мына мысалдан байқауға болады: құрылымы кұрделі
азаматтық талап институты өз құрамына құрамдас элементтер ретінде азаматтық
талапкер институтын, азаматтық жауапкер институтын қамтиды, оларда, бұдан
бұрын атап көрсетілгеніндей, тиісті азаматтық талапкер мен азаматтық
жауапкердің құқықтық мәртебесін айқындайтын қарапайым құрылым бар. Мұнымен
қатар азаматтық талап институты бірқатар ұғымдарға, категорияларға сүйене
отырып іс-қимыл жасайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
2. Қылмыстық іс жүргізу қүқығының мақсаттары
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері
СОӨЖ тапсырмалары.
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызы
2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу элементтері
3. Қылмыстық іс жүргізудегі басқа да мєжбүрлеу шаралары
2- лекция. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАНЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КӨЗДЕРІ
Жоспар
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының қайнар көздері
2. Қылмыстық іс
жүргізу нормалары, ұғымы, негізгі белгілері
3. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының құрылымы
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын
нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің
маңызды болатын тағы да бір себебі -олар құқықтың қоғамдық болмысын
білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық
қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға
бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да
жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен
айқындалады.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген
құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-
күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек
құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының
процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
1. заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі
кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
2. бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
3. жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
1. бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі,
жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде
қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
2. құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын
алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі
факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын
танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан
негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан
өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық
жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық
көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
2. Қылмыстық іc жүргізу нормалары, ұғымы, негізгі белгілері.
Құқық нормасы дегеніміз — өзге нормалармен бірге жекелеген адамдардың,
органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін жалпыға міндетті мінез-
құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі құқык субъектісінің оның
нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе басқа адамдардан тиісті
іс-кимыл жасауды талaп ететінінен де, сондай-ақ оның талаптарын бұзу
мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау шараларын
қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық
көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-
тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класы мен деңгейіне байланысты. Класс пен
деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым
ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасы Конституциясының баптары
тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне
тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: "Соттардың
Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен
бостаңдықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс
жүргізуді тоқтата түруға және осы актіні конституциялық емес деп тану
туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Осы
конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата түру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бабында нақтыланған.
Атап айтқанда, осы баптық 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған
қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің Констигуцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың
Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын шектейгіндігі туралы
ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған
жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі
жеткіліксіз. Мәселен, қолданылуға тиісті заңның Конституцияға сәйкес
еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс
жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған
бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтініштін
қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған
кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінін мәселелері іс жүргізу
тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот
ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен
Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты
мен оны өтеу сияқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы
нормаларын тікелей қолдануды талап етеді (75—78-баптар).
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы рухына
қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын
көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты
жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ерекшелігі -оның жекелеген
нормаларында егжей-тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-
тармағында былай делінген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады,
тұтқыңдалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың
санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға
болады". Конституцияда салалық қағидалардың осылайша терең регламенттелуі
олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін дәлелдейді.
3. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері
Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан бірдей,
оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді. Нормаларды
сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес, ол тек
заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымының дәрежесіне байланысты
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрлерге бөлінеді.
1. Белгілі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің
тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламасыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы, сондай
нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі ("Соттардың адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
құқығы жоқ"); 11-башын 2-бөлігі ("Соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес
болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ
қылмыстық жазаға тартыла алмайды"); 12-баптың 2-бөлігі ("Ешкімге өзінің
келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген соттылығы өзгертіле алмайды"); 14-
баптық 1-бөлігі ("Осы Кодексте белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша
болмаса, ешкімді де қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға
алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға болмайды"); 20-бап
("Ешкімді де нақ бір қылмыс үшін қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды") және т.т.
Тыйым салатын нормалар процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін ережелерде бар. Мысалы, 90-бап (судья жәбірленушінің туысы,
айыпталушының туысы болса, істі қарауға қатыса алмайды); 91-бап (егер
прокурор аталған іс бойынша куәгер, маман, сарашпы және т.т. ретінде
қатысса, ол істі қарауға қатыса алмайды); 92-бап (егер тергеуші мен
анықтаушы осы іс бойынша азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер ретінде
қатысса, олар істі тергеуге қатыса алмайды).
Осы және өзге тыйым нормалары жеке адамның қол сұғылмастығының іс жүргізу
кепілдіктерін, сот актілерінің заңдылығы мен дәлелдігін күшейтуге
бағытталған.
Белгілі бір іс-қимыл тікелей белгілейтін нормалар. Бұл нормалар, әдетте,
міндеттеуші сипатта болады, мұның өзі бұлардың міндеттеуші нормалар деп
аталуынан байқалады.
3. Қылмыстық іc жүргізу нормасының құрылымы
Әдетте норма құрылымы үш элементтің: болжамның (бұл құқық нормасын қандай
жағдайларда пайдалану керек екені кезінде), диспозицияның (бұл құқықтық
норма реттейтін қатынасқа қатысушы кім және бұл құқықтық норма қандай іс-
қимыл жүктейді және қандай іс-кимылға рұқсат етеді), санкцияның (бұл норма
нұсқауларын орындамаудың құқықтық зардабы қандай болмақ) өзара байланысты
екенін көрсетеді. Бұл элементтер байланысы мына формуламен сипатталады:
"Егерондабасқаша".
Қылмыстық іс жүргізу нормативтік нұсқауларына тән ерекшелік—нақ үш мүшелж
құрылым олардың мәнін неғұрлым терең бейнелейді. Сонымен бірге қылмыстық іс
жүргізу нормасын үш мүшелік формула бойынша құрамдас элементтерге бөлу
релятивті (салыстырмалы) сипат алып отыр. Осы ерекшелікке назар аудара
отырып, О.Э.Лейст былай деп атап көрсетті: "Бір ереже түрлі нормалар
құрамында біресе болжам, біресе диспозиция, біресе санкция маңызына ие
болады'". Мәселен, тергеушінің заңсыз қаулысының күшін жою жөніндегі
прокурор міндетінің атап көрсетілуі мыналарды білдіреді:
а) тергеушінің шешімдер қабылдауының тәртібі мен негіздемелерін
айқындайтын нормалар құрамындағы санкцияны.
Мысалы, ҚІЖК-тің 14-бабының 4-бөлігінде қылмыстық ізге түсу функциясын
жүзеге асырушы прокурор заңсыз ұсталған немесе қамауға алынған, немесе
медициналық мекемеге заңсыз орналастырылған, не заңда немесе үкімде
көзделгендегіден артық мерзімде күзетпен ұсталған адамды дереу босатуға
міндетті екені көрсетілген. Санкция бұзылған құқықты дереу қалпына
келтіруді талап ететін императивте көзделген, мұны бұл жағдайда өкілетті
адамның заңсыз қаулысының күшін жою жолымен жүзеге асыруға болады. Бұрын
қолданылған ҚазССР (1959) ҚІЖК-Іің 6-бабының 2-бөлігіне сәйкес: "Прокурор
бас бостандығынан заңсыз айырылған немесе заңда не сот үкімінде
көзделгендегіден артық мерзімде күзетпен ұсталған қандай да болсын адамды
дереу босатуға тиіс";
ә) анықтау және алдын ала тергеу органдарының заңдарды орындауына
прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру туралы нормалар құрамындағы
диспозицияны.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығының 38-бабы 1-бөлігінің 5-
тармағында прокурор анықтама мен тергеу заңдылығын қадағалауды жүзеге асыра
отырып "тергеушілер мен анықтама жүргізуші адамдардың заңсыз қаулыларының
күшін жояды" деп көрсетілген. Бұл нұсқаудың диспозициялық сипаты айқын:
оның іс-қимылының ұйғарымы — тергеушінің немесе анықтаушының заңсыз
шешімдерінің күшін жою. Мұндай диспозиция ҚІЖК-тің 197-бабы 1-бөлігінің 10-
тармағында орын алған (тармақ редакциясы Қазақстан Республикасы Президенті
Жарлығының бұрын келтірілген нормасымен сөзбе-сөз үйлеседі);
б) прокурор шешімдеріне шағымдану туралы нормалар құрамындағы болжамды.
Мысалы, ҚІЖК-тің 64-бабының 6-бөлігінде былай делінген: "Тергеуші
тергеудегі іс бойынша прокурордың нұсқауларымен келіспеген жағдайда ол
жөнінде жоғары түрған прокурорға шағымдануға құқылы". Болжам белгілері
мынадан байқалады: бұл норманы прокурор тергеушіге тергеу жүргізіліп жатқан
іс бойынша нұсқаулар берген кезде басшылыққа алу керек; прокурордың
нұсқауларына шағымдануға мүмкіндігі беретін жағдай— сол нұсқаулармен
тергеушінің келіспеуі.
Қылмыстық іc жүргізу заңының уақыт тұрғысында, кеңістікте және адамдарға
қатысты қолданылуы
ҚІЖК 5-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылықты
сақтау іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін қабылдау кезіне
дейін күшіне енген заңның қолданылуын көздейді. Бұл жағдай іс жүргізу
құқығына да, материалдық құқыққа да қатысты, өйткені материалдық құқық
нормалары қылмыстық іс жүргізу нұсқаулары нысанында ғана қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында қолданылуы үш әдіспен
айқындалады:
жаңадан қабылдаған заң күшіне ресми органда жарияланғаннан кейін 10
күннен соң енеді;
заң күшіне енгізілетін уақыт нормативтік актінің мәтінінде белгіленеді
(мысалы, жарияланған күнінен бастап немесе күні, айы, жылы көрсетіледі);
заң күшіне енгізілетін уақыт кезеңдігі сипатта болады, олардың шептері
дербес заңмен белгіленеді. Актілердің соңғы түрлеріне 1997 жылғы 13
желтоқсанда Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен бір
мезгілде қабылданған "Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексін күшіне енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы жатады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі толық көлемінде күшіне енетін шекті мерзім деп
2000 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзім белгіленген.
Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында қолданылуы заң күшіне
енетін кез туралы ережелермен шектелмейді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудегі уақыт категориясы мерзім ескірген
жағдайларда өзінше түсіндіріледі. Мерзімнің ескіруіне байланысты заңға
салынатын тыйым қылмыстық іс қозғауға тыйым салынуына, немесе, егер іс
қозғалған болса, оның тоқтатылуына, немесе, егер іс сотта қаралу кезеңінде
болса, өзге де оң нәтижелер алынуына себеп болады. Жалпы қолданыстағы заңда
белгіленген мерзім өткеннен кейін әрекет мәнінің жойылуына байланысты орын
алып отырған шектеулерге сәйкес қолдануға болмайтындай жағдай қалыптасады.
Уақыт тұрғысында қолданылатын қылмыстық іс жүргізу заңының кері күші
болмайды (ҚІЖК 5-бабының 2-бөлігі). Бұл жөнінде Б.А. Галкин былай деп
жазды: Қылмыстық іс жүргізу заңының кері күші бар екені туралы мәселе іс
жүзінде пайда болмайды, өйткені жаңа заң енгізілісімен ескі заң күшін
жояды.
Заңдар ауысқан кезеңде пайда болатын құқық қатынастарының сипатын
анықтау кезінде осы таланты ескеру маңызды. Жаңа қылмыстық іс жүргізу заңы
қабылданғанға дейін басталған іс жалғастырылуға және жаңа заң ережелеріне
сәйкес аяқталуға тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі
2. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының түрлері
СОӨЖ тапсырмалары:
1. Қылмыстық іс жүргізудің қпайнар көздері
2. Қылмыстық іс жүргізу нормаоары
3. Қылмыстық іс нормаларының түрлері
3-лекция ҚЫЛМЫСТЫҚ COT ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
Жоспары: 1. Қылмыстық процесс принциптерінің ұғымы мен мәні
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі.
3. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің түрлері.
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. "Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық; затты-
қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-жапсары
мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған,
заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде
талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары-осы кызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері — қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді
қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі кызметінің мәнін
айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, принциптер мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде принциптер орталық, басты орын алады;
олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып
табылады;
принциптер құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта
болады;
олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің
кілті болып табылады;
принциптер іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын
айқындайды;
олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
принциптер құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын
атқарады;
принциптер іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Біздін ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы да муының
қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына
дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер
мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет
өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталуға тиіс;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза
күйінде реттей алмайды;
егер принциптер тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура
және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот
төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені
өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің
процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
2. қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе кұрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
принциптерді мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау
ерекшелігі;
принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге
бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, A.M. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбады сипатта болады деп
санайды. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты зерттеушілер принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлу "принцип" ұғымының
мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің түрлері
заңдылық принципі
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі — қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс жүргізу
қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың басқаша
айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң нұсқамаларын
орындау ғаю.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарында баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруының принципі
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәнін түсіну үшін
"сот төрелігі" ұғымының мазмұнын анықтап алу қажет. Сот төрелігі—соттардың
заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту мақсатымен азаматтық және
қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен сот отырыстарында қарау
мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі. Сот төрелігін тек соттың ғана
жүзеге асыруының принципі мемлекетте билікті үш тармаққа бөлу туралы
конституциялық ережеден бастау алады, сол тармақтардың бірі—сот билігі. Сот
билігінің мақсаты — адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау. Ол сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзгеде нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның
75-бабы).
Сонымен, сот билігінің мақсаты — сот төрелігін жүзеге асыру. Сот төрелігі
қылмыстық процесс саласына қатысты қылмыстық сот ісін жүргізу нысанында
жүзеге асырылады. Демек, соттың сот төрелігін жүзеге асыруы сот төрелігі
функциясын орындайтын бірден-бір орган болып табылатын соттың ерекше
жағдайына байланысты. Мұндай функция өзге ешбір органға берілмеген, ол
сонымен бірге сот билігін іске асырудың нысаны болып табылады.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәні КІЖК-тің 11-
бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл принцип мынаны білдіреді:
1. сот төрелігін іске асыру—тек соттың ғана ерекше құзыреті;
2. соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
3. адам жасалған қылмысқа кінәлі деп тек соттың заңға қатаң түрде сәйкес
шығарылған айыптау үкімі негізінде ғана танылады;
4. жасалған қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазаға тек орындалуға тиісті
айыптау үкімінің негізінде ғана тартылады;
сот төрелігін іске асыру кезінде сот қылмыстық сот ісін жүргізудің процесс
кезінде қолданылатын ережелерін басшылыққа алады;
сот төрелігін іске асыру жөніндегі сот өкілеттігі қолданылып жүрген
заңдармен белгіленеді және оны кеміту жағын да, ұлғайту жағын да өз бетінше
өзгертуге болмайды;
қылмыстық істерді қарау үшін қандай да болсын атпен төтенше немесе арнаулы
соттар құрылуына жол берілмейді;
заңсыз құрылған төтенше немесе әзге де соттар шығаратын шешімдердің заңды
күші болмайды жене атқарылуға жатпайды;
соттауға жататындық туралы заңды бұза отырып шығарылған сот шешімдері
заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
заңмен берілген өкілеттіктерді асыра қолдана отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін бұза отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
соттың іс бойынша шығарылған шешімін белгіленген тәртіппен тек тиісті
соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
принципі Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген, онда былай
делінген: "Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар" (13-бап). Конституцияның 77-бабының 3-тармағында "өзіне заңмен
көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды" деп
нақтыланған.
Конституцияның жоғарыда келтірілген ережелері Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 12-бабында берілген, сондай-ақ мемлекет заңда белгіленген
жағдайлар мен тәртіп бойынша жәбірленушіге сот әділдігіне қол жеткізуін
және келтірілген залалдың өтелуін қамтамасыз ететінін айтып, сол ережелерді
дамыта түскен.
Адам мен азаматтың құқығы мен бостандығы ұғымының ресми түсініктемесіне
мыналар кіреді: "Қазақстан мемлекеті өз азаматтарының белгілі бір іс-
әрекетінің заң жүзіндегі мүмкіндіктерін таниды және оларға кепілдік береді.
Адам құқығы мен бостандығы және азамат құқығы мен бостандығы өзара
байланысты, бірақ толығымен үйлеспейді. Алғашқылары әмбебап және бастапқы,
екіншілері қоғам мен мемлекет дамуының деңгейін көрсетеді. Адам мен азамат
құқығы — Қазақстан Республикасы Конституциясының іргелі категориясы, ол
адамды қазақстандық қоғамның ең жоғары құндылығы ретінде орнықтыруға тиіс".
Сонымен, адаммен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
жайында айтқан кезде олардың адам құқығы мен бостандығы ұғымымен қабысын
кететінін білу қажет. Яғни сот перспективасы Қазақстан азаматтарының ғана
құқықтары мен бостандықтары шеңберінен шығып отыр. Қазақстан аумағында
тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ басқа елдің азаматтығы бар
щетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарына Қазақстан аумағында қысым
жасалған болса, олар әз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды сұрай алады.
Басқа мемлекет аумағында жүрген Қазақстан азаматтары да Қазақстанның сот
органдарынан қорғау сұрауға құқылы.
Сотпен қорғау принципі ресми түсініктемесінің мазмұнына кез келген
адамның соттан өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды сұрау құқығы
кіреді. Қазақстан Республикасында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын
заңға қайшы келмейтін барлық әдістермен қорғауға құқығы бар. Кез келген
құқық пен бостандықты сот арқылы қорғауға болады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы
қылмыстық сот ісін жүргізудің ресмилілігімен қамтамасыз етіледі. Қылмыстық
процестін, ресмилілігі мынада: прокурор, тергеуші және анықтаушы органдар
мемлекеттің, қоғамның мүдделерін, жеке адамның құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында, қылмыс белгілері байқалған әрбір жағдайда өз
құзыреті шегінде қылмыстық іс қозғауға және қылмыс оқиғаларын, оны жасауға
кінәлі адамдарды анықтау және оларды өзге максаттар көздейтіндердің еркі
мен тілегіне қарамастан жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға міндетті. Сот істі нақтылай шешуге тиіс.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу
Бұл принцип негізіне Конституцияның 34-бабы алынған, онда былай делінген:
"Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға,
басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны
туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күіпейтіле түскен. Қол
сұғылмастық және құрметтеу ұғымы бірін-бірі өзара толықтырады және оларды
құқықпен қамтамасыз ету құралдарымен байланысты. Құрметтеу қол
сұқпаушылықтан көрініс табады және керісінше — қол сұқпаушылықты сақтау
құрмет сезімін білдіру әдістерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге
абырой мен қадір-қасиетті құрметтеу принципінің мәні мунымен шектелмейді.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық әрбір адамның жеке құндылығын,
оның ой қалпын тануға негізделген. Адам — бағалы ой-өріс пен ізгілік иесі.
Әрбір адам дербес ой ойлау жасау құқығын құрметтеу мен тануға лайық.
Қаралып отырған принцип мәнін тікелей түсіндіру дегеніміз, сондай-ақ оны
Қазақстаңдағы әрбір адамның қажетті, тиісті, оның аумағында басқа
адамдардың абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қоғамның даусыз элементтері
деп қабылдануына байланысты мінез-құлығының түрі мен шарасы деп тану.
Біреулердің құқықтар мен бостандықтарға ие болуы оларға басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін жүктейді. Бұл принцип
жанама субъективті факторлардын түр-сипатына қарамастан кез келген адамның
абыройы мен қадір-қасиетін қорғайды.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципі дербес принцип
ретінде ҚІЖК-тің 13-бабында тұжырымдалған және мына ережелерді қамтыған:
жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемітетін шешімдер
қабылдауға тыйым салынады;
жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемітетін іс-
әрекеттерге тыйым салынады;
адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді, сонымен бірдей адам құпия сақтау
қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәліметтерді жинауға, пайдалануға және
таратуға жол берілмейді;
қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиянды өткізу құқығы.
Адамның жеке басына тиіспеушілік
Бұл принциптің негізіне Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактідегі әрбір адамның бостандыққа және жеке басына тиіспеушілікке құқығы
бар екені жөніндегі ережесі алынған.
Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына
тиіспеушілікпен тікелей байланысты. Конституцияның 16 және 17-баптарынан
мыналар туындайды:
1. әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
2. тұтқындауға және қамауда ұстауға тек қылмыстық ізге түсуге байланысты
ғана жол беріледі;
3. тұтқындалған және қамауда ұсталған адам бұл әрекеттерге сотқа
шашмдануға құқылы;
4. жеке басының бостандығына өз құқығын қорғау кезінде адам ұсталған,
тұтқындалған немесе айып тағылған сәттен бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалана алады;
5. ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды.
Бұл ережелер ҚІЖК-тің 14-бабында сөзбе-сөз дерлік келтірілген, оның өзі
бұл принциптің мәртебелі ізгі міндет атқаратынын дәлелдейді. Адамның жеке
басына тиіспеушіліктің жеке бостандығына құқығымен байланысты соңғысының
мәжбүрлеусіз және шектеусіз қандай да болсын іс-қимыл жасау, қандай да
болсын белсенділік көрсету немесе сдан бас тарту мүмкіндігін білдіретінен
байқауға болады.
Ұстауға, қамауға алуға немесе бостандықтан өзгелей айыруға салынған
тыйымды ол адам қылмыс жасауға қатысты деген болжам жасау үшін заңды және
жеткілікті негіздер бар болған жағдайда алып тастауға болады. Сонымен бірге
кімнің де болсын жеке басына тиіспеушілікті бұзу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1- лекция. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі, мәні, мақсаттары мен
міндеттері
Жоспары: 1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
2. Қылмыстық іс жүргізу қүқығының мақсаттары
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің қүрамдас бөліктерінің
өзара орналасуы мен байланысын,оның ішкі қүрылысын түсіну қабылданған.
Қылмыстық іс жүргізу курсының бағдарламасы,оның қүрылымы мен ішкі өзара
тәуелді логикасы — түтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен
мазмүнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің қүрылымымен байланысты.
Аталған логикаға осы оқулықта баяндалатын курстың қүрылымы да
бағынышты.
Сонымен бірге бұл-дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар
қылмыстық іс жүргізу нормаларын дәйекті түрде Кодекстің басынан
Р^ аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену аркылы кол
жеткізілуі мүмкін қылмыстық іс жүргізуінің мәнін пайымдау, түсіну
дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдаида логикалық,
үғымдык,мәнділік, дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан
күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалык дәйектілікті толық
сайма - сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық зандардың
ерекшелігі болып табылады. Бұл бслгілі бір үғымды ашып көрсетуге кірісе
отырып, біздің КІЖК - нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мәселені
түсіну үшін қажетті қүқықтық негізді қүрайтын, түрлі заң актілерінде
бекітілген нормаларды мысал ретінде ^ бекітілген нормаларды мысал ретінде
алатынымызды білдіреді.
Алайда дәйектілікті осылай түсінудің өзі қылмыстық іс жүргізу қүқығына
катысты мынадай жағдайларды ескерместен толық бола алмайды. КІЖК-індегі
нормаладың орналасу күрылымы бұрын да айтканымыздай қарапайымнан күрделіге
орбитін қозғалыс принципіне негізделген, оның мағынасы мынадай, әрбір
келесі норма оның алдындағы үйғарым иерархиясындағы байланысты болады не
одан тікелей туындайды, ұйғарымды әлдеқайда нәзік деңгейде дамытады және
нақтылайды.
Қылмыстық іс жүргізу қүкығының оку курсынын түзілімі үшін саланың ішкі
логикасы айқындауыш болып табылады.
Ал, айталық, ҚІЖК-іне берілетін түсініктерді құру үшін нормаларға,
дәлірек айтқанда олар кодексте қалай орналасса, сол тәртіппен түсінік
берілетін басқаша тәсіл орынды. Ескі көзқарасты да үйлесті сыртқы және
ішкі оқу курсының құрылымына тән және қылмыстық іс жүргізу құқығы
академиялық курсының мақсаттары мен міндеттеріне анағұрлым толық жауап
береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге
бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдайы сипаты болады. Бір жағынан қылмыстық іс
жүргізу кодексі құрылымының ерекшелігін бірдіреді, мұның өзі қылмыстық іс
жүргізу құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік
тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық іс жүргізудің құқық жүйесіндегі мақсаттары,
міндеттері және оның көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын
негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге
арналған. Жалпы бөлім кұқықтық қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық іс
жүргізудің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің
тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот
мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді
түсінудің кілті болып табылады.
Жалпы бөлімде қаланған категориялық, институционалдық үғымдар Ерекше
бөлімде ортақ мақсаттағы бірқатар істердің ұғымдары түрінде, яғни, белгілі
бір іс жүргізу әрекеттерінінің операциялардың, рәсімдердің тәртібі мен
дәйектілігі туралы нақты құқықтық ұйғарымдар түрінде өзінің дамуын табады.
Сонымен, Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімдері өзара
тек пен түрі ретіндегі қатынасын тектік басталуы анағүрлым кең ауқымды,
жан-жакты қамтитын Жалпы бөлімге тиесілі болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше
бөлімдерінің біртұтастығы қылмыстық іс жүргізу зандарының мәні мен
мазмүнының бір түтастығымен, әр түрлі деңгейде болғанымен екі
бөліммен де реттелетін тәсілдер мен әдістер арқылы қол жеткізілетін
және шешілетін мақсаттар мен міндеттердін ортақтығымен алдын ала
белгіленген. Мұны мысалмен түсіндіріп көрелік. КІЖК-нің Қылмыстық ізге
түсу атты 3 тарауында іс жүргізу қызметінің түрі ретінде қылмыстық ізге
түсуді жіктеуге, қылмыстық ізге түсу функцияларын жүзеге асырудың сыртқы
көрінісі мен өлшемдерін белгілеуге және т. т. мүмкіндік беретін ортак
нормалар бар. Осы тараудың өзегі Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырудың
жалпы шарттары атты 36 бап болып табылады. Сонымен, тарау мен ондағы
баптардың атауларының өзі, ұйғарымнамаларды баяндау сипаты осы тарауда
қаланған нормаларды қорытындылаудың деңгейі туралы баяндайды. Атап
айтқанда 36-баптың 1 бөлігінде былай деп жазылған: қылмыстық сот ісін
жүргізу міндеттерін орындау мақсатында қылмыстық ізге түсу органы өз
құзыреті шегінде қылмыстың белгілерін тапқан әрбір жағдайда қылмыс окиғасын
белгілеуге, қылмыс жасауға кінөлі адамдарды анықтауға, оларды жазалауға
заңмен көзделген барлык шараларды қолдануға, сонымен бірдей кінәсіз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға міндетті. Қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу атты 6 бөлімде дербес түрде баяндалған, дұрысын
айтқанда осы сөз болып отырған тұстан ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі басталады.
Баптардың қарапайым тізбесі Қылмыстық іс қозғауға себептер мен негіздер,
Алдын ала тергеудің аяқталуы, Прокурордың алдын ала тергеу барысындағы
өкілеттіктері және басқалары, Жалпы бөлімде бекітілген тектік ережелерді
терең түрде егжей-тегжей нақтылайды.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлім басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре
отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық іс жүргізу тәсілдері мен әдістерін
құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институтта мен
ұғымдардың тізбесін де қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады
олар: І. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік
органдар мен тұлғалар ; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Іс жүргізушілік
мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстық процестегі мүліктік мәселелер. ҚІЖК-нің
Ерекше бөлімі жеті бөлімнен түрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі
іс жүрпзу; 7. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу; 8. Соттың занды күшіне
енбсгсн үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау;
10. Соттың занды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде іс жүргізу ;
11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша іс жүргізудің
ерекшеліктері; 12. Ерекше іс жүргізу. Аталған бөлімдердің әрқайсысы
тарауларға бөлінген. Олардың ҚІЖК-нің сыртқы қүрылымы дегеніміз — басқа
заңдармен және осы сала мен аралас салаларға жататын заңға тәуелді
нормативтік актілермен, сондай-ақ кешенді заңдармен байланысты білдіреді.
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы ұғымы мен оның құқық жүйесіндегі орны
Қылмыстық іс жүргізу құқығы — толып жатқан түрлі жақтарды, жай-
жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр
түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі
көзқарас — қылмыстық іс жүргізу құқығын ережелер (нормалар) заңында
көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу
мақсатында қылмыстық істерді тергеу, қарау және шешу жөніндегі қызметті
реттейтін әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
Кеңестік кезеңдегі құқық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған
саяды: қылмыстық іс жүргізу құқығы — өз нормалары қылмыстық істерді
қозғауға, алдын ала тергеуге, сотта қарауға байланысты қызметті, оның
тәртібі мен мазмұнын реттейтін құқық саласы; оның төртібі мен мазмұны; бұл
жағдайда пайда болатын құкық қатынастары. Ал құқық саласы — өздері
реттейтін бір тектес қоғамдық қатынастар ортақтығы біріктірген құқық
нормалары мен институттардың ерекшеленген тобы. Басқа салалар арасында
қылмыстық іс жүргізу құқығы іргелі салаға жатады.
Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық іс жүргізу құқығы
— қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала
тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық іс
қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және
сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жұйесі деп
белгіленген.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді. Олар әлдебір жақты
жеткілікті түрде терең ашып көрсетіп, басқа жай-жапсарларды жанамалап қана
өтеді. Акцент таңдау нақты құқық мектебінің айқындамасына байланысты.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының мәні мынадай тең мәнді
элементтерден қалыптасады:
бұл дербес құқық саласы;
іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі
болып табылады;
өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) нормалар түріндегі нақты іс
жүргізу-құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот
ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Осы баяндалғандар тұтас, аяқталған (сыртқы және ішкі) құрылым тән
қылмыстық іс жүргізу құқығының дербес нысанасы да бар екенін көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығына бұдан бұрын келтірілген түсініктемелерді
негізге ала отырып, осы сала нысанасы деп мыналарды санау қажет:
өкілетті органдардың қызметін реттейтін құкықтық нормалар жүйесі, ол
қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген;
өкілетті органдардың қылмыстық іс жүргізу нормалары жүйесіне негізделген
қызметі;
олардың субъективті құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудың барысында
қалыптасатын қатынастардың сипаты, мазмұны және бағыты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде құқыктық реттеу әдісі елеулі орын
алады, ол туралы осы бөлімнің егжейтегжейлі баяндалған. Өз реттеу әдісінің
болуы сала ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы дербестігінің аса маңызды.
белгілерінің бірі болып табылады.
3. қылмыстық іс жургізу құқығы жүйесі
Қылмыстык іс жүргізу құқығы — білімнің іргелі салаларына жататын дербес
құқық саласы. Бұл оның (құқықтың) өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның
өзара байланыстары мынадай: 1) құқық нормасының элементтері арасында; 2)
құқық институттарына біріккен нормалар арасында; 3) қылмыстық процесс
құқығы саласының институттары арасында; 4) қылмыстық іс жүргізу құқығы мен
құқықтың өзге де сабақтас салалары арасыңда. Сонымен, қылмыстық іс жүргізу
құқығы құрылымы (осы бөлімнің 1 қараңыз) сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жұйе
оның мазмұңды жағын бейнелейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының іргелі салаларға жатқызылуы олардың
диалектикасыңдағы ішкі заңдылықтарды танып білуге, іс жүргізу нұсқаулары
логикасының ғылыми тұрғыдан әзірленуіне, нақ соған (қылмыстық іс жүргізу
құқығына) тән әдістер мен құралдар көмегімен құқық қолдану практикасының
қажеттеріне ғана емес, сондай-ақ нақты құқық қатынастарының даму дәрежесіне
сай келетін іс жүргізу новеллаларын конструкциялау мүмкіндігіне байланысты
мақсаттар мен міндеттердің болуымен айқындалады, бұл жердегі даму дәрежесі
қоғамдық қатынастардың даму дәрежесінің туындысы болып табылады. Қылмыстық
процесті қызмет түрі ретінде де, ғылым ретінде де, құқық саласы ретінде де
дамытудың басты бағыттарын таңдау өзіне негізделген қажетті теориялық база
жасау іргелі білімдер саласына жатады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының
іргелі сипаты оның өз дамуында "криминалистика" сияқты қолданбалы саладан,
"жедел-іздестіру қызметі" атты қолданбалы ғылыми пәннен, қылмыстық іс
жүргізу заңынан озық келе жатқанын білдіреді, ол теоретик заңгерлердің
ғылыми болжам жасауы мен доктриналық түсініктеме беруі (заңдарды, құқық
нормаларын түсіндіруі) үшін бастапқы материал береді.
Құқық нормасының элементтері арасындағы, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен
құқықтың басқа да сабақтас салалары арасындағы өзара байланыс мәселелері
тиісінше II бөлімде және осы бөлімнің §4-6 қаралатын болады. Қылмыстық іс
жүргізу құқығы жүйесіндегі өзара байланыстардың екінші және үшінші
дәрежелеріне келетін болсақ, бұл жерде негізгі орын қылмыстық іс жүргізу
институты ұғымына берілген.
Қылмыстық іс жүргізу институты қатынастардың нақты саласын реттейтін,
тек сол катынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының
жиынтығы болып табылады.
Құқық институты — қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе
олардың әлдебір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара байланысты
нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, онда қандай да болсын
институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес, сондай-ақ
білімнің сабақтас салаларынан (мысалы, философиядан, саясаттанудан,
социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға жүгінуді қажет етеді.
Қылмыстық іс жүргізу институттары ішкі құрылымдары бойынша қарапайым
институттан көп сатыны институтқа дейін түрленеді. Құқық институтының
бірыңғай құрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды. Сонымен бірге
құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары жүйесінің ішкі
қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық институттарының
қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып келгенде құқық
қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Күрделі, көп сатыны құрылымы бар қылмыстық іс жүргізу ииституттарына
жататындары: қорғау институты, азаматтық талап институты, айыптау
институты. Олар ұғым, категория сияқты шағын элементтер жиынтығынан құралып
қана қоймайды, сонымен бірге қарапайым құрылымы бар өзге институттарды да
қамтиды.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары
жатады. Осы институттардың ерекшелігі — олар іс жүзінде іс жүргізу құқығы
қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде
сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық іс жүргізу институттарының қарапайым және күрделі
құрылымдарының арақатынасын мына мысалдан байқауға болады: құрылымы кұрделі
азаматтық талап институты өз құрамына құрамдас элементтер ретінде азаматтық
талапкер институтын, азаматтық жауапкер институтын қамтиды, оларда, бұдан
бұрын атап көрсетілгеніндей, тиісті азаматтық талапкер мен азаматтық
жауапкердің құқықтық мәртебесін айқындайтын қарапайым құрылым бар. Мұнымен
қатар азаматтық талап институты бірқатар ұғымдарға, категорияларға сүйене
отырып іс-қимыл жасайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығы курсының құрылымы.
2. Қылмыстық іс жүргізу қүқығының мақсаттары
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының міндеттері
СОӨЖ тапсырмалары.
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызы
2. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу элементтері
3. Қылмыстық іс жүргізудегі басқа да мєжбүрлеу шаралары
2- лекция. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАНЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КӨЗДЕРІ
Жоспар
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының қайнар көздері
2. Қылмыстық іс
жүргізу нормалары, ұғымы, негізгі белгілері
3. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының құрылымы
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын
нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің
маңызды болатын тағы да бір себебі -олар құқықтың қоғамдық болмысын
білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық
қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға
бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да
жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен
айқындалады.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген
құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-
күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек
құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының
процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
1. заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі
кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
2. бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
3. жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
1. бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі,
жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде
қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
2. құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын
алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі
факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын
танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан
негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан
өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық
жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық
көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
2. Қылмыстық іc жүргізу нормалары, ұғымы, негізгі белгілері.
Құқық нормасы дегеніміз — өзге нормалармен бірге жекелеген адамдардың,
органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін жалпыға міндетті мінез-
құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі құқык субъектісінің оның
нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе басқа адамдардан тиісті
іс-кимыл жасауды талaп ететінінен де, сондай-ақ оның талаптарын бұзу
мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау шараларын
қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық
көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-
тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класы мен деңгейіне байланысты. Класс пен
деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым
ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасы Конституциясының баптары
тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне
тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: "Соттардың
Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен
бостаңдықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс
жүргізуді тоқтата түруға және осы актіні конституциялық емес деп тану
туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Осы
конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
тоқтата түру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бабында нақтыланған.
Атап айтқанда, осы баптық 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған
қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің Констигуцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың
Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын шектейгіндігі туралы
ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған
жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі
жеткіліксіз. Мәселен, қолданылуға тиісті заңның Конституцияға сәйкес
еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс
жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған
бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтініштін
қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған
кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінін мәселелері іс жүргізу
тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот
ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен
Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты
мен оны өтеу сияқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы
нормаларын тікелей қолдануды талап етеді (75—78-баптар).
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы рухына
қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын
көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты
жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ерекшелігі -оның жекелеген
нормаларында егжей-тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-
тармағында былай делінген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады,
тұтқыңдалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың
санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға
болады". Конституцияда салалық қағидалардың осылайша терең регламенттелуі
олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін дәлелдейді.
3. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері
Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан бірдей,
оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді. Нормаларды
сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес, ол тек
заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымының дәрежесіне байланысты
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрлерге бөлінеді.
1. Белгілі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің
тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламасыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы, сондай
нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі ("Соттардың адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
құқығы жоқ"); 11-башын 2-бөлігі ("Соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес
болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ
қылмыстық жазаға тартыла алмайды"); 12-баптың 2-бөлігі ("Ешкімге өзінің
келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген соттылығы өзгертіле алмайды"); 14-
баптық 1-бөлігі ("Осы Кодексте белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша
болмаса, ешкімді де қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға
алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға болмайды"); 20-бап
("Ешкімді де нақ бір қылмыс үшін қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды") және т.т.
Тыйым салатын нормалар процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
белгілейтін ережелерде бар. Мысалы, 90-бап (судья жәбірленушінің туысы,
айыпталушының туысы болса, істі қарауға қатыса алмайды); 91-бап (егер
прокурор аталған іс бойынша куәгер, маман, сарашпы және т.т. ретінде
қатысса, ол істі қарауға қатыса алмайды); 92-бап (егер тергеуші мен
анықтаушы осы іс бойынша азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер ретінде
қатысса, олар істі тергеуге қатыса алмайды).
Осы және өзге тыйым нормалары жеке адамның қол сұғылмастығының іс жүргізу
кепілдіктерін, сот актілерінің заңдылығы мен дәлелдігін күшейтуге
бағытталған.
Белгілі бір іс-қимыл тікелей белгілейтін нормалар. Бұл нормалар, әдетте,
міндеттеуші сипатта болады, мұның өзі бұлардың міндеттеуші нормалар деп
аталуынан байқалады.
3. Қылмыстық іc жүргізу нормасының құрылымы
Әдетте норма құрылымы үш элементтің: болжамның (бұл құқық нормасын қандай
жағдайларда пайдалану керек екені кезінде), диспозицияның (бұл құқықтық
норма реттейтін қатынасқа қатысушы кім және бұл құқықтық норма қандай іс-
қимыл жүктейді және қандай іс-кимылға рұқсат етеді), санкцияның (бұл норма
нұсқауларын орындамаудың құқықтық зардабы қандай болмақ) өзара байланысты
екенін көрсетеді. Бұл элементтер байланысы мына формуламен сипатталады:
"Егерондабасқаша".
Қылмыстық іс жүргізу нормативтік нұсқауларына тән ерекшелік—нақ үш мүшелж
құрылым олардың мәнін неғұрлым терең бейнелейді. Сонымен бірге қылмыстық іс
жүргізу нормасын үш мүшелік формула бойынша құрамдас элементтерге бөлу
релятивті (салыстырмалы) сипат алып отыр. Осы ерекшелікке назар аудара
отырып, О.Э.Лейст былай деп атап көрсетті: "Бір ереже түрлі нормалар
құрамында біресе болжам, біресе диспозиция, біресе санкция маңызына ие
болады'". Мәселен, тергеушінің заңсыз қаулысының күшін жою жөніндегі
прокурор міндетінің атап көрсетілуі мыналарды білдіреді:
а) тергеушінің шешімдер қабылдауының тәртібі мен негіздемелерін
айқындайтын нормалар құрамындағы санкцияны.
Мысалы, ҚІЖК-тің 14-бабының 4-бөлігінде қылмыстық ізге түсу функциясын
жүзеге асырушы прокурор заңсыз ұсталған немесе қамауға алынған, немесе
медициналық мекемеге заңсыз орналастырылған, не заңда немесе үкімде
көзделгендегіден артық мерзімде күзетпен ұсталған адамды дереу босатуға
міндетті екені көрсетілген. Санкция бұзылған құқықты дереу қалпына
келтіруді талап ететін императивте көзделген, мұны бұл жағдайда өкілетті
адамның заңсыз қаулысының күшін жою жолымен жүзеге асыруға болады. Бұрын
қолданылған ҚазССР (1959) ҚІЖК-Іің 6-бабының 2-бөлігіне сәйкес: "Прокурор
бас бостандығынан заңсыз айырылған немесе заңда не сот үкімінде
көзделгендегіден артық мерзімде күзетпен ұсталған қандай да болсын адамды
дереу босатуға тиіс";
ә) анықтау және алдын ала тергеу органдарының заңдарды орындауына
прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру туралы нормалар құрамындағы
диспозицияны.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы" Заң күші бар Жарлығының 38-бабы 1-бөлігінің 5-
тармағында прокурор анықтама мен тергеу заңдылығын қадағалауды жүзеге асыра
отырып "тергеушілер мен анықтама жүргізуші адамдардың заңсыз қаулыларының
күшін жояды" деп көрсетілген. Бұл нұсқаудың диспозициялық сипаты айқын:
оның іс-қимылының ұйғарымы — тергеушінің немесе анықтаушының заңсыз
шешімдерінің күшін жою. Мұндай диспозиция ҚІЖК-тің 197-бабы 1-бөлігінің 10-
тармағында орын алған (тармақ редакциясы Қазақстан Республикасы Президенті
Жарлығының бұрын келтірілген нормасымен сөзбе-сөз үйлеседі);
б) прокурор шешімдеріне шағымдану туралы нормалар құрамындағы болжамды.
Мысалы, ҚІЖК-тің 64-бабының 6-бөлігінде былай делінген: "Тергеуші
тергеудегі іс бойынша прокурордың нұсқауларымен келіспеген жағдайда ол
жөнінде жоғары түрған прокурорға шағымдануға құқылы". Болжам белгілері
мынадан байқалады: бұл норманы прокурор тергеушіге тергеу жүргізіліп жатқан
іс бойынша нұсқаулар берген кезде басшылыққа алу керек; прокурордың
нұсқауларына шағымдануға мүмкіндігі беретін жағдай— сол нұсқаулармен
тергеушінің келіспеуі.
Қылмыстық іc жүргізу заңының уақыт тұрғысында, кеңістікте және адамдарға
қатысты қолданылуы
ҚІЖК 5-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізуде заңдылықты
сақтау іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін қабылдау кезіне
дейін күшіне енген заңның қолданылуын көздейді. Бұл жағдай іс жүргізу
құқығына да, материалдық құқыққа да қатысты, өйткені материалдық құқық
нормалары қылмыстық іс жүргізу нұсқаулары нысанында ғана қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында қолданылуы үш әдіспен
айқындалады:
жаңадан қабылдаған заң күшіне ресми органда жарияланғаннан кейін 10
күннен соң енеді;
заң күшіне енгізілетін уақыт нормативтік актінің мәтінінде белгіленеді
(мысалы, жарияланған күнінен бастап немесе күні, айы, жылы көрсетіледі);
заң күшіне енгізілетін уақыт кезеңдігі сипатта болады, олардың шептері
дербес заңмен белгіленеді. Актілердің соңғы түрлеріне 1997 жылғы 13
желтоқсанда Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен бір
мезгілде қабылданған "Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексін күшіне енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы жатады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі толық көлемінде күшіне енетін шекті мерзім деп
2000 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзім белгіленген.
Қылмыстық іс жүргізу заңының уақыт тұрғысында қолданылуы заң күшіне
енетін кез туралы ережелермен шектелмейді.
Қылмыстық сот ісін жүргізудегі уақыт категориясы мерзім ескірген
жағдайларда өзінше түсіндіріледі. Мерзімнің ескіруіне байланысты заңға
салынатын тыйым қылмыстық іс қозғауға тыйым салынуына, немесе, егер іс
қозғалған болса, оның тоқтатылуына, немесе, егер іс сотта қаралу кезеңінде
болса, өзге де оң нәтижелер алынуына себеп болады. Жалпы қолданыстағы заңда
белгіленген мерзім өткеннен кейін әрекет мәнінің жойылуына байланысты орын
алып отырған шектеулерге сәйкес қолдануға болмайтындай жағдай қалыптасады.
Уақыт тұрғысында қолданылатын қылмыстық іс жүргізу заңының кері күші
болмайды (ҚІЖК 5-бабының 2-бөлігі). Бұл жөнінде Б.А. Галкин былай деп
жазды: Қылмыстық іс жүргізу заңының кері күші бар екені туралы мәселе іс
жүзінде пайда болмайды, өйткені жаңа заң енгізілісімен ескі заң күшін
жояды.
Заңдар ауысқан кезеңде пайда болатын құқық қатынастарының сипатын
анықтау кезінде осы таланты ескеру маңызды. Жаңа қылмыстық іс жүргізу заңы
қабылданғанға дейін басталған іс жалғастырылуға және жаңа заң ережелеріне
сәйкес аяқталуға тиіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстық іс жүргізу құқығының түсінігі
2. Қылмыстық іс жүргізу нормаларының түрлері
СОӨЖ тапсырмалары:
1. Қылмыстық іс жүргізудің қпайнар көздері
2. Қылмыстық іс жүргізу нормаоары
3. Қылмыстық іс нормаларының түрлері
3-лекция ҚЫЛМЫСТЫҚ COT ІСІН ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ
Жоспары: 1. Қылмыстық процесс принциптерінің ұғымы мен мәні
2. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің
жүйесі.
3. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің түрлері.
Әдебиеттер: .
1. 30.08.95 жылы ќабылданѓан Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы.
2. Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу Кодексі, “Жеті Жарѓы”,
Алматы 1998 ж.
3. Г.Ж.Сулейменова, Суд и судебная власть в РК, Алматы 1999 г.
4. Б.Х.Тµлеубекова, Уголовно-процессуальное право РК, Алматы 1998 г.
5. Б.Х.Тµлеубекова, ЌР Ќылмыстыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыѓы (Жалпы бµлім), “Жеті
Жарѓы”,
Алматы 2000 ж..
1. "Принцип" ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық; затты-
қолданбалы; теориялық-құқықтық. "Принцип" ұғымының философиялық жай-жапсары
мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған,
заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде
талдап қорытылады.
Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары-осы кызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері — қоғамдық және мемлекеттік
құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді
қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі кызметінің мәнін
айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, принциптер мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде принциптер орталық, басты орын алады;
олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар болып
табылады;
принциптер құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті сипатта
болады;
олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін түсінудің
кілті болып табылады;
принциптер іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспективаларын
айқындайды;
олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып табылады;
принциптер құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар функциясын
атқарады;
принциптер іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдемдеседі.
Біздін ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы да муының
қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына
дәлелдерден көруге болады:
қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер
мен нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет
өздеріне негізделген негізгі ережелер заңда тиянақталуға тиіс;
ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қатынастарын таза
күйінде реттей алмайды;
егер принциптер тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура
және сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот
төрелігінің мақсаттары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені
өзге қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің
процесс үшін онша елеулі маңызы болмайды.
2. қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі
Қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға,
түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән
болды. Бір жағынан — принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым
ұлғайтылды. Екінші жағынан—осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі
тенденция да тұйыққа апарып тірейді. Осы қайшылықты жүйе кұрайтын факторлар
табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері
— ең алдымен өзара байланысты элементтер жүйесі. Аталған элементтердің мәні
мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе құрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
принциптерді мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоқтығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау
ерекшелігі;
принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге
бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы
мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, A.M. Ларин, Ю. И.
Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық
деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер
конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбады сипатта болады деп
санайды. Т.Н.Добровольская, П.С.Элькинд сияқты зерттеушілер принциптерді
конституциялық және конституциялық емес деңгейлерге бөлу "принцип" ұғымының
мазмұнына жалпы қайшы келетіні туралы көзқарасты негіздеген.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің түрлері
заңдылық принципі
Қылмыстық процесс саласындағы заңдылық принципі — қылмыстық іс жүргізу
процесіне әрбір қатысушының материалдық және іс жүргізу заңдарының барлық
талаптарын, соның ішінде осы қызмет принциптерінің формулалары бар
нормаларды сақтауға міндетті екені. Заңдылық принципінің мәнін терең түсіну
үшін Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының ережесі ерекше маңызды, оған сәйкес мемлекеттік билік
органдары мен лауазымды адамдар "заңда тікелей көзделген нәрселерге ғана
рұқсат етілген" деген принципті дәйекті де қатаң түрде ұстануға тиіс.
Заңда көзделген нәрселерге ғана рұқсат ету принципі қылмыстық іс жүргізу
қызметіне қатысушылардың бәріне бірдей қатысты және заңдылықтың басқаша
айтылған принципі болып табылады. Рұқсат етудің мәні — заң нұсқамаларын
орындау ғаю.
Заңдылық принципі Қазақстан Республикасы Конституциясының бірқатар
баптарында баянды етілген. Мәселен, 34-бапта әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті екені
айтылған; 78-бап — Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілер қолдануға жатпайды; 83-бап -прокуратура құқық
қатынастарына қатысушылардың заңдылықты сақтауын қадағалау қызметін жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының аталған және өзге
нормаларында Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын заңдардың
мызғымастығы туралы, заң нұсқамаларын құқық қатынастарына қатысушылардың
бәрінің міндетті түрде орындауы туралы идея белгілі бір дәрежеде бар.
сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруының принципі
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәнін түсіну үшін
"сот төрелігі" ұғымының мазмұнын анықтап алу қажет. Сот төрелігі—соттардың
заңдылық пен құқық тәртібін барынша нығайту мақсатымен азаматтық және
қылмыстық істерді заңдарда белгіленген тәртіппен сот отырыстарында қарау
мен шешу жолымен жүзеге асыратын қызметі. Сот төрелігін тек соттың ғана
жүзеге асыруының принципі мемлекетте билікті үш тармаққа бөлу туралы
конституциялық ережеден бастау алады, сол тармақтардың бірі—сот билігі. Сот
билігінің мақсаты — адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау. Ол сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
заңмен белгіленген өзгеде нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның
75-бабы).
Сонымен, сот билігінің мақсаты — сот төрелігін жүзеге асыру. Сот төрелігі
қылмыстық процесс саласына қатысты қылмыстық сот ісін жүргізу нысанында
жүзеге асырылады. Демек, соттың сот төрелігін жүзеге асыруы сот төрелігі
функциясын орындайтын бірден-бір орган болып табылатын соттың ерекше
жағдайына байланысты. Мұндай функция өзге ешбір органға берілмеген, ол
сонымен бірге сот билігін іске асырудың нысаны болып табылады.
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципінің мәні КІЖК-тің 11-
бабында егжей-тегжейлі регламенттелген. Бұл принцип мынаны білдіреді:
1. сот төрелігін іске асыру—тек соттың ғана ерекше құзыреті;
2. соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
3. адам жасалған қылмысқа кінәлі деп тек соттың заңға қатаң түрде сәйкес
шығарылған айыптау үкімі негізінде ғана танылады;
4. жасалған қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазаға тек орындалуға тиісті
айыптау үкімінің негізінде ғана тартылады;
сот төрелігін іске асыру кезінде сот қылмыстық сот ісін жүргізудің процесс
кезінде қолданылатын ережелерін басшылыққа алады;
сот төрелігін іске асыру жөніндегі сот өкілеттігі қолданылып жүрген
заңдармен белгіленеді және оны кеміту жағын да, ұлғайту жағын да өз бетінше
өзгертуге болмайды;
қылмыстық істерді қарау үшін қандай да болсын атпен төтенше немесе арнаулы
соттар құрылуына жол берілмейді;
заңсыз құрылған төтенше немесе әзге де соттар шығаратын шешімдердің заңды
күші болмайды жене атқарылуға жатпайды;
соттауға жататындық туралы заңды бұза отырып шығарылған сот шешімдері
заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
заңмен берілген өкілеттіктерді асыра қолдана отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін бұза отырып шығарылған сот
шешімдері заңсыз деп танылады және олардың күші жойылуға тиіс;
соттың іс бойынша шығарылған шешімін белгіленген тәртіппен тек тиісті
соттар ғана тексеріп, қайта қарай алады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
принципі Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген, онда былай
делінген: "Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар" (13-бап). Конституцияның 77-бабының 3-тармағында "өзіне заңмен
көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды" деп
нақтыланған.
Конституцияның жоғарыда келтірілген ережелері Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 12-бабында берілген, сондай-ақ мемлекет заңда белгіленген
жағдайлар мен тәртіп бойынша жәбірленушіге сот әділдігіне қол жеткізуін
және келтірілген залалдың өтелуін қамтамасыз ететінін айтып, сол ережелерді
дамыта түскен.
Адам мен азаматтың құқығы мен бостандығы ұғымының ресми түсініктемесіне
мыналар кіреді: "Қазақстан мемлекеті өз азаматтарының белгілі бір іс-
әрекетінің заң жүзіндегі мүмкіндіктерін таниды және оларға кепілдік береді.
Адам құқығы мен бостандығы және азамат құқығы мен бостандығы өзара
байланысты, бірақ толығымен үйлеспейді. Алғашқылары әмбебап және бастапқы,
екіншілері қоғам мен мемлекет дамуының деңгейін көрсетеді. Адам мен азамат
құқығы — Қазақстан Республикасы Конституциясының іргелі категориясы, ол
адамды қазақстандық қоғамның ең жоғары құндылығы ретінде орнықтыруға тиіс".
Сонымен, адаммен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау
жайында айтқан кезде олардың адам құқығы мен бостандығы ұғымымен қабысын
кететінін білу қажет. Яғни сот перспективасы Қазақстан азаматтарының ғана
құқықтары мен бостандықтары шеңберінен шығып отыр. Қазақстан аумағында
тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ басқа елдің азаматтығы бар
щетелдіктердің құқықтары мен бостандықтарына Қазақстан аумағында қысым
жасалған болса, олар әз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды сұрай алады.
Басқа мемлекет аумағында жүрген Қазақстан азаматтары да Қазақстанның сот
органдарынан қорғау сұрауға құқылы.
Сотпен қорғау принципі ресми түсініктемесінің мазмұнына кез келген
адамның соттан өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды сұрау құқығы
кіреді. Қазақстан Республикасында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын
заңға қайшы келмейтін барлық әдістермен қорғауға құқығы бар. Кез келген
құқық пен бостандықты сот арқылы қорғауға болады.
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы
қылмыстық сот ісін жүргізудің ресмилілігімен қамтамасыз етіледі. Қылмыстық
процестін, ресмилілігі мынада: прокурор, тергеуші және анықтаушы органдар
мемлекеттің, қоғамның мүдделерін, жеке адамның құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау мақсатында, қылмыс белгілері байқалған әрбір жағдайда өз
құзыреті шегінде қылмыстық іс қозғауға және қылмыс оқиғаларын, оны жасауға
кінәлі адамдарды анықтау және оларды өзге максаттар көздейтіндердің еркі
мен тілегіне қарамастан жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларды
қолдануға міндетті. Сот істі нақтылай шешуге тиіс.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу
Бұл принцип негізіне Конституцияның 34-бабы алынған, онда былай делінген:
"Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға,
басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын
құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны
туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күіпейтіле түскен. Қол
сұғылмастық және құрметтеу ұғымы бірін-бірі өзара толықтырады және оларды
құқықпен қамтамасыз ету құралдарымен байланысты. Құрметтеу қол
сұқпаушылықтан көрініс табады және керісінше — қол сұқпаушылықты сақтау
құрмет сезімін білдіру әдістерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге
абырой мен қадір-қасиетті құрметтеу принципінің мәні мунымен шектелмейді.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұқпаушылық әрбір адамның жеке құндылығын,
оның ой қалпын тануға негізделген. Адам — бағалы ой-өріс пен ізгілік иесі.
Әрбір адам дербес ой ойлау жасау құқығын құрметтеу мен тануға лайық.
Қаралып отырған принцип мәнін тікелей түсіндіру дегеніміз, сондай-ақ оны
Қазақстаңдағы әрбір адамның қажетті, тиісті, оның аумағында басқа
адамдардың абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қоғамның даусыз элементтері
деп қабылдануына байланысты мінез-құлығының түрі мен шарасы деп тану.
Біреулердің құқықтар мен бостандықтарға ие болуы оларға басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету міндетін жүктейді. Бұл принцип
жанама субъективті факторлардын түр-сипатына қарамастан кез келген адамның
абыройы мен қадір-қасиетін қорғайды.
Жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу принципі дербес принцип
ретінде ҚІЖК-тің 13-бабында тұжырымдалған және мына ережелерді қамтыған:
жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемітетін шешімдер
қабылдауға тыйым салынады;
жеке адамның абыройын түсіретін және қадір-қасиетін кемітетін іс-
әрекеттерге тыйым салынады;
адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді, сонымен бірдей адам құпия сақтау
қажет деп санайтын жеке сипаттағы мәліметтерді жинауға, пайдалануға және
таратуға жол берілмейді;
қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиянды өткізу құқығы.
Адамның жеке басына тиіспеушілік
Бұл принциптің негізіне Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактідегі әрбір адамның бостандыққа және жеке басына тиіспеушілікке құқығы
бар екені жөніндегі ережесі алынған.
Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына
тиіспеушілікпен тікелей байланысты. Конституцияның 16 және 17-баптарынан
мыналар туындайды:
1. әркім өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар;
2. тұтқындауға және қамауда ұстауға тек қылмыстық ізге түсуге байланысты
ғана жол беріледі;
3. тұтқындалған және қамауда ұсталған адам бұл әрекеттерге сотқа
шашмдануға құқылы;
4. жеке басының бостандығына өз құқығын қорғау кезінде адам ұсталған,
тұтқындалған немесе айып тағылған сәттен бастап адвокаттың
(қорғаушының) көмегін пайдалана алады;
5. ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не
жазалауға болмайды.
Бұл ережелер ҚІЖК-тің 14-бабында сөзбе-сөз дерлік келтірілген, оның өзі
бұл принциптің мәртебелі ізгі міндет атқаратынын дәлелдейді. Адамның жеке
басына тиіспеушіліктің жеке бостандығына құқығымен байланысты соңғысының
мәжбүрлеусіз және шектеусіз қандай да болсын іс-қимыл жасау, қандай да
болсын белсенділік көрсету немесе сдан бас тарту мүмкіндігін білдіретінен
байқауға болады.
Ұстауға, қамауға алуға немесе бостандықтан өзгелей айыруға салынған
тыйымды ол адам қылмыс жасауға қатысты деген болжам жасау үшін заңды және
жеткілікті негіздер бар болған жағдайда алып тастауға болады. Сонымен бірге
кімнің де болсын жеке басына тиіспеушілікті бұзу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz