Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Түйін
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс субъектісі туралы түсінік
1.2 Қылмыс субъектісінің жасына қарай белгілері
1.3 Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде. Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
1.4 Қылмыстың арнайы субъектісі
1.5 Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
2. Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу
2.1 Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы
2.2 Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы әлеуметтік және биологиялықтың арақатынасы
3. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
3.1 Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының арақатынасы
3.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Түйін
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы маңызы
1.1 Қылмыс субъектісі туралы түсінік
1.2 Қылмыс субъектісінің жасына қарай белгілері
1.3 Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде. Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
1.4 Қылмыстың арнайы субъектісі
1.5 Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
2. Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу
2.1 Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы
2.2 Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы әлеуметтік және биологиялықтың арақатынасы
3. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
3.1 Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының арақатынасы
3.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңда қылмыстылық мәселесі өзіне ерекше назар аудартуда. Қылмыстылық және оны тудыратын себептерді ауыздықтамай, құқықтық демократиялық мемлекет құрұ мүмкін емес. Сонымен қатар ел басымыз Н.Ә.Назарбаевың Қазақстан халқына жолдауында «заңның шексіз үстемдігін және заңды сақтаушы азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды орнықтыру қажет» деп айтын өткені бар [1].
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Қылмыстылық өзінің шеңберінің өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды және күрделі, өйткені «адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол - әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы, материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі».
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С., Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В., Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М., Сейітжанов М., Стручков Н.А., және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан – жақты қарастырған болатын.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы. Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады, яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле бермейміз. Сондықтан қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан сөмкесін тартып алған кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті сұраныспен ұрлайтын кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын алдын ала күтіп отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір себепсіз өзінің туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды, суға өзінің туған балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы басқа қоғамда жүрген адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға болады. Бірақ әрбір жеке алынған ешбір теория, ешбір формула, ешбір ғылыми ойлар, қылмыс деген атауы бар алуан түрлі мінез – құлық формаларына толықтай қанықты жауап бере алмайды.
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Қылмыстылық өзінің шеңберінің өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды және күрделі, өйткені «адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол - әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы, материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі».
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С., Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В., Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М., Сейітжанов М., Стручков Н.А., және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан – жақты қарастырған болатын.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы. Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады, яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле бермейміз. Сондықтан қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан сөмкесін тартып алған кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті сұраныспен ұрлайтын кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын алдын ала күтіп отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір себепсіз өзінің туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды, суға өзінің туған балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы басқа қоғамда жүрген адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға болады. Бірақ әрбір жеке алынған ешбір теория, ешбір формула, ешбір ғылыми ойлар, қылмыс деген атауы бар алуан түрлі мінез – құлық формаларына толықтай қанықты жауап бере алмайды.
1. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопастность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. – Алматы, 1997, С. 134 -135.
2. Криминология: Учебник \ под. ред. В.Н.Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000, С. 124-126
3. Криминология. \ под.ред Долгова А.И. – М., 1996. С. 274-275
4. Криминология. Под. ред Н.А. Беляева. СП б. 1992.С.23.
5. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно – насильственными преступлениями. Алматы, 2002 С. 133
6. Каиржанов Е. Криминология (общая часть ) – Алматы. Аталған әдебиет 1995. С.105-106.
7. Каиржанов Е. Криминология (общая часть ). – Алматы. Респ. изд. Кабинет. 1995. Аталған әдебиет, 105 – 106 бет.
8. Криминология : Учебник \ под.ред. В.Н. Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000, С. 124 – 126
9. Ерінбетова Л. Қылмыскер тұлғасы \\ Заң. – 2000, №5, 73 -74
10. Ведерников Н.Т « Изучение личности преступника в процессе расследования» . Автореферат канд. дис. – М., 1965. С.8.
11. Криминология.\ Под. ред Долгова – М., 1996. С. 280.
12. Кудрявцев В.И. Право и поведение. – М., 1978. С. 95.
13. Антонян Ю.М. Жестокость в нашей жизни. – М., 1995
14. Жұмағали А. Криминология ( жалпы бөлім ) Дәрістер . Алматы – 2004 С. 46 -47
15. Уголовное право РК. Общая часть. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 . С.109.
16. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану): Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 232 бет.
17. Алауханов Е.О. Криминология ( Қылмыстану): Оқулық. - Алматы: - Жеті жарғы, 2005.
18. Антонян Ю.М Жестокость в нашей жизни. – М., 1995.
19. Ведерников Н.Т. «Изучение личности преступника в процессе раследования». Автореферат канд. дис. – М., 1965.
20. Демин М.В. Проблемы теории личности. – М.: Изд. МГУ, 1997.
21. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. – Алматы, 1971.
22. Криминология \ Под.ред Н.А. Беляева. СП б. 1992
23. Криминология. \ Под. ред. Долгова – М., 1996
24. Каиржанов Е. Криминология (общая часть). – Алматы. Респ. изд. кабинет. 1995.
25. Карпец И.И. Проблема преступности. – М., 1969.
26. Криминология \ Под. ред. В.Н.Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000.
27. Криминология \ Под.ред Н.А. Беляева. СП б. 1992
28. Кудрявцев В.Н. Право и поведение. – М., 1978
29. Кузнецов А.В. Уголовнае право и личность. – М., 1977
30. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. - Л.: Изд-во Ленингр. Ун -та, 1968.
31. Миндагулов А.Х. Личность преступника. Учебное пособие – Алматы 2003.
32. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопастность и улучшение благосостояние всех казахстанцев. – Алматы, 1997
33. Сахаров А.Б. Учение о личности преступника. \\ Сов. Гос – во и право, 1968
34. Стручков Н.А. « Проблемы личности преступника » Л., 1983
35. Уголовная право РК. Общая часть. – Алматы: Жеті жарғы , 1998.
36. Алауханов Е. “Қылмыстық құқық” (ерекше бөлім) А – жеті жарғы 2001-224 б.
37. Ағыбаев А.Н. “Қылмыстық құқық”. Жалпы бөлім (оқулық толықтыру. 3-бас) А., Жеті жарғы. 2001-352 б.
38. Ағыбаев А.Н. “Қылмыстық құқық”. Ерекше бөлім. Оқулық өңделген, толықтырылған. 2-бас. 2002 ж – 21 желтоқсанға дейінгі өзгертулермен толықтырулар ескерілген – А., Жеті жарғы 2003 – 560 б.
39. Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Ы. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть (учебно-методическое пособие) Алматы, 1998.
40. Борчашвили И.Ш. Рахимжанова Г.К. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. (Учебно-методическое пособие) - Караганда, 1998г.
41. Борчашвили И.Ш., Рахметова С.М. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Ч. 1-2. Под.ред. / Алматы, 1999-2000 гг.
42. Сборник Постанавлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (1992-2002).-Алматы, 2002.
43. Курс советского уголовного права. М., 1968, т. 1-5.
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан: / отв. редактор: Чл-корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш., к.ю.н., доцент Рахимжанова Г.К. Караганда, РГКПО Полиграфия, 1999.
45. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс РК/Отв. Редактор: Чл-корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш., Караганда, 2000 г.
46. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс РК и Уголовно-исполнительный кодекс Республики Казахстан: Под ред. И.Ш. Борчашвили, М.М. Оразалиева -Караганда: Кар ЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2003.
47. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. (8.10.98ж.
a. өзгерістермен).
48. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1997ж. (9.07.1998ж. 10.07.1999ж., 23.07.1999ж., 5.05.2000ж., 16.03.2001 ж, 21.12.2002ж. өзгерістермен толықтырулар).
49. Правила судебно-медецинской оценки тяжести вреда здоровью. Приказ №240 от 4 мая 1998г. Бюллетень Следственного департамента МВД РК. Астана. 1998. №2.
50. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для вузов. Под ред. д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора, С.М. Рахметова . Алматы, ТОО Баспа 2001 г.
51. Уголовное право Республики Казахстана (Особенная часть).
52. Учебное пособие: В 2-х Под ред. И.Ш. Бочашвили., СМ.Рахметова. Алматы; 1999-2000г.г. М.М. Оразалиева Караганда: Кар ЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2002.
53. Уголовное право России. Учебник / Отв. ред. д.ю.н., профессор Б.В. Здравомыслов.-М.: Юрист, 1996.
54. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник под.ред. Г.Н.Борзенкова и В.С.Комиссарова. И., Олимп, 1997.
55. Уголовное право. Особенная часть: Учебник для вузов. - М., издательство группа ИНФРА М. - М – НОРМА, 1998.
56. Уголовное право. История Юридической науки. - М., 1978 г.
2. Криминология: Учебник \ под. ред. В.Н.Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000, С. 124-126
3. Криминология. \ под.ред Долгова А.И. – М., 1996. С. 274-275
4. Криминология. Под. ред Н.А. Беляева. СП б. 1992.С.23.
5. Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно – насильственными преступлениями. Алматы, 2002 С. 133
6. Каиржанов Е. Криминология (общая часть ) – Алматы. Аталған әдебиет 1995. С.105-106.
7. Каиржанов Е. Криминология (общая часть ). – Алматы. Респ. изд. Кабинет. 1995. Аталған әдебиет, 105 – 106 бет.
8. Криминология : Учебник \ под.ред. В.Н. Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000, С. 124 – 126
9. Ерінбетова Л. Қылмыскер тұлғасы \\ Заң. – 2000, №5, 73 -74
10. Ведерников Н.Т « Изучение личности преступника в процессе расследования» . Автореферат канд. дис. – М., 1965. С.8.
11. Криминология.\ Под. ред Долгова – М., 1996. С. 280.
12. Кудрявцев В.И. Право и поведение. – М., 1978. С. 95.
13. Антонян Ю.М. Жестокость в нашей жизни. – М., 1995
14. Жұмағали А. Криминология ( жалпы бөлім ) Дәрістер . Алматы – 2004 С. 46 -47
15. Уголовное право РК. Общая часть. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 . С.109.
16. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану): Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 232 бет.
17. Алауханов Е.О. Криминология ( Қылмыстану): Оқулық. - Алматы: - Жеті жарғы, 2005.
18. Антонян Ю.М Жестокость в нашей жизни. – М., 1995.
19. Ведерников Н.Т. «Изучение личности преступника в процессе раследования». Автореферат канд. дис. – М., 1965.
20. Демин М.В. Проблемы теории личности. – М.: Изд. МГУ, 1997.
21. Джекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения. – Алматы, 1971.
22. Криминология \ Под.ред Н.А. Беляева. СП б. 1992
23. Криминология. \ Под. ред. Долгова – М., 1996
24. Каиржанов Е. Криминология (общая часть). – Алматы. Респ. изд. кабинет. 1995.
25. Карпец И.И. Проблема преступности. – М., 1969.
26. Криминология \ Под. ред. В.Н.Кудрявцева и В.Э.Эминова, - М., 2000.
27. Криминология \ Под.ред Н.А. Беляева. СП б. 1992
28. Кудрявцев В.Н. Право и поведение. – М., 1978
29. Кузнецов А.В. Уголовнае право и личность. – М., 1977
30. Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. - Л.: Изд-во Ленингр. Ун -та, 1968.
31. Миндагулов А.Х. Личность преступника. Учебное пособие – Алматы 2003.
32. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопастность и улучшение благосостояние всех казахстанцев. – Алматы, 1997
33. Сахаров А.Б. Учение о личности преступника. \\ Сов. Гос – во и право, 1968
34. Стручков Н.А. « Проблемы личности преступника » Л., 1983
35. Уголовная право РК. Общая часть. – Алматы: Жеті жарғы , 1998.
36. Алауханов Е. “Қылмыстық құқық” (ерекше бөлім) А – жеті жарғы 2001-224 б.
37. Ағыбаев А.Н. “Қылмыстық құқық”. Жалпы бөлім (оқулық толықтыру. 3-бас) А., Жеті жарғы. 2001-352 б.
38. Ағыбаев А.Н. “Қылмыстық құқық”. Ерекше бөлім. Оқулық өңделген, толықтырылған. 2-бас. 2002 ж – 21 желтоқсанға дейінгі өзгертулермен толықтырулар ескерілген – А., Жеті жарғы 2003 – 560 б.
39. Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Ы. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть (учебно-методическое пособие) Алматы, 1998.
40. Борчашвили И.Ш. Рахимжанова Г.К. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. (Учебно-методическое пособие) - Караганда, 1998г.
41. Борчашвили И.Ш., Рахметова С.М. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Ч. 1-2. Под.ред. / Алматы, 1999-2000 гг.
42. Сборник Постанавлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (1992-2002).-Алматы, 2002.
43. Курс советского уголовного права. М., 1968, т. 1-5.
44. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан: / отв. редактор: Чл-корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш., к.ю.н., доцент Рахимжанова Г.К. Караганда, РГКПО Полиграфия, 1999.
45. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс РК/Отв. Редактор: Чл-корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш., Караганда, 2000 г.
46. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс РК и Уголовно-исполнительный кодекс Республики Казахстан: Под ред. И.Ш. Борчашвили, М.М. Оразалиева -Караганда: Кар ЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2003.
47. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. (8.10.98ж.
a. өзгерістермен).
48. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1997ж. (9.07.1998ж. 10.07.1999ж., 23.07.1999ж., 5.05.2000ж., 16.03.2001 ж, 21.12.2002ж. өзгерістермен толықтырулар).
49. Правила судебно-медецинской оценки тяжести вреда здоровью. Приказ №240 от 4 мая 1998г. Бюллетень Следственного департамента МВД РК. Астана. 1998. №2.
50. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для вузов. Под ред. д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора, С.М. Рахметова . Алматы, ТОО Баспа 2001 г.
51. Уголовное право Республики Казахстана (Особенная часть).
52. Учебное пособие: В 2-х Под ред. И.Ш. Бочашвили., СМ.Рахметова. Алматы; 1999-2000г.г. М.М. Оразалиева Караганда: Кар ЮИ МВД РК им Б.Бейсенова, 2002.
53. Уголовное право России. Учебник / Отв. ред. д.ю.н., профессор Б.В. Здравомыслов.-М.: Юрист, 1996.
54. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник под.ред. Г.Н.Борзенкова и В.С.Комиссарова. И., Олимп, 1997.
55. Уголовное право. Особенная часть: Учебник для вузов. - М., издательство группа ИНФРА М. - М – НОРМА, 1998.
56. Уголовное право. История Юридической науки. - М., 1978 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Таразский государственный педагогический институт
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
тақырыбы: ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ПОЗИЦИЯЛАРЫН ЖӘНЕ ӘРЕКТІҢ ЗЕРДЕЛЕУ
специальность: 12.00.08
выполнила: Маемерова А.
научный руководитель,
доцент, к.п.н. Тойганбекова Ш.М.
ТАРАЗ – 2012
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Түйін
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы
маңызы
1. Қылмыс субъектісі туралы түсінік
2. Қылмыс субъектісінің жасына қарай
белгілері
3. Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде.
Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
4. Қылмыстың арнайы субъектісі
5. Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі
және оның маңызы
2. Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу
2.1 Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі және
қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы
2.2 Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы
әлеуметтік және биологиялықтың арақатынасы
3. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
3.1 Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы
3.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер
жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства
измерений. Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Сыбайлас жемқорлық – Мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың,
сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және
соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не мүліктік пайда алу
үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол
сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы.
Сыбайлас жемқорлық – әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің
іріп – шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің
немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет
бабын, қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе
топтық мүдде үшін пайдалануы. кез келген қызметкердің қызмет жағдайын пайда
күнемдік мақсатында пайдалануы.
Субъект -
Объект -
Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік
бойынша мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің
міндеттерін жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық – билік етушілік немесе
әкімшілік-шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар.
Қамқорлық жасау — тамыр-таныстық бойынша қызметке орналастырып пара
алу, негізсіз сыйлықтар беру, көтермелеулер көрсету немесе өте құнды
заттарды босату арқылы пара алу .
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚМ – Қаржы министрлігі
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ- Бұқаралық ақпарат құралдары
АІІБ – Аудандық ішкі істер бөлімі
НҚА –
ҚРҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі
ҚК – Қылмыстық Кодекс
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ІЖӨ - Ішкі Жалпы Өнім
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу тақырыбына
жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері Маемерова Айнур Жубандыққызының
дипломдық жұмысына
ТҮІН
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды
проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –
адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы.
Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады,
яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса
да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле
бермейміз.
АННОТАЦИЯ
Актуальность вопросов о личности преступника как субъекте преступления
в уголовном праве не теряет значимости и в наши дни. Любое учение требует
своего развития, более глубокого теоретического осмысления с позиций
современных реалий и трудностей сегодняшнего дня, а законодательство —
совершенствования. В данном случае не будет исключением и учение о личности
преступника как субъекте преступления в уголовном праве на современном
этапе развития Республики Казахстан.
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектігі
Қазіргі таңда қылмыстылық мәселесі өзіне ерекше назар аудартуда.
Қылмыстылық және оны тудыратын себептерді ауыздықтамай, құқықтық
демократиялық мемлекет құрұ мүмкін емес. Сонымен қатар ел басымыз
Н.Ә.Назарбаевың Қазақстан халқына жолдауында заңның шексіз үстемдігін және
заңды сақтаушы азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды орнықтыру қажет деп
айтын өткені бар [1].
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Қылмыстылық өзінің шеңберінің
өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп
жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы
ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып
табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып
көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми
тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес
екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі
қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан
да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды
және күрделі, өйткені адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол -
әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы,
материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі.
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа
тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті
шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып
табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев
Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С.,
Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В.,
Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М.,
Сейітжанов М., Стручков Н.А., және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан
– жақты қарастырған болатын.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды проблема
ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –адамдардың қоғамға
қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы. Қылмыскерлердің қатарына
қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады, яғни сыртқы формасы
заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса да, сол жеке тұлғаның
қандай кәсіппен айналысатынын біз біле бермейміз. Сондықтан
қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан сөмкесін тартып алған
кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті сұраныспен ұрлайтын
кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын алдын ала күтіп
отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір себепсіз өзінің
туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды, суға өзінің туған
балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы басқа қоғамда жүрген
адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға болады. Бірақ әрбір жеке
алынған ешбір теория, ешбір формула, ешбір ғылыми ойлар, қылмыс
деген атауы бар алуан түрлі мінез – құлық формаларына толықтай
қанықты жауап бере алмайды.
Қылмыскер тұлғасы, оның маңыздылығына, зерттелуіне, құрылымына,
типологиясына жаңаша көзқараста ғылыми теориялық және практикалық ұсыныстар
беріп әрі қарай дамытуында негізделеді. Қылмыскер тұлғасы ұғымының ғылыми
және практикалық мәні мен маңыздылығына қатысты криминологтар арасында
түпкілікті шешімін тапқан пікір жоқ.Қылмыскер тұлғасына жүргізілген
психологиялық және әлеуметтік зерттеулер тынымсыз жүру үстінде.Бұл мәселеге
байланысты бір – біріне қарама – қарсы екі көзқарас бар, осыларды
қарастырып өз тұжырымын беруде жатыр.
саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі табылады.
Осы бітіру жұмысының пәні болып, Қазақстан Республикасындағы саяси
партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін сипаттайтын негізгі ұғымдар
мен институттар, олардың өзгеруі мен өзара байланысы, сондай-ақ нормативтік-
құқықтық актілер және ола рды саяси партиялардың қызметін реттеуде қолдану
тәжірибесі.
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы
маңызы
1. Қылмыс субъектісі туралы түсінік
Қылмыс деп істелінетін іс-әрекетті істеген адамды қылмыстық жауапқа
тарту үшін (ондай адамды қылмыстық субъектісі деп атайды) ол адамның
белгілі қасиеті болу керек. Қылмыстық заң бойынша белгіленген қасиет
қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген адамда болмаса ол адамды қылмыстық
жауапқа тартуға болмайды.
Қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасаған және ол ісі үшін қылмысты жауап беруге қабілеті жететін тұлға
қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъсктісі деп танылады [3].
Демек, қылмыстық жауапқа тек есі дұрыс және заңның қойған талабы
бойынша белгілі жасқа толған жеке тұлғаны ғана қылмыстық жауапқа тартуға
болады.
Қылмыс субъектісінің белгілері қандай? Егер қылмыс жасаған жеке
тұлғаның бойында, есі дұрыстың, қылмыстық заң тағайындаған жаска жету
сияқты белгілер болса, ол өзінің жасағаны үшін қылмыстық жауап беруге
қабілетті. Қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға ғана бола алатындығы
жөніндегі ереже қылмыстық кодекстің бірнеше баптарынан туындайды. Мысалы,
ҚР ҚК-нің 6, 7, 14-баптарында Қазақстан Республикасының азаматтары [4],
шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар, қылмыстың және қылмысты
жауаптылықтың субъектілері болу мүмкіндігі туралы айтылған. Қылмыстың
ықтимал субъектілері туралы жеке тұлғалармен шектелуі, заңды тұлғалардың,
яғни кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, партиялардың қылмыс
субъектісі бола алмайтындығын білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейде
отандық қылмыстық құқыққа тән үлгіде шешілген. Алайда, теориялық тұрғыдан
заңды тұлғалардың қылмыстық құқықтағы жауаптылығы туралы мәселелер әлі
күнге дейін пікір-талас тугызуда.
Уақыт өткен сайын дами түсетін ғылыми-техникалық және әлеуметтік
прогресс бізді көптеген үйреншікті көзқарастарымыздан бас тартқызады. Осы
себепті біздің алдымыздан күтпеген сұрақтардың, бас көтеруі жиі ұшырасады
және қаншалықты қиын болғанына қарамастан, оларға жауап беру қажет.
Қылмыстық құқық аясындағы осындай күрделі сұрақтардың бірі - заңды
тұлғалардың қылмысты жауаптылығы. Аталып өткеніндей, кінәлінің жеке өзінің,
яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық іс-әрекетті жасаушы ақыл-есі
дұрыс, көрсетілген жасқа толған жеке тұлғаның ғана жауаптылығы қылмыстық
құқықтық дәстүрлі қағидасы болып табылады. Бұл қағида - адамзаттық өрлеу,
прогресс және демократия жолындағы ең маңызды жеңістерінің бірі екендігі
сөзсіз. Ол XVIII ғасырдың аяғында Ұлы француз революциясы кезінде
орнатылған еді. Бұл қағида, бұган дейін қылмыстық жауаптылық туралы - ол
кінәлі қылмысты жасау ғана емес, кез келген қауіпті және зиянды зардап
шектіру деп феодалдық қоғамға қалыптасып келген, жалпылама көзқарасты
ығыстырып шығарды. Ал, қауіптілікті немесе зияндылықты есі дұрыс емес те,
жануарлар да, тіпті заңсыз заттар да келтіруі мүмкін деген ұғым болды.
Қылмыстық жауаптылықты мұндай түрғыдан түсінудің шеңберінде заңды
тұлғалардың жауаптылығы да табиғи үйлесімділігін табатын.
Ақыры, бертін келе заңды тұлғалардың жауаптылығы, мысалы, американ
қылмыстық құқығында, қайтадан қолға алынды. Бастапқы кезде (өткен ғасыр мен
қазіргі ғасырдың торабында) ол шаруашылық қылмыстық құқықтың аясында
тресттер мен синдикаттардың қылмыстық қызметіне қарсы жолға қойылды. Кінәлі
болып табылған тиісті корпорациялардың бостандығы, әрине, шектелмейтін,
оларға тек айып салынатын. Осыған орай, кейінгі кезде АҚШ-тың қылмыстық
заңында қоғамдық ұйымдарды қылмыстық іс жүргізу көлемінде айыппен
жазалайтын қылмыстық жауаптылық қарастырылады. Біздің құқықтық теориямыз
бұл сияқты қылмыстық-құқықтық тұжырымдамаларға "буржуазиялық заңдылықтардың
тоқырауынан туындаған, демократияға қарсы" деген бұлжымас баға берген.
Алайда, бұл идеологиялық таласқа біздің елде әр түрлі экологиялық
мәселелер араласа бастағаннан кейін шың көңіл қойыла бастады.
Батыс Европа елдері экологиялық мәселелерді тұтас түсінуден болсын,
оларға құқықтық тұрғыдан ықпал жасау жолдарын пайдалануда болсын бізден
әлде қайда озық тұрды. Қылмыстық бұл түріне қарсы қолданылатын қылмыстық -
құқықтық санкциялар, эколологияға зиян келтіретін өндіріс пен айналасуды
осы кәсіпорын қожайындары мен басқарушы қызметкерлері үшін ғана емес, онда
істейтін барлық жұмысшылар үшін экономикалақ жағынан тиімсіз қалатындай
болуы тиіс еді. Заңды тұлғаға қарсы қолданылатын айып санкциялары бұл ойды
жүзеге асыра алса, жеке тұлғаларға қарсы қолданылатын айыптың ондай
мүмкіндігі болмайды (мөлшері елеулі айырмашылығына байланысты). Европа
елдері бұл мәселе төңірегінде 70 - ші жылдардан бастап ойлана бастады.
Сонымен, 1978 жылы Европа Кеңесі қолындағы Европалық қылмыс мәселелері
жөніндегі комитет Европа елдерінің заң шығарушыларына заңды, тұлғаларды
экологиялық қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық субъектілері деп тану жағына
шығаруды ұсынған. Мұндай ұсыныс біраз Европа елдерінде (мысалы, Англия,
Франция) заң жүзіне асырылды.
Ал біздің елімізде қылмыстық құқық саласыңда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе әлі күнге дейін шешімін таппауда. Заңды
тұлғаны қылмыстың субъектісі ретінде тану туралы ұсыныстар қылмыстық құқық
теориясында 1990 жылдан бері қарай шындап талқыға түсе бастады. ҚР
қылмыстық кодексінің жобасының көптеген авторлары заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөнінде ұсыныстар енгізгенімен, мұндай ұсыныстар өтпей, жаңа
қылмыстық кодекс бұл мәселе бойынша бұрынғы пікірінде қалды.
Қылмыстың субъектісі міндетті түрде есі дұрыс, яғни өзінің әрекетін
(әрекетсіздігін) басқара алатын, оның шын мәніндегі сипаты мен қоғамға
келтіретін қауіптілігін түсінуге қабілеті жететін жеке тұлға болуы керек.
Ал психикасының бұзылуына байланысты мұндай қабілеттен айырылған есі дұрыс
емес (ҚР ҚК 16 - б.) тұлғалар қылмыстық субъектілері бола алмайды. Тіпті
психикасы сау адамның да жоғарыда айтылғандай сана мен еркінің қабілеті
белгілі бір жасқа толғанында ғана пісіп жетіледі. Осыған байланысты -
қылмыстық заң қылмыс жасаған тұлганы қылмыстық жауаптылыққа тартуға болатын
жас мөлшерін тағайындаған (ҚР ҚК 15-6.).
Бұл көрсетілген үш белгі қылмыс субъектісінің ортақ заңды белгілері
болып табылады. Олар қылмыстың кез келген құрамының міндетті белгілері
болып табылады және бұлардың біреуінің болмауы іс-әрекетте қылмыс құрамының
жоқтығын білдіреді.
Сонымен қатар, ҚР ҚК-нің Ерекше белімінде кейбір жағдайларда тиісті
қылмыстың субъектісін сипаттайтын жалпы ғана емес, қосымша да белгілері бар
тұлғалардың жауаптылығы қарастырылады. Мысалы, әскери қызметке қарсы
қылмыстардың субъектісі болып әскерге шақырылып, міндетін өтеп жүрген
немесе Қазақстан Рсспубликасы Қарулы Күштерінің, басқа әскерлердің және
әскери құрамалардың қатарында келісім шартпен жүрген әскери қызметкерлер
ғана, сол сияқты запастағы азаматтар әскери жиында жүрген кездерінде және
де кейбір басқа тұлғалар табылады. Бұл қосымша белгілер - тиісті тұлғаны
қылмыстың арнайы субъектісіне айналдырады. Қылмыстың субъектісі туралы
түсініктен қылмыскердің жеке басы туралы түсінікті ажырата білу керек. Бұл
екі түсініктің де бір тұлғаға - қылмысты жасаган тұлғаға қатысы бар.
Алайда, бұл түсініктердің мазмүны – және ең бастысы -олардың заңдық
(қылмыстық-құқықтық) мағынасы сәйкес келмейді. Бұған дейін айтылғанындай,
қылмыстың субъектісі - бұл белгілердің жиынтығы - ал белгілерсіз қылмыстың
ешқандай құрамы (жалпы белгілер) немесе қылмыстың арнайы құрамы да (қылмыс
субъектісінің арнайы белгілері) болмайды, әрі болуы мүмкін емес. Бұл
белгілердің кез келген біреуінің болмауы мұндай жағдайда қылмыс құрамының
болмайтынын, бұған орай, тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтынын
білдіреді.
Мұнымен салыстырғанда, қылмыскердің жеке басының белгілері қылмыс
құрамының белгілеріне тірелмейді. Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаның
әлеуметтік - психологиялық және биологиялық белгілері қылмыс құрамының
құрылуына қамтылмайды. Криминология саласы әлеуметтік құбылыстарды
зерттейтін неше түрлі ғылымдармен қатар, жаратылыс ғылымдарының да
(медицина, биология, соның ішінде генетика және т.б.) тәсілдері мен
әдістерін қолдана отырып, қылмыскердің жеке басының мәселесін зерттейді.
Криминологияда жеке бастың белгілері негізгі үш құрамға топтастырылады:
1. Жеке бастың әлеуметтік бейнесі (статусы), ол жеке бастың белгілі бір
әлеуметтік топқа сыныпқа) жататындығын, әлеуметтік демографиялық
сипатын (жасы, жынысы, білімі, отбасылық жағдайы және т,б.) зерттеумен
анықталады.
2. Жеке бастың әлеуметтік орны (рөлі), бұл жеке тұлғаның отбасының,
еңбек ұжымының мүшелігінен, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі азаматтылығынан
тұратын қызметінің жиынтығы.
3. Жеке бастың адамгершілік психологиялық сипаты (мінездемесі), ол оның
әлеуметтік құндылықтар мен атқарылатын әлеуметтік міндеттеріне қатынасын
білдіреді (мысалы, кездейсоқ қылмыскерлер, құныққан маман қылмыскерлер және
т.б.) қылмыскердің жеке басының белгілерінің қылмыстық - құқықтық маңызы,
кей жағдайларда жазаның жеке басқа қарай ықшамдалып берілуіне, немесе одан
мүлде босатылуына ықпал жасауы мүмкін. Жазаның түрі мен мөлшерін анықтау,
жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы мән - жайлар ретінде, шартты жазаға
соттау мәселесін шешуде кінәлінің жеке басы есепке алынады. Алайда
жеке бастың белгілерінің (қылмыстық субъектісінің белгілерінен
айырмашылығы) қылмыстық - құқықтық мағынасы болмауы да мүмкін. Көптеген
қылмыстарда кінәлінің жынысы, оның кәмелеттік жасқа толу - толмауы, білімі
мен айналысатын қызметі, тіпті де, әсері етпейді. Бұл белгілер, әдетте,
қылмыстық жауаптылық пен жазаға да ықпалды емес. Ал қылмыстарды,
соныменқатар, оны жасаушы тұлғаларды криминологиялық тұрғыдан сипаттау үшін
бұл белгілердің маңызы өте зор. Осы белгілер ескеріле отырып, мысалы,
тиісті қылмыстардың алдын-алу шаралары анықталуы мүмкін.
1. Қылмыс субъектісінің жасына қарай белгілері
Бұған дейін айтылғандай, қылмыстың субъектісі ақыл-есі дұрыс кез
келген тұлға ғана емес, белгіленген жас мөлшеріне толғанда болуы керек.
Жасының кішілігіне байланысты өзінің жасап отырған әрекетін
(әрекетсіздігін) басқара алмайтын, оның кауіптілігін шын мәнінде жете
түсінуге қабілетсіз жас тұлғалар қылмыс субъектісі болып таныла алмайды
және өздері жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттері үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды.
Жалпы қылмыстық жауаптылықты он алты жастан, ал кейбір қылмыстар үшін
- он төрт жастан бастап талап ете отырады, қылмыстық заң осы жасқа жеткен
кәмелетке толмағандар өз қылығын оның ішінде, қылмыстысын да бағалай алуға
қабілеті толығымен жететіндігін ескерген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарды олардың
қылмыстық жауаптылық жасында болуына қарамастан, қылмыстық жауаптылықтан
босата алатын ережелер енгізілген. ҚР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес,
егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде
көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуга
тиіс емес. Бұл жерде әңгіме, істің шын мәнінде, жасына қарай ақылының дұрыс
еместігі туралы болып отыр.
Қылмыстық кодекстің атақты теориялық моделінде Р.И.Михеев төмендегідей
норманы түжырымдаған: "Заңмен белгіленген жасқа толғанымен, психикалық
жағынан пісіп – жетілмегендігінен (вариант: ақылы мен денсаулығының
дамуындағы тежелу) өз әрекетін (әрекетсіздігін) басқаруға немесе оның шын
сипатын не қоғамдық қауіптілігін жете түсінуге, қабілетсіз болған тұлга
қылмыстық жауаптылыққа тартылатындар қатарына жатпайды"[6]. Кәдімгі есі
дұрыс еместік туралы бұл жерде айтылмайды, себебі оның дәрігерлік
белгісінің (медициналық критериінің) жоқтығы - көз алдымызда. Кәмелетке
толмағанын психофизиологиялық дамуындағы тежеліс оның психикасының
бұзылуының салдарынан емес, оның
психофизиологиялық дамуындағы жеке өзіне тән, жасына қарай өзгешеліктерден
туындаған, бұл жағдай оның әлеуметтік инфантилизімінен байқалады. Қылмыстық
заң қылмыс субъектісінің жасының кәмелетке жетпеуінен қылмыстық жауаптылық
пен жазаның көптеген ерекшеліктерін байланыстырады және олар жеке бір
бөлімде қарастырылады (ҚР ҚК-нің жалпы бөлімінің VI бөлімі).Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінде тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа
қабілеттілігіне қарай тиісті жас мөлшері анықталды, олар 16 және 14 жас.
Алайда, бұл ҚР ҚК- нің 15-бабының 2-ші бөлігінде аталған қылмыстардан басқа
барлық қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады дегенді білдірмейді.
Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасты 16 жас деп
көрсеткенімен, кейбір қылмыстық іс-әрекеттің ерекшеліктері мен субъектінің
белгілеріне байланысты қылмыстық жауаптылық 18 жастаң бастап тартылатын
қылмыстар да болады. Атап айтқанда, әскери қылмыстар үшін және кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту үшін (ҚР ҚК 131-6.) қылмыстық
жауаптылық 18 жастан бастап қарастырылған.
Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғалар қылмыс жасаған уақытта олардың
жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі бір жас
мерзіміне (14, 16, 18 жас) туылған күні емес, келесі тәулікте толатын болып
есептеледі. Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғаның жасы белгісіз жағдайда
сот – дәрігерлік тексерумен анықталады. Оның жасы жаңағы тексеру анықтаган
жылдың ең соңғы күні (31 желтоқсан) деп саналады, ал тексеру барысында
төменгі және жоғарғы жас шамасы анықталғанда, оның төменгі жасы есепке
алынады". Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі жөнімде оның өмірі мен
көрген тәрбиесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісінің
жасына байланысты маңызды қылмыстық-құқықтық мағынасы бар тағы бір
көрсіеткіш аталатынын айта кету керек. ҚР ҚК-нің 49-бабына сәйкес, қылмысты
18 жасқа дейін және үкім шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектер
үшін өлім жазасы тағайындалмайды.
2. Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде.
Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа
тартылып, жазалануы үшін, ол жауаптылыққа қабілетті болуы керек.
Қылмыс жасау кезінде өзінің іс-әрекетіне (әрекет немесе
әрекетсіздігіне) есеп бере алатын және оны басқара алатын жеке тұлға -
жауаптылыққа қабілетті деп аталады. Жауаптылыққа қабілеттілік ұғымы
субъектінің қылмыстық жауаптылығы үшін шешуші мәнге ие болатын кінә
ұғымымен тығыз байланысты. Кінәлі болып тек қана жауаптылыққа қабілетті
адам ғана танылады. Сондықтанда жауаптылыққа қабілеттілік кінә мен
жауаптылықтық алғы шарты болып табылады.
Адамның тәртібі, соның ішінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті де сана мен
ерік арқылы анықталып, бақыланады. Сана мен ерік адамның негізгі психикалық
функциялары. Психикалық қызметі бұзылған адам сана мен ерікті басқара
алмайды. Мұндай қабілеттен айырылған тұлғалар, яғни өз іс-әрекеттерінің
қауіптілігін түсінбейтіндер, ал түсінсе де, өз әрекеттерін
(әрекетсіздіктерін) басқара аламайтындар - есі дұрыс емес деп танылып, олар
қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Оларға тек медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін.
ҚР ҚК-нің 16-бабының 1-ші бөлімі есі дұрыс еместік туралы ұғымды былай
атады: "қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде
болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кем
ақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
емес".
Есі дұрыс еместік туралы ұғым заңды және медициналық сияқты екі
шарттан (критерийден) тұрады және бұл екеуінің бірігуі осы күйді
сипаттайды.
Заңды шарт екі белгіден тұрады: интеллектуальды және еркіне қарай.
Интеллектуалды белгі тұлғаның өз әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін жете түсінуі мүмкін еместігін (қабілетсіздігін) көздейді.
Психиканың бұл қасиеті, тұлғаның өзі жасап отырган ісінің шын жағымен
қатар, оның әлеуметтік мағынасын да түсіну қабілетінің жоқтығын білдіреді.
Тұлғаның өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің шын жағының мазмұнын
түсінбеуі, әдетте, оның жасалған іс-әрекет пен орын алған салдардың
арасындағы себепті байланысты түсінбеуін білдіреді (жәбірленушіні өмірден
айыратынын, мүлкін тартып алатынын және т.б. түсінбейді). Алайда,
интеллектуалды белгінің мазмұнындағы ең бастысы - тұлғаның өз ісінің
әлеуметтік мәнін түсінбеуінде, яғни оның қоғамдық қауіпті сипаты туралы
түсініктің болмауында. Осыған байланысты, бір тұлғаның ез әрекетінің шын
жағын түсіне алғанымен, оныц қауіптілігін түсіне алмайтын жағдайлардың
болуы әбден мүмкін. Айталық белгілі бір психикалық ауруға ұшыраған (мысалы,
шизофрения) адам, мысалы темір жолды тексеріп немесе жөндеп жатқан жол
жұмысшысын өмірден айыратынын түсінуі мүмкін, бірақ субъектінің ісінген
елесі (психикалық аурудың салдарынан) мұны қылмыс жасаумен (кісі өлтірумен)
емес, жарылған террорлық істің (поездың қирауын) алдын алумен
байланыстырады. Осыған байланысты, тұлға өзінің әрекеттерін қылмыс жасау
деп емес, қоғамдық парызын өтеу деп санайды.
Заңды шарттың тағы бір белгісі, атап өтілгеніндей, еркіне қарай
белгісі, яғни тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқару
қабілетсіздігі болып табылады. Мұндай жағдай психикалық қызметтің ауырып
бұзылған кейбір түрлерінде кездеседі. Мысалы, өзінің әрекетінің қоғамдық
қауіптілігін түсіну қабілеті, салыстырмалы түрде болғанымен, ерік жағының
бұзылуы есірткіге құмарларда байқалады, бұл жағдайда олардың абстиненция,
яғни есірткіге ашығу кездерінде көруге болады. Бұл кездері олар, мысалы,
дәріханаға заңсыз кіріп, құрамында есірткілік заттары бар дәрілерге қол
сұғушылықтық заңдылықтық қылмысты түрде бұзылуы екенін түсіне отырып, бұл
әрекетті жасау жолында өзін -өзі ұстай алмайды. Ерік жағының бұлайша
бұзылуы эпидемиялық энцефалит, эпидепсия және т.б. аурулар кезінде болуы да
мүмкін. Заңды шарттың болуын мойындау үшін қылмысты заң екі белгінің де
міндетті түрде анықталуын талап етпейді, оның тек біреуі ғана - не
интеллектуалды, не еркіне қарай түрі анықталса жеткілікті.
Заңды шарттың бір белгісінің ғана болуы тұлғаны есі дұрыс емес деп
тануға негіз бола алмайды. Тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін)
басқара алмағандығы, оның шынайы сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне
алмағандығы медициналық шарттарға байланысты себептерден туындағанын
тауып көрсету керек. Бұл шарттар тұлғаның психикалық бүзылуынан және оның
бойынан заңды шарттың орын алуына әкеліп соқтыратын аурулардың қорытылған
тізімінен тұрады. Ол - ұзаққа созылған психикалық бұзылу, уақытша
психикалық бұзылу, кем ақылдық немесе психиканың басқадай науқас күйі.
Ұзаққа созылатын психикалық бұзылыстар - ішкі көңіл-күйдің созылмалы
ауруы, атап айтқанда, психиканың бұзылуының ұзаққа созылуы. Олар кейде аяқ
астынан көтеріліп, сосын қайта басылатын түрде де өтуі мүмкін (психикалық
күйді жақсартып немесе нашарлата түсіп), бірақ кетпейтін психикалық
кемістік қалдырады. Мұндай психикалық ауруларға мыналар жатады: шизофрения,
қояншылық, әдеп бара жатқан сал ауруы, паранойя және психиканың басқа да
аурулары. Кем ақылдылық - бұл адамның интеллектуалдық қабілеттерінің
зақымдауына байланысты оның психикалық қызметінің түрлі деңгейде төмендеуі
немесе толық жойылуы. Кем ақылдылық - адамның ақыл-ойы қабілетінің
жойылуымен немесе нашарлауымен байланысты, ол туа бітуі мүмкін немесе әдей
түсуші психикалық аурудың салдарынан болуы мүмкін. Кем ақылдылық үш
дәрежелі болады: жеңіл (дибильділік), орташа (имбецильдік) және терең, яғни
ақылдың қызметінің қатты дәрежеде зақымдануы (идиотия).
Психиканың басқадай науқас күйі - бұл ұғымның дәл мағынасындағы
психикалық аурулар болмағандығына қарамастан, психиканың бұзылуына әкеліп
соқтыратын сырқатты құбылыстар. Мысалы, іш сүзегі психикалық ауруға жатпаса
да, онымен бірге жүретін сананың күңгірттенуі, елестеушілік кездерінде ауру
адамның ақыл немесе ерік қызметіне қабілеттілігі төмендеп, кей кездері
бұзылуы да мүмкін. Мұндай жағдайды бастың миының зақымдануы, мидың ісуі
немесе басқа психикалық емес аурулар кезінде де байқауға болады.
Дәрігерлік шарттың болуы да өздігінен тұлғаны ақылы дұрыс емес деп,
тануға жеткіліксіз болып табылады. Мысалы, кем ақылдылықтың қайсібір
дәрежесі болмасын, әрқашан тек тұлғаның өз әрекетінің қауіптілігін түсіну
мүмкінсіздігіне немесе өз қылығын басқара алу мүмкінсіздігіне әкеліп
соқтыра бермейді. Мысалы, тұлганың кем ақылдылығы жеңіл ғана болса, ол тек
заңды шарттьң болмауына байланысы ғана арқылы дұрыс деп танылуы мүмкін. Сол
сияқты, тұлға мас күйінде де өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін түсіне алмауы немесе оны басқара алмауы мүмкін. Алайда, мұндай
тұлғаның ақылы дұрыс емес деп танылып, қылмыстық жауантылықтан
босатылмайтындығы анық. Сонымен, заңды және медициналық шарттардың жиынтығы
ғана тұлғаның есі дұрыс емес дей танылып, қылмыстық жауаптылықтан
босатылуына негіз бола алады.
Ақылы дұрыстық сиякты, ақылы дұрыс еместік те - заңдық (қылмыстық -
құқықтық) ұғымдар. Осыған байланысты, белгілі бір қылмысты іс бойынша
тұлғаның ақылы дұрыс немесе дұрыс еместігі туралы шешімдері сот (алдын-ала
тергеу жұмыстарын жүргізгенде анықтама немесе тергеу органдары) қабылдайды.
Өздерінің шешімін заң қызметкерлері сот - психиатриялық сарапшы
қортыпдысына негіздейді. Қылмыстық іс жүргізу заңылыгына сәйкес
айыпталушының немесе сезіктінің іс қозғалған кезде өз әрекетіне есеп бере
алу немесе оны баскара алу қабілеттілігі мен ақылының дұрыстығына күмән
туған кезде, мұндай зерттеу жүргізу міндетті болып саналады. Алайда, бұл
қорытынды, сарапшының жалпы кез келген қорытындысы сияқты, анықтама
жүргізуші тұлға, тергеуші, сот немесе прокурор міндетті түрде басшылыққа
алмауы мүмкін. Олар сот психиатриялық зерттеудің қорытындысымен
келіспейтіндей жағдайда, оның нақты дәлелі болуы керек.
Тұлганың ақылының дұрыс емес күйі оның қылмысты жасау кезіне қатысты
анықталады. Ақылы дұрыс емес тұлға қылмыстық субъектісі бола
алмайтындықтан, ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 16 -
бабы 2 - ші бөлігіне сәйкес, оған, дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
(ҚР ҚК -тің 90 - б.) тағайындалуы мүмкін. Дәл осындай шаралар қылмысты
ақылы дұрыс күйінде жасап, бірақ одан кейін психикалық бұзылуға немесе
ауруға ұшыраған тұлғаға да оған қатысты қылмысты жазаны іске асырудың
мүмкінсіздігінен тағайындалуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алғашқы рет есінің
дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық
жауаптылығы туралы ерекше бап тұжырымдары (ҚР ҚК 17-б.). Бұл баптың 1-ші
бөліміне сәйкес, қылмыс жасаган кезінде психикасының бұзылуы салдарынан
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі
дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Сонымен қатар, дәл осы баптың
екінші бөліміне сәйкес, есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психиканың
бұзылуын сот жаза тагайындау кезінде жеңілдетпеуші мән-жай ретінде ескереді
және ол осы Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
тағайындау үшін негіз бола алады.
Сонымен ҚР ҚК-нің 17-бабында аталған психикалық бұзылыс осындай
психикалық аурулар мен ауытқуларға байланысты, жалпы олар тұлғаны ақылы
дұрыс деп тануға мүмкіндік бере алатындығына қарамастан, қылмыс жасаған
тұлғаның өз істегенінің қауіптілігін түсінуге немесе өз қылығын басқара
алуға айтарлықтай төмендеген қабілеттілігі дегенді білдіреді. Бұл
жағдайларда әңгіме, жалпы осы дұрыстық көлемінде анықталатын есі
дұрыстықтың дәрежесі туралы. Заң қызметкерлері мен психиатрлардың жүргізген
зерттеулері қылмыс жасаған тұлғалардың арасынан ақылы дұрыс деп
табылғандардың көпшілігін психикалық аномалияға ұшырағандар (созылмалы
алкоголизм, бас миының негізгі зақымдануы жәнс т.б,) [7] құрастыратынын
көрсеткенін атап өту керек. Жаза тағайындау кезінде бұл жағдайларды ескеру
керектігін кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылым бұған дейін де мойындап
келген. Алайда, мұндай ескерудің тәртібі мен дәрежесі туралы түсінік әр
түрлі болып келді. Кейде авторлардың, мысалы, И.К. Шахриманьян, А.А
Хомовскийлердің айтуынша, сот істің басқа жағдайларымен қатар психикалық
аномалиялардың да әсерін ескеруге құқығы бар десе, Г.И. Чечель психикалық
аномалиялар жағдайы жеңілтпеушілердің тізіміне кіргізілуі тиіс деп есептеп,
жазаны жеңілдетпеудің және мұндай жағдайларда жазамен қатар, дәрігерлік
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың ашық мүмкіндігі болатындығын
айтты. Қылмысты, ақылы дұрыс бола түра, психикалық бұзылу күйінде жасаған
тұлғаға жазаны жеңілдету туралы нұсқау бірқатар шетелдік қылмыстық
заңдарда, мысалы, ГФР Қылмыстық кодексінде кездеседі және бұл ақыл
дұрыстығы "азайтылған" деп аталады.
Есі дұрыс еместіктің мәселесіне мас күйде жасалған қылмысқа жауаптылық
қабысып тұр. Қылмыстық заң адамның мас күйінде жасаған қылмысы туралы
айрықша тоқталады және ол туралы ҚР ҚК-иің 18-бабында: "Алкогольді
ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды
пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды", -делінген.
Бұл бапта алкогольді ішімдік ішіп, немесе есірткілік немесе басқа да
есеңгірететін заттарды қолданғаннан болатын жәй мас болу (патологиялық
емес) туралы айтылады. Мұндай жәй мас тұлғаның өз әрекетіне есеп беру
немесе оны басқару қабілетінен айырлып қалуына әкеліп соқтырған күйде де,
есі дұрыс еместіктің шеңберінде қарала алмайды, себебі бұл жағдайда есі
дұрыс еместіктің заңды және медициналық шарттары, яғни тұлғаның санасы мен
еркін істен шығарып тастайтын немесе айтарлықтай шектейтін психикалық
бұзылу жоқ. Жәй мас болу (соның ішінде ең кең тараған түрі - алкогольдік
ішімдік ішіп мас болу), әдетте, ішімдік пен есірткі заттарын өз еркімен
қолдану нәтижесінде пайда болады, ал оның қолданылған мөлшері айыптының мас
күйіндегі қылығына, айтарлықтай ықпал жасайды. Тұлғаның қылығы оның
тәрбиесі, мәдени деңгейі, әдеті және т.б. факторларға да байланысты. Осының
барлығы мас болуды психикалық аурудың түріне теңестіруге болмайтындығын
көрсетеді.
Тіпті жәй (физиологиялық) мас болудың ең ауыр сатысында да олар
қоршаған жағдаймен белгілі байланысты сақтайды, өз әрекетіне бақылау жасай
алады. Мұндай адамдарда сананың, ойлық алмасуы болмайды [8]. Демек мұндай
жағдайда жауапқа қабілетті деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Сондықтанда Н.С. Лейкинаның ҚК-тің Ерекше бөлімінде тұлға қоғамдық қауіпті
әрекег жасау кезінде өзінің қылықтарын түсіне алмайтын және оларды басқара
алмайтын жағдайға дейін мас күйге жеткендігі үшін жауаптылық қарастыратын
жеке бап болу туралы ұсынысы қылмыстық-құқықтық теорияға көпшілік қолдауына
ие болмады [9].
Әдетте, жәй (физологиялық) мастық күйден патологиялық мас болуды
ажырата білу қажет. Патологиялық мас болу қысқа уақытқа созылатын
психологиялық қапалану тобына жатады. Патологиялық мас болуды танымның
ауруға шалдығуы салдарынан кенеттен саңдырақтау, галлюцинация
пайда болып, бағдарлау бұзылады, шынайы іс-әрекетпен байланыс жоғалады,
себепсіз қорқыныш, ыза болу, кектену пайда болады. Агрессивтік әрекет
үлкен күйреткіш күшпен, кенеттілікпен, қаталдықпен ерекшеленеді.
Патологиялық мас болу факторлардың (сары уайымға салыну, дабыл,
мазасыздық және т.б.) әсерінен пайда болады және ішкен ішкіліктің мөлшеріне
байланысты болмайды. Бұл көрсетілген психикалық бұзылыстар кезінде
қауіпті әрекеттер жасау қылмыстық жауаптылықтан тыс болады, себебі
заңды және мәдициналық шарттардың белгілері болғандықтан, тұлга есі дұрыс
емес деп танылып, оған жаза орнына дәрігерлік сипатта мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін.
3. Қылмыстың арнайы субъектісі
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы субъектісінен басқа арнайы
субъект деген ұғым бар. Қылмыстың арнайы субьектісі деп - қылмыс
субъектісінің жалпы белгілерінен (дені сау, ақыл-есі дұрыс, белгілі бір
жасқа жеткен тұлға) басқа ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормаларымен
қарастырылған қосымша белгілермен сипатталатын субъектіні айтамыз. Бұл
белгілер мына төмендегідей болуы мүмкін:
- Субъектінің азаматтығына қарай: Мемлекеттік опасыздықтың субъектісі
болып тек қана Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады, ал
шпионаждың субъектісі болып шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ адамдар
ғана болады.
- Жынысына қарай: зорлаудың (ҚР ҚК 120 - бап) орындаушысы болып тек
қана ер адам ғана болып табылады.
- Жасына қарай: мысалы, кәмелетке толмағанды қылмыстық іске тартудың
(ҚР ҚК 131-бап) субъектісі болып тек қана кәмелетке толған адам бола алады.
- Отбасылық - туыстық қатынастарға қарай: балаларды асырауға
арналған қаражатты төлеуден қасақана бас тартудың субъектісі тек қана ата-
аналар, ал еңбекке жарамсыз ата-аналар үшін – кәмелетке толған және еңбекке
жарамды балалары болып табылады (ҚР ҚК 136-бап).
- Қызмет бабына және кәсіби міндетіне қарай:
техникалық қауіпсіздік немесе еңбек қорғаудың басқа да ережелерін бұзудың
субъектісі осы ережелерді сақтауға міндетті тұлға ғана бола алады (ҚР ҚК
152-бап).
- Әскери қызметке қатыстылығына қарай: бүл қылмыстардың субъектісі
әскерге шақыру бойынша не келісім-шарт бойынша Қазақстан
Республикасының қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы немесе әскери
қызметшілер, сондай-ақ әскери қызмет аткарудың белгіленген тәртібі
бойынша жиындардың өту кезеңіндегі запастағы азаматтар болып табылады.
- Басқа да негіздерге қарай: мысалы, куәгерлер, аудармашы,
сарапшылар.
Арнайы субъектінің белгілері - бұл қылмыс құрамының қосымша белгілері.
Қылмыс құрамының басқа элементтерін сипаттаушы (қылмыстың объективті және
субъективті жағын) факультативті белгілер сияқты, олардың ерекшелігі
мынада:
- Қылмыс құрамының құрылымдық белгілері бола алады, бұларсыз қылмыс
құрамы болмайды. Мысалы, банкротқа ұшырау кезіндегі заңға қарсы
әрекеттердің субъектісі тек борышты ұйымның иесі немесе жетекшісі, сол
сияқты жеке кәсіпкер бола алады. Егер бұл әрекеттерді кәсіпорынның басқа
қызметкері жасаса, қылмыс құрамы болмайды.
Ауырлатушы жағдайлардағы қылмыс құрамын жасайтын саралаушы белгі бола
алады, егер айыптыға сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иелену оның қызмет
бабын пайдалануымен жасалса, мұндай әрекеттер ҚР ҚК-нің 176-бабының 2-
бөлігі "В" тармағы бойынша сараланады.
Жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай ретінде оны жеке басқа
қарай бейімдеуде маңызды болуы мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-нің 54-баптың 1-
бөліміндегі "О" тармағындағы ауырлатушы жағдай ретінде қылмыскердің қызмет
жағдайына немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып
қылмыс жасауы.
4. Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса
(қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық қауіпті салдар,
себепті байланыс, қылмыс жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, қаруы мен,
құралдары), субъективті жағы оның ішкі (объективті жаққа қатыстылығынан)
сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен
және мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі психикалық
қатынасы. Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып
өткендей, қылмыстық кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады. Бұл белгілердің әр түрлі мазмұнына
қарамастан олар субъективті жағын құрайтын бір топқа бірігеді, себебі
олардың барлығы қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болатын процестерді
сипаттайды.
Психика адам өмірінің ішкі мазмұнын, оның ойын, сезімдерін, ниетін,
еркін білдіреді. Психикалық процестер, әдетте, интеллектуалдық, сезімдік
және еркіне қарай болып бөлінеді. Сөйте тұра мұндай бөліңу шартты түрде
ғана екенін, мұндай процестер жекелеп (әрқайсысы өз бетімен) өмір
сүрмейтіндігін ескеру керек. Тек бірлікпен, интеллект (таным), сезім мен
еріктің тығыз бірлігімен ғана адамның психикасының түрі, қылмыстық, тұтас
алғанда, субъективті жағы сияқты, оны құрастырушы белгілердің де
мағынасы мен мазмұнын анықтау үшін, психиканы құрастырушы элементтерге
көңіл аудару пайдалы ғана емес, қажет те.
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілердің әрқайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әрқайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы. Кінә қылмыстың
субъективті жағының, тіпті оны толық қамтымаса да, негізгі белгісі.
Қасақана сияқты, абайсыз кінәні де құрастыру кезінде заң шығарушы
психиканың екі интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерін
пайдаланады. Қасақаналық пен абайсыздықтық қылмыстық-құқықтық сипаты үшін
психикалық процестердің сезімдік мазмұны есепке алынбайды. Керісінше,
әрекеттің қоздырушы себебі және субъективті жағының белгісі болғандықтан,
қылмыстық сылтауында қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болып жатқан,
көбінесе, сезім процестерінің таңбасы болады. Жеке жағдайларда қылмыс
жасаушы тұлғаның сезімінің күйі (мысалы, аффект күйінде болуы, яғни
аяқ астынан пайда болған жан күйзелісі), дербес қылмыстық-
құқылық мағынаға ие болады (ҚР ҚК-нің 98-бабы), қылмыстың
мақсаты, кінә сияқты, интеллектуалдық және еркіне қарай мазмұнымен
шектеледі.
Кінә - қылмыстың субъективті жағының міндетті белгісі. Кінә болмаған
күнде қылмыстық құрамы да болмайды және болуы да мүмкін емес. Бұл
субъективті жақтың қылмыстық істі қылмысты емес істен ажыратып, бөліп
отыратын негізгі белгісі. Заң шығарушының кінәға маңызды мағына
беретіндігі соншалық, тіпті кінәлі жауаптылық қылмыстық Кодекстің
қағидасына дейін көтерген. ҚР ҚК-нің 19-бабының 1-бөліміне сәйкес адам
соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекеті
немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін
ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Осы баптың 2-белімінде объективті
анықтауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық
қолданылмайтыны атап көрсетіледі.
Кінәлік жауаптылық қағидасы - заңгерлердің ойлап шьғарғаны емес, бұл -
адам қылығын заңды және әлеуметтік адамгершілік тұрғыдан дұрыс бағалаудың
қарапайым шарты. Көрнекті Кеңес психологі С.Л. Рубинштейн атап өткендей,
"жалган, абстрактілі "обьективизмге" қарама-қарсы айтылатыны: қылықты
багалау кезінде өзіне орын алғанының түгел барлығына емес сол объективті
түрде өзінше орын алғанның ішінен қайсысы алдын-ала ескерілуі мүмкін еді -
тек соған сүйену керек" [7].
Осыған байланысты, қылмыстық құқық теориясы мен құқықтық тәжірибе,
қылмыстық жауаптылықтың тұлғаның жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне
(әрекеті немесе әрекетсіздігіне) және оның салдарынан психикалық қатынасын
(қасақаналық немесе абайсыздық күйінде) ескерумен ғана шектелмейтініне
сүйенеді. Жасалган қылмыстың кез келген жағдайы (әсіресе ауырлататын)
соттың оларға байланысты кінәлі қатынасын, яғни қасақаналық немесе
абайсыздық түріндегі психикалық қатынасын, анықтауынан кейін ғана айыпқа
жүктеле алады (заң шығарушының бұл жағдайларды қылмыстық құқықтық
нормаларда құрастыру ерекшеліктеріне байланысты).
Қылмыстық мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күінің кінәдан айырмашылығы - олар қылмыс құрамынық қажетті белгілері
болып табылмайды. Заң шығарушы оларды барлық емес, тек кейбір қылмыстардың
ғана құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмағаны күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде, жазаның
тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды. Тіпті, бұл белгілердің қылмыстық
жауаптылық пен жаза үшін жеке мағынасы болмаган жағдайда да, олардың
қылмысты анықтаудағы, қасақана кінэ мен абайсыздықты ажыратудағы
мағынасының маңыздылығы сирек емес. Сондықтанда қылмыстық құқық кінәлі
жауаптылық қағидасымен ғана шектеліп қоймайды, бірақ субъективті жүктеу
көзқарасын үстайды. Оның мағынасына кешеек, қылмыс жасаған тұлғаның
қылмысты жауаптылығы мен оны жазалау мәселесін шешер кезде тұлғаның өзі
жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекеті мен әрекетсіздігі) мен оның
салдарына кінәлі қатынасы ғана есепке алынбай, қылмыстың субъективті
жағының басқа элементтері де, яғни қылмыстың себебі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Таразский государственный педагогический институт
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
тақырыбы: ҚЫЛМЫСКЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ПОЗИЦИЯЛАРЫН ЖӘНЕ ӘРЕКТІҢ ЗЕРДЕЛЕУ
специальность: 12.00.08
выполнила: Маемерова А.
научный руководитель,
доцент, к.п.н. Тойганбекова Ш.М.
ТАРАЗ – 2012
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Түйін
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы
маңызы
1. Қылмыс субъектісі туралы түсінік
2. Қылмыс субъектісінің жасына қарай
белгілері
3. Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде.
Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
4. Қылмыстың арнайы субъектісі
5. Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі
және оның маңызы
2. Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу
2.1 Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі және
қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы
2.2 Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы
әлеуметтік және биологиялықтың арақатынасы
3. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
3.1 Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы
3.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер
жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства
измерений. Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Сыбайлас жемқорлық – Мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың,
сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және
соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не мүліктік пайда алу
үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар
арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алуы, сол
сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен
артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы.
Сыбайлас жемқорлық – әлеуметтік құбылыс болып табылатын биліктің
іріп – шіруі, мемлекеттік функцияны атқаруға өкілетті мемлекеттің
немесе басқа да соларға теңестірілген адамдардың өз қызмет
бабын, қызмет статусы мен беделін жеке басының баюы мақсатында немесе
топтық мүдде үшін пайдалануы. кез келген қызметкердің қызмет жағдайын пайда
күнемдік мақсатында пайдалануы.
Субъект -
Объект -
Лауазымды адамдар - тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік
бойынша мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында өкімет өкілінің
міндеттерін жүзеге асыратын не ұйымдастырушылық – билік етушілік немесе
әкімшілік-шаруашылық міндеттерін атқаратын адамдар.
Қамқорлық жасау — тамыр-таныстық бойынша қызметке орналастырып пара
алу, негізсіз сыйлықтар беру, көтермелеулер көрсету немесе өте құнды
заттарды босату арқылы пара алу .
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚМ – Қаржы министрлігі
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БҰҰ – Біріккен ұлттар ұйымы
БАҚ- Бұқаралық ақпарат құралдары
АІІБ – Аудандық ішкі істер бөлімі
НҚА –
ҚРҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі
ҚК – Қылмыстық Кодекс
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ІЖӨ - Ішкі Жалпы Өнім
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын және әректің зерделеу тақырыбына
жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері Маемерова Айнур Жубандыққызының
дипломдық жұмысына
ТҮІН
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды
проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –
адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы.
Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады,
яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса
да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле
бермейміз.
АННОТАЦИЯ
Актуальность вопросов о личности преступника как субъекте преступления
в уголовном праве не теряет значимости и в наши дни. Любое учение требует
своего развития, более глубокого теоретического осмысления с позиций
современных реалий и трудностей сегодняшнего дня, а законодательство —
совершенствования. В данном случае не будет исключением и учение о личности
преступника как субъекте преступления в уголовном праве на современном
этапе развития Республики Казахстан.
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектігі
Қазіргі таңда қылмыстылық мәселесі өзіне ерекше назар аудартуда.
Қылмыстылық және оны тудыратын себептерді ауыздықтамай, құқықтық
демократиялық мемлекет құрұ мүмкін емес. Сонымен қатар ел басымыз
Н.Ә.Назарбаевың Қазақстан халқына жолдауында заңның шексіз үстемдігін және
заңды сақтаушы азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды орнықтыру қажет деп
айтын өткені бар [1].
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Қылмыстылық өзінің шеңберінің
өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп
жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы
ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып
табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып
көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми
тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес
екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі
қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан
да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды
және күрделі, өйткені адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол -
әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы,
материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі.
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа
тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті
шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып
табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев
Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С.,
Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В.,
Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М.,
Сейітжанов М., Стручков Н.А., және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан
– жақты қарастырған болатын.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды проблема
ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –адамдардың қоғамға
қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы. Қылмыскерлердің қатарына
қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады, яғни сыртқы формасы
заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса да, сол жеке тұлғаның
қандай кәсіппен айналысатынын біз біле бермейміз. Сондықтан
қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан сөмкесін тартып алған
кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті сұраныспен ұрлайтын
кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын алдын ала күтіп
отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір себепсіз өзінің
туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды, суға өзінің туған
балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы басқа қоғамда жүрген
адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға болады. Бірақ әрбір жеке
алынған ешбір теория, ешбір формула, ешбір ғылыми ойлар, қылмыс
деген атауы бар алуан түрлі мінез – құлық формаларына толықтай
қанықты жауап бере алмайды.
Қылмыскер тұлғасы, оның маңыздылығына, зерттелуіне, құрылымына,
типологиясына жаңаша көзқараста ғылыми теориялық және практикалық ұсыныстар
беріп әрі қарай дамытуында негізделеді. Қылмыскер тұлғасы ұғымының ғылыми
және практикалық мәні мен маңыздылығына қатысты криминологтар арасында
түпкілікті шешімін тапқан пікір жоқ.Қылмыскер тұлғасына жүргізілген
психологиялық және әлеуметтік зерттеулер тынымсыз жүру үстінде.Бұл мәселеге
байланысты бір – біріне қарама – қарсы екі көзқарас бар, осыларды
қарастырып өз тұжырымын беруде жатыр.
саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі табылады.
Осы бітіру жұмысының пәні болып, Қазақстан Республикасындағы саяси
партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесін сипаттайтын негізгі ұғымдар
мен институттар, олардың өзгеруі мен өзара байланысы, сондай-ақ нормативтік-
құқықтық актілер және ола рды саяси партиялардың қызметін реттеуде қолдану
тәжірибесі.
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы
маңызы
1. Қылмыс субъектісі туралы түсінік
Қылмыс деп істелінетін іс-әрекетті істеген адамды қылмыстық жауапқа
тарту үшін (ондай адамды қылмыстық субъектісі деп атайды) ол адамның
белгілі қасиеті болу керек. Қылмыстық заң бойынша белгіленген қасиет
қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген адамда болмаса ол адамды қылмыстық
жауапқа тартуға болмайды.
Қылмыстық заң арқылы тыйым салынған іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасаған және ол ісі үшін қылмысты жауап беруге қабілеті жететін тұлға
қылмыстық құқық бойынша қылмыстың субъсктісі деп танылады [3].
Демек, қылмыстық жауапқа тек есі дұрыс және заңның қойған талабы
бойынша белгілі жасқа толған жеке тұлғаны ғана қылмыстық жауапқа тартуға
болады.
Қылмыс субъектісінің белгілері қандай? Егер қылмыс жасаған жеке
тұлғаның бойында, есі дұрыстың, қылмыстық заң тағайындаған жаска жету
сияқты белгілер болса, ол өзінің жасағаны үшін қылмыстық жауап беруге
қабілетті. Қылмыстың субъектісі тек жеке тұлға ғана бола алатындығы
жөніндегі ереже қылмыстық кодекстің бірнеше баптарынан туындайды. Мысалы,
ҚР ҚК-нің 6, 7, 14-баптарында Қазақстан Республикасының азаматтары [4],
шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар, қылмыстың және қылмысты
жауаптылықтың субъектілері болу мүмкіндігі туралы айтылған. Қылмыстың
ықтимал субъектілері туралы жеке тұлғалармен шектелуі, заңды тұлғалардың,
яғни кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, партиялардың қылмыс
субъектісі бола алмайтындығын білдіреді. Бұл мәселе заңдылық деңгейде
отандық қылмыстық құқыққа тән үлгіде шешілген. Алайда, теориялық тұрғыдан
заңды тұлғалардың қылмыстық құқықтағы жауаптылығы туралы мәселелер әлі
күнге дейін пікір-талас тугызуда.
Уақыт өткен сайын дами түсетін ғылыми-техникалық және әлеуметтік
прогресс бізді көптеген үйреншікті көзқарастарымыздан бас тартқызады. Осы
себепті біздің алдымыздан күтпеген сұрақтардың, бас көтеруі жиі ұшырасады
және қаншалықты қиын болғанына қарамастан, оларға жауап беру қажет.
Қылмыстық құқық аясындағы осындай күрделі сұрақтардың бірі - заңды
тұлғалардың қылмысты жауаптылығы. Аталып өткеніндей, кінәлінің жеке өзінің,
яғни қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық іс-әрекетті жасаушы ақыл-есі
дұрыс, көрсетілген жасқа толған жеке тұлғаның ғана жауаптылығы қылмыстық
құқықтық дәстүрлі қағидасы болып табылады. Бұл қағида - адамзаттық өрлеу,
прогресс және демократия жолындағы ең маңызды жеңістерінің бірі екендігі
сөзсіз. Ол XVIII ғасырдың аяғында Ұлы француз революциясы кезінде
орнатылған еді. Бұл қағида, бұган дейін қылмыстық жауаптылық туралы - ол
кінәлі қылмысты жасау ғана емес, кез келген қауіпті және зиянды зардап
шектіру деп феодалдық қоғамға қалыптасып келген, жалпылама көзқарасты
ығыстырып шығарды. Ал, қауіптілікті немесе зияндылықты есі дұрыс емес те,
жануарлар да, тіпті заңсыз заттар да келтіруі мүмкін деген ұғым болды.
Қылмыстық жауаптылықты мұндай түрғыдан түсінудің шеңберінде заңды
тұлғалардың жауаптылығы да табиғи үйлесімділігін табатын.
Ақыры, бертін келе заңды тұлғалардың жауаптылығы, мысалы, американ
қылмыстық құқығында, қайтадан қолға алынды. Бастапқы кезде (өткен ғасыр мен
қазіргі ғасырдың торабында) ол шаруашылық қылмыстық құқықтың аясында
тресттер мен синдикаттардың қылмыстық қызметіне қарсы жолға қойылды. Кінәлі
болып табылған тиісті корпорациялардың бостандығы, әрине, шектелмейтін,
оларға тек айып салынатын. Осыған орай, кейінгі кезде АҚШ-тың қылмыстық
заңында қоғамдық ұйымдарды қылмыстық іс жүргізу көлемінде айыппен
жазалайтын қылмыстық жауаптылық қарастырылады. Біздің құқықтық теориямыз
бұл сияқты қылмыстық-құқықтық тұжырымдамаларға "буржуазиялық заңдылықтардың
тоқырауынан туындаған, демократияға қарсы" деген бұлжымас баға берген.
Алайда, бұл идеологиялық таласқа біздің елде әр түрлі экологиялық
мәселелер араласа бастағаннан кейін шың көңіл қойыла бастады.
Батыс Европа елдері экологиялық мәселелерді тұтас түсінуден болсын,
оларға құқықтық тұрғыдан ықпал жасау жолдарын пайдалануда болсын бізден
әлде қайда озық тұрды. Қылмыстық бұл түріне қарсы қолданылатын қылмыстық -
құқықтық санкциялар, эколологияға зиян келтіретін өндіріс пен айналасуды
осы кәсіпорын қожайындары мен басқарушы қызметкерлері үшін ғана емес, онда
істейтін барлық жұмысшылар үшін экономикалақ жағынан тиімсіз қалатындай
болуы тиіс еді. Заңды тұлғаға қарсы қолданылатын айып санкциялары бұл ойды
жүзеге асыра алса, жеке тұлғаларға қарсы қолданылатын айыптың ондай
мүмкіндігі болмайды (мөлшері елеулі айырмашылығына байланысты). Европа
елдері бұл мәселе төңірегінде 70 - ші жылдардан бастап ойлана бастады.
Сонымен, 1978 жылы Европа Кеңесі қолындағы Европалық қылмыс мәселелері
жөніндегі комитет Европа елдерінің заң шығарушыларына заңды, тұлғаларды
экологиялық қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық субъектілері деп тану жағына
шығаруды ұсынған. Мұндай ұсыныс біраз Европа елдерінде (мысалы, Англия,
Франция) заң жүзіне асырылды.
Ал біздің елімізде қылмыстық құқық саласыңда заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөніндегі мәселе әлі күнге дейін шешімін таппауда. Заңды
тұлғаны қылмыстың субъектісі ретінде тану туралы ұсыныстар қылмыстық құқық
теориясында 1990 жылдан бері қарай шындап талқыға түсе бастады. ҚР
қылмыстық кодексінің жобасының көптеген авторлары заңды тұлғалардың
жауаптылығы жөнінде ұсыныстар енгізгенімен, мұндай ұсыныстар өтпей, жаңа
қылмыстық кодекс бұл мәселе бойынша бұрынғы пікірінде қалды.
Қылмыстың субъектісі міндетті түрде есі дұрыс, яғни өзінің әрекетін
(әрекетсіздігін) басқара алатын, оның шын мәніндегі сипаты мен қоғамға
келтіретін қауіптілігін түсінуге қабілеті жететін жеке тұлға болуы керек.
Ал психикасының бұзылуына байланысты мұндай қабілеттен айырылған есі дұрыс
емес (ҚР ҚК 16 - б.) тұлғалар қылмыстық субъектілері бола алмайды. Тіпті
психикасы сау адамның да жоғарыда айтылғандай сана мен еркінің қабілеті
белгілі бір жасқа толғанында ғана пісіп жетіледі. Осыған байланысты -
қылмыстық заң қылмыс жасаған тұлганы қылмыстық жауаптылыққа тартуға болатын
жас мөлшерін тағайындаған (ҚР ҚК 15-6.).
Бұл көрсетілген үш белгі қылмыс субъектісінің ортақ заңды белгілері
болып табылады. Олар қылмыстың кез келген құрамының міндетті белгілері
болып табылады және бұлардың біреуінің болмауы іс-әрекетте қылмыс құрамының
жоқтығын білдіреді.
Сонымен қатар, ҚР ҚК-нің Ерекше белімінде кейбір жағдайларда тиісті
қылмыстың субъектісін сипаттайтын жалпы ғана емес, қосымша да белгілері бар
тұлғалардың жауаптылығы қарастырылады. Мысалы, әскери қызметке қарсы
қылмыстардың субъектісі болып әскерге шақырылып, міндетін өтеп жүрген
немесе Қазақстан Рсспубликасы Қарулы Күштерінің, басқа әскерлердің және
әскери құрамалардың қатарында келісім шартпен жүрген әскери қызметкерлер
ғана, сол сияқты запастағы азаматтар әскери жиында жүрген кездерінде және
де кейбір басқа тұлғалар табылады. Бұл қосымша белгілер - тиісті тұлғаны
қылмыстың арнайы субъектісіне айналдырады. Қылмыстың субъектісі туралы
түсініктен қылмыскердің жеке басы туралы түсінікті ажырата білу керек. Бұл
екі түсініктің де бір тұлғаға - қылмысты жасаган тұлғаға қатысы бар.
Алайда, бұл түсініктердің мазмүны – және ең бастысы -олардың заңдық
(қылмыстық-құқықтық) мағынасы сәйкес келмейді. Бұған дейін айтылғанындай,
қылмыстың субъектісі - бұл белгілердің жиынтығы - ал белгілерсіз қылмыстың
ешқандай құрамы (жалпы белгілер) немесе қылмыстың арнайы құрамы да (қылмыс
субъектісінің арнайы белгілері) болмайды, әрі болуы мүмкін емес. Бұл
белгілердің кез келген біреуінің болмауы мұндай жағдайда қылмыс құрамының
болмайтынын, бұған орай, тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа тартылмайтынын
білдіреді.
Мұнымен салыстырғанда, қылмыскердің жеке басының белгілері қылмыс
құрамының белгілеріне тірелмейді. Мысалы, қылмыс жасаған тұлғаның
әлеуметтік - психологиялық және биологиялық белгілері қылмыс құрамының
құрылуына қамтылмайды. Криминология саласы әлеуметтік құбылыстарды
зерттейтін неше түрлі ғылымдармен қатар, жаратылыс ғылымдарының да
(медицина, биология, соның ішінде генетика және т.б.) тәсілдері мен
әдістерін қолдана отырып, қылмыскердің жеке басының мәселесін зерттейді.
Криминологияда жеке бастың белгілері негізгі үш құрамға топтастырылады:
1. Жеке бастың әлеуметтік бейнесі (статусы), ол жеке бастың белгілі бір
әлеуметтік топқа сыныпқа) жататындығын, әлеуметтік демографиялық
сипатын (жасы, жынысы, білімі, отбасылық жағдайы және т,б.) зерттеумен
анықталады.
2. Жеке бастың әлеуметтік орны (рөлі), бұл жеке тұлғаның отбасының,
еңбек ұжымының мүшелігінен, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі азаматтылығынан
тұратын қызметінің жиынтығы.
3. Жеке бастың адамгершілік психологиялық сипаты (мінездемесі), ол оның
әлеуметтік құндылықтар мен атқарылатын әлеуметтік міндеттеріне қатынасын
білдіреді (мысалы, кездейсоқ қылмыскерлер, құныққан маман қылмыскерлер және
т.б.) қылмыскердің жеке басының белгілерінің қылмыстық - құқықтық маңызы,
кей жағдайларда жазаның жеке басқа қарай ықшамдалып берілуіне, немесе одан
мүлде босатылуына ықпал жасауы мүмкін. Жазаның түрі мен мөлшерін анықтау,
жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы мән - жайлар ретінде, шартты жазаға
соттау мәселесін шешуде кінәлінің жеке басы есепке алынады. Алайда
жеке бастың белгілерінің (қылмыстық субъектісінің белгілерінен
айырмашылығы) қылмыстық - құқықтық мағынасы болмауы да мүмкін. Көптеген
қылмыстарда кінәлінің жынысы, оның кәмелеттік жасқа толу - толмауы, білімі
мен айналысатын қызметі, тіпті де, әсері етпейді. Бұл белгілер, әдетте,
қылмыстық жауаптылық пен жазаға да ықпалды емес. Ал қылмыстарды,
соныменқатар, оны жасаушы тұлғаларды криминологиялық тұрғыдан сипаттау үшін
бұл белгілердің маңызы өте зор. Осы белгілер ескеріле отырып, мысалы,
тиісті қылмыстардың алдын-алу шаралары анықталуы мүмкін.
1. Қылмыс субъектісінің жасына қарай белгілері
Бұған дейін айтылғандай, қылмыстың субъектісі ақыл-есі дұрыс кез
келген тұлға ғана емес, белгіленген жас мөлшеріне толғанда болуы керек.
Жасының кішілігіне байланысты өзінің жасап отырған әрекетін
(әрекетсіздігін) басқара алмайтын, оның кауіптілігін шын мәнінде жете
түсінуге қабілетсіз жас тұлғалар қылмыс субъектісі болып таныла алмайды
және өздері жасаған қоғамдық қауіпті әрекеттері үшін қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды.
Жалпы қылмыстық жауаптылықты он алты жастан, ал кейбір қылмыстар үшін
- он төрт жастан бастап талап ете отырады, қылмыстық заң осы жасқа жеткен
кәмелетке толмағандар өз қылығын оның ішінде, қылмыстысын да бағалай алуға
қабілеті толығымен жететіндігін ескерген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарды олардың
қылмыстық жауаптылық жасында болуына қарамастан, қылмыстық жауаптылықтан
босата алатын ережелер енгізілген. ҚР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес,
егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөлігінде
көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес
психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық
көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуга
тиіс емес. Бұл жерде әңгіме, істің шын мәнінде, жасына қарай ақылының дұрыс
еместігі туралы болып отыр.
Қылмыстық кодекстің атақты теориялық моделінде Р.И.Михеев төмендегідей
норманы түжырымдаған: "Заңмен белгіленген жасқа толғанымен, психикалық
жағынан пісіп – жетілмегендігінен (вариант: ақылы мен денсаулығының
дамуындағы тежелу) өз әрекетін (әрекетсіздігін) басқаруға немесе оның шын
сипатын не қоғамдық қауіптілігін жете түсінуге, қабілетсіз болған тұлга
қылмыстық жауаптылыққа тартылатындар қатарына жатпайды"[6]. Кәдімгі есі
дұрыс еместік туралы бұл жерде айтылмайды, себебі оның дәрігерлік
белгісінің (медициналық критериінің) жоқтығы - көз алдымызда. Кәмелетке
толмағанын психофизиологиялық дамуындағы тежеліс оның психикасының
бұзылуының салдарынан емес, оның
психофизиологиялық дамуындағы жеке өзіне тән, жасына қарай өзгешеліктерден
туындаған, бұл жағдай оның әлеуметтік инфантилизімінен байқалады. Қылмыстық
заң қылмыс субъектісінің жасының кәмелетке жетпеуінен қылмыстық жауаптылық
пен жазаның көптеген ерекшеліктерін байланыстырады және олар жеке бір
бөлімде қарастырылады (ҚР ҚК-нің жалпы бөлімінің VI бөлімі).Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінде тұлғаның қылмыстық жауаптылыққа
қабілеттілігіне қарай тиісті жас мөлшері анықталды, олар 16 және 14 жас.
Алайда, бұл ҚР ҚК- нің 15-бабының 2-ші бөлігінде аталған қылмыстардан басқа
барлық қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады дегенді білдірмейді.
Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасты 16 жас деп
көрсеткенімен, кейбір қылмыстық іс-әрекеттің ерекшеліктері мен субъектінің
белгілеріне байланысты қылмыстық жауаптылық 18 жастаң бастап тартылатын
қылмыстар да болады. Атап айтқанда, әскери қылмыстар үшін және кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту үшін (ҚР ҚК 131-6.) қылмыстық
жауаптылық 18 жастан бастап қарастырылған.
Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғалар қылмыс жасаған уақытта олардың
жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі бір жас
мерзіміне (14, 16, 18 жас) туылған күні емес, келесі тәулікте толатын болып
есептеледі. Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғаның жасы белгісіз жағдайда
сот – дәрігерлік тексерумен анықталады. Оның жасы жаңағы тексеру анықтаган
жылдың ең соңғы күні (31 желтоқсан) деп саналады, ал тексеру барысында
төменгі және жоғарғы жас шамасы анықталғанда, оның төменгі жасы есепке
алынады". Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі жөнімде оның өмірі мен
көрген тәрбиесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісінің
жасына байланысты маңызды қылмыстық-құқықтық мағынасы бар тағы бір
көрсіеткіш аталатынын айта кету керек. ҚР ҚК-нің 49-бабына сәйкес, қылмысты
18 жасқа дейін және үкім шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектер
үшін өлім жазасы тағайындалмайды.
2. Жауаптылыққа қабілеттілік қылмыстық жауаптылықтың жағдайы ретінде.
Жауапсыздыққа қабілетсіздік ұғымы
Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған жеке тұлға қылмыстық жауаптылыққа
тартылып, жазалануы үшін, ол жауаптылыққа қабілетті болуы керек.
Қылмыс жасау кезінде өзінің іс-әрекетіне (әрекет немесе
әрекетсіздігіне) есеп бере алатын және оны басқара алатын жеке тұлға -
жауаптылыққа қабілетті деп аталады. Жауаптылыққа қабілеттілік ұғымы
субъектінің қылмыстық жауаптылығы үшін шешуші мәнге ие болатын кінә
ұғымымен тығыз байланысты. Кінәлі болып тек қана жауаптылыққа қабілетті
адам ғана танылады. Сондықтанда жауаптылыққа қабілеттілік кінә мен
жауаптылықтық алғы шарты болып табылады.
Адамның тәртібі, соның ішінде қоғамға қауіпті іс-әрекетті де сана мен
ерік арқылы анықталып, бақыланады. Сана мен ерік адамның негізгі психикалық
функциялары. Психикалық қызметі бұзылған адам сана мен ерікті басқара
алмайды. Мұндай қабілеттен айырылған тұлғалар, яғни өз іс-әрекеттерінің
қауіптілігін түсінбейтіндер, ал түсінсе де, өз әрекеттерін
(әрекетсіздіктерін) басқара аламайтындар - есі дұрыс емес деп танылып, олар
қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Оларға тек медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін.
ҚР ҚК-нің 16-бабының 1-ші бөлімі есі дұрыс еместік туралы ұғымды былай
атады: "қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде
болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кем
ақылдылығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін
ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс
емес".
Есі дұрыс еместік туралы ұғым заңды және медициналық сияқты екі
шарттан (критерийден) тұрады және бұл екеуінің бірігуі осы күйді
сипаттайды.
Заңды шарт екі белгіден тұрады: интеллектуальды және еркіне қарай.
Интеллектуалды белгі тұлғаның өз әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін жете түсінуі мүмкін еместігін (қабілетсіздігін) көздейді.
Психиканың бұл қасиеті, тұлғаның өзі жасап отырган ісінің шын жағымен
қатар, оның әлеуметтік мағынасын да түсіну қабілетінің жоқтығын білдіреді.
Тұлғаның өз әрекетінің немесе әрекетсіздігінің шын жағының мазмұнын
түсінбеуі, әдетте, оның жасалған іс-әрекет пен орын алған салдардың
арасындағы себепті байланысты түсінбеуін білдіреді (жәбірленушіні өмірден
айыратынын, мүлкін тартып алатынын және т.б. түсінбейді). Алайда,
интеллектуалды белгінің мазмұнындағы ең бастысы - тұлғаның өз ісінің
әлеуметтік мәнін түсінбеуінде, яғни оның қоғамдық қауіпті сипаты туралы
түсініктің болмауында. Осыған байланысты, бір тұлғаның ез әрекетінің шын
жағын түсіне алғанымен, оныц қауіптілігін түсіне алмайтын жағдайлардың
болуы әбден мүмкін. Айталық белгілі бір психикалық ауруға ұшыраған (мысалы,
шизофрения) адам, мысалы темір жолды тексеріп немесе жөндеп жатқан жол
жұмысшысын өмірден айыратынын түсінуі мүмкін, бірақ субъектінің ісінген
елесі (психикалық аурудың салдарынан) мұны қылмыс жасаумен (кісі өлтірумен)
емес, жарылған террорлық істің (поездың қирауын) алдын алумен
байланыстырады. Осыған байланысты, тұлға өзінің әрекеттерін қылмыс жасау
деп емес, қоғамдық парызын өтеу деп санайды.
Заңды шарттың тағы бір белгісі, атап өтілгеніндей, еркіне қарай
белгісі, яғни тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін) басқару
қабілетсіздігі болып табылады. Мұндай жағдай психикалық қызметтің ауырып
бұзылған кейбір түрлерінде кездеседі. Мысалы, өзінің әрекетінің қоғамдық
қауіптілігін түсіну қабілеті, салыстырмалы түрде болғанымен, ерік жағының
бұзылуы есірткіге құмарларда байқалады, бұл жағдайда олардың абстиненция,
яғни есірткіге ашығу кездерінде көруге болады. Бұл кездері олар, мысалы,
дәріханаға заңсыз кіріп, құрамында есірткілік заттары бар дәрілерге қол
сұғушылықтық заңдылықтық қылмысты түрде бұзылуы екенін түсіне отырып, бұл
әрекетті жасау жолында өзін -өзі ұстай алмайды. Ерік жағының бұлайша
бұзылуы эпидемиялық энцефалит, эпидепсия және т.б. аурулар кезінде болуы да
мүмкін. Заңды шарттың болуын мойындау үшін қылмысты заң екі белгінің де
міндетті түрде анықталуын талап етпейді, оның тек біреуі ғана - не
интеллектуалды, не еркіне қарай түрі анықталса жеткілікті.
Заңды шарттың бір белгісінің ғана болуы тұлғаны есі дұрыс емес деп
тануға негіз бола алмайды. Тұлғаның өз әрекеттерін (әрекетсіздігін)
басқара алмағандығы, оның шынайы сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсіне
алмағандығы медициналық шарттарға байланысты себептерден туындағанын
тауып көрсету керек. Бұл шарттар тұлғаның психикалық бүзылуынан және оның
бойынан заңды шарттың орын алуына әкеліп соқтыратын аурулардың қорытылған
тізімінен тұрады. Ол - ұзаққа созылған психикалық бұзылу, уақытша
психикалық бұзылу, кем ақылдық немесе психиканың басқадай науқас күйі.
Ұзаққа созылатын психикалық бұзылыстар - ішкі көңіл-күйдің созылмалы
ауруы, атап айтқанда, психиканың бұзылуының ұзаққа созылуы. Олар кейде аяқ
астынан көтеріліп, сосын қайта басылатын түрде де өтуі мүмкін (психикалық
күйді жақсартып немесе нашарлата түсіп), бірақ кетпейтін психикалық
кемістік қалдырады. Мұндай психикалық ауруларға мыналар жатады: шизофрения,
қояншылық, әдеп бара жатқан сал ауруы, паранойя және психиканың басқа да
аурулары. Кем ақылдылық - бұл адамның интеллектуалдық қабілеттерінің
зақымдауына байланысты оның психикалық қызметінің түрлі деңгейде төмендеуі
немесе толық жойылуы. Кем ақылдылық - адамның ақыл-ойы қабілетінің
жойылуымен немесе нашарлауымен байланысты, ол туа бітуі мүмкін немесе әдей
түсуші психикалық аурудың салдарынан болуы мүмкін. Кем ақылдылық үш
дәрежелі болады: жеңіл (дибильділік), орташа (имбецильдік) және терең, яғни
ақылдың қызметінің қатты дәрежеде зақымдануы (идиотия).
Психиканың басқадай науқас күйі - бұл ұғымның дәл мағынасындағы
психикалық аурулар болмағандығына қарамастан, психиканың бұзылуына әкеліп
соқтыратын сырқатты құбылыстар. Мысалы, іш сүзегі психикалық ауруға жатпаса
да, онымен бірге жүретін сананың күңгірттенуі, елестеушілік кездерінде ауру
адамның ақыл немесе ерік қызметіне қабілеттілігі төмендеп, кей кездері
бұзылуы да мүмкін. Мұндай жағдайды бастың миының зақымдануы, мидың ісуі
немесе басқа психикалық емес аурулар кезінде де байқауға болады.
Дәрігерлік шарттың болуы да өздігінен тұлғаны ақылы дұрыс емес деп,
тануға жеткіліксіз болып табылады. Мысалы, кем ақылдылықтың қайсібір
дәрежесі болмасын, әрқашан тек тұлғаның өз әрекетінің қауіптілігін түсіну
мүмкінсіздігіне немесе өз қылығын басқара алу мүмкінсіздігіне әкеліп
соқтыра бермейді. Мысалы, тұлганың кем ақылдылығы жеңіл ғана болса, ол тек
заңды шарттьң болмауына байланысы ғана арқылы дұрыс деп танылуы мүмкін. Сол
сияқты, тұлға мас күйінде де өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің)
қауіптілігін түсіне алмауы немесе оны басқара алмауы мүмкін. Алайда, мұндай
тұлғаның ақылы дұрыс емес деп танылып, қылмыстық жауантылықтан
босатылмайтындығы анық. Сонымен, заңды және медициналық шарттардың жиынтығы
ғана тұлғаның есі дұрыс емес дей танылып, қылмыстық жауаптылықтан
босатылуына негіз бола алады.
Ақылы дұрыстық сиякты, ақылы дұрыс еместік те - заңдық (қылмыстық -
құқықтық) ұғымдар. Осыған байланысты, белгілі бір қылмысты іс бойынша
тұлғаның ақылы дұрыс немесе дұрыс еместігі туралы шешімдері сот (алдын-ала
тергеу жұмыстарын жүргізгенде анықтама немесе тергеу органдары) қабылдайды.
Өздерінің шешімін заң қызметкерлері сот - психиатриялық сарапшы
қортыпдысына негіздейді. Қылмыстық іс жүргізу заңылыгына сәйкес
айыпталушының немесе сезіктінің іс қозғалған кезде өз әрекетіне есеп бере
алу немесе оны баскара алу қабілеттілігі мен ақылының дұрыстығына күмән
туған кезде, мұндай зерттеу жүргізу міндетті болып саналады. Алайда, бұл
қорытынды, сарапшының жалпы кез келген қорытындысы сияқты, анықтама
жүргізуші тұлға, тергеуші, сот немесе прокурор міндетті түрде басшылыққа
алмауы мүмкін. Олар сот психиатриялық зерттеудің қорытындысымен
келіспейтіндей жағдайда, оның нақты дәлелі болуы керек.
Тұлганың ақылының дұрыс емес күйі оның қылмысты жасау кезіне қатысты
анықталады. Ақылы дұрыс емес тұлға қылмыстық субъектісі бола
алмайтындықтан, ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, бірақ ҚР ҚК-нің 16 -
бабы 2 - ші бөлігіне сәйкес, оған, дәрігерлік сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
(ҚР ҚК -тің 90 - б.) тағайындалуы мүмкін. Дәл осындай шаралар қылмысты
ақылы дұрыс күйінде жасап, бірақ одан кейін психикалық бұзылуға немесе
ауруға ұшыраған тұлғаға да оған қатысты қылмысты жазаны іске асырудың
мүмкінсіздігінен тағайындалуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде алғашқы рет есінің
дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық
жауаптылығы туралы ерекше бап тұжырымдары (ҚР ҚК 17-б.). Бұл баптың 1-ші
бөліміне сәйкес, қылмыс жасаган кезінде психикасының бұзылуы салдарынан
өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі
дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Сонымен қатар, дәл осы баптың
екінші бөліміне сәйкес, есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психиканың
бұзылуын сот жаза тагайындау кезінде жеңілдетпеуші мән-жай ретінде ескереді
және ол осы Кодексте көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
тағайындау үшін негіз бола алады.
Сонымен ҚР ҚК-нің 17-бабында аталған психикалық бұзылыс осындай
психикалық аурулар мен ауытқуларға байланысты, жалпы олар тұлғаны ақылы
дұрыс деп тануға мүмкіндік бере алатындығына қарамастан, қылмыс жасаған
тұлғаның өз істегенінің қауіптілігін түсінуге немесе өз қылығын басқара
алуға айтарлықтай төмендеген қабілеттілігі дегенді білдіреді. Бұл
жағдайларда әңгіме, жалпы осы дұрыстық көлемінде анықталатын есі
дұрыстықтың дәрежесі туралы. Заң қызметкерлері мен психиатрлардың жүргізген
зерттеулері қылмыс жасаған тұлғалардың арасынан ақылы дұрыс деп
табылғандардың көпшілігін психикалық аномалияға ұшырағандар (созылмалы
алкоголизм, бас миының негізгі зақымдануы жәнс т.б,) [7] құрастыратынын
көрсеткенін атап өту керек. Жаза тағайындау кезінде бұл жағдайларды ескеру
керектігін кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылым бұған дейін де мойындап
келген. Алайда, мұндай ескерудің тәртібі мен дәрежесі туралы түсінік әр
түрлі болып келді. Кейде авторлардың, мысалы, И.К. Шахриманьян, А.А
Хомовскийлердің айтуынша, сот істің басқа жағдайларымен қатар психикалық
аномалиялардың да әсерін ескеруге құқығы бар десе, Г.И. Чечель психикалық
аномалиялар жағдайы жеңілтпеушілердің тізіміне кіргізілуі тиіс деп есептеп,
жазаны жеңілдетпеудің және мұндай жағдайларда жазамен қатар, дәрігерлік
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың ашық мүмкіндігі болатындығын
айтты. Қылмысты, ақылы дұрыс бола түра, психикалық бұзылу күйінде жасаған
тұлғаға жазаны жеңілдету туралы нұсқау бірқатар шетелдік қылмыстық
заңдарда, мысалы, ГФР Қылмыстық кодексінде кездеседі және бұл ақыл
дұрыстығы "азайтылған" деп аталады.
Есі дұрыс еместіктің мәселесіне мас күйде жасалған қылмысқа жауаптылық
қабысып тұр. Қылмыстық заң адамның мас күйінде жасаған қылмысы туралы
айрықша тоқталады және ол туралы ҚР ҚК-иің 18-бабында: "Алкогольді
ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды
пайдалану салдарынан мас күйінде қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылмайды", -делінген.
Бұл бапта алкогольді ішімдік ішіп, немесе есірткілік немесе басқа да
есеңгірететін заттарды қолданғаннан болатын жәй мас болу (патологиялық
емес) туралы айтылады. Мұндай жәй мас тұлғаның өз әрекетіне есеп беру
немесе оны басқару қабілетінен айырлып қалуына әкеліп соқтырған күйде де,
есі дұрыс еместіктің шеңберінде қарала алмайды, себебі бұл жағдайда есі
дұрыс еместіктің заңды және медициналық шарттары, яғни тұлғаның санасы мен
еркін істен шығарып тастайтын немесе айтарлықтай шектейтін психикалық
бұзылу жоқ. Жәй мас болу (соның ішінде ең кең тараған түрі - алкогольдік
ішімдік ішіп мас болу), әдетте, ішімдік пен есірткі заттарын өз еркімен
қолдану нәтижесінде пайда болады, ал оның қолданылған мөлшері айыптының мас
күйіндегі қылығына, айтарлықтай ықпал жасайды. Тұлғаның қылығы оның
тәрбиесі, мәдени деңгейі, әдеті және т.б. факторларға да байланысты. Осының
барлығы мас болуды психикалық аурудың түріне теңестіруге болмайтындығын
көрсетеді.
Тіпті жәй (физиологиялық) мас болудың ең ауыр сатысында да олар
қоршаған жағдаймен белгілі байланысты сақтайды, өз әрекетіне бақылау жасай
алады. Мұндай адамдарда сананың, ойлық алмасуы болмайды [8]. Демек мұндай
жағдайда жауапқа қабілетті деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Сондықтанда Н.С. Лейкинаның ҚК-тің Ерекше бөлімінде тұлға қоғамдық қауіпті
әрекег жасау кезінде өзінің қылықтарын түсіне алмайтын және оларды басқара
алмайтын жағдайға дейін мас күйге жеткендігі үшін жауаптылық қарастыратын
жеке бап болу туралы ұсынысы қылмыстық-құқықтық теорияға көпшілік қолдауына
ие болмады [9].
Әдетте, жәй (физологиялық) мастық күйден патологиялық мас болуды
ажырата білу қажет. Патологиялық мас болу қысқа уақытқа созылатын
психологиялық қапалану тобына жатады. Патологиялық мас болуды танымның
ауруға шалдығуы салдарынан кенеттен саңдырақтау, галлюцинация
пайда болып, бағдарлау бұзылады, шынайы іс-әрекетпен байланыс жоғалады,
себепсіз қорқыныш, ыза болу, кектену пайда болады. Агрессивтік әрекет
үлкен күйреткіш күшпен, кенеттілікпен, қаталдықпен ерекшеленеді.
Патологиялық мас болу факторлардың (сары уайымға салыну, дабыл,
мазасыздық және т.б.) әсерінен пайда болады және ішкен ішкіліктің мөлшеріне
байланысты болмайды. Бұл көрсетілген психикалық бұзылыстар кезінде
қауіпті әрекеттер жасау қылмыстық жауаптылықтан тыс болады, себебі
заңды және мәдициналық шарттардың белгілері болғандықтан, тұлга есі дұрыс
емес деп танылып, оған жаза орнына дәрігерлік сипатта мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін.
3. Қылмыстың арнайы субъектісі
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы субъектісінен басқа арнайы
субъект деген ұғым бар. Қылмыстың арнайы субьектісі деп - қылмыс
субъектісінің жалпы белгілерінен (дені сау, ақыл-есі дұрыс, белгілі бір
жасқа жеткен тұлға) басқа ҚК-тің Ерекше бөлімінің нормаларымен
қарастырылған қосымша белгілермен сипатталатын субъектіні айтамыз. Бұл
белгілер мына төмендегідей болуы мүмкін:
- Субъектінің азаматтығына қарай: Мемлекеттік опасыздықтың субъектісі
болып тек қана Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады, ал
шпионаждың субъектісі болып шет ел азаматы немесе азаматтығы жоқ адамдар
ғана болады.
- Жынысына қарай: зорлаудың (ҚР ҚК 120 - бап) орындаушысы болып тек
қана ер адам ғана болып табылады.
- Жасына қарай: мысалы, кәмелетке толмағанды қылмыстық іске тартудың
(ҚР ҚК 131-бап) субъектісі болып тек қана кәмелетке толған адам бола алады.
- Отбасылық - туыстық қатынастарға қарай: балаларды асырауға
арналған қаражатты төлеуден қасақана бас тартудың субъектісі тек қана ата-
аналар, ал еңбекке жарамсыз ата-аналар үшін – кәмелетке толған және еңбекке
жарамды балалары болып табылады (ҚР ҚК 136-бап).
- Қызмет бабына және кәсіби міндетіне қарай:
техникалық қауіпсіздік немесе еңбек қорғаудың басқа да ережелерін бұзудың
субъектісі осы ережелерді сақтауға міндетті тұлға ғана бола алады (ҚР ҚК
152-бап).
- Әскери қызметке қатыстылығына қарай: бүл қылмыстардың субъектісі
әскерге шақыру бойынша не келісім-шарт бойынша Қазақстан
Республикасының қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа да
әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы немесе әскери
қызметшілер, сондай-ақ әскери қызмет аткарудың белгіленген тәртібі
бойынша жиындардың өту кезеңіндегі запастағы азаматтар болып табылады.
- Басқа да негіздерге қарай: мысалы, куәгерлер, аудармашы,
сарапшылар.
Арнайы субъектінің белгілері - бұл қылмыс құрамының қосымша белгілері.
Қылмыс құрамының басқа элементтерін сипаттаушы (қылмыстың объективті және
субъективті жағын) факультативті белгілер сияқты, олардың ерекшелігі
мынада:
- Қылмыс құрамының құрылымдық белгілері бола алады, бұларсыз қылмыс
құрамы болмайды. Мысалы, банкротқа ұшырау кезіндегі заңға қарсы
әрекеттердің субъектісі тек борышты ұйымның иесі немесе жетекшісі, сол
сияқты жеке кәсіпкер бола алады. Егер бұл әрекеттерді кәсіпорынның басқа
қызметкері жасаса, қылмыс құрамы болмайды.
Ауырлатушы жағдайлардағы қылмыс құрамын жасайтын саралаушы белгі бола
алады, егер айыптыға сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иелену оның қызмет
бабын пайдалануымен жасалса, мұндай әрекеттер ҚР ҚК-нің 176-бабының 2-
бөлігі "В" тармағы бойынша сараланады.
Жазаны жеңілдетуші немесе ауырлатушы жағдай ретінде оны жеке басқа
қарай бейімдеуде маңызды болуы мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-нің 54-баптың 1-
бөліміндегі "О" тармағындағы ауырлатушы жағдай ретінде қылмыскердің қызмет
жағдайына немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып
қылмыс жасауы.
4. Кылмыстық субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса
(қоғамдық қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық қауіпті салдар,
себепті байланыс, қылмыс жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, қаруы мен,
құралдары), субъективті жағы оның ішкі (объективті жаққа қатыстылығынан)
сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен
және мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі психикалық
қатынасы. Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып
өткендей, қылмыстық кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады. Бұл белгілердің әр түрлі мазмұнына
қарамастан олар субъективті жағын құрайтын бір топқа бірігеді, себебі
олардың барлығы қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болатын процестерді
сипаттайды.
Психика адам өмірінің ішкі мазмұнын, оның ойын, сезімдерін, ниетін,
еркін білдіреді. Психикалық процестер, әдетте, интеллектуалдық, сезімдік
және еркіне қарай болып бөлінеді. Сөйте тұра мұндай бөліңу шартты түрде
ғана екенін, мұндай процестер жекелеп (әрқайсысы өз бетімен) өмір
сүрмейтіндігін ескеру керек. Тек бірлікпен, интеллект (таным), сезім мен
еріктің тығыз бірлігімен ғана адамның психикасының түрі, қылмыстық, тұтас
алғанда, субъективті жағы сияқты, оны құрастырушы белгілердің де
мағынасы мен мазмұнын анықтау үшін, психиканы құрастырушы элементтерге
көңіл аудару пайдалы ғана емес, қажет те.
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілердің әрқайсысы
қылмыстың психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әрқайсысы өзінше
сипаттайды. Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-
әрекетіне (әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы. Кінә қылмыстың
субъективті жағының, тіпті оны толық қамтымаса да, негізгі белгісі.
Қасақана сияқты, абайсыз кінәні де құрастыру кезінде заң шығарушы
психиканың екі интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерін
пайдаланады. Қасақаналық пен абайсыздықтық қылмыстық-құқықтық сипаты үшін
психикалық процестердің сезімдік мазмұны есепке алынбайды. Керісінше,
әрекеттің қоздырушы себебі және субъективті жағының белгісі болғандықтан,
қылмыстық сылтауында қылмыс жасаушы тұлғаның психикасында болып жатқан,
көбінесе, сезім процестерінің таңбасы болады. Жеке жағдайларда қылмыс
жасаушы тұлғаның сезімінің күйі (мысалы, аффект күйінде болуы, яғни
аяқ астынан пайда болған жан күйзелісі), дербес қылмыстық-
құқылық мағынаға ие болады (ҚР ҚК-нің 98-бабы), қылмыстың
мақсаты, кінә сияқты, интеллектуалдық және еркіне қарай мазмұнымен
шектеледі.
Кінә - қылмыстың субъективті жағының міндетті белгісі. Кінә болмаған
күнде қылмыстық құрамы да болмайды және болуы да мүмкін емес. Бұл
субъективті жақтың қылмыстық істі қылмысты емес істен ажыратып, бөліп
отыратын негізгі белгісі. Заң шығарушының кінәға маңызды мағына
беретіндігі соншалық, тіпті кінәлі жауаптылық қылмыстық Кодекстің
қағидасына дейін көтерген. ҚР ҚК-нің 19-бабының 1-бөліміне сәйкес адам
соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекеті
немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін
ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс. Осы баптың 2-белімінде объективті
анықтауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық
қолданылмайтыны атап көрсетіледі.
Кінәлік жауаптылық қағидасы - заңгерлердің ойлап шьғарғаны емес, бұл -
адам қылығын заңды және әлеуметтік адамгершілік тұрғыдан дұрыс бағалаудың
қарапайым шарты. Көрнекті Кеңес психологі С.Л. Рубинштейн атап өткендей,
"жалган, абстрактілі "обьективизмге" қарама-қарсы айтылатыны: қылықты
багалау кезінде өзіне орын алғанының түгел барлығына емес сол объективті
түрде өзінше орын алғанның ішінен қайсысы алдын-ала ескерілуі мүмкін еді -
тек соған сүйену керек" [7].
Осыған байланысты, қылмыстық құқық теориясы мен құқықтық тәжірибе,
қылмыстық жауаптылықтың тұлғаның жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне
(әрекеті немесе әрекетсіздігіне) және оның салдарынан психикалық қатынасын
(қасақаналық немесе абайсыздық күйінде) ескерумен ғана шектелмейтініне
сүйенеді. Жасалган қылмыстың кез келген жағдайы (әсіресе ауырлататын)
соттың оларға байланысты кінәлі қатынасын, яғни қасақаналық немесе
абайсыздық түріндегі психикалық қатынасын, анықтауынан кейін ғана айыпқа
жүктеле алады (заң шығарушының бұл жағдайларды қылмыстық құқықтық
нормаларда құрастыру ерекшеліктеріне байланысты).
Қылмыстық мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күінің кінәдан айырмашылығы - олар қылмыс құрамынық қажетті белгілері
болып табылмайды. Заң шығарушы оларды барлық емес, тек кейбір қылмыстардың
ғана құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмағаны күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде, жазаның
тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды. Тіпті, бұл белгілердің қылмыстық
жауаптылық пен жаза үшін жеке мағынасы болмаган жағдайда да, олардың
қылмысты анықтаудағы, қасақана кінэ мен абайсыздықты ажыратудағы
мағынасының маңыздылығы сирек емес. Сондықтанда қылмыстық құқық кінәлі
жауаптылық қағидасымен ғана шектеліп қоймайды, бірақ субъективті жүктеу
көзқарасын үстайды. Оның мағынасына кешеек, қылмыс жасаған тұлғаның
қылмысты жауаптылығы мен оны жазалау мәселесін шешер кезде тұлғаның өзі
жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекеті мен әрекетсіздігі) мен оның
салдарына кінәлі қатынасы ғана есепке алынбай, қылмыстың субъективті
жағының басқа элементтері де, яғни қылмыстың себебі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz