Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту
Кіріспе
3.4.
I. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға
5.9.
септігі бар есім сөздерді іріктеу.
I. 1. Окушылардың сөз байлығын кеңейтуге ыкпалы бар есім
сөздер(оқулык мэтіндер). 10.14.
II. Сабақтың кұрылымы және оны өтудің эдіс . тэсілдері. 15 .
/. і.
II. 1. Бастауыш мектеп оқушыларына лексикалык амал . тэсілдер
аркылы есім сөздерді ұғындыру. 28.39.
ІІ.2. Бастауыш мектеп оқушыларына грамматикалық тэсілдер
аркылы есім сөздерді меңгерту. 40 . 41.
П.2.1. Сөз жасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 42 . 45.
11.2.2. Сөз таптарын оқыту барысында есім сөздерді
ұғындыру жұмыстары. 46. 50.
11.2.3. Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. . 51 . 54.
И.2.4. Сөйлемді окыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 55 . 58.
Қорытынды. 59 . 60.
Пайдаланылған эдебиеттер.
61 .63.
3.4.
I. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға
5.9.
септігі бар есім сөздерді іріктеу.
I. 1. Окушылардың сөз байлығын кеңейтуге ыкпалы бар есім
сөздер(оқулык мэтіндер). 10.14.
II. Сабақтың кұрылымы және оны өтудің эдіс . тэсілдері. 15 .
/. і.
II. 1. Бастауыш мектеп оқушыларына лексикалык амал . тэсілдер
аркылы есім сөздерді ұғындыру. 28.39.
ІІ.2. Бастауыш мектеп оқушыларына грамматикалық тэсілдер
аркылы есім сөздерді меңгерту. 40 . 41.
П.2.1. Сөз жасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 42 . 45.
11.2.2. Сөз таптарын оқыту барысында есім сөздерді
ұғындыру жұмыстары. 46. 50.
11.2.3. Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. . 51 . 54.
И.2.4. Сөйлемді окыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 55 . 58.
Қорытынды. 59 . 60.
Пайдаланылған эдебиеттер.
61 .63.
Диплом жұмысының көкейкестілігі қазақ елі өз алдына отау тігіп, іргелі мемлекеттердің біріне айнала бастағалы мектептерде қазақ тілін оқыту мэселесі күн тэртібіне қатаң түрде қойылып отыр.Оның себебі мемлекеттің мемлекеттік тілсіз өмір сүруі мүмкін емес. Міне сондықтан қазақ тілін оқыту эдістемесі ғылымының бар саласы бастауыш мектеп сқушыларының тілін дамыту, аса өзекті мэселелердің біріне айналды. Себебі тілі дамыма^ан баланың ойы дамымайды. Ал ойсыз шала баланың келешекте елін, жерін сүйетін адал азамат болып өсуі екіталай. Міне осы тұрғыдан келгенде тіл дамыту жүмысын неден?, қалай ? бастау керек дегенаса күрделі сүрақ туады. Мү_ны шешудің ең бірінші жолы бала тілін есім оәз меңгерту арқылы байыту.Дүние жүзі ғалымдары Каримов Рыбаков , Гоноболин , Лесбаең Битаев дэлелдегендей бала тілі алғаш рет есім сөздерді пайдалану арқылы шығады. Сол сөздер арқылы өзінің ойын білетін т.б. сөздерді жеткізеді. Олай болса , бастауыш мектепте балалардьң сөздік қорьш есім сөздерді жан-жақты меңгерту арқылы молайту ең өзекті мэселенің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі есім сөздерде лингюстатистикалық эдіс арқылы анықтап, сол арқылы бала тілін дамыту сөздік қорларын молайту.
Диплом жұмысыныц міндеттері.
Қойылған масатты шешу үшін :
- есім сөздерді іріктеу;
- есім сөздерді сабақ үстінде меңгерту эдіс тэсілін анықтау;
- есім сөздерді анықталған эдіс-тэсілдер арқылы меңгерту.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
- бастауыш мектепте оқыту әдістемесін зерттеуде;
- есім сөздерді меңгертудің эдістемесін жасауда ;
Практикалық тұрғыдан :
- бастауыш мектеп мұғалімдері.
- жоғары оқу орнының студенттері сабақ өту барысында эдістемелік
көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Диплоіи жүмысының гылыми болжамы.
Лингвостатистикалық эдіс арқылы анықталған есім сөздерді біз ұсынған әдіс-тэсілдер арқылы меңгертсе балалардың қазақ тілінен алатын білімдерін тереңдетуге, жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.
Диплом жұмысын жазуда лингвостатистикалық талдау, жинактау, салыстыру жэне бақылау эдістерінен пайдаланылады..
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі есім сөздерде лингюстатистикалық эдіс арқылы анықтап, сол арқылы бала тілін дамыту сөздік қорларын молайту.
Диплом жұмысыныц міндеттері.
Қойылған масатты шешу үшін :
- есім сөздерді іріктеу;
- есім сөздерді сабақ үстінде меңгерту эдіс тэсілін анықтау;
- есім сөздерді анықталған эдіс-тэсілдер арқылы меңгерту.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
- бастауыш мектепте оқыту әдістемесін зерттеуде;
- есім сөздерді меңгертудің эдістемесін жасауда ;
Практикалық тұрғыдан :
- бастауыш мектеп мұғалімдері.
- жоғары оқу орнының студенттері сабақ өту барысында эдістемелік
көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Диплоіи жүмысының гылыми болжамы.
Лингвостатистикалық эдіс арқылы анықталған есім сөздерді біз ұсынған әдіс-тэсілдер арқылы меңгертсе балалардың қазақ тілінен алатын білімдерін тереңдетуге, жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.
Диплом жұмысын жазуда лингвостатистикалық талдау, жинактау, салыстыру жэне бақылау эдістерінен пайдаланылады..
1. Ө. Айтбаев «Қазақ терминологиясының мәселелері» Алматы -
1978.
2. X. Арғынов «Қазақ тілі методикасы» «Мектеп» баспасы - 1974.
3. Ш. Әуелбаев «Бастауыш кластарда қазақтілін оқыту методикасы»
Алматы «Мектеп» 1987.
4. М. Балақаев., М. Томанов «Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы -
1966ж.
5. Гриберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии
языков. В. Кн: Новое в лингвистике. Вып., З.М., 1963.
6. Ермоленко Г.В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по
лингвистической статистике. Самарканд, 1979- 101 с.
7. Джунбанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-
Ата, Нука, 1987-145с.
8. Ш.Ш. Жалшаханов «Тіл білімініңтарихы» Қарағанды -1999.
9. Т. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» Алматы «Рауан» 1991ж.
10. Қ. Молдабек., М. Ермекбаев., Ы. Балқыбекова., Н. Көшекбай
«Қазақ тілі» Шымкент 2002ж.
11. Мамаев К.С. К вопросу о создании компьютерного фонда
казахского языка. - В. сб.: Материалы Международной
Конференции «Центральная Азия - без границ для языков и
култьтур» часть II. Шымкент, 1995 с. 75-76.
12. Мамаев Қ.С. 1992-1995ж. Бастауыш класс оқулықтары тексінің
алфавитті-жиілік сөздігі. - В сб. «Компьютерный фонд терминов
тюркских языков». Часть II. Туркестан - Шымкент, 1995, с. 195-242.
13. А. Құдайбергенұлы «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы «Қазақ
университеті» 2004. 172-184 б.
Й4. НұржановаЖ. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы «Ғылым» 2001 ж. 129 6.
15. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы «Рауан » 2002 ж. 124 6.
16. Гринберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии языков. В
кн.: Новое в лингвистике. Вып. 3. М., 1963. 17.Джубанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-Ата, Наука,
1987, -145 с. 18.Ермоленко Г. В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по лингвистической
статистике. Самаркаид, 1979. —101 с.
19. Кушниренко А.Г. Информатика мен есептеуіш техника негіздері/ Орта оқу
орындарына арналған байқау оқулыпл. - Алматы: Рауан, 1992, 224 бет, ил.
20. Қазақ терминологиясының мәселелері. —Алматы: Ғылым, 1986, 168 б.
21.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі: 49000 сөз. Қазақ ССР Ғылым акад. Тіл
білімі институты. -Өңд., толықт., 3-бас. — Алматы: Қазақстан, 1988. -400 бет.
22. Мамаев К.С. К вопросу о создании компьютерного фонда казахского языка.-
В сб.: Материалы Международной Конференции "Центральная Азия без
границ для языков и культур". Часть II. Шымкент, 1995, с. 75-76.
23. Мамаев Қ.С. 1992-1995 ж. Бастауыш класс окулықтары тексінің алфавитті-
жиілік сөздігі. — В сб.: "Компьютерный фонд терминов тюркских языков".
Часть II. Туркестан-Шымкент, 1995, с. 195-242.
24. Мамаев Қ.С. Қазақ математикалык терминдерінің кейбір мәселелері. Там же.
с. 85-87.
25. Молдабеков К. Лингвистическое исследования казахских текстов для младши.х
школьников (на материале текстов учебников начальных классов и
литературы для детей).
26. Пиотровский Р.Г. Текст, машина, человек. Л., 1975.- 327 с.
27. Пиотровский Р.Г., Бсктаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая
лингвистика. М.: Высшая школа, 1977.-382 с.
28. Словарь языка Пушкина. Т. І-ІУ. М.: 1956, 1957, 1959, 1961.
29. Севортян Э.В. Этимологичсский словарь тюркских языков. —М.: Наука, 1978.
30. Штейнфельдт Э.А. Частотный словарь современного русского литературного
языка. Таллин, 1963. —316 с.
1978.
2. X. Арғынов «Қазақ тілі методикасы» «Мектеп» баспасы - 1974.
3. Ш. Әуелбаев «Бастауыш кластарда қазақтілін оқыту методикасы»
Алматы «Мектеп» 1987.
4. М. Балақаев., М. Томанов «Қазақ тілінің стилистикасы» Алматы -
1966ж.
5. Гриберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии
языков. В. Кн: Новое в лингвистике. Вып., З.М., 1963.
6. Ермоленко Г.В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по
лингвистической статистике. Самарканд, 1979- 101 с.
7. Джунбанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-
Ата, Нука, 1987-145с.
8. Ш.Ш. Жалшаханов «Тіл білімініңтарихы» Қарағанды -1999.
9. Т. Сайрамбаев «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» Алматы «Рауан» 1991ж.
10. Қ. Молдабек., М. Ермекбаев., Ы. Балқыбекова., Н. Көшекбай
«Қазақ тілі» Шымкент 2002ж.
11. Мамаев К.С. К вопросу о создании компьютерного фонда
казахского языка. - В. сб.: Материалы Международной
Конференции «Центральная Азия - без границ для языков и
култьтур» часть II. Шымкент, 1995 с. 75-76.
12. Мамаев Қ.С. 1992-1995ж. Бастауыш класс оқулықтары тексінің
алфавитті-жиілік сөздігі. - В сб. «Компьютерный фонд терминов
тюркских языков». Часть II. Туркестан - Шымкент, 1995, с. 195-242.
13. А. Құдайбергенұлы «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы «Қазақ
университеті» 2004. 172-184 б.
Й4. НұржановаЖ. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. Алматы «Ғылым» 2001 ж. 129 6.
15. Майғаранова Ш. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. Алматы «Рауан » 2002 ж. 124 6.
16. Гринберг Дж. Квантативный подход к морфологической типологии языков. В
кн.: Новое в лингвистике. Вып. 3. М., 1963. 17.Джубанов А.Х. Квантативная структура казахского текста. Алма-Ата, Наука,
1987, -145 с. 18.Ермоленко Г. В., Могилевский Р.И. Учебное пособие по лингвистической
статистике. Самаркаид, 1979. —101 с.
19. Кушниренко А.Г. Информатика мен есептеуіш техника негіздері/ Орта оқу
орындарына арналған байқау оқулыпл. - Алматы: Рауан, 1992, 224 бет, ил.
20. Қазақ терминологиясының мәселелері. —Алматы: Ғылым, 1986, 168 б.
21.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі: 49000 сөз. Қазақ ССР Ғылым акад. Тіл
білімі институты. -Өңд., толықт., 3-бас. — Алматы: Қазақстан, 1988. -400 бет.
22. Мамаев К.С. К вопросу о создании компьютерного фонда казахского языка.-
В сб.: Материалы Международной Конференции "Центральная Азия без
границ для языков и культур". Часть II. Шымкент, 1995, с. 75-76.
23. Мамаев Қ.С. 1992-1995 ж. Бастауыш класс окулықтары тексінің алфавитті-
жиілік сөздігі. — В сб.: "Компьютерный фонд терминов тюркских языков".
Часть II. Туркестан-Шымкент, 1995, с. 195-242.
24. Мамаев Қ.С. Қазақ математикалык терминдерінің кейбір мәселелері. Там же.
с. 85-87.
25. Молдабеков К. Лингвистическое исследования казахских текстов для младши.х
школьников (на материале текстов учебников начальных классов и
литературы для детей).
26. Пиотровский Р.Г. Текст, машина, человек. Л., 1975.- 327 с.
27. Пиотровский Р.Г., Бсктаев К.Б., Пиотровская А.А. Математическая
лингвистика. М.: Высшая школа, 1977.-382 с.
28. Словарь языка Пушкина. Т. І-ІУ. М.: 1956, 1957, 1959, 1961.
29. Севортян Э.В. Этимологичсский словарь тюркских языков. —М.: Наука, 1978.
30. Штейнфельдт Э.А. Частотный словарь современного русского литературного
языка. Таллин, 1963. —316 с.
Ф.4.7-007-03. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІП
М.О. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ МЕЬСТЕПТЕ ФИЛОЛОГИЯ ПӘВДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ӘДІСТЕМЕСІ
кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҮМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту
Ғылыми жетекшісі: профессор Молдабек.Қ
Орындаған: ПӨ - 01 - 4К1 тобының
IV курс студенті Усербаева.Г
' ( Р •-■,■!
Пікір берушілер:
Ф.ғ.к.
Молдалиева.Д
-№65 ңектептін щрёкторМ
(мерзімі)
Оспанова.Ж
■
Шымкент - 2005ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3-4.
I. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға
5-9.
септігі бар есім сөздерді іріктеу.
I. 1. Окушылардың сөз байлығын кеңейтуге ыкпалы бар есім
сөздер(оқулык мэтіндер). 10-14.
II. Сабақтың кұрылымы және оны өтудің эдіс - тэсілдері. 15 -
. і.
II. 1. Бастауыш мектеп оқушыларына лексикалык амал - тэсілдер
аркылы есім сөздерді ұғындыру. 28-39.
ІІ.2. Бастауыш мектеп оқушыларына грамматикалық тэсілдер
аркылы есім сөздерді меңгерту. 40 - 41.
П.2.1. Сөз жасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 42 - 45.
11.2.2. Сөз таптарын оқыту барысында есім сөздерді
ұғындыру жұмыстары. 46- 50.
11.2.3. Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. _ 51 - 54.
И.2.4. Сөйлемді окыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 55 - 58.
Қорытынды. 59 - 60.
Пайдаланылған эдебиеттер.
61 -63.
Диплом жұмысының көкейкестілігі қазақ елі өз алдына отау тігіп,
іргелі мемлекеттердің біріне айнала бастағалы мектептерде қазақ тілін
оқыту мэселесі күн тэртібіне қатаң түрде қойылып отыр.Оның себебі
мемлекеттің мемлекеттік тілсіз өмір сүруі мүмкін емес. Міне сондықтан
қазақ тілін оқыту эдістемесі ғылымының бар саласы бастауыш мектеп
сқушыларының тілін дамыту, аса өзекті мэселелердің біріне айналды.
Себебі тілі дамыма^ан баланың ойы дамымайды. Ал ойсыз шала баланың
келешекте елін, жерін сүйетін адал азамат болып өсуі екіталай. Міне осы
тұрғыдан келгенде тіл дамыту жүмысын неден?, қалай ? бастау керек
дегенаса күрделі сүрақ туады. Мү_ны шешудің ең бірінші жолы бала тілін
есім оәз меңгерту арқылы байыту.Дүние жүзі ғалымдары Каримов Рыбаков ,
Гоноболин , Лесбаең Битаев дэлелдегендей бала тілі алғаш рет есім
сөздерді пайдалану арқылы шығады. Сол сөздер арқылы өзінің ойын білетін
т.б. сөздерді жеткізеді. Олай болса , бастауыш мектепте балалардьң
сөздік қорьш есім сөздерді жан-жақты меңгерту арқылы молайту ең өзекті
мэселенің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі
есім сөздерде лингюстатистикалық эдіс арқылы анықтап, сол арқылы бала
тілін дамыту сөздік қорларын молайту.
Диплом жұмысыныц міндеттері.
Қойылған масатты шешу үшін :
- есім сөздерді іріктеу;
- есім сөздерді сабақ үстінде меңгерту эдіс тэсілін анықтау;
- есім сөздерді анықталған эдіс-тэсілдер арқылы меңгерту.
- Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
- бастауыш мектепте оқыту әдістемесін зерттеуде;
- есім сөздерді меңгертудің эдістемесін жасауда ;
Практикалық тұрғыдан :
- бастауыш мектеп мұғалімдері.
- жоғары оқу орнының студенттері сабақ өту барысында эдістемелік
көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Диплоіи жүмысының гылыми болжамы.
Лингвостатистикалық эдіс арқылы анықталған есім сөздерді біз ұсынған
әдіс-тэсілдер арқылы меңгертсе балалардың қазақ тілінен алатын білімдерін
тереңдетуге, жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.
Диплом жұмысын жазуда лингвостатистикалық талдау, жинактау, салыстыру
жэне бақылау эдістерінен пайдаланылады..
Диплом жумысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан жэне пайдаланылған
эдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға септігі бар
есім сөздерді іріктеу.
Сөздер тілдік қарым-қатынаста түскен жағдайда ғана балалардың сөздік
қорының құрылымын құрайды. Бұл үшін бастауыш мектеп оқушыларының
оқулықтарын статистикалық әдіспен зертеу қажет.
"Если бы мне предложили сразу, без подготовки, перечислить
то, что характеризует современное языкознание, наверное, мое
перечисление оказалось бы неполным, я, наверное, опустил бы
одну или друтую тенденцию, типичную для языковедов нашего
времени — настолько современное состояние языкознание
Сложно, многочисленно, но, конечно, не опустил бы в качестве
характерной черты интереса к применению статического
метода" — деп, Н.В. Ставровский тіл зерттеуде статистикалық
әдістің ең бір оңтайлы, ұтымды екендігін атап көрсетсе 95.27.
Қ. Бектаев пен А. Ахабаев сөздердің, сөздік құрамындағы
сөздердің мәнін, сырын ашу және олардың зандарын анықтау-
қазақ лингвистикасының алдында тұрған елеулі міндеттердің бірі.
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздерді зерттеп, олардың
стильдік айырмашылықтарын білу арқылы қазіргі қазақ тілі
лексикасын меңгеруте болады" — дей келсе, қазақ тілінің
сөздік құрамын статистикалық әдіспен зерттеу арқылы ғана
ондағы сөздердің қолданылуы, қазақ тілінің лексиканың
Құрамын толық ашуға болатындығын атап көрсетеді 96.25-300.
Лингвистикада статистикалық әдісті жетілдіруде
Р.Пиотровский, П.М. Алексеев, А.В. Зубов, А.И. Цапля,
Р.Фрумкина, М.Р. Львов, А.В. Малаховский, Г. Кенесбаев,
Ғ.Мұсабаев, М. Балақаев, Т. Жанұзақов, Д. Есенғалиева,
А.Хасенова, Ж. Аралбаев, Қ. Молдабеков, С. Мырзабеков,
-
А.Ахабаев, Д. Байтанаева секілді т.б. ғалымдар өз үлестерін қосқан және
қосуда.
І.Кеңесбаев қазақ тіліндегі буындардың түрлері мен фонемаларды анықтау
мақсатында қазақ тіліндегі дыбыстар мен буындарды санап, соның нәтижесі
ретінде тіл білімінің "фонетика" саласын жазады 97..
М. Балақаев әдеби тіл нормасын сақтау мақсатында қазақ тіліне орыс тіліне
енген термин сөздерді санайды. М. Балақаев бұл үіпін баспасөзді алып
қарастырады. Ғалым: "Осындай терминдердің саны үздіксіз көбейіп, қазақтың
әдеби тілінің лексикалық құрамына қосылуда олардың жылдан-жылға көбею
мөлшерінің қаншалықты екенін аңғару үшін 1924 жылы 5 майда, 1940 жылы және
7 ноябрьде шыққан "Социалистік Қазқстан" газетіндегі сөздерді, оның
ішіндегі термин сөздерді, санағанымызда, мынаны көрдік:
0. жылы әр 1000 сөздің 14-і термин сөздер
0. жылы әр 1000 сөздің 25-і термин сөздер
1934 жылы әр 1000 сөздің 68-і термин сөздер
1949 жылы әр 1000 сөздің 80-і термин сөздер
Бұдан орыс тілі арқылы қазақ тіліне енген сөздердің саны
барған сайын көбейіп келе жатқанын байқауға болады" —
дейді 98.20.
X. Арғынов "Ер Тарғын" ертегісі мен "Қальң мал", "Бөтагөз"
романдарында сөйлемдерді санап, мынадай ерекшеліктерді
көреді.
Барлық сөйлем 14629
Жай сөйлем 7820
Қүрмалас сөйлем 6806
салалас 1688
сабақтас 3587
аралас 1534
Осындай статистикалық әдіспен қазақ тілінде сөйлемдердің кездесу жиілігін
анықтай отырып, қазақ тілінің синтаксисі саласын жазады 99.101-102.
у&. Аралбаев - қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды санамалай отырып,
дауысты дыбыстарға тән заңдылықтарды ашады. Ғалым өзінің экспериментіне
Мұхтар Ауэзовтың шығармаларының 10000 фонема алады. Ғалым: "Цель
настоящего раздела — определить, какова частность или вероятность фонем в
казахском языке и какую информацию несет каждая фонема, кроме того-
исследование энтропии фонем казахского языка" - дей келе мынадай қорытынды
жасайды: Гласные начального слсва
Фонема Вероятность, Р Информация Энтропия Е
А 0,0529 4,25 0,22
е 0,0292 5,11 0,149
о 0,0212 5,55 0,118
і 0,0136 6,21 0,084
Ү 0,0111 6,51 0,072
о 0,0092 6,77 0,062
¥ 0,0091 6,80 0,062
ә 0,0083 6,91 0,057
ы 0,00086 6,94 0,05668
100.9396.
А. Хасенова - қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық
сипатын анықтау мақсатында статистикалық әдісті қолданған. Ғалым: "Қазіргі
қазақ тілінде қолданылып жүрген туынды түбір етістіктерді жинақтап, оларды
жасайтын жұрнақтарды саралай келіп, барлық фонетикалық
7
варианттарымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қаТьісы бар екені
байқалады" - деп, қазақ тіліндегі щьіғармаларды санамалай келе осындай
қорытындыға келеді 101.141.
Қ. Бектаев - қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тіддерінде алғаш рет
лингвистикалық статистика әдісінің негізін қалаған, ғылыми негіздемесін
жасаған ғалым. Қ. Бектаевтың лингвистикадағы статистикалық әдіс жөнінде
"Математические методы в языкознании", "Қазақ тілінің кері алфавитті
сөздігі", "Статистика и лингвистика" т.б. еңбектері жарық көрді. Қ. Бектаев
- қазақ тілінде статистикалық әдісті дамытуға үлкен үлес қосқан
ғалым102..
С. Татубаев қазақ тілі ғылымында бірінші рет
"Статистический анализ спектров гласных" тақырыбында кандидаттық
диссертация қорғап шығады. Бұл еңбегінде С. Татубаев қазақ тілінің дауысты
дыбыстарының кездесу жиілігіне, дыбыстардың сазын қарастырады 103. С.
Мырзабеков "Статистико-лингвистический анализ структуры глагола
современного казахского языка по роману М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым етістіктің жасалу
жолдарын ғылыми түрде дәлелдеп саралады 104.
А. Жұбанов "Статистическое исследование казахского текста с применением
ЭВМ. На материале романа М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында кандидаттық
диссертация Қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым мәтіндерді ЭЕМ салу жолдары мен
мәтіндердегі сын-есімдердің олардың шырайларын анықтайды 105.
Қ. Молдабеков "Лингвостатические исследования казахских текстов для младших
школьников (на материале текстов Учебников начальных классов и литературы
для детей)" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған. Ғалым
варианттарымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қахьісы бар екені
байқалады" — деп, қазақ тіліндегі ціығармаларды санамалай келе осындай
қорытындыға келеді 101.141.
Қ. Бектаев - қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тіддерінде алғаш рет
лингвистикалық статистика әдісінің негізін қалаған, ғылыми негіздемесін
жасаған ғалым. Қ. Бектаевтың лингвистикадағы статистикалық әдіс жөнінде
"Математические методы в языкознании", "Қазақ тілінің кері алфавитті
сөздігі", "Статистика и лингвистика" т.б. еңбектері жарық көрді. Қ. Бектаев
- қазақ тілінде статистикалық әдісті дамытута үлкен үлес қосқан
ғалым102..
С. Татубаев қазақ тілі ғылымында бірінші рет
"Статистический анализ спектров гласных" тақырыбында кандидаттық
диссертация қорғап шығады. Бұл еңбегінде С. Татубаев қазақ тілінің дауысты
дыбыстарының кездесу жиілігіне, дыбыстардың сазын қарастырады 103. С.
Мырзабеков "Статистико-лингвистический анализ структуры глагола
современного казахского языка по роману М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым етістіктің жасалу
жолдарын ғылыми түрде дәлелдеп саралады 104.
А. Жұбанов "Статистическое исследование казахского текста с применением
ЭВМ. На материале романа М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында кандидаттық
диссертация Қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым мәтіндерді ЭЕМ салу жолдары мен
мәтіндердегі сын-есімдердің олардың шырайларын анықтайды 105.
Қ- Молдабеков "Лингвостатические исследования казахских текстов для младших
школьников (на материале текстов Учебников начальных классов и литературы
для детей)" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған. Ғалым
8
бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорында неше сөз
бар екенін және сөздік қордың даму жолдарын анықтаған 9.
Дингвистикалық статистика әдісі тілдің даму, жетілу деңгейін
-^аньіқтауда бірден-бір жол. А.В. Малаховский
"Употребительность слова измеряемая его частотой или рангом является одной
из его важнейших языковых характеристик"-деп, тілді статистикалық әдіс
арқылы зерттеу ең бір ұтымды әдіс екендігін көрсетеді 106.99-106.
Сонымен лингво-статистикалық әдіс арқылы мәтін тілін зерттеу нэтижесінде
мәтіндегі бүкіл сөздердің мағыналары мен қолданУ ерекшеліктері толық
ашылады. Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын анықтау мақсатында,
сөздердің мағына ерекшеліктерін айқындауда, біз бастауыш мектеп
оқулықтарындағы мәтін тілін зерттеп, бастауыш мектеп оқушыларының сөздік
қорына ыкдал ететін лексикалық минимумдары анықтау мақсатында
статистикалық әдісті қолдандық.
Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтуда оларға
мағыналық мәндік құндылығы жоқ сөздерді бермей, арнайы іріктеуден өткен
лексикалық тұлғаларды алу қажет. Лексикалық тұлға деп- сөздердің лексикалық-
семантикалық жүйесін құрайтын, лингвостатистикалық және әдістемелік әдістер
негізінде іріктелініп алынған сөздер аталынады.
Оқушылардың сөздік қорын молайтуға әсер ететін лексикалық тұлғалар
төмендегідей белгілеріне қатысты іріктеліп йлынды:
1- Оқушылардың сөз байлығын кщейтуге ықпалы бар, оқулық мәтінінде сирек
қодданылған сөздер;
0. Мағыналық құндылығы маңызды сөздер;
0. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер;
0. Тіркесу қабілеттері жоғары сөздер;
0.
^ і.Окушылардың сөз байлығын кенейтуге ықпалы бар есім сөздер окулық
мәтінінде.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту ^ұмыстарына
ұсынылатын лексикалық минимумды анықтау принциптерінің ішіндегі ең
негізгісі оқульқтарда сөздерді іріктеу болып табылады.
Орыс тілінде болсын немесе қазақ тілінде болсын тілді статистикалық
әдіспен зерттеудің мақсаты — тілдің өзіндік ішкі ерекшеліктерін айқындау,
сөздердің кездесу жиіліктеріне сәйкес тіл заңдылықтарын түсіндіру, баланың
немесе белгілі бір автордың тіліндегі сөздерді анықтау, сол арқылы тілдік
материалдарды іріктеу.
Аталған ғалымдардың еқбектерін негізге ала отырып, бастауыш мектеп
оқулықтары мәтіндеріндегі жалпы сөз саны, жеке сөздердің қолданылу жиілігі
,оның ішінде сирек қолданылған сөздер анықталды. (кестелерге қараңыз). а)
1-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Ана тілі 18377 2804 1652 58.91
Әліппе 3623 1032 648 62.79
Математика 10454 1287 827 64.25
Аүниетану 8982 1765 1141 64.64
Барлығы 41436 3271 1259 38.48
ә) 2-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
ю
"ОКУАЫКГ N 1 5 о
0
і^азақтілГ 17738 1816 1128 62.14
~Аяа~тілі 39107 4819 2803 58.17
"^^тематика 21682 1409 815 57.89
"Дүниетану 16614 2886 1637 56.75
Барлығы 95141 4930 1481 30.04
б) 3-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N 1 3 %
Қазақ тілі 19633 2614 1598 61.16
Ана тілі 46725 8692 4871 56.05
Математика 25986 1384 802 58
Дүниетану 18415 2876 1748 60.8
Барлығы 110759 6566 1942 29.57
в) 4-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Қазақ тілі 23612 3227 1797 55.7
Ана тілі 54283 9716 4721 48.6
Математика 22818 1762 806 45.8
Аүниетану 20916 3216 2087 64.9
Ьарлығы 121629 7862 2670 33.96
Мұндағы шартты белгілер: - оқулықтағы барлық сөз қолданыс. оқулықтағы
түбір сөз (лексикалық единица). оқулықтағы сирек қолданылған сөздер.
п
Көріп тұрғанымыздай: бірінші сыныпта- 1259 сөз, екінші
сьіньіпта — 1481, үшінші сыныпта- 1942, төртінші сыныпта- 2670 сөз сирек
қолданылады екен. 2 Мағьшалық құндылығы жоғары сөздер.
Лексикалық минимумдарда іріктеуте сөздердің мағыналық құндылығына қарау
керек мағыналы құндылығы жоқ сөздер балалардың ойлау қабілетін, сөйлеу
дағдылары жетілдірмейтіндігі белгілі. Бастауыш мектеп оқушыларына сөз
мағыналарын, мәнін меңгерту арқылы баланың танымы кеңейіп, ұғымдық ой
қорытулары дамиды. Сөз мағыналары топталып, жинақталып белгілі бір
ұғымдардың аясын кеңейтеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы баланың
ойлау қабілеті жетіледі. Сөз мағынасын жете түсінген оқушының бойында
сөздерді орынды қолдана білу дағдылары мен өз ойын толық жеткізе алушылық
икемділіктері қалыптасады. Сөздердің мағыналық құндылығы арқылы оқушылар
сөзді тілдік қатысым әрекетінде қолданып қана қоймай, солар арқылы бала
санасында белгілі бір ұғым қалыптасады. Лексикалық тұлғалардың мағыналық
құндылығын ажыратуға арналған жұмыстар екі жолмен жүргізідді:
1. Лексикалық негіздердің құрылымын техника - ғылыми
терминдер атаулары мен жалқы есімдер алынып тасталынды.
Себебі мұндай сөздер ауызекі тілде де оқулық мәтіндерінде де
жиі қолданылады.
Мұндай сөздер оқушылардың пәндік сабақтарында кеңірек
түсіндіріліп, ұғындырылады.
2. Лексикалық негіздерді іріктеуде көп мағыналы сөздер алынды.
Көп мағыналық қасиеттері жоқ сөздер алынып тасталынды.
Мысалы,
Жазғытұрым- көктем мен жаздың түйскен кезі. Көктемнің аяғы
Жаздың басы.
Жазу-сызу- жазба жұмыстар.
Тамыржеміс- жерде өсіп, өнетін жемістер (сәбіз, жуа т.б.).
12
Тана- бұзау мен сиырдың аралығындағы кдра мал жасы. Тамыз- ай аты.
Нәтижесінде бірінші сыныпта- 954 сөз, екінші сыныпта- 1027 сөз, үшінші
сыныпта- 1484 сөзг төртінші сыныпта- 1036 сөз
қалды-
3. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер.
Тіл - қоғамдық қүбылыс болғандықтан, бастауыш сынып оқушыларына құр
сөздерді жаттатқызғанымыздың пайдасы шамалы, сол сөздердің басқа сөздермен
тіркесе алуы, өзіне жұрнақтар мен жалғаулар жалғай алу қабілеттерінің болуы
керек. Мұндай қасиеттері болмауы балшалрдың сөздік қорын молайтпайды.
Сөздерді сөзжасам қасиеттеріне қарай таңдау арқылы балаларда мынандай
дағдылар қалыптасады: сөйлем құрастыру жолдарын үйренеді, сөздердің
мағналарын жете түсінеді, жүрнақтар мен жалғаулардың жалғану ерекшеліктерін
іс-жүзінде үйрене алады. Мысалы:
Шөптегі- шөптің үстінде, ішіндегі. Шөптей- шөп сияқты. Шөпті- шөбі бар жер.
Шөпше-шөп сияқты
Деген сөздердің барлығы "шөп" деген сөздің мағынасы
түсіндірілетін болғандықтан алынып тасталынды. Оның үстне бұл сөздер көп
мағына бермейді Сипатта- бір адамды немесе затты сипаттау Сипаттағы-
түріндегі Сипаттама- бір адамды сипаттау нәтижесінде жазылған жазу Жаз- бір
нәрсені жазу
Жазғандай — бір адамның жазуын басқа адамның жазуымен салыстыру
13
— адамға жазу жаздыру т.б. сөздер алынып тастадды. й сөздер баланың
сөздік қорын молайтпайды, қайта құр ясаттанды болып, бала санасына ауырлық
түсіреді. Мұндай сөздерді балалар сөзжасамды оқыған уақытында өздері
іүрлендіріп.қолдана алады. Нәтижесінде бірінші сыныпта- 612 сөз, екінші
сыныпта- 754 сөз, үшінші сыныпта- 1081, төртінші сыныпта- 1219 сөз қалды.
4. Тіркесу қабілеттері жоғары сөздер.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту үшін алдымен оны
сөйлеуге, сөйлем құрауға үйрету қажет. Сөйлемді к^рау кезінде оқушылардың
бойында сөздерді дұрыс орналастырып, сөздерді бір бірімен байланыстыра білу
екенділіктері қалыптасады. Мұндай мақсатқа жету үшін оқушыларда тек
грамматикалық білімнің болуы жеткіліксіз.
Сондықтан, оған сөздік қорда молайту ж^ыстарында басқа сөздермен
байланысу қабілеті бар сөздерді іріктеп беру керек. Бұл сөздер оқушының
гармматикадын алған білімдері қалыптастырудың негізі болып есептелінеді.
Сөздердің тіркесу қабілеттері ескерілгенде олардың стилистикалық тұрғыдан
нейтральды тұрған жағдайы да ескерілді. Мысалы, "таза" деген сөз мағынасы
"ақ кіршіксіз" болғандықтан ол адамға (таза жүрек, бойы таза), іс-қимылға
(таза іс, таза жұмыс), заттың сын-сипатын білдіруде (таза киім, таза бұлақ)
қатысты болып тіркесе алады. Керісінше оқулықтардағы кейбір сөздер
өздерінің тіркесу Қабілеттері аясы тым тар болуына қарай алынып тасталынды.
Мысалы: қалбаңда, қалбаңдай сөздерін тек зат есімге ғана тіркесе алады, ал
қалғып-мүлгіп сөзі тек адамға ғана тіркесе алатындығы көрінеді.
Осындай сөздер бастауыш мектеп оқушыларығың сөздік Қорын молайтуда
берілетін лексикалық тұлғалар құрамынан алынып тасталынды. Себебі,
мұндай сөздердің тіркесу қабілеті болмағандықтан, ол оқушылардың сөздік
қорын молайтпайды.
14
Нәтижесшде:
і сынып оқушыларына берілетін лексикалық негіз-257 сөз.
і сыныпта- 416 сөз
і сыныпта- 733 сөз
Төртінші сыныпта- 862 сөз іріктелініп алынды. Сөздерд іріктеу негізінде
оқушыларға лексикалық минимум іріктелініп алынды. Сонымен, бұлар бастауыш
мектепте оқытылатын лексикалық минимумның басты белгілері.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының сөзДк қорын молайту жұмыстары
сөздің мағыналық құндылығы, қолданылуы сирек, сөз жасамдық қасиеттері,
сөздердің тіркесу қабілеттері тұрғысынан жүргізіледі. Бұл үшін гсөздік
қорды молайту сабақтарының құрылымын және сабақты өту әдіс-тәсілдерін білу
қажет.
2. Сабақгың кұрылымы және оны өтудің әдіс-тәсілдері.
Сабақ-оқыту үрдісінің ең кіші бөлшегі, қүрылыс материалы, "клеткасы"
(В.В.Давыдов). Сабақта бүкіл оқыту үрдісінің бет-бейнесі, мақсат-міндеттері
мен мазмүндары айқын көрінеді. Сабақ арқылы бүкіл оқыту үрдісінің бағыт-
бағдары анықталады. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларыга есім сөздерді
ұғындыру сабақтарының сабақтарының қүрылымы мен оны өтудің әдіс-тәсілдерін
жетілдіру арқылы есім сөздерді үғындыру мәселесінің мақсат-міндеттерін
жүзеге асыру ісі дұрыс үйымдастырылады. Бірақ, барлық сабаққа бірдей тиімді
"әмбебап" сабақтық Қ^рылымын және оны өтудің әдіс-тәсілдерін жасап, оны
қолдану мүмкін емес. Сонда даг сөздік қорды байыту мақсатында Жүргізілетін
сабақтардың мақсаты мен міндеттерін, бағыт-бағдарын біріктіретін
әдістемелік, педагогикалық, психологиялық негіздемелерге сүйене отырып,
әдістемелік жүйе жасау қажет.
15
Бастауъш1 мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мақсатында
^ургізілетін сабақтардың өзіндік мынадай белгілері анықталды: сөздерді
сіңіруде оқушыларға проблемалық ситуация жасау; сіңірілген сөздерді
практикалық жүзеге асыруда оқушылардың өз бетінше жұмыстар жүргізуі;
оқушыларға берілетін жаңа материаддар мен өтілген материалдардың
байланыстылығы болуы. Сабақтарда мұндай белллердің қалыптасу дәрежесі
әртурлі. Бұлар кейбір сабақтардың бір бөлігін ғана қамтыса, кейбір
сабақтардың өн бойынан көрініп тұрады. Сабақ құрылымы жалпы дидактикапық,
психологиялық, әдістемелік ғылыми негіздемелерге сәйкестендіре берілуі
тиіс. Ондай сабақтың құрылымы мынадай:
Сабакцың күрылымы
1
1
Сабақтың Сабакдың Сабакдтың
дидактикалық әдістемелік психологиялық
закдмлтл қга заң
рға дыл
ықг
арғ
а
(сабақкд (окушылардың (оқушылардың ақыл-
берілетін уақыт ақыл-ой әрекетін ой әрекетінің
көлемі мен баскдруға негіздері).
кезеңдері). арналған әдіс-
тәсілдер жүйесі.)
Сабақтың дидактикалық закдылықтарға сәйкестендрілуі Уақыт
өлшеміне байланысты. Сабаққа уақыт өлшемн беру-
іб
[
оқушыларды басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддер жүйесі (сабақтың
әдістемелік жағы) мен оқушылардың психологияльқ жаС ерекшеліктеріне
байланысты ақыл-ой әрекетінің кезеңдеріне (сабақтың психологиялық жағы)
тәуелді болады.
Сабақтың әдістемелік және психологиялық жақтарының арасындағы байланыс
оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддерді
оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктеледі.
Есім сөздерді ұғындыру сабақтарында оқушыларға сөздерді үйрету
кезінде, сол үйренген сөздерді практикалық жүзеге асыру кезінде оқушылар
мен мұғалімнің арасында байланыс анықталады. Мүндай байланыс
сабақ қүрылымының әдстемелік жағын қүрайды.
і
17
Мұғалім мен оқушының арасындағы қатынас
Т
ғылыми-әдістемелік дайындығының болуы.
Оқушылардың білімді сіңіруге дайындығының болуы.
1
Сабақгың мақсатына қараи
(көлемі, практикалық
мәнділігі, проблемалық
ситуация туғызу мүмкіндігі) сабақ мазмұнын анықгау.
Оқушылардың білімді сіңіруге түрткісінің болуы.
Окушылардың ақыл~ой
өрекетін басқаруға арналған
өдіс-тәсілдерді таңдау
(оқушының білімі мен біліктілігін есепке алу).
Окушылардың берілген білім жөнінде мағлұматтарды білуі.
Мөселені қою және оны
Сабақ құрылымының
мазмұнға сай екендігі туралы піешім кдбылдау.
Болжамды талдау жасау.
Окушылардың білімді сіңіруде жалпы дағдылары мен икемділіктерінің болуы.
18
Теориялық білімге сәйкес талдау жасау.
г
"Габақга жүргізілген ^^ұмысты Қорытынды жасау.
бағалау, қорытывдылау.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын
жүргізуде мұғалімдердің мынадай ғылыми-теориялық әдістемелік
дайындығы болуы керек: -Қазіргі заман талабына сай оқытудың
ғылыми-теориялық негіздерін білу,
-Өтілуге тиісті сабақтың мақсатына сәйкес оның көлемін,
мазмұнын, жаңашылдығын, практикалық мәнділігін білу; -Сабақты өту барысында
оқушылардың блімі мен біліктілігін, есепке ала отырып үтымды, пайдалы
әдістемелік әдістерді іріктей алу.
-Берілетін білімнің оқушының жас ерекшелігіне сәйкес таңдау; -Сабақ
құрылымы мақсатқа сай екеіщгі туралы шешім қабылдау; -Білімді сіңіру
мақсатында тапсырмалар жүйесін жасау.
Оқушылардың мынадай дайындығы болуы керек; -Сабаққа деген қызығушылығы,
сабақ оқуға түртысінің болуы; -Берілген білім жөнінде мағлұматтарының
болуы; - Оқу, жазу, сөйлеу дағдылары болуы; -Тапсырмаларды шешуде белгілі
ақыл-ой операцияларын орындай алуы.
Осындай талаптар орындалған сабақтың үлгі-жоспары: Сабақтың
тақырыбы:"Сөз". Сабақтьщ мақсаты мәндес сөздердің ерекшеліктерін,
қасиеттерін, анықтамасын балаларға меңгерту.
19
Сабақтың алғашқы бөлігінде оқушыларға өз бетінше орындайтын
тапсырмалар береміз: 1-тапсырма Мұрат жай жүрді. Асқар жай түскенін көрді.
Самат, дастарханды жай. сөйлемдеріндегі "жай" сөзі Асхат асыкдай ^үрді
сөйлеміндегі "асықпай" сөзімен мағыналас бола ала ма?" 2-тапсырма Сұлу,
кәрі, ескі, сымбатты, көне, көрікті, мосқал, қарт, ежелгі сөздерінен мәндес
сөздерді тауып, бөлек жазьңдар. 3-тапсырма Момын, жуас (адам, бала, қой,
түйе, жылқы) қисық, қыңьір (адам, ағаш) сөздері жақшаның ішіндегі
сөздердің қайсысымен тіркесе алады?
Тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әр сөйлемд оқып талдайды.
Бұл сөйлемдердегі берілген сөздердің мағыналарын табады. 1-
сөйлемдегі "жай" сөзі "асықпай" сөзімен мағыналас болатындығын
аңғарады. Мұндай проблемалық тапсырмалар оқушылардың өзіндік
ойлауын қалыптастырады, дамытады.
Екінші тапсырмада оқушылар "сұлу" сөзіне мағыналас сөзді табу ушін оны
кәрі, ескі т.б. сөздердң барлығымен салыстырып шығады. Сол сияқты "кәрі",
"ескі" сөздеріне де осындай тәсіл арқылы барлық сөздерді теліп шығады.
Осының негізінде оқушылар мағыналас сөздерге тән қасиеттер мен
ерекшеліктерді таниды, олардың анықтамасын айқындап, түсінік береді.
Үшінші тапсырманы оқушылар теориялық ойлау тұрғысынан жасайды. Сөздер^
бір-бірімен тіркестіреді. Болжамдар жасап,соның арасынан дұрысын таңдайды.
Мұнан кешн оқушыларға келесі мазмұндағы тапсырмалар жүйесін береміз: 1-
Жаттығу
1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз1' сөйлемдеріндегі қандай
"Әсем" сөзіне мәндес сөздер табута болады, Себебін түсіндір.
20
2-таПСырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады.
Керекті сөздер: тал, әдет.бұлт, күн.
3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,
сөздерден сөйлем құрыңдар.
2- жаттығу
1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен
мәндес екенін табыңдар. "Бұлақтың суы таза болады",
"Бұлақтын суы суық болады", "Бұлақтың суытұнық болады".
2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын
тусіндір. "Жаңадан туылған ботаның көз мөлдіреп тұрады."
3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,
сөздерден сөйлем құраңдар.
3-жаттығу
1-тапсырма. "Даңқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма?
Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауьіржан Момышұлының даңқы
тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған",
"Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."
2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.
Керекті сөздер: атақты, белгілі, келбетті, көрнекті, әдшті т.б.
3-тапсырма. Қазақ халқының даңқты ұлдарын атаңдар.
4-жаттығу
1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер
мәндес.
"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз
санасын жұмыддырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақыл-ойы
жоғары болады".
2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре
аласыңдар.
Керекті сөздер:адамг ағаш, тау, өзен
3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерд атаңдар.
Дәлелдеңдер.
21
Жаттығулардың алғашқы жаттығулардан айырмашылығы
тапсырмалар елеусіз түрде қиындатылды. Нрінші
топтағы жаттығудың бірінші тапсырмасы оқушылардың
бойында мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат алатын болса,
екінші тапсырмадан мәндес сөздердің қасиеттерін,
ерекшеліктерін ұғынады, үшінші тапсырмада сөздерді
мағынасына қарай тіркестіруді үйренеді.
Екінші топтағы жаттығудың басты айырмашылығы
мұнда алғашқы жаттығудан мәндес сөздер туралы алған
білімдерін дамыту, оны басқа жағдайларға көшіру
қабілеттерін нығайту. Екінші топтағы жаттығулардың бірінші тапсырмаларында
мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат беріп, мәндес сөздердің кдсиеттерін
түсіндіретін тапсырмалар беріледі, екінші тапсырмалар сөздерді мағыналарына
қарай тіркестіру қабілеттерін дамытуға арналады, үшінші тапсырмалар
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналады.
Үшінші топтағы тапсырмалардың құрылымы мынадай болып келеді. 1
-жаттығу
1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес сөзді табыңдар.
"Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді. Медициналық
институттың айбынын асқақтауға сондағы мамандар ат салысуда"
2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді жинаңдар.
3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады. 2-жаттығу
1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі Әмір" сөзіне
мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: нөкер, батыр, ерг ел
билеуші, патша, хан, әкім 2-тапсырма. "Әмір", "хан",
"батыр" сөздерін өзара байланыстырып сөйлем кұраңдар.
22
3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не
білесіҢДер?
3-жаттығу.
1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып
алдьшда мерейі үстем болды" сөйлеміндегі "мерей"
сөзіне мәндес сөздерді табыңдар.
2-тапсырма. Қоянды сипаттандар.
Есек ...
Мысық ...
Түйе ...
Ешкі ...
3-тапсырма. Бүрысы қайсысы, дүрысы қайсысы?
Жылқы сорпа ішті,
Мысық шөп жеді,
Ит алма жеді,
Бұзау сүйек кемірді.
4-жаттығу
1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның
садағасы" деген мақалдағы "ар" сөзінің мағынасын түсіндір
төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар: ұлт, намыс, ауру.
2-тапсырма. "ар, ұлт, намыс" сөздерінен мағыналық реттеріне
қарай сөз тіркестерін қүраңдар.
3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан
аулақ болу керек.
Үшінші топтағы жаттығулар оқушылардың шығармашылық
Қабілетін арттыруға арналған. Алдынғы топтағы
Жаттығулардан алған білімдерін оқушылар кейінгі деңгейдегі
Жаттығуларда кеңінен қолданады. Бұл олардың сөздік
Қорындағы сөздерді белсенді қолдануға дағдыландырады. Сол
аРҚылы оқушылардың актив сөздік қолы дамиды. Бұл
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтады.
23
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздк қорын молайту ябақтарының
құрылымы мынадай болады: і) Қоғамның әлеуметтік тапсырысы
Казіргі кезеңдегі қоғамның даму үрдісіне қарай мектептің міндеті
оқушыны жан - жақты дамыған жеке бас тұлға тәрбиелеп шығару.
Оқушылардың толыққанды дамып шығуына оның сөздік қорының мол болуыда әсер
етеді. Сөздк қоры мол, сөздерді орынды қоддана алатын адам қоршаған
ортасы мен еркін араласа алатын, өз пікірін толық жетізеді. Бұл адламның
өзіндік жеке-бас тұлғанаың қасиеттерінің дамуына ыкдал етеді. Сондықтан,
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қоғам тапсырыстарының бірі.
2) Оқыту мақсаты мен мазмұны.
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру жұмыстарының басіы
мақсаты оқушыларға лексикалық минимум беру арқылы олардың актив сөздік
қорын молайту. Бастауыш мектеп оқушыларьш арнайы жасалынған жаттығулар
жүйесі арқылы олардың бойында сөйлеу дағдылары мен икемділіктерін
жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, тәрбиелік, білімділік,
дамытушылық негізінде құрылған сабақ өту қажет. Мұның барлығы сабақтың
мазмұнын құрайды.
3) Мүғалімнің тәсіддер қолдану жүйесі.
Әдістеме ғылымында әдіс пен тәсілдің ара-қатынасын
ажыратарлық пікірлер аз кездеспейді. Сол пікірлерді негізге ала отырып, біз
әдіс деп - оқытушының ғылым негіздерін оқушыға тиімді және терең жеткізуге
арналған іс-әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл деп — сабақ мақсаты мен
мазмұныга қарай іріктелініп алынған оқытушының тиімді практикалық іс-
әрекеті. Бастауыш Мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарында
ьіұғалім мынадай тәсілдерді қолданады: а) хабарлау тәсілі;
24
ә) түсіндіру тәсілі;
5) сұрақ қою тәсілі;
в) пікірін сұрау тәсілі.
4)Оқушылардың сабақ ' үстінде орындайтын ақыл-ой
операциялары
а) Теориялық ойлау.Оқушылар жаттығулардың өн бойында
кездесетін проблемалық ахуалдарды шешу үшін өздерінің
бұрыннан қалыптасқан білімдерін жаңа жағдайға көшіру
кезеңінде теориялық ойлауы калыптасады.
ә) Болжам тексеру.
Оқушылар жаттығуларды тапсырмаларды орындау барысында
бірнеше бөлімдер дұрыс бүрыстығын тексереді. Мысалы
мынадай тапсырма болсын: "Ажар" сөзіне мәндес сөздерді
тауып жазыңдар. Керекті сөздер: көрікті, әдемі, көрік, әлпет,
жүз, сұлу, ебедейсіз, жатан, бет, көріксіз. Оқушылар ажар сөзін
әр сөзге теріп мысалдар арқылы өзіне мәндес сөздерді іздейді.
Сол арқылы болжамдар жасайды.
6) Қорытынды шығару. Оқушылар болжамдарының арасынан
дұрыстарын таңдап алып қорытынды шығарады. Қорытынды
шығару барысында оқушылар өздерінің пікірлерін дәлелдеу,
оны басқа болжамдармен тексеру өзінің орындаған
жұмысының дұрыс бұрыстығын тексереді.
5.Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімдік Дағдыларды бекіту
мақсатында оқушыларға орындаған Жаттығуларына ұқсас, одан сәл қиындау
секілді жаттығулар беріледі. Бірнеше ұқсас жаттығулардан кейін оқушылардың
бойында дағдылар қалыптасады.
6. Жалпыланған қорытынды жасау-сабақ үстінде орындалған Жүмыстардың
дұрыс не бүрыс тексергенінен жасалады. Мұндай Қорытынды оқушыларға не
жетпей жатыр, тағы қандай ^аттығулар дайындау қажет екендігін аңғару
керек.
25
7. УКалпы жұмысіы қорытындылау сабақ үстінде белсенділігімен,
біліктілігімен көзге түскен оқушыларды бағалау. Жаңадан өтілген материалды
бекіту.
3. Үйге тапсырма беру — оқушыларға сабақта орындаған ясаттығуларына ұқсас
жаттығуларды үй тапсармасыю қосу.
Нәтижеде оқушылар дұрыс сөйлеуге, сөздерд дұрыс құрауға дағдыланады
және сол білімдер жөнінде икемділіктері қалыптасады. Сонымен,
бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру сабағының құрылымы
мынадай:
Қоғамның әлеуметтік тапсырысы
Оқьпудың мак£аты мен мазмұны
Мұғалімнің әдіс-тәсілдерді қолдану жүйесі
Оқушының сабақ үстінде орындайтын ақыл-ой операциялары
Теориялық ойлау
-хабарлау -түсіндіру -сұрақ қою -пікірін сұрау,
Болжамды тексеру
Қорытынды шығару
Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімділік дағдылар мен
икемділіктерді бекіту.
26
Жалпыланған қорытынды жасау
Жалпы жұмысты қорытындылау
Үйге тапсырма беру
Қорыта айтқанда бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту
сабақтарының осындай құрылымы негізінде өтілген сабақ оқушылардың
теориялық-шығармашылық ойлауына ықпал жасайды, алған білімін көшіре
алушылық қабілетін дамытады, сөздік қорындағы сөздерді дұрыс пайдалану
дағдылары мен икемділіктері қалыптастырады.
27
тт 1 Бастауыш мектеп окушыларына лексикалық амал-төсілдер
арқылы есім сөздерді ұғындыру .
Тіл-адамзаттьщ қарым-қатынас құралы. Сөз-тілдің "құрьілыс материалы"
болғандықтан онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды.
Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, кубылыстардың, іс-әрекеттердің
т.б. мағыналары бейнеленеді. СөздіҢ осындай қызметіне орай
адамзат сөздерді тіркестіріп,сөйлемдер арқылы о№пікірлерін
білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі,
мағынасын сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді. Сондықтан оқушылардың дұрыс
сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-
көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің
мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал
бұл бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы
жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту
жұмыстары жүйелі, жоспарлы жүргізілген жағдайда ғана нәтижелі
болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындырға арналған
жұмыстарды кешенді түрде, жүйелі әрі жоспарлы жүргізу керек.
Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мэселесінде мұғалімнің
алдында есім сздерді ұғындыруға арналған лексикалық непздердің мағынасын
қалай ашып қандай амал - тэсілдерді қолдану Қажет деген секілді сұрақтар
тұруы орындыв. Себебі, дұрыс таңдалынып алынған лексикалық амал-тэсілдер
мен жаттығулар жүйесі жемісті істің нәтижелі болуының кепілі. Олай болса
оқушылар есім сөздерді лексикалық жаттығулар жүйесін құру қажет.
•
28
Сонымен бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорьн молайту мен сөз
мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай бағыттарда жүргізіледі:
0) Лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға
тиісті;
0) Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыс түрінде
болу керек.
0) Оқушыларға сөз мағынасын түрлі лекшкалық тәсілдер арқылы
ұғындыру қажет;
Бұл амал-тәсілдер өзара бірлікте жүргізілуі тиіс, біреуі: ескерілмей
қалған жағдайда жұмыс нәтижелі болмайды. 1. Лексикалық жаттығулар
проблемалық ахуал сипатында болуы.
Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасынрл адамның ойымен тығыз
байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып,
ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Адам ойланбаса өзінің ойлау
қабілеті дамымай, тоқтап қалады. ¥лы ақын Абайдың: "Тамағы тоқтық, көйлегі
көптік. Аздылар адам баласын" деуі де сондқтан,
Ойлау қабілетінңқ дамуына, жетілуіне проблема қажет. Сол проблеманы шешу
барысында адам қалай шешемін, қандай әдіспен шешемін деген секілді
түрткілік ойлау операцияларын жасайды. Мұны С.Л.Рубинштейннің "Мышление
обычно начинается с проблемы или вопроса, с удивления или недоумения, с
противоречия. Этой проблемной ситуацией определяется вовлечения личности в
мыслительный процесс" 107.47-деген пікірі толықтыра түседі және оны
А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер т.б. ғалымдар қостайды 108,64. Демек оқушыларға
сөз мағынасын ұғындыруда жаттығуларды проблемалық сипатта беру керек.
Проблемалық оқыту проблемалық ситуацияларды Шещу барысында оқушылардың
ойлау қабілеті мен қатар танымдық қызметін және шығармашылық қабілетін
дамыту оқыту түрі болса, проблемалық ситуациягосы
29
ісабілеттерді қалыптастыруға арналған жағдай. М.И.Матюшкин дроблемалық
ситуациялардың он түрлі ерекшелеп көрсетсе 74, р.В.Давыдов және басқалар
проблемалық ситуациялардың төрт ^үрін атайды:
0) Проблемная ситуация, возникающая при столкновение с
противоречие между имеющимися знаниями и теми
требованиями, которые возникает в ходе решения новых задач;
0) Проблемные ситуация возникающие при обноружении
противоречия между теоретически возможным путем решения
задачи и практической нецелесообразностью или
неосуществимостью его, а также между практически
достигнутым результатом и отсутсваем теоретического
обоснования (при данном состояние знаний и умений человека);
0) Проблемная ситуация, возникающая при столкновении с
новыми практическими условиями использования уже
имеющихся знаний;
4) Проблемная ситуация, возникающая при повторение между
системами сложившихся знаний и необлодимостью выбрать
лишь одну из них, которая может обеспечить правильное
решения задач 84.49.
Мұнан шығатын қорытынды: проблемалық ситуацияларда оқушының жаңа білімді
ескі білімдер көмегімен зерттеуі, шығармашылық қабілеттерді игеруіне
негізделетін проблемалық қиындықтың болуы шарт. Сондықтан бастауыш мектеп
оқушыларына сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:
а) оқушының белгілі бір мөлшерде білімі;
ә) жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу Жұмыстарын
жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;
б) Өтілген тақырыптарға негізделуі:
в) Оқушының жас ерекшеліктерін ескеру:
30
г) Проблемалық сипатта, проблемалық ситуация тутызатындай ясағдай жасауы:
2). Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыстары болуы керек.
Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу барысында, олардың игерген білімдері
"жарыққа" шығады. Оқушылар егер білімді жаттап алатын болса, онда ол өз
бетінше жұмыс істей алмайды, яғни білімді меңгермегендігі көрінеді.
Сондықтан өз бетінше жұмыстардың қызметі ерекше, бұл балалардың білімді
дұрыс игеруін қамтамасыз етеді. Өз бетінше жұмыстарда оқушыда дайын үлгі
болмайды, шешімін өзі табады және оны дәлелдейді. Бұл жөнінде
Н.А.Менчинская мен М.И.Моро былай жазған: "Главная особенность
самостоятелъной работы учащихся состоит в том, что в ходе такой работы
ученик лишается на какоето время привычной для него опеки со стороны
учителя, остается один на один с поставленной перед ним задачей. Выполшя
задания, ученик должен испробовать свои силы и, оприаясь на собственные
знания, умения и навыки, на собственную наблюдательность, сообразительность
найти ггуть его решения и довести его до благополучного конца" 106.21.
Б.Ысқақов сөздік жұмыстары сқушылардң ойлауы мен сөйлеуіне пайдалы
екендігін атай келе, сөздік жұмыстары негізінде оқушылардың өз бетінше
жұмыс істеу дағдылары қалыптасатындығын: "Тиімді жүргізілген сөздік
жұмыстарды оқушыларға "сөз" ұғымын түсіндіруге көмектеседі... сөздік
жұмыстары процесінде оқушылардың дербес ойлана, кеңірек сөйлеуіне, өз
бетінше сөздер таба білуіне көбірек көңіл бөлінеді. Дәлірек айтқанда сөздік
жұмыстарын жүргізу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары
қалыптаса бастайды" 68.98-деп атайды.
Оқушылар сөз ұғымын игеру барысында: а) ақыл-ой амаддарын меңгереді.
31
ә) Бір құбылысты екінші құбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын
дәлелдей алады.
б) Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
көріп, түсінеді, сол арқылы, тіл закдылықтарын мщгереді.
в) Оқуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне
қанағаттанушылық әсерінен,
г) Өтілген материалды қолдана алуды үйренеді.
ғ) Жаңа сабақты меңгереді т.б.
Өз бетінше жүргізілген осындай жұмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен
икемділіктердің қалыптасуы жетіледі:
а) Сөз мағынасын дұрыс түсіну барысында сөздерді орынды
қолданып, дұрьіс сөйлеу дағдылары;
ә) Сөз мағынасын жете түсіну барысында кітапты түсініп оқу дағдылары;
б) Өзі шешім қабылдау икемділігі;
в) Өз шешімін дәлелдеу икемділігі;
г) Білімді көшіре алушылық икемділігі;
ғ) Заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу
икемділігі;
З.Сөз мағынасын түрлі лексикалық (синонимдер, омонимдер, сөздердің көп
мағыналығы, антонимдер) тәсілдер арқылы ұғындыру
Оқушыларға есім сөздерді ұғындыруға арналған лексикалық амал-тәсілдер
негізінен сөздің мағынасын жаьғжақты түсіндіруге арналады. Олар мыналар:
а) Сөз мағынасын ашутәсілі;
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі;
б) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі;
в) Сөз мағынасын антонимдер арқылы түсіндірутәсілі;
г) Сөз мағынасын омонимдер арқылы үғындырутәсілі;
а) Сөз мағынасын ашутәсілі.
32
Бастауыш мектеп оқушыларының сөз мағынасын оны түсінуі оның сол сөз
туралы түсінігі, ұғымы пайда болуының кепілі. Сондықтан балаларға свздің
жеке тұрған мағынасын да, сөйлем ішінде тұрған мағынасын да бірдей
түсіндіру керек. Оқушылар сөздің мағынасын анық түсінуі үшін оны өздері
іздеп тауып, болжам жасауы қажет. Болжам пікірлері негізінде сол сөздің
мағынасы жөнінде бала санасында ұғым трінде қалыптасады. Оқушыларға сөз
мағынасын түсіндіру жұмыстарында мынадай тапсырмалар жүйесін беру керек:
Мысалы, жаманат-суық әңгіме, суық хабар есту. 1-тапсырма. Көрші ауылда
болған жаманат сол заматтаақ бізге келіп жетті. Мынау жаман ат . Асқар
кешегі тірлігінен кейін жаман атқа ие болды. Осы үш сөйлемдегі "жаманат"
сөзінің мағынасы "суық хабарға" сәйкес келе ме?
2-тапсырма. "Жаманат" сөзінің түсінігін беріңдер. Бұл сөздің мағынасы
оқиға, зат, құбылыс, әқгіменің қайсысына қатысты. 3-тапсырма. Жаманат сөзін
қандай сөздермен тіркестіре аламыз: адам, жануар, зат, құбылыс т.б.
Осындай тапсырмаларды орындау барысында оқушы санасында мынадай ой-
қорытындылар қалыптасады:
0. Жаманаттың мағынасы: суық хабар.
0. "Жаманат" бірінші сөйлемде көрінгендей оқиғаға байшнысты.
Себебі, екінші ауыл бірінші ауылда болған жағымсыз оқиғаны
есітіп отыр. Яғни "жаманат" белгілі бір оқиғалар жөнінде
айтылған хабар.
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі.
Оқушыларға сөздердің көп мағыналығын түсіндіру қажеттілігі ұғым
қалыптастыруды жеңіддетуден туады. ¥ғым белгілі бір қүбылыс, оқиғалардың
т.б. ұқсас белгілері мен айырым белгілері негізінде қалыптасады.
Оқушылар сөздің көп мағыналығын
33
ұғынған жағдайда ғана образды сөйлей алатын болады. Ол үшін
мынадай тапсырмалар беріледі:
1-тапсырма. Сыртқа шықсақ даланы қараңғылық басыпты. Көңіл
қараңғылығын кім ашады, кім сәуле шашар екен деген
сөйлемдердегі "кдраңғылық" сөзінң мағынасын ажыратыңдар.
2-тапсырма. қараңғылық басыпты деген сөз тіркесіндегі
"қараңғылық" сөзінің қандай мағыналық жағы "көңіл
қараңғылығы" сөз тіркесінде қолданылып тұр.
3-тапсырма. Қараңғылық сөзі мына сөздердің қайсысымен
тіркеле алады: тау, жолдас, жануар гбасты Себебін түсіндір.
3) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі.
Синоним сөздер-қазақ тілінің байлығы. Сөз мағынасын ұғындыру
жұмыстарында синоним сөздерді қолдану бұрыннан қалыптасқан әдістердің
қатарына жатады. Синоним сөздердің қасиеттерін оқушылар үйренуі арқылы
балалар салыстыру, мағынаны дәл түсіндіру, ойын толық жеткізу қабілеттеріне
ие болады. Сондықтан оқушыларға сөз мағынасын түсіндірер кезеңдерде
синонимдерді мынадай жағдайларда қолдану керек:
0. Берілген сөзге синонимдер табындар,
0. Сөйлемде қалып кеткен сөзге сөз тап. Осы сөзге синсним сөз
табыңдар.
0. Бірнеше сөздердің арасынан синоним сөздерді табу.
0. Берілген сөйлемдерден мәндес сөздерді табу.
0. Синонимдік қатар жасау.
Бірінші жағдайда оқушылар синонимдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.О. ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ МЕЬСТЕПТЕ ФИЛОЛОГИЯ ПӘВДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН
ӘДІСТЕМЕСІ
кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҮМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту
Ғылыми жетекшісі: профессор Молдабек.Қ
Орындаған: ПӨ - 01 - 4К1 тобының
IV курс студенті Усербаева.Г
' ( Р •-■,■!
Пікір берушілер:
Ф.ғ.к.
Молдалиева.Д
-№65 ңектептін щрёкторМ
(мерзімі)
Оспанова.Ж
■
Шымкент - 2005ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3-4.
I. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға
5-9.
септігі бар есім сөздерді іріктеу.
I. 1. Окушылардың сөз байлығын кеңейтуге ыкпалы бар есім
сөздер(оқулык мэтіндер). 10-14.
II. Сабақтың кұрылымы және оны өтудің эдіс - тэсілдері. 15 -
. і.
II. 1. Бастауыш мектеп оқушыларына лексикалык амал - тэсілдер
аркылы есім сөздерді ұғындыру. 28-39.
ІІ.2. Бастауыш мектеп оқушыларына грамматикалық тэсілдер
аркылы есім сөздерді меңгерту. 40 - 41.
П.2.1. Сөз жасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 42 - 45.
11.2.2. Сөз таптарын оқыту барысында есім сөздерді
ұғындыру жұмыстары. 46- 50.
11.2.3. Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру. _ 51 - 54.
И.2.4. Сөйлемді окыту барысында есім сөздерді ұғындыру. 55 - 58.
Қорытынды. 59 - 60.
Пайдаланылған эдебиеттер.
61 -63.
Диплом жұмысының көкейкестілігі қазақ елі өз алдына отау тігіп,
іргелі мемлекеттердің біріне айнала бастағалы мектептерде қазақ тілін
оқыту мэселесі күн тэртібіне қатаң түрде қойылып отыр.Оның себебі
мемлекеттің мемлекеттік тілсіз өмір сүруі мүмкін емес. Міне сондықтан
қазақ тілін оқыту эдістемесі ғылымының бар саласы бастауыш мектеп
сқушыларының тілін дамыту, аса өзекті мэселелердің біріне айналды.
Себебі тілі дамыма^ан баланың ойы дамымайды. Ал ойсыз шала баланың
келешекте елін, жерін сүйетін адал азамат болып өсуі екіталай. Міне осы
тұрғыдан келгенде тіл дамыту жүмысын неден?, қалай ? бастау керек
дегенаса күрделі сүрақ туады. Мү_ны шешудің ең бірінші жолы бала тілін
есім оәз меңгерту арқылы байыту.Дүние жүзі ғалымдары Каримов Рыбаков ,
Гоноболин , Лесбаең Битаев дэлелдегендей бала тілі алғаш рет есім
сөздерді пайдалану арқылы шығады. Сол сөздер арқылы өзінің ойын білетін
т.б. сөздерді жеткізеді. Олай болса , бастауыш мектепте балалардьң
сөздік қорьш есім сөздерді жан-жақты меңгерту арқылы молайту ең өзекті
мэселенің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі
есім сөздерде лингюстатистикалық эдіс арқылы анықтап, сол арқылы бала
тілін дамыту сөздік қорларын молайту.
Диплом жұмысыныц міндеттері.
Қойылған масатты шешу үшін :
- есім сөздерді іріктеу;
- есім сөздерді сабақ үстінде меңгерту эдіс тэсілін анықтау;
- есім сөздерді анықталған эдіс-тэсілдер арқылы меңгерту.
- Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
- бастауыш мектепте оқыту әдістемесін зерттеуде;
- есім сөздерді меңгертудің эдістемесін жасауда ;
Практикалық тұрғыдан :
- бастауыш мектеп мұғалімдері.
- жоғары оқу орнының студенттері сабақ өту барысында эдістемелік
көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Диплоіи жүмысының гылыми болжамы.
Лингвостатистикалық эдіс арқылы анықталған есім сөздерді біз ұсынған
әдіс-тэсілдер арқылы меңгертсе балалардың қазақ тілінен алатын білімдерін
тереңдетуге, жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.
Диплом жұмысын жазуда лингвостатистикалық талдау, жинактау, салыстыру
жэне бақылау эдістерінен пайдаланылады..
Диплом жумысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан жэне пайдаланылған
эдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға септігі бар
есім сөздерді іріктеу.
Сөздер тілдік қарым-қатынаста түскен жағдайда ғана балалардың сөздік
қорының құрылымын құрайды. Бұл үшін бастауыш мектеп оқушыларының
оқулықтарын статистикалық әдіспен зертеу қажет.
"Если бы мне предложили сразу, без подготовки, перечислить
то, что характеризует современное языкознание, наверное, мое
перечисление оказалось бы неполным, я, наверное, опустил бы
одну или друтую тенденцию, типичную для языковедов нашего
времени — настолько современное состояние языкознание
Сложно, многочисленно, но, конечно, не опустил бы в качестве
характерной черты интереса к применению статического
метода" — деп, Н.В. Ставровский тіл зерттеуде статистикалық
әдістің ең бір оңтайлы, ұтымды екендігін атап көрсетсе 95.27.
Қ. Бектаев пен А. Ахабаев сөздердің, сөздік құрамындағы
сөздердің мәнін, сырын ашу және олардың зандарын анықтау-
қазақ лингвистикасының алдында тұрған елеулі міндеттердің бірі.
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздерді зерттеп, олардың
стильдік айырмашылықтарын білу арқылы қазіргі қазақ тілі
лексикасын меңгеруте болады" — дей келсе, қазақ тілінің
сөздік құрамын статистикалық әдіспен зерттеу арқылы ғана
ондағы сөздердің қолданылуы, қазақ тілінің лексиканың
Құрамын толық ашуға болатындығын атап көрсетеді 96.25-300.
Лингвистикада статистикалық әдісті жетілдіруде
Р.Пиотровский, П.М. Алексеев, А.В. Зубов, А.И. Цапля,
Р.Фрумкина, М.Р. Львов, А.В. Малаховский, Г. Кенесбаев,
Ғ.Мұсабаев, М. Балақаев, Т. Жанұзақов, Д. Есенғалиева,
А.Хасенова, Ж. Аралбаев, Қ. Молдабеков, С. Мырзабеков,
-
А.Ахабаев, Д. Байтанаева секілді т.б. ғалымдар өз үлестерін қосқан және
қосуда.
І.Кеңесбаев қазақ тіліндегі буындардың түрлері мен фонемаларды анықтау
мақсатында қазақ тіліндегі дыбыстар мен буындарды санап, соның нәтижесі
ретінде тіл білімінің "фонетика" саласын жазады 97..
М. Балақаев әдеби тіл нормасын сақтау мақсатында қазақ тіліне орыс тіліне
енген термин сөздерді санайды. М. Балақаев бұл үіпін баспасөзді алып
қарастырады. Ғалым: "Осындай терминдердің саны үздіксіз көбейіп, қазақтың
әдеби тілінің лексикалық құрамына қосылуда олардың жылдан-жылға көбею
мөлшерінің қаншалықты екенін аңғару үшін 1924 жылы 5 майда, 1940 жылы және
7 ноябрьде шыққан "Социалистік Қазқстан" газетіндегі сөздерді, оның
ішіндегі термин сөздерді, санағанымызда, мынаны көрдік:
0. жылы әр 1000 сөздің 14-і термин сөздер
0. жылы әр 1000 сөздің 25-і термин сөздер
1934 жылы әр 1000 сөздің 68-і термин сөздер
1949 жылы әр 1000 сөздің 80-і термин сөздер
Бұдан орыс тілі арқылы қазақ тіліне енген сөздердің саны
барған сайын көбейіп келе жатқанын байқауға болады" —
дейді 98.20.
X. Арғынов "Ер Тарғын" ертегісі мен "Қальң мал", "Бөтагөз"
романдарында сөйлемдерді санап, мынадай ерекшеліктерді
көреді.
Барлық сөйлем 14629
Жай сөйлем 7820
Қүрмалас сөйлем 6806
салалас 1688
сабақтас 3587
аралас 1534
Осындай статистикалық әдіспен қазақ тілінде сөйлемдердің кездесу жиілігін
анықтай отырып, қазақ тілінің синтаксисі саласын жазады 99.101-102.
у&. Аралбаев - қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды санамалай отырып,
дауысты дыбыстарға тән заңдылықтарды ашады. Ғалым өзінің экспериментіне
Мұхтар Ауэзовтың шығармаларының 10000 фонема алады. Ғалым: "Цель
настоящего раздела — определить, какова частность или вероятность фонем в
казахском языке и какую информацию несет каждая фонема, кроме того-
исследование энтропии фонем казахского языка" - дей келе мынадай қорытынды
жасайды: Гласные начального слсва
Фонема Вероятность, Р Информация Энтропия Е
А 0,0529 4,25 0,22
е 0,0292 5,11 0,149
о 0,0212 5,55 0,118
і 0,0136 6,21 0,084
Ү 0,0111 6,51 0,072
о 0,0092 6,77 0,062
¥ 0,0091 6,80 0,062
ә 0,0083 6,91 0,057
ы 0,00086 6,94 0,05668
100.9396.
А. Хасенова - қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық
сипатын анықтау мақсатында статистикалық әдісті қолданған. Ғалым: "Қазіргі
қазақ тілінде қолданылып жүрген туынды түбір етістіктерді жинақтап, оларды
жасайтын жұрнақтарды саралай келіп, барлық фонетикалық
7
варианттарымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қаТьісы бар екені
байқалады" - деп, қазақ тіліндегі щьіғармаларды санамалай келе осындай
қорытындыға келеді 101.141.
Қ. Бектаев - қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тіддерінде алғаш рет
лингвистикалық статистика әдісінің негізін қалаған, ғылыми негіздемесін
жасаған ғалым. Қ. Бектаевтың лингвистикадағы статистикалық әдіс жөнінде
"Математические методы в языкознании", "Қазақ тілінің кері алфавитті
сөздігі", "Статистика и лингвистика" т.б. еңбектері жарық көрді. Қ. Бектаев
- қазақ тілінде статистикалық әдісті дамытуға үлкен үлес қосқан
ғалым102..
С. Татубаев қазақ тілі ғылымында бірінші рет
"Статистический анализ спектров гласных" тақырыбында кандидаттық
диссертация қорғап шығады. Бұл еңбегінде С. Татубаев қазақ тілінің дауысты
дыбыстарының кездесу жиілігіне, дыбыстардың сазын қарастырады 103. С.
Мырзабеков "Статистико-лингвистический анализ структуры глагола
современного казахского языка по роману М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым етістіктің жасалу
жолдарын ғылыми түрде дәлелдеп саралады 104.
А. Жұбанов "Статистическое исследование казахского текста с применением
ЭВМ. На материале романа М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында кандидаттық
диссертация Қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым мәтіндерді ЭЕМ салу жолдары мен
мәтіндердегі сын-есімдердің олардың шырайларын анықтайды 105.
Қ. Молдабеков "Лингвостатические исследования казахских текстов для младших
школьников (на материале текстов Учебников начальных классов и литературы
для детей)" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған. Ғалым
варианттарымен қоса есептегенде 200-ге жуық аффикстердің қахьісы бар екені
байқалады" — деп, қазақ тіліндегі ціығармаларды санамалай келе осындай
қорытындыға келеді 101.141.
Қ. Бектаев - қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тіддерінде алғаш рет
лингвистикалық статистика әдісінің негізін қалаған, ғылыми негіздемесін
жасаған ғалым. Қ. Бектаевтың лингвистикадағы статистикалық әдіс жөнінде
"Математические методы в языкознании", "Қазақ тілінің кері алфавитті
сөздігі", "Статистика и лингвистика" т.б. еңбектері жарық көрді. Қ. Бектаев
- қазақ тілінде статистикалық әдісті дамытута үлкен үлес қосқан
ғалым102..
С. Татубаев қазақ тілі ғылымында бірінші рет
"Статистический анализ спектров гласных" тақырыбында кандидаттық
диссертация қорғап шығады. Бұл еңбегінде С. Татубаев қазақ тілінің дауысты
дыбыстарының кездесу жиілігіне, дыбыстардың сазын қарастырады 103. С.
Мырзабеков "Статистико-лингвистический анализ структуры глагола
современного казахского языка по роману М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым етістіктің жасалу
жолдарын ғылыми түрде дәлелдеп саралады 104.
А. Жұбанов "Статистическое исследование казахского текста с применением
ЭВМ. На материале романа М.Ауэзова "Абай жолы"" тақырыбында кандидаттық
диссертация Қорғайды. Бұл еңбегінде ғалым мәтіндерді ЭЕМ салу жолдары мен
мәтіндердегі сын-есімдердің олардың шырайларын анықтайды 105.
Қ- Молдабеков "Лингвостатические исследования казахских текстов для младших
школьников (на материале текстов Учебников начальных классов и литературы
для детей)" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған. Ғалым
8
бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорында неше сөз
бар екенін және сөздік қордың даму жолдарын анықтаған 9.
Дингвистикалық статистика әдісі тілдің даму, жетілу деңгейін
-^аньіқтауда бірден-бір жол. А.В. Малаховский
"Употребительность слова измеряемая его частотой или рангом является одной
из его важнейших языковых характеристик"-деп, тілді статистикалық әдіс
арқылы зерттеу ең бір ұтымды әдіс екендігін көрсетеді 106.99-106.
Сонымен лингво-статистикалық әдіс арқылы мәтін тілін зерттеу нэтижесінде
мәтіндегі бүкіл сөздердің мағыналары мен қолданУ ерекшеліктері толық
ашылады. Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын анықтау мақсатында,
сөздердің мағына ерекшеліктерін айқындауда, біз бастауыш мектеп
оқулықтарындағы мәтін тілін зерттеп, бастауыш мектеп оқушыларының сөздік
қорына ыкдал ететін лексикалық минимумдары анықтау мақсатында
статистикалық әдісті қолдандық.
Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтуда оларға
мағыналық мәндік құндылығы жоқ сөздерді бермей, арнайы іріктеуден өткен
лексикалық тұлғаларды алу қажет. Лексикалық тұлға деп- сөздердің лексикалық-
семантикалық жүйесін құрайтын, лингвостатистикалық және әдістемелік әдістер
негізінде іріктелініп алынған сөздер аталынады.
Оқушылардың сөздік қорын молайтуға әсер ететін лексикалық тұлғалар
төмендегідей белгілеріне қатысты іріктеліп йлынды:
1- Оқушылардың сөз байлығын кщейтуге ықпалы бар, оқулық мәтінінде сирек
қодданылған сөздер;
0. Мағыналық құндылығы маңызды сөздер;
0. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер;
0. Тіркесу қабілеттері жоғары сөздер;
0.
^ і.Окушылардың сөз байлығын кенейтуге ықпалы бар есім сөздер окулық
мәтінінде.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту ^ұмыстарына
ұсынылатын лексикалық минимумды анықтау принциптерінің ішіндегі ең
негізгісі оқульқтарда сөздерді іріктеу болып табылады.
Орыс тілінде болсын немесе қазақ тілінде болсын тілді статистикалық
әдіспен зерттеудің мақсаты — тілдің өзіндік ішкі ерекшеліктерін айқындау,
сөздердің кездесу жиіліктеріне сәйкес тіл заңдылықтарын түсіндіру, баланың
немесе белгілі бір автордың тіліндегі сөздерді анықтау, сол арқылы тілдік
материалдарды іріктеу.
Аталған ғалымдардың еқбектерін негізге ала отырып, бастауыш мектеп
оқулықтары мәтіндеріндегі жалпы сөз саны, жеке сөздердің қолданылу жиілігі
,оның ішінде сирек қолданылған сөздер анықталды. (кестелерге қараңыз). а)
1-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Ана тілі 18377 2804 1652 58.91
Әліппе 3623 1032 648 62.79
Математика 10454 1287 827 64.25
Аүниетану 8982 1765 1141 64.64
Барлығы 41436 3271 1259 38.48
ә) 2-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
ю
"ОКУАЫКГ N 1 5 о
0
і^азақтілГ 17738 1816 1128 62.14
~Аяа~тілі 39107 4819 2803 58.17
"^^тематика 21682 1409 815 57.89
"Дүниетану 16614 2886 1637 56.75
Барлығы 95141 4930 1481 30.04
б) 3-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N 1 3 %
Қазақ тілі 19633 2614 1598 61.16
Ана тілі 46725 8692 4871 56.05
Математика 25986 1384 802 58
Дүниетану 18415 2876 1748 60.8
Барлығы 110759 6566 1942 29.57
в) 4-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Қазақ тілі 23612 3227 1797 55.7
Ана тілі 54283 9716 4721 48.6
Математика 22818 1762 806 45.8
Аүниетану 20916 3216 2087 64.9
Ьарлығы 121629 7862 2670 33.96
Мұндағы шартты белгілер: - оқулықтағы барлық сөз қолданыс. оқулықтағы
түбір сөз (лексикалық единица). оқулықтағы сирек қолданылған сөздер.
п
Көріп тұрғанымыздай: бірінші сыныпта- 1259 сөз, екінші
сьіньіпта — 1481, үшінші сыныпта- 1942, төртінші сыныпта- 2670 сөз сирек
қолданылады екен. 2 Мағьшалық құндылығы жоғары сөздер.
Лексикалық минимумдарда іріктеуте сөздердің мағыналық құндылығына қарау
керек мағыналы құндылығы жоқ сөздер балалардың ойлау қабілетін, сөйлеу
дағдылары жетілдірмейтіндігі белгілі. Бастауыш мектеп оқушыларына сөз
мағыналарын, мәнін меңгерту арқылы баланың танымы кеңейіп, ұғымдық ой
қорытулары дамиды. Сөз мағыналары топталып, жинақталып белгілі бір
ұғымдардың аясын кеңейтеді, бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу арқылы баланың
ойлау қабілеті жетіледі. Сөз мағынасын жете түсінген оқушының бойында
сөздерді орынды қолдана білу дағдылары мен өз ойын толық жеткізе алушылық
икемділіктері қалыптасады. Сөздердің мағыналық құндылығы арқылы оқушылар
сөзді тілдік қатысым әрекетінде қолданып қана қоймай, солар арқылы бала
санасында белгілі бір ұғым қалыптасады. Лексикалық тұлғалардың мағыналық
құндылығын ажыратуға арналған жұмыстар екі жолмен жүргізідді:
1. Лексикалық негіздердің құрылымын техника - ғылыми
терминдер атаулары мен жалқы есімдер алынып тасталынды.
Себебі мұндай сөздер ауызекі тілде де оқулық мәтіндерінде де
жиі қолданылады.
Мұндай сөздер оқушылардың пәндік сабақтарында кеңірек
түсіндіріліп, ұғындырылады.
2. Лексикалық негіздерді іріктеуде көп мағыналы сөздер алынды.
Көп мағыналық қасиеттері жоқ сөздер алынып тасталынды.
Мысалы,
Жазғытұрым- көктем мен жаздың түйскен кезі. Көктемнің аяғы
Жаздың басы.
Жазу-сызу- жазба жұмыстар.
Тамыржеміс- жерде өсіп, өнетін жемістер (сәбіз, жуа т.б.).
12
Тана- бұзау мен сиырдың аралығындағы кдра мал жасы. Тамыз- ай аты.
Нәтижесінде бірінші сыныпта- 954 сөз, екінші сыныпта- 1027 сөз, үшінші
сыныпта- 1484 сөзг төртінші сыныпта- 1036 сөз
қалды-
3. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер.
Тіл - қоғамдық қүбылыс болғандықтан, бастауыш сынып оқушыларына құр
сөздерді жаттатқызғанымыздың пайдасы шамалы, сол сөздердің басқа сөздермен
тіркесе алуы, өзіне жұрнақтар мен жалғаулар жалғай алу қабілеттерінің болуы
керек. Мұндай қасиеттері болмауы балшалрдың сөздік қорын молайтпайды.
Сөздерді сөзжасам қасиеттеріне қарай таңдау арқылы балаларда мынандай
дағдылар қалыптасады: сөйлем құрастыру жолдарын үйренеді, сөздердің
мағналарын жете түсінеді, жүрнақтар мен жалғаулардың жалғану ерекшеліктерін
іс-жүзінде үйрене алады. Мысалы:
Шөптегі- шөптің үстінде, ішіндегі. Шөптей- шөп сияқты. Шөпті- шөбі бар жер.
Шөпше-шөп сияқты
Деген сөздердің барлығы "шөп" деген сөздің мағынасы
түсіндірілетін болғандықтан алынып тасталынды. Оның үстне бұл сөздер көп
мағына бермейді Сипатта- бір адамды немесе затты сипаттау Сипаттағы-
түріндегі Сипаттама- бір адамды сипаттау нәтижесінде жазылған жазу Жаз- бір
нәрсені жазу
Жазғандай — бір адамның жазуын басқа адамның жазуымен салыстыру
13
— адамға жазу жаздыру т.б. сөздер алынып тастадды. й сөздер баланың
сөздік қорын молайтпайды, қайта құр ясаттанды болып, бала санасына ауырлық
түсіреді. Мұндай сөздерді балалар сөзжасамды оқыған уақытында өздері
іүрлендіріп.қолдана алады. Нәтижесінде бірінші сыныпта- 612 сөз, екінші
сыныпта- 754 сөз, үшінші сыныпта- 1081, төртінші сыныпта- 1219 сөз қалды.
4. Тіркесу қабілеттері жоғары сөздер.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту үшін алдымен оны
сөйлеуге, сөйлем құрауға үйрету қажет. Сөйлемді к^рау кезінде оқушылардың
бойында сөздерді дұрыс орналастырып, сөздерді бір бірімен байланыстыра білу
екенділіктері қалыптасады. Мұндай мақсатқа жету үшін оқушыларда тек
грамматикалық білімнің болуы жеткіліксіз.
Сондықтан, оған сөздік қорда молайту ж^ыстарында басқа сөздермен
байланысу қабілеті бар сөздерді іріктеп беру керек. Бұл сөздер оқушының
гармматикадын алған білімдері қалыптастырудың негізі болып есептелінеді.
Сөздердің тіркесу қабілеттері ескерілгенде олардың стилистикалық тұрғыдан
нейтральды тұрған жағдайы да ескерілді. Мысалы, "таза" деген сөз мағынасы
"ақ кіршіксіз" болғандықтан ол адамға (таза жүрек, бойы таза), іс-қимылға
(таза іс, таза жұмыс), заттың сын-сипатын білдіруде (таза киім, таза бұлақ)
қатысты болып тіркесе алады. Керісінше оқулықтардағы кейбір сөздер
өздерінің тіркесу Қабілеттері аясы тым тар болуына қарай алынып тасталынды.
Мысалы: қалбаңда, қалбаңдай сөздерін тек зат есімге ғана тіркесе алады, ал
қалғып-мүлгіп сөзі тек адамға ғана тіркесе алатындығы көрінеді.
Осындай сөздер бастауыш мектеп оқушыларығың сөздік Қорын молайтуда
берілетін лексикалық тұлғалар құрамынан алынып тасталынды. Себебі,
мұндай сөздердің тіркесу қабілеті болмағандықтан, ол оқушылардың сөздік
қорын молайтпайды.
14
Нәтижесшде:
і сынып оқушыларына берілетін лексикалық негіз-257 сөз.
і сыныпта- 416 сөз
і сыныпта- 733 сөз
Төртінші сыныпта- 862 сөз іріктелініп алынды. Сөздерд іріктеу негізінде
оқушыларға лексикалық минимум іріктелініп алынды. Сонымен, бұлар бастауыш
мектепте оқытылатын лексикалық минимумның басты белгілері.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының сөзДк қорын молайту жұмыстары
сөздің мағыналық құндылығы, қолданылуы сирек, сөз жасамдық қасиеттері,
сөздердің тіркесу қабілеттері тұрғысынан жүргізіледі. Бұл үшін гсөздік
қорды молайту сабақтарының құрылымын және сабақты өту әдіс-тәсілдерін білу
қажет.
2. Сабақгың кұрылымы және оны өтудің әдіс-тәсілдері.
Сабақ-оқыту үрдісінің ең кіші бөлшегі, қүрылыс материалы, "клеткасы"
(В.В.Давыдов). Сабақта бүкіл оқыту үрдісінің бет-бейнесі, мақсат-міндеттері
мен мазмүндары айқын көрінеді. Сабақ арқылы бүкіл оқыту үрдісінің бағыт-
бағдары анықталады. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларыга есім сөздерді
ұғындыру сабақтарының сабақтарының қүрылымы мен оны өтудің әдіс-тәсілдерін
жетілдіру арқылы есім сөздерді үғындыру мәселесінің мақсат-міндеттерін
жүзеге асыру ісі дұрыс үйымдастырылады. Бірақ, барлық сабаққа бірдей тиімді
"әмбебап" сабақтық Қ^рылымын және оны өтудің әдіс-тәсілдерін жасап, оны
қолдану мүмкін емес. Сонда даг сөздік қорды байыту мақсатында Жүргізілетін
сабақтардың мақсаты мен міндеттерін, бағыт-бағдарын біріктіретін
әдістемелік, педагогикалық, психологиялық негіздемелерге сүйене отырып,
әдістемелік жүйе жасау қажет.
15
Бастауъш1 мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мақсатында
^ургізілетін сабақтардың өзіндік мынадай белгілері анықталды: сөздерді
сіңіруде оқушыларға проблемалық ситуация жасау; сіңірілген сөздерді
практикалық жүзеге асыруда оқушылардың өз бетінше жұмыстар жүргізуі;
оқушыларға берілетін жаңа материаддар мен өтілген материалдардың
байланыстылығы болуы. Сабақтарда мұндай белллердің қалыптасу дәрежесі
әртурлі. Бұлар кейбір сабақтардың бір бөлігін ғана қамтыса, кейбір
сабақтардың өн бойынан көрініп тұрады. Сабақ құрылымы жалпы дидактикапық,
психологиялық, әдістемелік ғылыми негіздемелерге сәйкестендіре берілуі
тиіс. Ондай сабақтың құрылымы мынадай:
Сабакцың күрылымы
1
1
Сабақтың Сабакдың Сабакдтың
дидактикалық әдістемелік психологиялық
закдмлтл қга заң
рға дыл
ықг
арғ
а
(сабақкд (окушылардың (оқушылардың ақыл-
берілетін уақыт ақыл-ой әрекетін ой әрекетінің
көлемі мен баскдруға негіздері).
кезеңдері). арналған әдіс-
тәсілдер жүйесі.)
Сабақтың дидактикалық закдылықтарға сәйкестендрілуі Уақыт
өлшеміне байланысты. Сабаққа уақыт өлшемн беру-
іб
[
оқушыларды басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддер жүйесі (сабақтың
әдістемелік жағы) мен оқушылардың психологияльқ жаС ерекшеліктеріне
байланысты ақыл-ой әрекетінің кезеңдеріне (сабақтың психологиялық жағы)
тәуелді болады.
Сабақтың әдістемелік және психологиялық жақтарының арасындағы байланыс
оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқаруға лайықталған әдіс-тәсіддерді
оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктеледі.
Есім сөздерді ұғындыру сабақтарында оқушыларға сөздерді үйрету
кезінде, сол үйренген сөздерді практикалық жүзеге асыру кезінде оқушылар
мен мұғалімнің арасында байланыс анықталады. Мүндай байланыс
сабақ қүрылымының әдстемелік жағын қүрайды.
і
17
Мұғалім мен оқушының арасындағы қатынас
Т
ғылыми-әдістемелік дайындығының болуы.
Оқушылардың білімді сіңіруге дайындығының болуы.
1
Сабақгың мақсатына қараи
(көлемі, практикалық
мәнділігі, проблемалық
ситуация туғызу мүмкіндігі) сабақ мазмұнын анықгау.
Оқушылардың білімді сіңіруге түрткісінің болуы.
Окушылардың ақыл~ой
өрекетін басқаруға арналған
өдіс-тәсілдерді таңдау
(оқушының білімі мен біліктілігін есепке алу).
Окушылардың берілген білім жөнінде мағлұматтарды білуі.
Мөселені қою және оны
Сабақ құрылымының
мазмұнға сай екендігі туралы піешім кдбылдау.
Болжамды талдау жасау.
Окушылардың білімді сіңіруде жалпы дағдылары мен икемділіктерінің болуы.
18
Теориялық білімге сәйкес талдау жасау.
г
"Габақга жүргізілген ^^ұмысты Қорытынды жасау.
бағалау, қорытывдылау.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын
жүргізуде мұғалімдердің мынадай ғылыми-теориялық әдістемелік
дайындығы болуы керек: -Қазіргі заман талабына сай оқытудың
ғылыми-теориялық негіздерін білу,
-Өтілуге тиісті сабақтың мақсатына сәйкес оның көлемін,
мазмұнын, жаңашылдығын, практикалық мәнділігін білу; -Сабақты өту барысында
оқушылардың блімі мен біліктілігін, есепке ала отырып үтымды, пайдалы
әдістемелік әдістерді іріктей алу.
-Берілетін білімнің оқушының жас ерекшелігіне сәйкес таңдау; -Сабақ
құрылымы мақсатқа сай екеіщгі туралы шешім қабылдау; -Білімді сіңіру
мақсатында тапсырмалар жүйесін жасау.
Оқушылардың мынадай дайындығы болуы керек; -Сабаққа деген қызығушылығы,
сабақ оқуға түртысінің болуы; -Берілген білім жөнінде мағлұматтарының
болуы; - Оқу, жазу, сөйлеу дағдылары болуы; -Тапсырмаларды шешуде белгілі
ақыл-ой операцияларын орындай алуы.
Осындай талаптар орындалған сабақтың үлгі-жоспары: Сабақтың
тақырыбы:"Сөз". Сабақтьщ мақсаты мәндес сөздердің ерекшеліктерін,
қасиеттерін, анықтамасын балаларға меңгерту.
19
Сабақтың алғашқы бөлігінде оқушыларға өз бетінше орындайтын
тапсырмалар береміз: 1-тапсырма Мұрат жай жүрді. Асқар жай түскенін көрді.
Самат, дастарханды жай. сөйлемдеріндегі "жай" сөзі Асхат асыкдай ^үрді
сөйлеміндегі "асықпай" сөзімен мағыналас бола ала ма?" 2-тапсырма Сұлу,
кәрі, ескі, сымбатты, көне, көрікті, мосқал, қарт, ежелгі сөздерінен мәндес
сөздерді тауып, бөлек жазьңдар. 3-тапсырма Момын, жуас (адам, бала, қой,
түйе, жылқы) қисық, қыңьір (адам, ағаш) сөздері жақшаның ішіндегі
сөздердің қайсысымен тіркесе алады?
Тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әр сөйлемд оқып талдайды.
Бұл сөйлемдердегі берілген сөздердің мағыналарын табады. 1-
сөйлемдегі "жай" сөзі "асықпай" сөзімен мағыналас болатындығын
аңғарады. Мұндай проблемалық тапсырмалар оқушылардың өзіндік
ойлауын қалыптастырады, дамытады.
Екінші тапсырмада оқушылар "сұлу" сөзіне мағыналас сөзді табу ушін оны
кәрі, ескі т.б. сөздердң барлығымен салыстырып шығады. Сол сияқты "кәрі",
"ескі" сөздеріне де осындай тәсіл арқылы барлық сөздерді теліп шығады.
Осының негізінде оқушылар мағыналас сөздерге тән қасиеттер мен
ерекшеліктерді таниды, олардың анықтамасын айқындап, түсінік береді.
Үшінші тапсырманы оқушылар теориялық ойлау тұрғысынан жасайды. Сөздер^
бір-бірімен тіркестіреді. Болжамдар жасап,соның арасынан дұрысын таңдайды.
Мұнан кешн оқушыларға келесі мазмұндағы тапсырмалар жүйесін береміз: 1-
Жаттығу
1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз1' сөйлемдеріндегі қандай
"Әсем" сөзіне мәндес сөздер табута болады, Себебін түсіндір.
20
2-таПСырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады.
Керекті сөздер: тал, әдет.бұлт, күн.
3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,
сөздерден сөйлем құрыңдар.
2- жаттығу
1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен
мәндес екенін табыңдар. "Бұлақтың суы таза болады",
"Бұлақтын суы суық болады", "Бұлақтың суытұнық болады".
2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын
тусіндір. "Жаңадан туылған ботаның көз мөлдіреп тұрады."
3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,
сөздерден сөйлем құраңдар.
3-жаттығу
1-тапсырма. "Даңқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма?
Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауьіржан Момышұлының даңқы
тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған",
"Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."
2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.
Керекті сөздер: атақты, белгілі, келбетті, көрнекті, әдшті т.б.
3-тапсырма. Қазақ халқының даңқты ұлдарын атаңдар.
4-жаттығу
1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер
мәндес.
"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз
санасын жұмыддырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақыл-ойы
жоғары болады".
2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре
аласыңдар.
Керекті сөздер:адамг ағаш, тау, өзен
3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерд атаңдар.
Дәлелдеңдер.
21
Жаттығулардың алғашқы жаттығулардан айырмашылығы
тапсырмалар елеусіз түрде қиындатылды. Нрінші
топтағы жаттығудың бірінші тапсырмасы оқушылардың
бойында мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат алатын болса,
екінші тапсырмадан мәндес сөздердің қасиеттерін,
ерекшеліктерін ұғынады, үшінші тапсырмада сөздерді
мағынасына қарай тіркестіруді үйренеді.
Екінші топтағы жаттығудың басты айырмашылығы
мұнда алғашқы жаттығудан мәндес сөздер туралы алған
білімдерін дамыту, оны басқа жағдайларға көшіру
қабілеттерін нығайту. Екінші топтағы жаттығулардың бірінші тапсырмаларында
мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат беріп, мәндес сөздердің кдсиеттерін
түсіндіретін тапсырмалар беріледі, екінші тапсырмалар сөздерді мағыналарына
қарай тіркестіру қабілеттерін дамытуға арналады, үшінші тапсырмалар
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға арналады.
Үшінші топтағы тапсырмалардың құрылымы мынадай болып келеді. 1
-жаттығу
1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес сөзді табыңдар.
"Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді. Медициналық
институттың айбынын асқақтауға сондағы мамандар ат салысуда"
2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді жинаңдар.
3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады. 2-жаттығу
1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі Әмір" сөзіне
мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: нөкер, батыр, ерг ел
билеуші, патша, хан, әкім 2-тапсырма. "Әмір", "хан",
"батыр" сөздерін өзара байланыстырып сөйлем кұраңдар.
22
3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не
білесіҢДер?
3-жаттығу.
1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып
алдьшда мерейі үстем болды" сөйлеміндегі "мерей"
сөзіне мәндес сөздерді табыңдар.
2-тапсырма. Қоянды сипаттандар.
Есек ...
Мысық ...
Түйе ...
Ешкі ...
3-тапсырма. Бүрысы қайсысы, дүрысы қайсысы?
Жылқы сорпа ішті,
Мысық шөп жеді,
Ит алма жеді,
Бұзау сүйек кемірді.
4-жаттығу
1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның
садағасы" деген мақалдағы "ар" сөзінің мағынасын түсіндір
төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар: ұлт, намыс, ауру.
2-тапсырма. "ар, ұлт, намыс" сөздерінен мағыналық реттеріне
қарай сөз тіркестерін қүраңдар.
3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан
аулақ болу керек.
Үшінші топтағы жаттығулар оқушылардың шығармашылық
Қабілетін арттыруға арналған. Алдынғы топтағы
Жаттығулардан алған білімдерін оқушылар кейінгі деңгейдегі
Жаттығуларда кеңінен қолданады. Бұл олардың сөздік
Қорындағы сөздерді белсенді қолдануға дағдыландырады. Сол
аРҚылы оқушылардың актив сөздік қолы дамиды. Бұл
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтады.
23
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздк қорын молайту ябақтарының
құрылымы мынадай болады: і) Қоғамның әлеуметтік тапсырысы
Казіргі кезеңдегі қоғамның даму үрдісіне қарай мектептің міндеті
оқушыны жан - жақты дамыған жеке бас тұлға тәрбиелеп шығару.
Оқушылардың толыққанды дамып шығуына оның сөздік қорының мол болуыда әсер
етеді. Сөздк қоры мол, сөздерді орынды қоддана алатын адам қоршаған
ортасы мен еркін араласа алатын, өз пікірін толық жетізеді. Бұл адламның
өзіндік жеке-бас тұлғанаың қасиеттерінің дамуына ыкдал етеді. Сондықтан,
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қоғам тапсырыстарының бірі.
2) Оқыту мақсаты мен мазмұны.
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру жұмыстарының басіы
мақсаты оқушыларға лексикалық минимум беру арқылы олардың актив сөздік
қорын молайту. Бастауыш мектеп оқушыларьш арнайы жасалынған жаттығулар
жүйесі арқылы олардың бойында сөйлеу дағдылары мен икемділіктерін
жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, тәрбиелік, білімділік,
дамытушылық негізінде құрылған сабақ өту қажет. Мұның барлығы сабақтың
мазмұнын құрайды.
3) Мүғалімнің тәсіддер қолдану жүйесі.
Әдістеме ғылымында әдіс пен тәсілдің ара-қатынасын
ажыратарлық пікірлер аз кездеспейді. Сол пікірлерді негізге ала отырып, біз
әдіс деп - оқытушының ғылым негіздерін оқушыға тиімді және терең жеткізуге
арналған іс-әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл деп — сабақ мақсаты мен
мазмұныга қарай іріктелініп алынған оқытушының тиімді практикалық іс-
әрекеті. Бастауыш Мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарында
ьіұғалім мынадай тәсілдерді қолданады: а) хабарлау тәсілі;
24
ә) түсіндіру тәсілі;
5) сұрақ қою тәсілі;
в) пікірін сұрау тәсілі.
4)Оқушылардың сабақ ' үстінде орындайтын ақыл-ой
операциялары
а) Теориялық ойлау.Оқушылар жаттығулардың өн бойында
кездесетін проблемалық ахуалдарды шешу үшін өздерінің
бұрыннан қалыптасқан білімдерін жаңа жағдайға көшіру
кезеңінде теориялық ойлауы калыптасады.
ә) Болжам тексеру.
Оқушылар жаттығуларды тапсырмаларды орындау барысында
бірнеше бөлімдер дұрыс бүрыстығын тексереді. Мысалы
мынадай тапсырма болсын: "Ажар" сөзіне мәндес сөздерді
тауып жазыңдар. Керекті сөздер: көрікті, әдемі, көрік, әлпет,
жүз, сұлу, ебедейсіз, жатан, бет, көріксіз. Оқушылар ажар сөзін
әр сөзге теріп мысалдар арқылы өзіне мәндес сөздерді іздейді.
Сол арқылы болжамдар жасайды.
6) Қорытынды шығару. Оқушылар болжамдарының арасынан
дұрыстарын таңдап алып қорытынды шығарады. Қорытынды
шығару барысында оқушылар өздерінің пікірлерін дәлелдеу,
оны басқа болжамдармен тексеру өзінің орындаған
жұмысының дұрыс бұрыстығын тексереді.
5.Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімдік Дағдыларды бекіту
мақсатында оқушыларға орындаған Жаттығуларына ұқсас, одан сәл қиындау
секілді жаттығулар беріледі. Бірнеше ұқсас жаттығулардан кейін оқушылардың
бойында дағдылар қалыптасады.
6. Жалпыланған қорытынды жасау-сабақ үстінде орындалған Жүмыстардың
дұрыс не бүрыс тексергенінен жасалады. Мұндай Қорытынды оқушыларға не
жетпей жатыр, тағы қандай ^аттығулар дайындау қажет екендігін аңғару
керек.
25
7. УКалпы жұмысіы қорытындылау сабақ үстінде белсенділігімен,
біліктілігімен көзге түскен оқушыларды бағалау. Жаңадан өтілген материалды
бекіту.
3. Үйге тапсырма беру — оқушыларға сабақта орындаған ясаттығуларына ұқсас
жаттығуларды үй тапсармасыю қосу.
Нәтижеде оқушылар дұрыс сөйлеуге, сөздерд дұрыс құрауға дағдыланады
және сол білімдер жөнінде икемділіктері қалыптасады. Сонымен,
бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру сабағының құрылымы
мынадай:
Қоғамның әлеуметтік тапсырысы
Оқьпудың мак£аты мен мазмұны
Мұғалімнің әдіс-тәсілдерді қолдану жүйесі
Оқушының сабақ үстінде орындайтын ақыл-ой операциялары
Теориялық ойлау
-хабарлау -түсіндіру -сұрақ қою -пікірін сұрау,
Болжамды тексеру
Қорытынды шығару
Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімділік дағдылар мен
икемділіктерді бекіту.
26
Жалпыланған қорытынды жасау
Жалпы жұмысты қорытындылау
Үйге тапсырма беру
Қорыта айтқанда бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту
сабақтарының осындай құрылымы негізінде өтілген сабақ оқушылардың
теориялық-шығармашылық ойлауына ықпал жасайды, алған білімін көшіре
алушылық қабілетін дамытады, сөздік қорындағы сөздерді дұрыс пайдалану
дағдылары мен икемділіктері қалыптастырады.
27
тт 1 Бастауыш мектеп окушыларына лексикалық амал-төсілдер
арқылы есім сөздерді ұғындыру .
Тіл-адамзаттьщ қарым-қатынас құралы. Сөз-тілдің "құрьілыс материалы"
болғандықтан онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды.
Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, кубылыстардың, іс-әрекеттердің
т.б. мағыналары бейнеленеді. СөздіҢ осындай қызметіне орай
адамзат сөздерді тіркестіріп,сөйлемдер арқылы о№пікірлерін
білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі,
мағынасын сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді. Сондықтан оқушылардың дұрыс
сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-
көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің
мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал
бұл бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы
жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту
жұмыстары жүйелі, жоспарлы жүргізілген жағдайда ғана нәтижелі
болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындырға арналған
жұмыстарды кешенді түрде, жүйелі әрі жоспарлы жүргізу керек.
Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мэселесінде мұғалімнің
алдында есім сздерді ұғындыруға арналған лексикалық непздердің мағынасын
қалай ашып қандай амал - тэсілдерді қолдану Қажет деген секілді сұрақтар
тұруы орындыв. Себебі, дұрыс таңдалынып алынған лексикалық амал-тэсілдер
мен жаттығулар жүйесі жемісті істің нәтижелі болуының кепілі. Олай болса
оқушылар есім сөздерді лексикалық жаттығулар жүйесін құру қажет.
•
28
Сонымен бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорьн молайту мен сөз
мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай бағыттарда жүргізіледі:
0) Лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға
тиісті;
0) Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыс түрінде
болу керек.
0) Оқушыларға сөз мағынасын түрлі лекшкалық тәсілдер арқылы
ұғындыру қажет;
Бұл амал-тәсілдер өзара бірлікте жүргізілуі тиіс, біреуі: ескерілмей
қалған жағдайда жұмыс нәтижелі болмайды. 1. Лексикалық жаттығулар
проблемалық ахуал сипатында болуы.
Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасынрл адамның ойымен тығыз
байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып,
ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Адам ойланбаса өзінің ойлау
қабілеті дамымай, тоқтап қалады. ¥лы ақын Абайдың: "Тамағы тоқтық, көйлегі
көптік. Аздылар адам баласын" деуі де сондқтан,
Ойлау қабілетінңқ дамуына, жетілуіне проблема қажет. Сол проблеманы шешу
барысында адам қалай шешемін, қандай әдіспен шешемін деген секілді
түрткілік ойлау операцияларын жасайды. Мұны С.Л.Рубинштейннің "Мышление
обычно начинается с проблемы или вопроса, с удивления или недоумения, с
противоречия. Этой проблемной ситуацией определяется вовлечения личности в
мыслительный процесс" 107.47-деген пікірі толықтыра түседі және оны
А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер т.б. ғалымдар қостайды 108,64. Демек оқушыларға
сөз мағынасын ұғындыруда жаттығуларды проблемалық сипатта беру керек.
Проблемалық оқыту проблемалық ситуацияларды Шещу барысында оқушылардың
ойлау қабілеті мен қатар танымдық қызметін және шығармашылық қабілетін
дамыту оқыту түрі болса, проблемалық ситуациягосы
29
ісабілеттерді қалыптастыруға арналған жағдай. М.И.Матюшкин дроблемалық
ситуациялардың он түрлі ерекшелеп көрсетсе 74, р.В.Давыдов және басқалар
проблемалық ситуациялардың төрт ^үрін атайды:
0) Проблемная ситуация, возникающая при столкновение с
противоречие между имеющимися знаниями и теми
требованиями, которые возникает в ходе решения новых задач;
0) Проблемные ситуация возникающие при обноружении
противоречия между теоретически возможным путем решения
задачи и практической нецелесообразностью или
неосуществимостью его, а также между практически
достигнутым результатом и отсутсваем теоретического
обоснования (при данном состояние знаний и умений человека);
0) Проблемная ситуация, возникающая при столкновении с
новыми практическими условиями использования уже
имеющихся знаний;
4) Проблемная ситуация, возникающая при повторение между
системами сложившихся знаний и необлодимостью выбрать
лишь одну из них, которая может обеспечить правильное
решения задач 84.49.
Мұнан шығатын қорытынды: проблемалық ситуацияларда оқушының жаңа білімді
ескі білімдер көмегімен зерттеуі, шығармашылық қабілеттерді игеруіне
негізделетін проблемалық қиындықтың болуы шарт. Сондықтан бастауыш мектеп
оқушыларына сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:
а) оқушының белгілі бір мөлшерде білімі;
ә) жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу Жұмыстарын
жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;
б) Өтілген тақырыптарға негізделуі:
в) Оқушының жас ерекшеліктерін ескеру:
30
г) Проблемалық сипатта, проблемалық ситуация тутызатындай ясағдай жасауы:
2). Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыстары болуы керек.
Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу барысында, олардың игерген білімдері
"жарыққа" шығады. Оқушылар егер білімді жаттап алатын болса, онда ол өз
бетінше жұмыс істей алмайды, яғни білімді меңгермегендігі көрінеді.
Сондықтан өз бетінше жұмыстардың қызметі ерекше, бұл балалардың білімді
дұрыс игеруін қамтамасыз етеді. Өз бетінше жұмыстарда оқушыда дайын үлгі
болмайды, шешімін өзі табады және оны дәлелдейді. Бұл жөнінде
Н.А.Менчинская мен М.И.Моро былай жазған: "Главная особенность
самостоятелъной работы учащихся состоит в том, что в ходе такой работы
ученик лишается на какоето время привычной для него опеки со стороны
учителя, остается один на один с поставленной перед ним задачей. Выполшя
задания, ученик должен испробовать свои силы и, оприаясь на собственные
знания, умения и навыки, на собственную наблюдательность, сообразительность
найти ггуть его решения и довести его до благополучного конца" 106.21.
Б.Ысқақов сөздік жұмыстары сқушылардң ойлауы мен сөйлеуіне пайдалы
екендігін атай келе, сөздік жұмыстары негізінде оқушылардың өз бетінше
жұмыс істеу дағдылары қалыптасатындығын: "Тиімді жүргізілген сөздік
жұмыстарды оқушыларға "сөз" ұғымын түсіндіруге көмектеседі... сөздік
жұмыстары процесінде оқушылардың дербес ойлана, кеңірек сөйлеуіне, өз
бетінше сөздер таба білуіне көбірек көңіл бөлінеді. Дәлірек айтқанда сөздік
жұмыстарын жүргізу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары
қалыптаса бастайды" 68.98-деп атайды.
Оқушылар сөз ұғымын игеру барысында: а) ақыл-ой амаддарын меңгереді.
31
ә) Бір құбылысты екінші құбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын
дәлелдей алады.
б) Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
көріп, түсінеді, сол арқылы, тіл закдылықтарын мщгереді.
в) Оқуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне
қанағаттанушылық әсерінен,
г) Өтілген материалды қолдана алуды үйренеді.
ғ) Жаңа сабақты меңгереді т.б.
Өз бетінше жүргізілген осындай жұмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен
икемділіктердің қалыптасуы жетіледі:
а) Сөз мағынасын дұрыс түсіну барысында сөздерді орынды
қолданып, дұрьіс сөйлеу дағдылары;
ә) Сөз мағынасын жете түсіну барысында кітапты түсініп оқу дағдылары;
б) Өзі шешім қабылдау икемділігі;
в) Өз шешімін дәлелдеу икемділігі;
г) Білімді көшіре алушылық икемділігі;
ғ) Заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу
икемділігі;
З.Сөз мағынасын түрлі лексикалық (синонимдер, омонимдер, сөздердің көп
мағыналығы, антонимдер) тәсілдер арқылы ұғындыру
Оқушыларға есім сөздерді ұғындыруға арналған лексикалық амал-тәсілдер
негізінен сөздің мағынасын жаьғжақты түсіндіруге арналады. Олар мыналар:
а) Сөз мағынасын ашутәсілі;
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі;
б) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі;
в) Сөз мағынасын антонимдер арқылы түсіндірутәсілі;
г) Сөз мағынасын омонимдер арқылы үғындырутәсілі;
а) Сөз мағынасын ашутәсілі.
32
Бастауыш мектеп оқушыларының сөз мағынасын оны түсінуі оның сол сөз
туралы түсінігі, ұғымы пайда болуының кепілі. Сондықтан балаларға свздің
жеке тұрған мағынасын да, сөйлем ішінде тұрған мағынасын да бірдей
түсіндіру керек. Оқушылар сөздің мағынасын анық түсінуі үшін оны өздері
іздеп тауып, болжам жасауы қажет. Болжам пікірлері негізінде сол сөздің
мағынасы жөнінде бала санасында ұғым трінде қалыптасады. Оқушыларға сөз
мағынасын түсіндіру жұмыстарында мынадай тапсырмалар жүйесін беру керек:
Мысалы, жаманат-суық әңгіме, суық хабар есту. 1-тапсырма. Көрші ауылда
болған жаманат сол заматтаақ бізге келіп жетті. Мынау жаман ат . Асқар
кешегі тірлігінен кейін жаман атқа ие болды. Осы үш сөйлемдегі "жаманат"
сөзінің мағынасы "суық хабарға" сәйкес келе ме?
2-тапсырма. "Жаманат" сөзінің түсінігін беріңдер. Бұл сөздің мағынасы
оқиға, зат, құбылыс, әқгіменің қайсысына қатысты. 3-тапсырма. Жаманат сөзін
қандай сөздермен тіркестіре аламыз: адам, жануар, зат, құбылыс т.б.
Осындай тапсырмаларды орындау барысында оқушы санасында мынадай ой-
қорытындылар қалыптасады:
0. Жаманаттың мағынасы: суық хабар.
0. "Жаманат" бірінші сөйлемде көрінгендей оқиғаға байшнысты.
Себебі, екінші ауыл бірінші ауылда болған жағымсыз оқиғаны
есітіп отыр. Яғни "жаманат" белгілі бір оқиғалар жөнінде
айтылған хабар.
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі.
Оқушыларға сөздердің көп мағыналығын түсіндіру қажеттілігі ұғым
қалыптастыруды жеңіддетуден туады. ¥ғым белгілі бір қүбылыс, оқиғалардың
т.б. ұқсас белгілері мен айырым белгілері негізінде қалыптасады.
Оқушылар сөздің көп мағыналығын
33
ұғынған жағдайда ғана образды сөйлей алатын болады. Ол үшін
мынадай тапсырмалар беріледі:
1-тапсырма. Сыртқа шықсақ даланы қараңғылық басыпты. Көңіл
қараңғылығын кім ашады, кім сәуле шашар екен деген
сөйлемдердегі "кдраңғылық" сөзінң мағынасын ажыратыңдар.
2-тапсырма. қараңғылық басыпты деген сөз тіркесіндегі
"қараңғылық" сөзінің қандай мағыналық жағы "көңіл
қараңғылығы" сөз тіркесінде қолданылып тұр.
3-тапсырма. Қараңғылық сөзі мына сөздердің қайсысымен
тіркеле алады: тау, жолдас, жануар гбасты Себебін түсіндір.
3) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі.
Синоним сөздер-қазақ тілінің байлығы. Сөз мағынасын ұғындыру
жұмыстарында синоним сөздерді қолдану бұрыннан қалыптасқан әдістердің
қатарына жатады. Синоним сөздердің қасиеттерін оқушылар үйренуі арқылы
балалар салыстыру, мағынаны дәл түсіндіру, ойын толық жеткізу қабілеттеріне
ие болады. Сондықтан оқушыларға сөз мағынасын түсіндірер кезеңдерде
синонимдерді мынадай жағдайларда қолдану керек:
0. Берілген сөзге синонимдер табындар,
0. Сөйлемде қалып кеткен сөзге сөз тап. Осы сөзге синсним сөз
табыңдар.
0. Бірнеше сөздердің арасынан синоним сөздерді табу.
0. Берілген сөйлемдерден мәндес сөздерді табу.
0. Синонимдік қатар жасау.
Бірінші жағдайда оқушылар синонимдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz