Қылмыстық зардаптар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау . І. Қылмыстық зардаптардың ұғымы.
І . 1. Қылмыстық зардаптардың түсінігі және олардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І . 2. Қылмыстық зардаптардың нысандары және түрлері. Материалдық және формалдық құрамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Тарау . ІІ. Қылмыстық зардаптардың маңызы
ІІ . 1. Қылмыстық зардаптардың қылмысты саралау үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІ . 2. Қылмыстық зардаптардың жаза тағайындау үшін маңызы ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау . І. Қылмыстық зардаптардың ұғымы.
І . 1. Қылмыстық зардаптардың түсінігі және олардың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
І . 2. Қылмыстық зардаптардың нысандары және түрлері. Материалдық және формалдық құрамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Тарау . ІІ. Қылмыстық зардаптардың маңызы
ІІ . 1. Қылмыстық зардаптардың қылмысты саралау үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ІІ . 2. Қылмыстық зардаптардың жаза тағайындау үшін маңызы ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының Конституциясының І – бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі бекітілген.
Құқықтың заңи функциялары реттеу және қорғау болып табылатын болса қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып қоғамдық қатынастарды құқық бұзушылықтың ерекше ауыр түрі болып табылатын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды.
Қылмыстық жауаптылық өрісінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру қылмыс жасаған тұлғаларға «тең шараны», «бірдей көлемді» қолдануға ғана негізделе алады. Осының барысында шама мен көлемнің абсолюттік теңдігі қаншама дәлірек болса кінәлі тұлғаға қолданылатын жауаптылық соншама тиімдірек және әділеттірек болады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтағы жауаптылықтың бірде-бір негізі ол тұлғаның қылмыс жасауы, себебі оны жазаға тартудың шегі болып оның іс-әрекеттерінің шегі табылады. Міне, сондықтанда қылмыстық құқықтың бүкіл мазмұнында орын алатын «қоғамдық қауіптілік» категориясын зерттеу ерекше маңызды болып табылады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтың осынау іргелікті категориясының теориялық жағынан зерттелу деңгейінің әлі де болса төмен екендігін және оның практикалық қажеттіліктерді өтей алмайтындығын өкінішке орай атап өтуге тиіспіз. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып «қоғамдық қауіптілік» ұғымының көп деңгейлі, көп аспектілі сипаттамасының барысында қоғамдық қауіптіліктің негізгі компоненттерінің бірі қылмыстық салдар (зардап) мәселесіне құрылымдық-жүйелік талдау жасаудың маңызы өте жоғары деп есептейміз.
Заң әдебиетінде қоғамдық қауіпті салдармен байланысты мәселелер әрдайым терең және тұрақты қызығушылықты туындатып келеді. Бұл тақырыпқа бірнеше монографиялар жарық көрген атап айтар болсақ: Н.Ф. Кузнецова «Қылмыстық жауаптылық үшін қылмыстық салдардың маңызы» (1958 ж), А.С. Михлин «Қылмыс салдары» (1969 ж) және В.В. Мальцов «Қоғамдық қауіпті салдардың қылмыстық құқылық мәселесі (1989 ж). Сонымен қатар Я.М. Брайнин, В.К. Глистин, Ю.А. Демидов, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, Н.И. Коржанский, Г.А. Кригер, В.Н. Кудрявцев, Б.С. Никифиров, А.А. Пионтковский, В.С. Прохоров, А.Н. Трайнин, Е.А. Фролов, Т.В. Церетели және басқа да бірқатар ғалымдар өздерінің еңбектерімен қылмыстық салдар теориясына өз үлестерін қосқан.
Қазақстан Республикасының Конституциясының І – бабында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі бекітілген.
Құқықтың заңи функциялары реттеу және қорғау болып табылатын болса қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып қоғамдық қатынастарды құқық бұзушылықтың ерекше ауыр түрі болып табылатын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды.
Қылмыстық жауаптылық өрісінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру қылмыс жасаған тұлғаларға «тең шараны», «бірдей көлемді» қолдануға ғана негізделе алады. Осының барысында шама мен көлемнің абсолюттік теңдігі қаншама дәлірек болса кінәлі тұлғаға қолданылатын жауаптылық соншама тиімдірек және әділеттірек болады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтағы жауаптылықтың бірде-бір негізі ол тұлғаның қылмыс жасауы, себебі оны жазаға тартудың шегі болып оның іс-әрекеттерінің шегі табылады. Міне, сондықтанда қылмыстық құқықтың бүкіл мазмұнында орын алатын «қоғамдық қауіптілік» категориясын зерттеу ерекше маңызды болып табылады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтың осынау іргелікті категориясының теориялық жағынан зерттелу деңгейінің әлі де болса төмен екендігін және оның практикалық қажеттіліктерді өтей алмайтындығын өкінішке орай атап өтуге тиіспіз. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып «қоғамдық қауіптілік» ұғымының көп деңгейлі, көп аспектілі сипаттамасының барысында қоғамдық қауіптіліктің негізгі компоненттерінің бірі қылмыстық салдар (зардап) мәселесіне құрылымдық-жүйелік талдау жасаудың маңызы өте жоғары деп есептейміз.
Заң әдебиетінде қоғамдық қауіпті салдармен байланысты мәселелер әрдайым терең және тұрақты қызығушылықты туындатып келеді. Бұл тақырыпқа бірнеше монографиялар жарық көрген атап айтар болсақ: Н.Ф. Кузнецова «Қылмыстық жауаптылық үшін қылмыстық салдардың маңызы» (1958 ж), А.С. Михлин «Қылмыс салдары» (1969 ж) және В.В. Мальцов «Қоғамдық қауіпті салдардың қылмыстық құқылық мәселесі (1989 ж). Сонымен қатар Я.М. Брайнин, В.К. Глистин, Ю.А. Демидов, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, Н.И. Коржанский, Г.А. Кригер, В.Н. Кудрявцев, Б.С. Никифиров, А.А. Пионтковский, В.С. Прохоров, А.Н. Трайнин, Е.А. Фролов, Т.В. Церетели және басқа да бірқатар ғалымдар өздерінің еңбектерімен қылмыстық салдар теориясына өз үлестерін қосқан.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30-тамызда қабылданған)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған)
3. Беляев Н.А., Фролов Е.А. Объект преступления, //Советское уголовное право. Общая часть// М., 1977 г.
4. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основания в советском уголовном праве, М., 1963г.
5. Владимиров В. Значение причиненного материального ущерба для квалификации преступлений против личной собственности граждан, «Советская юстиция» 1956г. №17
6. Глистин В.К. Проблема уголовно-правовой охраны общественных отношений (объект и квалификация преступлений ), М., 1979г.
7. Дагель П.С. Проблема вины в советском уголовном праве,//Ученые записки Дальневосточного университета// 1968г. Вып. 21
8. Демидов Ю.А. Социальная ценность и оценка в уголовном праве, М., 1975г.
9. Джандарбеков И.А. Предотвращение виновным вредных последствий совершенного преступления и его уголовно-правовое значение, Автореф. дисс., М., 1988г.
10. Дурманов Н.Д. Понятие преступления, М. Л. 1948г.
11. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву, М., 1955г.
12. Ераксин В. Значение объективных и субъективных критерив для квалификации кражи и грабежа, «Советская юстиция» 1964г. №24
13. Землюков С.В. Уголовно-правовые проблемы преступного вреда, Новосибирск., 1991г.
14. Землюков С.В. Понятие вредных последствий и их правовое значение в советском уголовном праве, Автореф. дисс., М., 1983г.
15. Карпец И.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву, Канд.дисс. Л., 1954г.
16. Ковалев М.И. Проблемы учения об объективной стороне состава преступления, Красноярск 1991г.
17. Ковалев М.И. Советское уголовное право. Курс лекций, Свердловск 1971г. Вып. 1
18. Коваль М.П. Общая часть уголовного право. Учебное пособие (в схемах), Одесса 1999г.
19. Козаченко И.Я. Санкции за преступления против жизни и здоровья: обусловленность, структура, функции, виды, Томск 1987г.
20. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации, под ред. Скуратова Ю.И., М., 1998г.
21. Конституция СССР и дальнейшее повышение эффектвности норм уголовного права. Межвузовский сборник научных трудов, Свердловск 1980г.
22. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны, М., 1980г.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления, М., 1960г.
24. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений, М., 1972г.
25. Кудрявцев В.Н. Социологический аспект преступления,// Вопросы борьбы с преступностью// М., 1973г. Вып. 18
26. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности, М., 1958г.
27. Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении. Учебник для вузов, под ред. Кузнецовой Н.Ф., Тяжковой И.М., М., 1999г.
28. Лясс Н.В. Стадии преступной деятельности по советскому уголовному праву, Канд. Дисс. Л. 1952г.
29. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) Оқулық , . Алматы: 1999 ж.
30. Мальцев В.В. Проблема уголовно-правовой оценки общественно опасных последствий, Саратов 1989г.
31. Мальцев В.В. Пределы учета преступных последствий при конструировании санкций уголовно-правовых норм и назначении наказания, Автореф. дисс., Свердловск 1981г.
32. Михлин А.С. Последствия преступления, М., 1969г.
33. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть, М., 1996г.
34. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву, М., 1960г.
35. Пионтковский А.А. Учение о преступленияпо советскому уголовному праву, М., 1961г.
36. Проблемы совершенствования уголовного законодательства на современном этапе, Межвузовский сборник науных трудов, Свердловск 1985г.
37. Прохоров В.С. Преступление и ответственность, Л., 1984.
38. Реннеберг И. Объективная сторона преступления, М., 1957г.
39. Степичев С. Вопросы уголовной ответственности за кражу, «Соц. законность» 1963г. №9
40. Тимейко Г.В. Общее учение об объективной стороне преступления, Ростов на Дону, 1977г.
41. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления, М., 1957.
42. Трайнин А.Н. Учение о соучастии, М., 1941г.
43. Трайнин А.Н. Правильное понимание элементов состава преступления – необходимое условие для укрепления социалистической законности, «Соц. законность» 1956г., №5
44. Уголовное право. Общая часть, под ред. Козаченко И.Я., М., 1997г.
45. Уголовное право Общая часть: Учебник, под ред. Рарога А.И., М., 1998г.
46. Учебник уголовного права. Общая часть, под ред. Кудрявцева В.Н., М., 1996г.
47. Фефелов П.А. Общественная опасность преступного деяния //Советское государство и право// 1977г. №5
48. Фролов Е.А. Объект и преступные последствия при посягательстве на соц. собственность//Ученые записки Свердловского университета// 1968г. Вып.8
49. Харченко В.Б. Уголовное право Украйны. Пособие по подготовке к государственному (выпускному) экзамену, Харьков 1998г.
50. Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве, М., 1963г.
51. Бюллетень Верховного Суда РСФСР 1964г№4, 1963г. №3
52. Сборник постановленний Пленума и определений Коллегии по Уголовным Верховного Суда РСФСР, 1963-1964г., М., 1964г.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30-тамызда қабылданған)
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған)
3. Беляев Н.А., Фролов Е.А. Объект преступления, //Советское уголовное право. Общая часть// М., 1977 г.
4. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основания в советском уголовном праве, М., 1963г.
5. Владимиров В. Значение причиненного материального ущерба для квалификации преступлений против личной собственности граждан, «Советская юстиция» 1956г. №17
6. Глистин В.К. Проблема уголовно-правовой охраны общественных отношений (объект и квалификация преступлений ), М., 1979г.
7. Дагель П.С. Проблема вины в советском уголовном праве,//Ученые записки Дальневосточного университета// 1968г. Вып. 21
8. Демидов Ю.А. Социальная ценность и оценка в уголовном праве, М., 1975г.
9. Джандарбеков И.А. Предотвращение виновным вредных последствий совершенного преступления и его уголовно-правовое значение, Автореф. дисс., М., 1988г.
10. Дурманов Н.Д. Понятие преступления, М. Л. 1948г.
11. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву, М., 1955г.
12. Ераксин В. Значение объективных и субъективных критерив для квалификации кражи и грабежа, «Советская юстиция» 1964г. №24
13. Землюков С.В. Уголовно-правовые проблемы преступного вреда, Новосибирск., 1991г.
14. Землюков С.В. Понятие вредных последствий и их правовое значение в советском уголовном праве, Автореф. дисс., М., 1983г.
15. Карпец И.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву, Канд.дисс. Л., 1954г.
16. Ковалев М.И. Проблемы учения об объективной стороне состава преступления, Красноярск 1991г.
17. Ковалев М.И. Советское уголовное право. Курс лекций, Свердловск 1971г. Вып. 1
18. Коваль М.П. Общая часть уголовного право. Учебное пособие (в схемах), Одесса 1999г.
19. Козаченко И.Я. Санкции за преступления против жизни и здоровья: обусловленность, структура, функции, виды, Томск 1987г.
20. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации, под ред. Скуратова Ю.И., М., 1998г.
21. Конституция СССР и дальнейшее повышение эффектвности норм уголовного права. Межвузовский сборник научных трудов, Свердловск 1980г.
22. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны, М., 1980г.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления, М., 1960г.
24. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений, М., 1972г.
25. Кудрявцев В.Н. Социологический аспект преступления,// Вопросы борьбы с преступностью// М., 1973г. Вып. 18
26. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий для уголовной ответственности, М., 1958г.
27. Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении. Учебник для вузов, под ред. Кузнецовой Н.Ф., Тяжковой И.М., М., 1999г.
28. Лясс Н.В. Стадии преступной деятельности по советскому уголовному праву, Канд. Дисс. Л. 1952г.
29. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім) Оқулық , . Алматы: 1999 ж.
30. Мальцев В.В. Проблема уголовно-правовой оценки общественно опасных последствий, Саратов 1989г.
31. Мальцев В.В. Пределы учета преступных последствий при конструировании санкций уголовно-правовых норм и назначении наказания, Автореф. дисс., Свердловск 1981г.
32. Михлин А.С. Последствия преступления, М., 1969г.
33. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть, М., 1996г.
34. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву, М., 1960г.
35. Пионтковский А.А. Учение о преступленияпо советскому уголовному праву, М., 1961г.
36. Проблемы совершенствования уголовного законодательства на современном этапе, Межвузовский сборник науных трудов, Свердловск 1985г.
37. Прохоров В.С. Преступление и ответственность, Л., 1984.
38. Реннеберг И. Объективная сторона преступления, М., 1957г.
39. Степичев С. Вопросы уголовной ответственности за кражу, «Соц. законность» 1963г. №9
40. Тимейко Г.В. Общее учение об объективной стороне преступления, Ростов на Дону, 1977г.
41. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления, М., 1957.
42. Трайнин А.Н. Учение о соучастии, М., 1941г.
43. Трайнин А.Н. Правильное понимание элементов состава преступления – необходимое условие для укрепления социалистической законности, «Соц. законность» 1956г., №5
44. Уголовное право. Общая часть, под ред. Козаченко И.Я., М., 1997г.
45. Уголовное право Общая часть: Учебник, под ред. Рарога А.И., М., 1998г.
46. Учебник уголовного права. Общая часть, под ред. Кудрявцева В.Н., М., 1996г.
47. Фефелов П.А. Общественная опасность преступного деяния //Советское государство и право// 1977г. №5
48. Фролов Е.А. Объект и преступные последствия при посягательстве на соц. собственность//Ученые записки Свердловского университета// 1968г. Вып.8
49. Харченко В.Б. Уголовное право Украйны. Пособие по подготовке к государственному (выпускному) экзамену, Харьков 1998г.
50. Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве, М., 1963г.
51. Бюллетень Верховного Суда РСФСР 1964г№4, 1963г. №3
52. Сборник постановленний Пленума и определений Коллегии по Уголовным Верховного Суда РСФСР, 1963-1964г., М., 1964г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау – І. Қылмыстық зардаптардың ұғымы.
І – 1. Қылмыстық зардаптардың түсінігі және олардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І – 2. Қылмыстық зардаптардың нысандары және түрлері. Материалдық
және формалдық
құрамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..22
Тарау – ІІ. Қылмыстық зардаптардың маңызы
ІІ – 1. Қылмыстық зардаптардың қылмысты саралау үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ – 2. Қылмыстық зардаптардың жаза тағайындау үшін маңызы ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..64
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының Конституциясының І – бабында: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары екендігі бекітілген.
Құқықтың заңи функциялары реттеу және қорғау болып табылатын болса
қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып қоғамдық
қатынастарды құқық бұзушылықтың ерекше ауыр түрі болып табылатын қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғайды.
Қылмыстық жауаптылық өрісінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру қылмыс
жасаған тұлғаларға тең шараны, бірдей көлемді қолдануға ғана негізделе
алады. Осының барысында шама мен көлемнің абсолюттік теңдігі қаншама
дәлірек болса кінәлі тұлғаға қолданылатын жауаптылық соншама тиімдірек және
әділеттірек болады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтағы жауаптылықтың бірде-
бір негізі ол тұлғаның қылмыс жасауы, себебі оны жазаға тартудың шегі болып
оның іс-әрекеттерінің шегі табылады. Міне, сондықтанда қылмыстық құқықтың
бүкіл мазмұнында орын алатын қоғамдық қауіптілік категориясын зерттеу
ерекше маңызды болып табылады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтың осынау
іргелікті категориясының теориялық жағынан зерттелу деңгейінің әлі де болса
төмен екендігін және оның практикалық қажеттіліктерді өтей алмайтындығын
өкінішке орай атап өтуге тиіспіз. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып
қоғамдық қауіптілік ұғымының көп деңгейлі, көп аспектілі сипаттамасының
барысында қоғамдық қауіптіліктің негізгі компоненттерінің бірі қылмыстық
салдар (зардап) мәселесіне құрылымдық-жүйелік талдау жасаудың маңызы өте
жоғары деп есептейміз.
Заң әдебиетінде қоғамдық қауіпті салдармен байланысты мәселелер
әрдайым терең және тұрақты қызығушылықты туындатып келеді. Бұл тақырыпқа
бірнеше монографиялар жарық көрген атап айтар болсақ: Н.Ф. Кузнецова
Қылмыстық жауаптылық үшін қылмыстық салдардың маңызы (1958 ж), А.С.
Михлин Қылмыс салдары (1969 ж) және В.В. Мальцов Қоғамдық қауіпті
салдардың қылмыстық құқылық мәселесі (1989 ж). Сонымен қатар Я.М. Брайнин,
В.К. Глистин, Ю.А. Демидов, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, Н.И. Коржанский,
Г.А. Кригер, В.Н. Кудрявцев, Б.С. Никифиров, А.А. Пионтковский, В.С.
Прохоров, А.Н. Трайнин, Е.А. Фролов, Т.В. Церетели және басқа да бірқатар
ғалымдар өздерінің еңбектерімен қылмыстық салдар теориясына өз үлестерін
қосқан. Барынша толық зерттелгендер қатарында қылмыстық салдардың түсінігі
және түрлері, олардың қоғамдық қауіптілігінің (ауырлығының) критерилері,
салдарға тәуелді түрде қылмысты саралау мәселелерін жатқызуға болады.
Қылмыстық салдардың құрылымы, нысандары қылмыс жасаған адамдарға жазаны
дербестендіру мәселелеріне жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбеген. Басқаша
айтатын болсақ қоғамдық қауіпті салдар теориясы, қылмыстық заңның нақты
нормаларының мазмұнына, қылмыстық жауаптылықты дербестендіру барысында
практикалық жағынан қолдану үшін тиімді болып табылатын кепіл-кеңестерге
жол тартпай қалды. Сонымен қатар ең дұрыс теория, тіпті құқықтық реформа
және қылмыстық құқықты радикалды түрде қайта қарау кезінде де пайдасыз
немесе еленбей қалуы мүмкін, егер оның тұжырымдары өзінің логикалық
түйініне жетпесе заңнаманы және оны қолдану практикасын жетілдіру бойынша
айқын ұсыныстар қатарына енбей қалатын болса.
Норманың диспозициясында салдар екі жақты көрініс табады. Біріншіден,
нақты қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқылық қорғаудың астына ала және
қылмысты жүріс-тұрыстың типін анықтаумен, сонымен қатар қылмыс құрамын
функционалды түрде формализациялауға байланысты заңшығарушы осы жағдайда
мәнді болып табылмайтындарды дерексіздендіреді, бірақ олар іс-әрекетті
қылмыстық деп тануда ескерілуі мүмкін және маңызды, тән болып табылатын
салдарды диспозицияда жанама түрде көрсетеді. Екіншіден салдар, көп
жағдайда қылмыс құрамының міндетті белгілері бола отырып диспозицияда
дербес терминдер арқылы да жиі білдіріледі, ал терминдердің дұрыс таңдалуы,
тиісті салдардың нақты ерекшеліктерін дәл бағалау негізінде ғана мүмкін
болады.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауіптілігі сонымен қатар норманың
санкциясында бекітілетін жазаның түрі мен мөлшерінің қаталдығы арқылы да
бағаланады. Салдар неғұрлым ауыр болса басқа шарттардың тең болуына
қарамастан санкцияда қарастырылған жауаптылықта ауырырақ болады және
керісінше. Норманың санкциясын құрастыру барысында салдардың ауырлығының
дәл бағалануы нақты қылмыстарды жасағаны үшін тағайындалатын жазаның
әділеттілігінің алғы шарты болып табылады. Қылмыстық құқылық-норманы жүзеге
асыру деңгейінде қол сұғушылық арқылы келтірілген залалды нақтылау және оны
нормада білдірілген типтік түрімен салыстырудың құқықтық талабы қылмыстық
салдарды бағалаудың өзегі болып табылады. Осындай бағалау нақты түрінде
қылмыс оқиғасы анықталған сәттен үкім шығарылғанға дейінгі сот органдарының
құқық-қолданушылық қызметіне органикалық түрде кірістіріледі. Сонымен қатар
ол іс-әрекетті қылмысты деп тану үшін жеткілікті болып табылатын қоғамдық
қауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтауға, қоғамдық қауіпті іс-әрекетті
жасаған тұлғаларды жауаптылықтан босатуға, қылмысты саралауға және жазаны
дербестендіруге өте үлкен ықпал жасайды.
Біздің дипломдық жұмысымыз екі тараудан түрады. Қылмыстық зардаптың
ұғымы – деп аталатын бірінші тарауда біз қылмыстық салдар ұғымына,
түсінігіне жалпы аталған ұғымның құқықтық табиғатына қатысты мәселелерді
қарастырдық. Сонымен қатар біз жұмысымыздың кіріспе бөлімінде біздің
пікірімізше маңызды болып табылатын мәселе терминология мәселесін атап
өтуді жөн санаймыз. Себебі кейде қылмыстық салдар ал, кейде қылмыстық
зардап деп атау жиі кездеседі. Жалпы негізде айтқанда салдар әрқашанда
белгілі бір себептердің нәтижесі болып табылатындығы ешқандай дау
туғызбайды. Дегенмен салдардың барлығы бірдей жағымсыз бола бермейтіндігі
белгілі. Зардап әрқашанда жағымсыздық зиян, залал деген ұғымдарды
қалыптастыратын сияқты. Егер қылмыс қоғамда тыйым салынған, яғни болмауы
тиіс құбылыс деп ұғынатын болсақ оның салдары да белгілі бір жағымсыз
зиянды деген түсінікті қалыптастыратындығы сөзсіз ендеше қылмыстық салдар
дегеннен де қылмыстық зардап десек оның ұғынылуы айқынырақ болатын сияқты.
Дегенмен біз жұмысымыздың барысында кейде зардап ал, кейде қалыптасқан әдет
бойынша қылмыстық салдар деп атауды жөн санадық.
Қылмыстық зардаптың маңызы – деп аталған екінші тарауында
қылмыстық салдардың қылмысты саралау және нақты жазаны тағайындау үшін
маңызына қатысты мәселелерге талдау жасадық. Дипломдық жұмыстарға қойылатын
талаптарға сай жұмыстың құрылымына кіріспе, қорытынды бөлімдер және
пайдаланған әдебиеттер тізімі енгізілді.
Тарау – І. Қылмыстық зардап ұғымы
І – 1. Қылмыстық зардаптың түсінігі және олардың құрылымы
Адам қоғамдық тұлға бола отырып күн сайын өзінің айналасындағылармен
қарым-қатынастарға түсетіні белгілі. Адамның әрбір іс-әрекеті өзін қоршаған
өмір ағысына белгілі бір өзгерістерді туғызуға бағытталады. Адамның іс-
әрекеттерінің барлығы бірдей өзі өмір сүріп отырған қоғам, өзінің
айналасындағы өзге адамдар үшін үнемі пайдалы бола бермейді немесе қоғамға
қарсы мәнісі оның зиянды салдарды туғызатындығынан көрініс табады, яғни
қылмыс тек әрекет немесе әрекетсіздік жасаумен аяқталмайды, ол өзіне жүріс-
тұрыстың осындай түрімен келтірілген зиянды кірістіре отырып одан әрі
жалғасын табады.
Қылмыс арқылы келтірілген залалдың нақ өзі тиісті іс-әрекетке тиым
салуға және оны жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға алып келеді.
Кез-келген қылмыс әртүрлі күштердің, адамдардың іс-әрекеттерінің,
қоршаған ортаның, табиғаттың, әртүрлі механизмдердің өзара әрекетінің
нәтижесі болып табылады. Алайда тек адамның белсенді (әрекет барысында)
немесе енжар (әрекетсіздік барысында) жүріс-тұрысының көрінісі болып
табылатын күштер ғана заңи маңызға ие болады. Қылмыстық істі тергеу
барысында кінәлі адамның жүріс-тұрысынан басқа факторлардың барлығы тек
адамның жүріс-тұрысының рольін және қоғамдық қауіптілігін дұрыс бағалау
үшін ғана тексеріледі. Сондықтанда Нәтижеге келтіретін барлық адамдар мен
факторлар ішінен қылмыстық заң тек адамның жүріс-тұрысын ал осы фактордың
мүмкін болатын салдарының ішінен тек қылмыстық жазалануға жататын салдарды
ғана жасанды түрде оқшаулайды – деп жазған. А.Н. Трайнин пікіріне қосылуға
болады. 1
Кез-келген құбылысты зерттеуді оның пайда болуының себептерін
талдаудан бастаған дұрыс болады. Қоғамдық қауіпті салдар – адамның жағымсыз
жүріс-тұрысының нәтижесі, ол қылмыстың объектісін құрайтын қоғамдық
қатынастарға әсер етеді. Бұл қылмыстық құқық теориясындағы бастаушы ереже.
Бұл жөнінде Кудрявцев В.Н., Кузнецова Н.Ф., Михлин А.С., Никифиров Б.С.,
Коржанскии Н.И., және т.б. жазған. Сондықтан қылмыс салдарының маңызды
белгілері құқықпен қорғалатын объектінің және қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің
маңызды белгілерімен тікелей тәуелділікте болады және тек олардың
соңғысымен байланыста ғана ашылуы мүмкін болады. Бұдан шығатын қортынды
қоғамдық қауіпті салдар ұғымының анықтамасына қылмыс объектісінің және
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің қатынасын айқындау логикалық жағынан алдымен
талап етеді. Қылмыстық салдар объекті және қылмыстық салдар арасындағы
байланыстырушы түйін болып табылады. Сондықтан қылмыстық салдар бір жағынан
қылмыстық әрекетпен (әрекетсіздікпен) сипатталса екінші жағынан қол
сұғушылық объектісімен сипатталады 2. Ең алдымен қылмыстық салдар және
әрекеттің ара қатынасына тоқталу қажет. Қылмыстық іс-әрекеттің өзіндік
ерекшелігі оның қоғамдық қауіптілігінен көрініс табады. Қылмыстық іс-әрекет
өзіне объективтік және субъективтік белгілерді жасау мақсатында қылмыстық
құқық теориясы қылмыстық іс-әрекеттің объективтік және субъективтік
жақтарын бөлек қарастырады. Әрекет туралы құрамның объективтік жағының
белгісі ретінде қарастыра отырып біз оның объективтік қоғамдық
қауіптілігін, объективті қылмыстық залал келтіруді айтамыз. Қоғамдық
қауіпті іс-әрекет тұлғаның қылмыстық еркінің оның кінәсінің көрінісі болса
екінші жағынан іс-әрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың
қоғамдық зиянды өзгерістердің себебі болып табылады. Ендеше қоғамдық
қауіпті іс-әрекет объективтік және субъективтік екі белгіге ие болады.
Бірақ олардың қоғамдық қауіпті іс-әрекетке ықпал етуінің мөлшері мәселесі
әдебиетте әртүрлі шешіледі. Кейбір авторлардың пікірінше қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі тек ғана объективтік мазмұнға ие болады 3. Мысалы, П.С.
Дагель Қоғамдық қауіптіліктің объективтік сипаты қылмыс арқылы келтірілген
залалдың объективтік сипатымен шартталады. Сондықтан іс-әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі оның объективтік белгілерімен сипатталады (салдар, тәсіл, орын,
уақыт, объект және т.б.) – деп жазған 4. Басқа ғалымдардың пікірінше
Қоғамдық қауіптілік объективті-субъективтік ұғым себебі құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар жүйесі үшін қауіптілікті аталған
қатынастарға залал келтіруге бағытталған адамның ерікті және саналы іс-
әрекеттері ғана төндіре алады 5.
Жалпы қоғамдық қауіптілік және қылмыстың қоғамдық қауіптілігін
ажырататын В.С. Прохоровтың концепциясы да өзіндік қызығушылықты
туындатады. Қоғамдық қауіптілік категориясы қоғамға келтірілген барлық
зиянды білдіреді және ол оны келтірген тұлғаның әлеуметтік және өнегелік
саналарына және кінәсіне тәуелді емес және қалыптасуына оның барлық
элементтері қатысатын құбылыс – қылмыстың іргетасы болып табылады 5. В.В.
Мальцевтің пікірі бойынша қылмыстық іс-әрекетті жасаған тұлғаның іс-
әрекеттің қарқындылығы мен кінәсінің дәрежесі қоғамдық қауіптіліктің
объективтік және субъективтік белгілерінің негіздемесі болып табылады. 6.
Қол сұғушылықтың объектісіндегі нақты өзгерістер барлық уақытта қылмыстық
іс-әрекеттің сыртқы жағымен байланысты ол қаншама қарқынды болса қылмыс
объектісіндегі өзгерістер соншама тереңірек, қылмыстық салдар ауырырақ
болады. Іс-әрекеттің жоғары қарқындылығы ауыр салдардың туындау
қауіптілігінің мүмкінділігін арттырады және қол сұғушылыққа ұшыраған
объектілер шеңберінің ұлғаюының алғышарттары болып табылады. Мысалы,
қылмыскердің атыс қаруын қолдануға ауыр салдардың туындау мүмкіндігін күрт
арттырады және сонымен бірге өмір, денсаулық, меншік, қоғамдық тәртіп және
с.с көптеген объектілерге нақты қауіп төнеді. Одан басқа, қылмыс жасаудың
тиімді құралдарын пайдалану кінәлі адамды субъективтік түрде ауырырақ
залалдар келтіруге итермелейді себебі, онда ойына келгенді істеу, жазаға
тартылмаушылық сияқты пікірлердің қалыптасуына себепкер болады. Ендеше іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің объективтік белгісіне қылмыстық салдардың
қоғамдық қауіптілігінің объективтік белгісі яғни адамдарға, материалдық
дүние заттарына немесе рухани құндылықтарға келтірілген нақты залалдарға
сәйкес келеді. Алайда қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігін тек оның
объективтік белгілерімен ғана біріктіру қате болады. Бұл жерде Ю.А.
Делендовтың қылмыстың қоғамдық-саяси мәнінің қоғамдық қауіптілігін тани
отырып оны кездейсоқ залал келтіруге таратуға болмайды, себебі ол залалдың
осындай түрін келтіргені үшін қандайда болмасын жаза түрін қолданудың
негізділігі туралы пікірдің қалыптасуына және объективтік айыптау
қауіптілігінің күшейуіне алып келеді. Тек қылмыстық іс-әрекетті жасаған
тұлғаның кінәлілігі ғана қылмыстық салдарға қоғамдық қауіптілік қасиетін
түпкілікті береді. Себебі адамдардың барлық іс-әрекеттері сананың
басшылығымен және еріктің бақылауы арқылы жасалатын болғандықтан
субъективтік іс-әрекеттен ажырамайды. Қылмыстық салдарда ішкі
(субъективтік) жағы болмайды ол оны туындатқан іс-әрекеттің аяқталуымен
бірге жойылады. Сондықтан қылмыстық салдар нақты түріндегі субъективтік
белгілерге ие болмайды. Осылайша қоғамдық қауіптілік тек қылмыстың заңды
бұзған тұлғаның кінәсімен бірлікте ғана анықтауға болатын қылмыстық
салдардың маңызды белгісі болып табылады. 7
Заңды әдебиеттерде қылмыстық салдардың іс-әрекетінің өзінің
элементтері болып табылатындығы жөніндегі пікір талап жалғасын табуда.
Профессор Н.Д. Дурманов іс-әрекет және нәтиже ұғымдарын араластырған.
Мысалы, ол объектіге оған сәлде болса өзгеріс еткен кез-келген әсер ету іс-
әрекетке жатқызылуы тиіс. Сапалық негіздегі өзгерістер (заң диспозициясында
жазылғанға сәйкес) нәтижені құрайды – деп жазған. 8. Н.Ф. Кузнецова оған
қарама-қайшы қылмыстық салдар іс-әрекеттің өзінің элементі болып табылмайды
– деп атап көрсеткен 9. Кез-келген қылмыстық іс-әрекеттің негізінде
санаға бағынатын, ниетті дене қозғалысы немесе одан бас тарту орын алады.
Тұлға кез-келген сәтте өзінің жүріс-тұрысын тоқтатуы немесе өзгертуі
мүмкін. Салдар болса сыртқы әлем өрісіне жатқызылады. Олар қол сұғушылық
объектісіндегі қоғамдық залалды өзгерістер болып табылады. Белгілі-бір
тұлғаның тарапынан қылмыстық салдардың тағдырына ықпал ету нақты іс-
әрекеттерді жасаумен шектеледі. Оқиғаның одан әрі объективтік дамуы оған
тәуелді емес. Міне нақ сондықтан қылмыстық нәтиженің болуы іс-әрекеттің
элементі болып табылмайды, сыртқы әлем өрісіне жатқызылып оқталу және
дайындалу, сонымен бірге абайсыз қылмыстар болуы мүмкін.
Кінә мен қылмыстық нәтиже де өзара тығыз байланысты. Кінә дегеніміз
тұлғаның іс-әрекетте және оның қоғамдық қауіпті салдарына қасақаналық және
абайсыздық нысанындағы психикалық қатынасы екендігі белгілі. Ал қылмыстық
салдар ретінде адамның кінәлі түрде келтірілген іс-әрекеттерінің нәтижесі
ғана танылады. Кінә және нәтиже қылмыс құрамы үшін бірдей қажет болады.
Қалай болғанда да кінәлі және қылмыстық нәтижені қарсы қоюға болмайды. Осы
аталған аса маңызды ереже ҚР ҚК-нің 19 бабында адам соларға қатысты өз
кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі)
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс – деп атап көрсетілген. Осы айтылған тұжырым одан әрі ҚК-тің
20-бабында тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған
әрекет деп танылатындығы атап көрсетіліп одан әрі нақтыланған.
Айтылғандардан байқайтынымыз тек субъектімен сезінілген немесе
сезініле алатын субъектінің әрекеті мен келтірілген зардаптың арасындағы
байланыс ғана қылмыстық-құқықтық маңызға ие болады. Қасақаналық немесе
абайсыздықпен қамтылған зардаптар үшін соның ішінде саралаушы белгілер
ретінде қарастырылатындары үшін де тиісті болады. Сонымен бірге кінәлі
адамның қасақаналық немесе абайсыздығымен қамтылған зардаптар үшін
жауаптылық принципінің заңда көрсетілмеген бірақ жазаның шамасына әсер
ететін зардаптарға да тисті болатындығын атап өту керек. Бұл жерде
объективтік айыптауға жол берілмейтіндігін есте ұстау керек.
Сот практикасында айыпталушылардың өздері болжай білмеген салдар үшін
жауап бермеуі тиіс екендігіне сілтеме жасайтын жағдайлар өте жиі кездеседі.
Мысалы М. 19 жастағы Д-ны зорлаған одан кейін Д. өзін-өзі өлтірген. М
оның өзін-өзі өлтіретіндігін болжап білмегенін және болжап біле
алмайтындығын мәлімдеген. Сот М-ны аса ауыр зардаптарға әкеп соққан зорлау
үшін соттай отырып жас қызға қарсы аса ауыр қылмыс жасаудың оның тарапынан
өзін-өзі өлтіруге дейін баруы мүмкін екендігін болжай алатындығын және
болжауы тиіс екендігін атап көрсеткен.11
Субъектінің өзінің іс-әрекеттерінің зардаптарын көре білуінің
мәселесі соттпен істің барлық мән-жайларының жиынтығын талдау негізінде
шешіледі, себебі әрбір нақты жағдайдағы бұл мүмкін әртүрлі болады.
Қылмыстық зардап пен қылмыстық іс-әрекеттің арасында себепті байланыс
болған жағдайда ғана жауаптылықтың туындауы қылмыстық заңдағы соның ішінде
қазасқтанның қылмыстық құқығының негізгі прициптерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық нәтижемен себепті байланыстағы әрекет объективті түрде қоғамдық
зиянды өзгерістердің шарттарын немесе себептері ретінде орын алады.
Объективтік түрде қоғамдық қауіпті болып табылмайтын әрекеттерге қатысты
зиянды нәтижемен себепті байланыс туралы мәселе қойылмуы тиіс, тіпті ол
орын алған жағдайдың өзінде де. Мысалы, К жерде мас күйінде құлап жатқан Б-
ны орнынан аяғына тұрғызып оған үйіне бар деп айтып өзі кетіп қалған. Б
тәлтіректеп жүріп бірнеше қадам жасағаннан кейін жолға қарай күрт бұрылып
қарсы келе жатқан автомобилдің астына түсіп қайтыс болған. К-нің
әрекеттерін біз объективті түрде қоғамдық қауіпті деп тани алмаймыз: олар
өлім үшін жағдай туғызған жоқ және оның себебі болып табылмайды. Олар тек
пайдалы нәтижеге қол жеткізуге бағытталды. Сондықтан бұл әрекеттерге
қатысты келген зардаппен себепті байланыстылығы туралы мәселе қойылмауы
тиіс.
Егер кінәлінің әрекеті объективті түрде қоғамдық қауіпті болмаса
себепті байланыстың барлық зерттелуі тоқтатылуы тиіс. Сандық тұрғыдан
әрекет және нәтиже келесідей қатынаста болуы мүмкін.
– бір әрекет және бір зардап (қарапайым қылмыстар)
– екі немесе одан да көп әрекеттер және бір зардап (күрделі қылмыстар)
– бір әрекет және бірнеше зардап (қылмыстың идеалды жиынтығы)
Қылмыстың зардапқа талдау жасай отырып кімге немесе неге зардап
келетіні туралы мәселені айналып өтуге болмайды. Себебі қылмыс қоғамда
жасалады және қалыптасқан қоғамдық қатынастарға қол сұғады яғни ол
қатынастар Қазақстан Республикасының ҚК 2 бабында көрсетілген адам мен
азаматтың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік,
қоршаған орта, Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысы мен
аумақтық тұтастығы, қоғаммен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі болып табылады.
Алайда, залалдан тек объектінің қорғалатындығы олардың қылмыстың
зардаптарымен тығыз байланысын білдіреді. Аталған байланыс салдардың
объектісіз мүмкін болмайтындығымен және көбінесе қылмыстың объектісімен
анықталатындығынан туындайды. Сондықтан қылмыстың зардаптарын талдау үшін
объектінің және қылмыстың зардабының өзара байланысын қарастырып, талдау
жасау қажет болады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң
арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі ретінде
түсіндіріледі. Сонымен бірге әдебиетте қоғамдық қатынастардың бірегей
тұжырымы әліде болса қалыптаспаған.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша қоғамдық қатынастар үш
элементтен тұрады: қатынастардың субъектілерінен, олардың өзара
байланысынан және қылмыстың затынан. 12 Қоғамдық қатынастар
субъектілерінің әлеуметтік өзара байланысы немесе басқалай айтқанда олардың
әлеуметтік мүмкіндіктері терең мазмұын құрайды қоғамдық қатынастардың
өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. 13
Қоғамдық өмірдің қатысушыларының белгілі бір әлеуметтік
мүмкіндіктері – еркін сайлау, сайлану, өмір сүру, денсаулығын пайдалану
мүмкіндігі, қоғамдық тәртіпті қолдау бойынша функцияларын қалыпты жүзеге
асыру мүмкіндігі және сол сияқтылар кез-келген қоғамдық қатынастардың
өзегін құрайды және қоғам, мемлекет, құқық тарапынан тиісті қамтамасыз
етуді талап етеді – деп жазған Е.А, Фролов. 14
Әлеуметтік мүмкіндіктер қоғамдық қатынастардың негізін білдіретін
болса онда оларға қылмыстық зардаптың мазмұнын қалыптастыруда да негіз
маңыз берілуі тиіс. Бейнелей айтқанда, әлеуметтік мүмкіндіктер іс-әрекет
ықпал ете отырып қылмыстық зардапты туындататын материал болып табылады.
15. Қылмыстық зардап бұл жүзеге асырылмаған, шектелген, қыспаққа алынған
немесе жойылған, бұзылған, өзгертілген әлеуметтік мүмкіндіктер. Басқаша
айтар болсақ, қоғамдық қауіпті зардаптардың материалданған жүзеге асырылуы,
қоғамдық қатынастардың қатысушыларының әлде-қандай құндылық бойынша өзара
қатынаса болып табылатын әлеуметтік мүмкіндіктердің қыспаққа түсуімен
сипатталады.
Қылмыстық зардап – енді бұл іс-әрекет емес себебі ол қолсұғушылық
объектісінде жойылып кетті және ол қорғалатын қоғамдық қатынаста емес
себебі ол бұл сәтте бұзылды, қыспаққа түсті. Қылмыстық зардап мазмұндық
жағынан қылмыстық іс-әрекетпен қыспаққп түскен қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастың көрінісі болып табылады. Зардап әрекет пен
объект арасындағы біріктіруші бөлшек болып табылады және зардаптың заңи
табиғатының өзі көп шамада аталған салдар залал ретінде қатысты болатын
объектінің сипатымен анықталады. 16 Алайда зардапты іс-әрекет пен объект
арасындағы біріктіруші бөлшек ретінде қарастыруға болады тек олардың
соңғысының көрінісінің бірегей нысанын да, себебі себеп салдарды (нәтижені)
пайда қылады. Зардаптың себебі - әрекеттің қол сұғушылық объектісіне
тікелей (аралық бөлшектерсіз) әсер етуі.
Қылмыстың салдары дегеніміз адамның іс-әрекеттерімен қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиян екендігі құқықтық әдебиеттерде бірауыздан
мойындалады. Сонымен қатар зиян келтірудің мүмкіндігі әртүрлі анықталады.
Бір авторлар кез-келген қылмыс қоғамдық қатынастарда жағымсыз өзгерістер,
қоғамдық қауіпті салдар туғызады деп санаса 17 Басқа авторлар барлық
әрекеттер объектіге нақты залал келтірмейді, зиянды келтірудің нақты
мүмкіндігін қалыптастыру жағдайын және оны нақты келтіруді ажыратып
көрсетеді.18
Ғалымдардың бірінші тобының дәйектері келесіге саяды. Қылмыстық
салдар және қылмыс объектісі өзара тығыз байланысты. Қылмыс объектісі – бұл
әрқашан қылмыс құрамының объектісі ендеше зардап та қылмыс құрамының
объектісі болмай қалмайды. Қол сұғу бұл әрқашан әлдебір нысанда және шамада
объектіге залал келтіруді білдіреді: ешқандай залал келтірмейтін қол
сұғушылық өзін-өзі жоғалтады.: ол енді қол сұқпайды. Қылмыстық заңның
объектіні қорғайтын және қорғау алатын нәрсесі бұл зиян. Қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиян ол қандай нысанда болмасын және оның көлемі
қандай болмасын әрбір қылмыстың қажетті элементін құрайтын зардап болып
табылады. – деп жазған А.Н. Трайнин. 19 Осыдан қол сұғу объектісіне нақты
залал келтірмейтін қылмыстық салдарды туындатпайтын әрекет қылмыс болып
саналмайды деген тұжырым жасалады. Сонымен қатар зиян келтіруден тек
қоғамдық қатынастар ғана қорғалына алады, бірақ қылмыс құрамы, объект
және қылмыстық нәтиже ұғымдарының арасындағы өзара байланыстың екі
аспектісін ажырату қажет дегенмен келіспей болмайды. 19
Бұл біріншіден қылмыстық салдардың құқықпен қорғалатын объектімен
арақатынасына, белгілі бір жүріс-тұрыс үлгісі үшін қылмыстық жауаптылықтың
объективтік негіздемелерінің призмасы арқылы көзқар
с, екін
і жағынан қылмыстық салдар мен қылмыс құрамы құрылымының арақатынасы. Егер
бірінші аспектіде қылмыстың салдары және қылмыстық-құқылық қорғау объектісі
арасындағы байланыс ең үзілмейтін және тек қоғамдық қатынастарды залалдан
қорғау ғана жүріс-тұрыстың әлдеқандай үлгісін қылмыс ретінде тануды
шарттайтын болса, екіншісінде бұл байланыс бұл жерде де зардаптың маңызы
жоғары болуына қарамастан нақты емес. Кез-келген қылмыстық іс-әрекет қылмыс
объектісін бұзады, өзгертеді деп қорытынды жасауға жеткілікті негіз жоқ.
20
Қылмыс құрамдарын оларға зардапты кірістірмей құрастыру барысында
объектіге ешқандай залал келтірмегеннің өзінде де қылмыс құрамы болады –
деп жазған Н.Д. Дурманов 21 Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабында ... жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылатындығы
бекітілген.
В.С. Прохоров әрбір қылмыс оның заңнамалық құрылысына тәуелсіз,
қылмыскердің оны аяғына дейін жеткізгеніне (ал қылмысты аяқталған деп тану
оның заңнамалық конструциясында тәуелді) немесе қылмыстық іс-әрекет оқталу
немесе дайындалу сатысында үзілгеніне тәуелсіз қоғамдық қатынастардың
қалыпты жағдайын бұзады, қылмыс субъектісінің басқа адамдар мен қоғамдық
қажетті байланысын үзе, кез-келген қоғамдық қатынастарға іштей тән реттілік
пен тәртіпті бұзады – деп жазады. 22
Аталған тұжырымның тартымдылығына қарамастан толықтай келісу қиын.
Біріншіден ол құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың нақты табиғатына қайшы ол да өз
кезегінде кез-келген құбылыс сияқты қалыптасуы мен дамуында екі негізгі
кезең мүмкіндік және нақтылыққа ие, заң шығарушының қоғамдық қатынастарға
белсенді ықпал ету мүмкіндігін тарылтпай, қылмысқа дайындалғаны және
оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылық негіздемесін және қылмыс ұғымының
материалдық негізін әлсіретпей ескерусіз қалдыруға болмайды. 23
Шындығында олай болса, егер алдын-ала қылмыстық іс-әрекет және аяқатлған
қылмыс сатысында да қоғамдық қатынастарға залал келетін болса ҚК-тен 24
бапты алып тастау керек болар, қылмыстың барлық материалдық құрамдарын
формалдық немесе келте құрам етіп қайта құрастыру және қылмыс істеуден өз
еркімен бас тарту институтының )ҚК 26-бап) күшін жою қажет болады, себебі
бұл жағдайда жоғарыда аталғандардың барлығы өз мәнісін жоғалтады.
Екіншіден, ол қылмыстың заңнамалық ұғымымен келіспейді себебі қылмыстық іс-
әрекет және қылмыстың салдары арасындағы қатынасының үндестігін бұзады.
Үшіншіден ол заңнамада бекітілмеген. Бірақ қылмыстардың басым көпшілігінің
қоғамдық қатынастарға материалдық және материалдық емес зиян келтіретіндігі
шындық.
Сонымен қатар кейбір қылмыстар құрамының мысалы, ҚК-тің 116 бабындағы
Адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы құрамын да; басқа
адамды көреу ВИЧЖҚТБ-ны жұқтыру қаупінде қалдыру үшін қылмыстық жауаптылық
бекітілген, яғни бұл жерде қылмыс объектісіне залал келтіру қауіпін
туғызғаны үшін жауаптылық туындайтынын байқаймыз. Бұндай жағдайда әдетте
зардапты келтіру қаупін тудыру және оны келтіру үшін жауаптылықтардың арасы
айқын ажыратылады ол көбіне аталған баптардың санкцияларында бекітіледі.
Зардаптың нақты болуы барысында санкцияда бекітілген жаза, олардың болуының
қауіпімен салыстырғанда қаталырақ болады. Қылмыстың объектісінің әртүрлі
элементтері келтірілген зиянды талдай отырып қоғамдық қатынастардың
қатысушыларына зиян келтіру әрқашан олардың мүддесіне зиян келтірумен
ұштасады.
Зиян заттың өзіне немесе осы затпен байланысты келтірілуі мүмкін.
Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (мысалы, үйді
өртеу) барысында мүліктің меншік иесінің мүдделері жапа жегетін болса – ол
өзінің мүлкіне өзінің қалауынша билік жүргізу мүмкіндігінен айырылады.
Сонымен қатар заатың өзі де құртылады (үй).
Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстық зардаптың сырттай, заттық
сипатын анықтайды. Осыны дәлелдеу үшін А.С. Михлин оларға келтірілетін
зиянның сыртқы, заттай сипатына орай қылмыстардың бірнеше тобын бөліп
көрсетеді. 24
Бірінші топқа объектісі қоғамдық қатынастар қатысушыларының мүліктік
емес мүдделері немесе құқықтары болып табылатын қылмыстар жатқызылады. Бұл
топтағы қылмыстраға қылмыстар қатысушысы мемлекет болып табылатын қоғамдық
қатынастарға қол сұғады. Оларға мемлекеттің конституциялық құрлысына,
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды және кейбір әскери қылмыстарды жатқызуға
болады. Бұл қылмыстар барынша қауіпті, олардың әрқайсысы жекелей алғанда
нақты түрде қауіпті салдарды туғызбаса да (мысалы, бір солдаттың әскери
қызметтен жалтару мақсатында қашқындық жасауы). Оларды жасағаны үшін қатал
жауаптылық олардың өте қауіпті салдарды туындатуы мүмкін екендігіне
байланысты белгіленген (берілген мысалда – армиядағы тәртіптің босаңсуы).
Соынмен қатар осы топқа объектісі мемлекеттік немесе қоғамдық
ұйымдардың немесе жеке адамдардың қызметі, мүдделері немесе әлдеқандай
мүліктік емес құқықтары болып табылатын қылмыстар жатады. Олар азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне, сот төрелігіне, басқару тәртібіне қарсы қылмыстар болуы
мүмкін. Аталған топтағы барлық қылмыстардың зардаптарының сипатты
ерекшеліктеріне зиянның материалдық емес сипатын жатқызуымыз керек бұл
жерде зиян шегетін негізінен тиісті мүдделер, құқықтар немесе қызметтер
болуы мүмкін. Екінші топқа адамның өміріне немесе денсаулығына зиян
келтіруі мүмкін қылмыстарды жатқызамыз. Аталған топқа адам өлтірудің
түрлері, жыныс ауруларын жұқтыру, денсаулыққа зиян келтірулер және
басқаларды жатқызуға болады. Сонымен қатар осы топқа негізгі объектісі
азаматтардың өміріне немесе денсулығына зиян келтірумен байланысты емес,
бірақ осы объектіге де залал келтіретін қылмыстар жатқызылады. Олар –
бандитизм, қарақшылық, көліктегі қылмыстар т.б.. Негізгі объектіге
келтірілетін зиянға байланысты оларды басқа топқа кіргізгенмен олардың
барысында адамның денсулығына тіпті өміріне зиян келетін жағдай практикада
жиі кездеседі.
Аталған қылмыстардың арасында елеулі айырмашылықтардың болуына
қарамастан олардан зиян шегетін объектілердің бірі адамның өмірі немесе
денсаулығының болуы олардың айта қаларлықтай ұқсастығы да болып табылады.
Объектінің аталған ұқсастығына денсаулыққа зиян келу немесе өлу болып
табылатын зардаптың да ұқсастығы сәйкес келеді.
Қылмыстардың үшінші тобына жасалуының барысында әлдеқандай
материалдық дүниелердің жойылуына немесе бүлінуіне жол берілетін
қылмыстарды жатқызуға болады. Мысалы, диверсия, меншік иесінің мүлкін
қасақана немесе абайсызда жою немесе бүлдіру, жарылғыш заттарды сақтау
немесе олармен жұмысістеу ережелерін бұзуларды жатқызамыз. Аталған
қылмыстармен келтірілетін зардаптар белгілі бір материалдық зардаптың
жойылуына немесе бүлінуінен көрініс табады, бұл қылмыстар анық есептеуге
болатын зиян келтіре алады.
Төртінші топқа өзгенің мүлкін құқыққа қарсы иемденудің әртүрлерімен
байланысты мүліктік қылмыстарды жатқызамыз. Бұлардың қатарына талан-
тараждың түрлерін, тұтынушыларды алдауды және басқаларды жатқызамыз.
Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің өзі жойылмайды бүлінбейді, бірақ
оның заңды иесінен алу оған анық есептелінетін материалдық шығын әкеледі,
яғни мүліктің жойылуы сияқты. Бұл жердегі айырмашылық шығынның сипатын да –
материалдық заттың жойылуы болмайды.
Қылмыстық құқық теориясында тұтасынан алғанда қылмыстық зардап
немесе салдар ұғымының бірегей анықтамасы тұжырымдалған. Н.Ф. Кузнецова
оларға төмендегідей анықтама береді субъектінің қылмыстық іс-әрекетімен
немесе әрекетсіздігімен жасалған қылмыстық заңнамамен қорғалған қоғамдық
қатынастардағы үстемдік етуші топтың көзқарасы бойынша зиянды өзгерістер
25.
В.Н. Кудрявцев қылмыстық зардап дегеніміз – қол сұғу объектісіне –
заңмен қорғалған қоғамдық қатынастарға және олардың қатысушыларына
қылмыстық іс-әрекетпен (әрекетсіздікпен) келтірілген қылмыстық-құқықтық
нормада қарастырылған материалдық және материалдық емес зиян – деп жазған.
26
А.С. Михлин ойынша қылмыстық зардап қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға адамның қылмыстық қызметі арқылы келтірілген зиян.
27
Н.И. Коржанский – қылмыстық зардап дегеніміз қоғамдық қатынастар
субъектісінің өзінің мүдделерін жүзеге асыруының толық немесе бөлшектей,
уақытша немесе тұрақты түрде қиындауынан немесе жойылуынан көрінетін
қоғамдық қатынастардың құқыққа қайшы өзгеруі – деп тұжырымдайды. 28
Е.А. Фролов қылмыстық зардап келтірілуінен тиісті қоғамдық қатынас
қылмыстық құқықтың құралдарымен қорғалатын залал – деген анықтама берген.
29
Соңғы анықтаманың материалдық, формалдық, келте құрамдардағы
қылмыстық зардапты қамтуы оның лайықтылығы болып табылады, себебі қылмыстық
зардаптың маңызы тек нақты келтірілген зиянмен аяқталмайды. Жүріс-тұрыстың
белгілі-бір түрі үшін қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып заңшығарушы ең
алдымен типтік (күтілетін) салдарды ескеруі тиіс. Қылмыстық заңның нормасын
құрастыра отырып ол бірінші кезекте аталған норма қорғауы тиіс қоғамдық
қатынастарға келуі мүмкін сипатты (мүмкін) зиянды бағалайды. Жазаны
тағайындау барысында сот қылмыс арқылы келтірілген нақты зиянды
қарастырылған )типтік) зиянмен салыстырады және осы салыстыру оған
қылмыстың тұтастай алғандағы қоғамдық қауіптілігін анықтауға көмек береді.
Сонымен бірге қылмыстық салдар ұғымы олардың пайда болу себептерін
және маңызды белгілерін көрсетпей толық бола алмайды. Сондықтан біздің
пікірімізше келесі анықтама барынша толық болуы тиіс: Қылмыстық салдар
дегеніміз – келтірілуінен тиісті қоғамдық қатынас қылмыстық құқық
нормасымен қорғалатын, кінәлі жүріс-тұрыспен келтірілген, қылмыстық іс-
әрекеттің және қол сұғу объектісінің қасиеттерін көрсететін қоғамдық
қауіпті зиян болып табылады.
Кез-келген құбылыстың анықтамасында сол құбылыстың негізгі белгілері
тұжырымдалатыны белгілі ендеше жоғарыда берілген анықтама бойынша қылмыстық
салдардың негізгі белгілерін атап көрсетейік. Бірінші белгі қылмыстық
салдар кез-келген қоғамдық қатынастарға емес тек қылмыстық заңмен қорғалған
қоғамдық қатынастарға келтірілетін зиян. Қазақстанның қылмыстық заңнамасы
демократиялық және құықтық мемлекет құру жолындағы заңдылық, демократизм
және гумнаизм прициптерін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін барынша маңызды
қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғайды. ҚК-тің Ерекше бөлімінде қол
сұғу объектілерінің шектеулі тізбегі – қылмыстық-құқықтық қорғауға ие
болатын қоғамдық қатынастар тобы бекітілген. Қылмыстық салдар тек осы
қатынастар өрісінде туындауы мүмкін және әрдайым қылмыстық қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиянды білдіреді.
Қылмыстық салдардың екінші белгісі ол ретінде қол сұғу объектісіне
келтірілген кез-келген зиян емес тиісті қылмыстық-құқықтық нормамен
қарастырылған зиян ғана танылады. Бұл белгі қылмыстық салдардың құқыққа
қайшылығының, оған қылмыстық заңмен тыйым салынғандығын білдіреді.
Қылмыс салдарының ұғымы туралы мәселенің шешілуі олардың құрылымы
зерттеуге мүмкіндік береді, және қылмыстық салдардың нысандарын және
түрлерін зерттеу барысында негізгі бастау нүктесі болып табылады. Қылмыстық
салдар құрылымын алғашқы рет В.Н. Кудрявцев талдап оның негізгі екі
элементін бөліп көрсеткен.
1) қорғалуы үшін берілген қылмыстық-құқылық норма бекітілген сол нақты
қоғамдық қатынастардың бұзылуы (мысалы талан-тараждағы – меншіктің
экономикалық қатынастарының бұзылуы) бұл қатынастарға не материалдық
немесе моральдық зиян келуі;
2) берілген құндылықтарды қорғау үшін бекітілген тиісті құқықтық
қатынастардың бекітілуі (ұрлықта – меншік құқықы..., адам өлтіруде –
жеке тұлғаның қол сұғушылығын қамтамасыз ететін құқықтық қатынастардың
бұзылуы) қылмыстық салдар үшінші элементті де кірістіре алады ол
материалдық элемент. Меншік иесінің мүлкін бүлдіру немесе жою
барысында материалдық нәрсе – қылмыстың заты зиянды өзгерістерге
ұшырайды. 31
Айтылғандар қылмыстық салдар құрылымы қоғамдық қатынастар
құрылымымен салыстырғанда күрделі емес құрылым бөлшегі болып табылады деп
қорытынды жасауға болады. Алайда В.В. Мальцевтің пікірі бойынша қоғамдық
қатынастардың материалдық элементін қылмыстық салдар элементіне жатқызуға
тырысуы онша сәтті болмаған сияқты. 32
Құрылым әрдайым тұрақты элементтердің өзара ішкі байланысы, ал
материалдық элемент тұрақтылыққа ие болмайды. Қоғамдық қатынастардың
қосымша материалдық элементі (уақытша, тұрақсыз) оларда мән мен мазмұнның
аяғына дейін көрініс таппайтындығына байланысты қоғамдық қауіпті салдар
құрылымының элементі болуға қабілетсіз.
І – 2. Қылмыстық салдардың нысандары және түрлері. Материалдық және
формалдық құрамдар
Дипломдық жұмысымыздың берілген бөлімінде екі өзара байланысты
элементтер қылмыстық салдардың нысандары және түрлерін бөлек қарастырамыз.
Профессор В.В. Мальцевтің жазуынша қоғамдық қауіпті салдар үш
негізгі нысанда көрініс табады және олар қол сұғу объектісіне зиян келтіру
механизмінің объектісімен анықталады. 33 Солардың бірінші нысаны (шартты
түрде оны тікелей деп атайық) әлеуметтік мүмкіндікке тікелей қол сұғумен
байланысты. Екінші нысан (заттық) әлеуметтік мүмкіндікке қол сұғу қоғамдық
қатынастың затына әсер ету арқылы жүзеге асырылғанда орын алады. Үшінші
нысаны (субъектілік) қоғамдық қатынастардың субъектісіне ықпал ету жолымен
әлеуметтік мүмкіндікті бұзу болып табылады.
Әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзу нысанындағы қоғамдық қауіпті салдар
үшін бірінші құқықпен қорғалатын объектіні құрайтын қоғамдық қатынастар
заттық құндылықтармен қапталмаған материалдық емес жүріс-тұрыстарды
реттейді, екіншіден осы тектес мүмкіндіктердің жүзеге асырылуы көп жағдайда
кінәлінің дұрыс жүріс-тұрысының негізінде мүмкін болады. Қылмыстық
салдардың негізінде мүмкін болады. Қылмыстық салдардың осындай нысанында
мысалы төмендегідей жағдайларда келтірілетін зияндарды; Мемлекеттік
опасыздық (ҚР ҚК-нің 165 бабы); Мемлекеттік құпияларды заңсыз алу, жария
ету (172 бап); жұмылдыруға шақырудан жалтару (174 бап) жатқызуға болады.
Екінші нысандағы қоғамдық қауіпті салдар адамдардың әрекетін
реттейтін қоғамдық қатынастардың мазмұнымен шартталады, зиян материалдық
құндылықтармен байланысты, сондықтан қол сұғушылық объектісінің бұзылуы
тәсәліне қылмыстың затына әсер ету тән болады. Ұрлық әрдайым затты меншік
иесінен алып қоюмен сипатталса мүлікті жою немесе бүлдіру затқа әсер етпей
мүмкін болмайды. Құқықтың қорғауындағы объектіге осы нысандағы залал
меншікке қарсы қылмыстардың барлығында келеді деп айтуға болады.
Қатынастардың субъектісіне әсер ету нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық қауіпті салдар материалдық және материалдық емес құндылықтар
бойынша қалыптасатын қоғамдық қатынастармен байланысты. Бұл субъектінің көп
санды және мазмұны бойынша бірдей емес қоғамдық қатынастарға кіруімен және
ол өз кезегінде оның әлеуметтік мүмкіндіктерінің әрқилы спектіріне негіз
болады. Осының барысында қатынастар субъектісіне әсер ету амплитудасы
барынша кең психикалық күштеуден өлтіруге дейін болуы мүмкін. Террористік
актілер, адам өлтіру, денсаулыққа қол сұғу, қарақшылық шабуыл осылардың
барлығы үшінші нысандағы зиянды туындататын қылмыстар болып табылады.
Сонымен бірге қылмыстық салдардың нысандары арасындағы шек шартты
және қозғалыссыз екенін есте ұстау керек. Мысалы полиция қызметкеріне
қарсылық көрсету арқылы басқару тәртібіне қарсы келтірілген залал (ҚР ҚК
321 бап) тек полиция қызметкерінің заңды күш қолдануына қарсы болса айталық
ұстау барысында жұлқынып шығуға тырыс қылмыстық салдардың тікелей нысанын
көрсетсе, аталған адамдарға қатысты өмірі мен денсаулығына қатысты күш
қолдану берілген қылмыстық салдардың нысанын өзгертеді, себебі оған
қоғамдық қатынастардың субъектісіне оның денсаулығына зиян келтірмеу, дене
бітіміне қол сұғылмаушылығын бұзу арқылы әсер ету жолымен қол жеткізіледі.
Сонымен бірге кейбір әлеуметтік мүмкіндіктердің бір мезгілде затқа
және қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету арқылы бұзылатындығын
байқау қиын емес. Мысалы, диверсия (ҚР ҚК 171 бабы) бандитизм (ҚР ҚК 237
б), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа
келтірген (Қр ҚК 299 б) қылмыстарында қылмыстық зардап нысандарының біріугі
орын алуы мүмкін.
Егер біз қылмыстық зардаптардың нысаны туралы әңгімелейтін болсақ
онда осы нысандардың маңыздарына да тоқталу қажет болады, профессор В.В.
Мальцевтің пікірі бойынша олар мынада: 34
1. Нақты нысаны қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігіне тек өзіне ғана
тән белгі қалдырады. Өзге басқа шарттардың теңдігі барысында
әлеуметтік мүмкіндікті тікелей бұзудан көрінетін қылмыстық салдар
қоғамдық қатынастардың затына әсер ететін салдармен салыстырғанда
қауіптілігі төмен болатын болса, қоғамдық қатынастардың субъектісіне
ықпал ету жолымен әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзудан көрінетін
қылмыстық салдардың қауіптілігінен төменірек болады.
Қылмыстық салдардың бірінші нысаны үшін қылмыстық іс-әрекеттің
нақтылығы тән, сондықтан шығын әдетте тек бір әлеуметтік мүмкіндікке
келтіріледі. Мысалы, бас бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе
қамаудан қашу (ҚК 358 баб) тек сот төрелігінің немесе жазалардың орындалу
тәртібінің қалыпты жағдайын бұзады.
Қылмыстық салдардың екінші нысанының қоғамдық қауіптілігінің артуы іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің артуымен және бірнеше әлеуметтік
мүмкіндіктерге зиян келтіру мүмкіндігінің арта түсуімен байланыстырылады.
Қатынастардың субъектісіне әсер ету барысында пайда болатын қылмыстық
зардаптардың қоғамдық қауіптілігінің артуы адамның қоғамдағы төтенше
құндылығымен, оның ең қымбат қазына екендігімен тұсіндіріледі. Сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету жолымен әлеуметтік
мүмкіндіктердің бұзылуы іс-әрекеттің қарқындылығын арттырады, себебі
қылмыскер жәбірленушінің белсенді қарсылығына жиі тап болады. Қоғамдық
қатынастардың субъектісі иесі болатын көптеген әлеуметтік мүмкіндіктерге
зиян келуінің де мүмкіндігі айта қаларлықтай арта түседі. Мысалы адамды
өлтіру қайтыс болған адамның барлық әлеуметтік мүмкіндіктерінің бір
мезгілде үзілуіне алып келеді, сонымен бірге іс-әрекетті өте қарқынды
ретінде сипаттайды. Қылмыстық салдардың екінші және үшінші нысандарының
біріктірілуі барысында залалдың аруылығы тағы арта түседі. Осындай үлгіде
қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігін анықтау олардың нысандарын
ажыратуды қарастырады.
2. Қоғамдық қауіпті салдар нысандарының ерекшеліктері қылмыстық-құқықтық
тыйым салулар мен ережелерді құрастыру тәсілдерінің айырмашылықтарын,
тиісті қылмыстық салдардың заңда білдірілуінің ерекшеліктерін
туындатады. Қылмыстық залалдың бірінші нысанын нормада анықтау үшін
әдетте қылмыстың тікелей объектісін көрсету жеткілікті болады.
Екінші нысанда әлеуметтік мүмкіндік қылмыстың заты арқылы бұзылады
ендеше қылмыстық салдар көрсетілген заттардың және оларға әсер ету арқылы
айқын білдіріледі.
Қылмыстық салдар өзінің үшінші нысанында (қоғамдық қатынастардың
субъектісіне әсер ету арқылы әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзу) қылмыстық-
құқылық нормада көп жағдайда субъектінің өзіндік ерекшеліктерін дәл
анықтауды талап етеді.
Сонымен қылмыстық-құқықтық норма диспозициясы құрылымының қылмыстық
салдар нысандарынан тәуелділігі орын алады.
3. Қылмыстық салдар нысандары қылмысты саралауға ықпал етеді. Әлеуметтік
мүмкіндіктердің тікелей бұзылуы сыртқы дүниеде көзге түсерліктей
өзгерістерді туындатады, соныдқтан нақты жағдайда олардың анықталмай
қалуы оларды аяқталмай қалған қылмыстық іс-әрекет үшін жауаптылыққа
тарту ережелері бойынша саралауға негіз болмайды. Себебі қылмыстық
зардаптардың екінші және үшінше нысандарында затқа және қоғамдық
қатынастардың субъектісіне әсер ету әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзудың
тәсілі болып табылады және де қылмыстың аяқталмағандығының негізгі
көрсеткіші болып аталған әсер етудің аяқталу сәті табылады.
Қоғамдық қатынастар субъектісіне қол сұғу жолымен әлеуметтік
мүмкіндікті бұзу әдетте бірнеше әлеуметтік мүмкіндіктреге әсер етеді,
қылмыстық зардаптардың осы нысанындағы қылмысты саралаудың ерекшеліктерін
анықтайды. Егер қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету ілеуметтік
мүмкіндіктерді бұзудың бірден бір тәсілі болса онда біз бір қылмысқа
қатысты ғана айта аламыз. Жәбірленушіге қол сұғу жолымен ғана өмірінен
айыру мүмкін болса және адам өлтірудің барысында адамның басқа да
әлеуметтік мүмкіндіктері жойылуы жүзеге асқанымен ықлмыскердің іс-әрекеті
тек адам өлтіргені үшін жауаптылықты қарастыратын бап бойынша сараланады.
Қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету әлеуметтік
мүмкіндіктерді бұзудың бір нұсқасы ретінде орын алған жағдайда үш
ситуацияны айырып көрсетуге болады:
а) субъектінің әлеуметтік мүмкіндіктерінің бұзылуы қылмыстың
сараланған құрамында ескеріледі: Осындай қағидаға сай тонаудың күш қолдану
арқылы жасалатын құрамы ( ҚР ҚК 178-бабы 2 б.) және қарақшылықтың
денсаулыққа ауыр зиян келтірумен ұштастырылған құрамдары (ҚР ҚК 179-бабы 3
б. б п.) құрастырылған.
б) субъектіге зиян келтірудің нақты каупін туғызу немесе оны нақты
келтіру қылмыстың дербес құрамдарына бөлу үшін негіздік қызметті атқарады
Осындай жағдайға қарақшылықты (ҚР ҚК 179-бабы), бұзақылықты (ҚР ҚК 257-
бабы) жатқызамыз.
в) кінәлі адамның іс-әрекеттері қылмыстардың жиынтығы бойынша
сараланады. Мысалы, өлтірумен ұштастырылған меншік иесінің мүлкін құрту
меншікке және өмірге қарсы қылмыстар бойынша саралануы тиіс. Бұдан шығатын
қортынды зардаптың нысандары мен қылмысты саралаудың арасында байланыс бар.
4) Осы айтылғандардың өзі қылмыстық зардаптың түрлерін ажыратудағы
қылмыстық зиян нысандарының маңызды рөлін атап өтуге негіз болады. Бірақ
қылмыстық зардаптың түрлері туралы мәселеге толығырақ тоқталу қажет болады.
1. Қылмыстың объектісіне келтірілген зиянның сипатына тәуелді түрде
зардаптар материалдық және материалдық емес болып бөлінеді. Материалдық
зардаптарға ұйымдарға немесе азаматтарға келтірілген мүліктік зиянды және
жеке тұлғалардың өзінің жеке басына келтірілген тәндік зияндарды
жатқызамыз. Мүліктік зиян мүліктің жоғалуы немесе бүлінуінен (тікелей шығын
түріндегі мүліктік зиян) немесе алынуы тиіс пайданың алынбай қалуы
(тиістінің алынбай қалуы түріндегі мүліктік зиян) Барлық басқа зардаптар
материалдық емес түрге жатқызылуы тиіс. Олардың арасынан жеке материалдық
емес зиян (азаматтардың мүліктік емес құқығы бұзылған кезде); жекеліксіз
материалдық емес зиян (мемлекеттік және әртүрлі ұйымдардың қызмет өрісінде
келтірілетін).
Материалдық зиян әрдайым материалдық нәрсенің дене бітімі жағынан
бұзылуымен байланысты, бірақ ол адамның тәніне зиян келтірумен де көрініс
табуы мүмкін (жеке басқа келтірілген материалдық зиян).
Мүліктік зиянның бір түрі ретіндегі тікелей шығын меншік иесінің
немесе иелік етушінің материалдық құндылықтардың бір бөлігін оларды заңға
қайшы түрде алу, құрту немесе бүлдіру салдарынан жоғалтуы болып табылады.
Мысалы, ұрлықтың немесе тонаудың барысында жәбірленуші кінәлі адамның
оларды ашық немесе жасырын түрде ұрлауының салдарынан ақша немесе басқа да
материалдық құндылықтарынан айырылады.
Тиістіні алмау түріндегі қылмыстық зардап қылмыстың нәтижесінде
жәбірленуші ол заң, келісім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау – І. Қылмыстық зардаптардың ұғымы.
І – 1. Қылмыстық зардаптардың түсінігі және олардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І – 2. Қылмыстық зардаптардың нысандары және түрлері. Материалдық
және формалдық
құрамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..22
Тарау – ІІ. Қылмыстық зардаптардың маңызы
ІІ – 1. Қылмыстық зардаптардың қылмысты саралау үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ІІ – 2. Қылмыстық зардаптардың жаза тағайындау үшін маңызы ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..64
Кіріспе.
Қазақстан Республикасының Конституциясының І – бабында: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары екендігі бекітілген.
Құқықтың заңи функциялары реттеу және қорғау болып табылатын болса
қылмыстық заңнама қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып қоғамдық
қатынастарды құқық бұзушылықтың ерекше ауыр түрі болып табылатын қылмыстық
қол сұғушылықтан қорғайды.
Қылмыстық жауаптылық өрісінде әділеттілік идеясын жүзеге асыру қылмыс
жасаған тұлғаларға тең шараны, бірдей көлемді қолдануға ғана негізделе
алады. Осының барысында шама мен көлемнің абсолюттік теңдігі қаншама
дәлірек болса кінәлі тұлғаға қолданылатын жауаптылық соншама тиімдірек және
әділеттірек болады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтағы жауаптылықтың бірде-
бір негізі ол тұлғаның қылмыс жасауы, себебі оны жазаға тартудың шегі болып
оның іс-әрекеттерінің шегі табылады. Міне, сондықтанда қылмыстық құқықтың
бүкіл мазмұнында орын алатын қоғамдық қауіптілік категориясын зерттеу
ерекше маңызды болып табылады. Сонымен бірге қылмыстық құқықтың осынау
іргелікті категориясының теориялық жағынан зерттелу деңгейінің әлі де болса
төмен екендігін және оның практикалық қажеттіліктерді өтей алмайтындығын
өкінішке орай атап өтуге тиіспіз. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып
қоғамдық қауіптілік ұғымының көп деңгейлі, көп аспектілі сипаттамасының
барысында қоғамдық қауіптіліктің негізгі компоненттерінің бірі қылмыстық
салдар (зардап) мәселесіне құрылымдық-жүйелік талдау жасаудың маңызы өте
жоғары деп есептейміз.
Заң әдебиетінде қоғамдық қауіпті салдармен байланысты мәселелер
әрдайым терең және тұрақты қызығушылықты туындатып келеді. Бұл тақырыпқа
бірнеше монографиялар жарық көрген атап айтар болсақ: Н.Ф. Кузнецова
Қылмыстық жауаптылық үшін қылмыстық салдардың маңызы (1958 ж), А.С.
Михлин Қылмыс салдары (1969 ж) және В.В. Мальцов Қоғамдық қауіпті
салдардың қылмыстық құқылық мәселесі (1989 ж). Сонымен қатар Я.М. Брайнин,
В.К. Глистин, Ю.А. Демидов, Н.Д. Дурманов, М.И. Ковалев, Н.И. Коржанский,
Г.А. Кригер, В.Н. Кудрявцев, Б.С. Никифиров, А.А. Пионтковский, В.С.
Прохоров, А.Н. Трайнин, Е.А. Фролов, Т.В. Церетели және басқа да бірқатар
ғалымдар өздерінің еңбектерімен қылмыстық салдар теориясына өз үлестерін
қосқан. Барынша толық зерттелгендер қатарында қылмыстық салдардың түсінігі
және түрлері, олардың қоғамдық қауіптілігінің (ауырлығының) критерилері,
салдарға тәуелді түрде қылмысты саралау мәселелерін жатқызуға болады.
Қылмыстық салдардың құрылымы, нысандары қылмыс жасаған адамдарға жазаны
дербестендіру мәселелеріне жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбеген. Басқаша
айтатын болсақ қоғамдық қауіпті салдар теориясы, қылмыстық заңның нақты
нормаларының мазмұнына, қылмыстық жауаптылықты дербестендіру барысында
практикалық жағынан қолдану үшін тиімді болып табылатын кепіл-кеңестерге
жол тартпай қалды. Сонымен қатар ең дұрыс теория, тіпті құқықтық реформа
және қылмыстық құқықты радикалды түрде қайта қарау кезінде де пайдасыз
немесе еленбей қалуы мүмкін, егер оның тұжырымдары өзінің логикалық
түйініне жетпесе заңнаманы және оны қолдану практикасын жетілдіру бойынша
айқын ұсыныстар қатарына енбей қалатын болса.
Норманың диспозициясында салдар екі жақты көрініс табады. Біріншіден,
нақты қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқылық қорғаудың астына ала және
қылмысты жүріс-тұрыстың типін анықтаумен, сонымен қатар қылмыс құрамын
функционалды түрде формализациялауға байланысты заңшығарушы осы жағдайда
мәнді болып табылмайтындарды дерексіздендіреді, бірақ олар іс-әрекетті
қылмыстық деп тануда ескерілуі мүмкін және маңызды, тән болып табылатын
салдарды диспозицияда жанама түрде көрсетеді. Екіншіден салдар, көп
жағдайда қылмыс құрамының міндетті белгілері бола отырып диспозицияда
дербес терминдер арқылы да жиі білдіріледі, ал терминдердің дұрыс таңдалуы,
тиісті салдардың нақты ерекшеліктерін дәл бағалау негізінде ғана мүмкін
болады.
Қылмыс салдарының қоғамдық қауіптілігі сонымен қатар норманың
санкциясында бекітілетін жазаның түрі мен мөлшерінің қаталдығы арқылы да
бағаланады. Салдар неғұрлым ауыр болса басқа шарттардың тең болуына
қарамастан санкцияда қарастырылған жауаптылықта ауырырақ болады және
керісінше. Норманың санкциясын құрастыру барысында салдардың ауырлығының
дәл бағалануы нақты қылмыстарды жасағаны үшін тағайындалатын жазаның
әділеттілігінің алғы шарты болып табылады. Қылмыстық құқылық-норманы жүзеге
асыру деңгейінде қол сұғушылық арқылы келтірілген залалды нақтылау және оны
нормада білдірілген типтік түрімен салыстырудың құқықтық талабы қылмыстық
салдарды бағалаудың өзегі болып табылады. Осындай бағалау нақты түрінде
қылмыс оқиғасы анықталған сәттен үкім шығарылғанға дейінгі сот органдарының
құқық-қолданушылық қызметіне органикалық түрде кірістіріледі. Сонымен қатар
ол іс-әрекетті қылмысты деп тану үшін жеткілікті болып табылатын қоғамдық
қауіптіліктің дәрежесін дұрыс анықтауға, қоғамдық қауіпті іс-әрекетті
жасаған тұлғаларды жауаптылықтан босатуға, қылмысты саралауға және жазаны
дербестендіруге өте үлкен ықпал жасайды.
Біздің дипломдық жұмысымыз екі тараудан түрады. Қылмыстық зардаптың
ұғымы – деп аталатын бірінші тарауда біз қылмыстық салдар ұғымына,
түсінігіне жалпы аталған ұғымның құқықтық табиғатына қатысты мәселелерді
қарастырдық. Сонымен қатар біз жұмысымыздың кіріспе бөлімінде біздің
пікірімізше маңызды болып табылатын мәселе терминология мәселесін атап
өтуді жөн санаймыз. Себебі кейде қылмыстық салдар ал, кейде қылмыстық
зардап деп атау жиі кездеседі. Жалпы негізде айтқанда салдар әрқашанда
белгілі бір себептердің нәтижесі болып табылатындығы ешқандай дау
туғызбайды. Дегенмен салдардың барлығы бірдей жағымсыз бола бермейтіндігі
белгілі. Зардап әрқашанда жағымсыздық зиян, залал деген ұғымдарды
қалыптастыратын сияқты. Егер қылмыс қоғамда тыйым салынған, яғни болмауы
тиіс құбылыс деп ұғынатын болсақ оның салдары да белгілі бір жағымсыз
зиянды деген түсінікті қалыптастыратындығы сөзсіз ендеше қылмыстық салдар
дегеннен де қылмыстық зардап десек оның ұғынылуы айқынырақ болатын сияқты.
Дегенмен біз жұмысымыздың барысында кейде зардап ал, кейде қалыптасқан әдет
бойынша қылмыстық салдар деп атауды жөн санадық.
Қылмыстық зардаптың маңызы – деп аталған екінші тарауында
қылмыстық салдардың қылмысты саралау және нақты жазаны тағайындау үшін
маңызына қатысты мәселелерге талдау жасадық. Дипломдық жұмыстарға қойылатын
талаптарға сай жұмыстың құрылымына кіріспе, қорытынды бөлімдер және
пайдаланған әдебиеттер тізімі енгізілді.
Тарау – І. Қылмыстық зардап ұғымы
І – 1. Қылмыстық зардаптың түсінігі және олардың құрылымы
Адам қоғамдық тұлға бола отырып күн сайын өзінің айналасындағылармен
қарым-қатынастарға түсетіні белгілі. Адамның әрбір іс-әрекеті өзін қоршаған
өмір ағысына белгілі бір өзгерістерді туғызуға бағытталады. Адамның іс-
әрекеттерінің барлығы бірдей өзі өмір сүріп отырған қоғам, өзінің
айналасындағы өзге адамдар үшін үнемі пайдалы бола бермейді немесе қоғамға
қарсы мәнісі оның зиянды салдарды туғызатындығынан көрініс табады, яғни
қылмыс тек әрекет немесе әрекетсіздік жасаумен аяқталмайды, ол өзіне жүріс-
тұрыстың осындай түрімен келтірілген зиянды кірістіре отырып одан әрі
жалғасын табады.
Қылмыс арқылы келтірілген залалдың нақ өзі тиісті іс-әрекетке тиым
салуға және оны жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға алып келеді.
Кез-келген қылмыс әртүрлі күштердің, адамдардың іс-әрекеттерінің,
қоршаған ортаның, табиғаттың, әртүрлі механизмдердің өзара әрекетінің
нәтижесі болып табылады. Алайда тек адамның белсенді (әрекет барысында)
немесе енжар (әрекетсіздік барысында) жүріс-тұрысының көрінісі болып
табылатын күштер ғана заңи маңызға ие болады. Қылмыстық істі тергеу
барысында кінәлі адамның жүріс-тұрысынан басқа факторлардың барлығы тек
адамның жүріс-тұрысының рольін және қоғамдық қауіптілігін дұрыс бағалау
үшін ғана тексеріледі. Сондықтанда Нәтижеге келтіретін барлық адамдар мен
факторлар ішінен қылмыстық заң тек адамның жүріс-тұрысын ал осы фактордың
мүмкін болатын салдарының ішінен тек қылмыстық жазалануға жататын салдарды
ғана жасанды түрде оқшаулайды – деп жазған. А.Н. Трайнин пікіріне қосылуға
болады. 1
Кез-келген құбылысты зерттеуді оның пайда болуының себептерін
талдаудан бастаған дұрыс болады. Қоғамдық қауіпті салдар – адамның жағымсыз
жүріс-тұрысының нәтижесі, ол қылмыстың объектісін құрайтын қоғамдық
қатынастарға әсер етеді. Бұл қылмыстық құқық теориясындағы бастаушы ереже.
Бұл жөнінде Кудрявцев В.Н., Кузнецова Н.Ф., Михлин А.С., Никифиров Б.С.,
Коржанскии Н.И., және т.б. жазған. Сондықтан қылмыс салдарының маңызды
белгілері құқықпен қорғалатын объектінің және қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің
маңызды белгілерімен тікелей тәуелділікте болады және тек олардың
соңғысымен байланыста ғана ашылуы мүмкін болады. Бұдан шығатын қортынды
қоғамдық қауіпті салдар ұғымының анықтамасына қылмыс объектісінің және
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің қатынасын айқындау логикалық жағынан алдымен
талап етеді. Қылмыстық салдар объекті және қылмыстық салдар арасындағы
байланыстырушы түйін болып табылады. Сондықтан қылмыстық салдар бір жағынан
қылмыстық әрекетпен (әрекетсіздікпен) сипатталса екінші жағынан қол
сұғушылық объектісімен сипатталады 2. Ең алдымен қылмыстық салдар және
әрекеттің ара қатынасына тоқталу қажет. Қылмыстық іс-әрекеттің өзіндік
ерекшелігі оның қоғамдық қауіптілігінен көрініс табады. Қылмыстық іс-әрекет
өзіне объективтік және субъективтік белгілерді жасау мақсатында қылмыстық
құқық теориясы қылмыстық іс-әрекеттің объективтік және субъективтік
жақтарын бөлек қарастырады. Әрекет туралы құрамның объективтік жағының
белгісі ретінде қарастыра отырып біз оның объективтік қоғамдық
қауіптілігін, объективті қылмыстық залал келтіруді айтамыз. Қоғамдық
қауіпті іс-әрекет тұлғаның қылмыстық еркінің оның кінәсінің көрінісі болса
екінші жағынан іс-әрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың
қоғамдық зиянды өзгерістердің себебі болып табылады. Ендеше қоғамдық
қауіпті іс-әрекет объективтік және субъективтік екі белгіге ие болады.
Бірақ олардың қоғамдық қауіпті іс-әрекетке ықпал етуінің мөлшері мәселесі
әдебиетте әртүрлі шешіледі. Кейбір авторлардың пікірінше қылмыстың қоғамдық
қауіптілігі тек ғана объективтік мазмұнға ие болады 3. Мысалы, П.С.
Дагель Қоғамдық қауіптіліктің объективтік сипаты қылмыс арқылы келтірілген
залалдың объективтік сипатымен шартталады. Сондықтан іс-әрекеттің қоғамдық
қауіптілігі оның объективтік белгілерімен сипатталады (салдар, тәсіл, орын,
уақыт, объект және т.б.) – деп жазған 4. Басқа ғалымдардың пікірінше
Қоғамдық қауіптілік объективті-субъективтік ұғым себебі құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар жүйесі үшін қауіптілікті аталған
қатынастарға залал келтіруге бағытталған адамның ерікті және саналы іс-
әрекеттері ғана төндіре алады 5.
Жалпы қоғамдық қауіптілік және қылмыстың қоғамдық қауіптілігін
ажырататын В.С. Прохоровтың концепциясы да өзіндік қызығушылықты
туындатады. Қоғамдық қауіптілік категориясы қоғамға келтірілген барлық
зиянды білдіреді және ол оны келтірген тұлғаның әлеуметтік және өнегелік
саналарына және кінәсіне тәуелді емес және қалыптасуына оның барлық
элементтері қатысатын құбылыс – қылмыстың іргетасы болып табылады 5. В.В.
Мальцевтің пікірі бойынша қылмыстық іс-әрекетті жасаған тұлғаның іс-
әрекеттің қарқындылығы мен кінәсінің дәрежесі қоғамдық қауіптіліктің
объективтік және субъективтік белгілерінің негіздемесі болып табылады. 6.
Қол сұғушылықтың объектісіндегі нақты өзгерістер барлық уақытта қылмыстық
іс-әрекеттің сыртқы жағымен байланысты ол қаншама қарқынды болса қылмыс
объектісіндегі өзгерістер соншама тереңірек, қылмыстық салдар ауырырақ
болады. Іс-әрекеттің жоғары қарқындылығы ауыр салдардың туындау
қауіптілігінің мүмкінділігін арттырады және қол сұғушылыққа ұшыраған
объектілер шеңберінің ұлғаюының алғышарттары болып табылады. Мысалы,
қылмыскердің атыс қаруын қолдануға ауыр салдардың туындау мүмкіндігін күрт
арттырады және сонымен бірге өмір, денсаулық, меншік, қоғамдық тәртіп және
с.с көптеген объектілерге нақты қауіп төнеді. Одан басқа, қылмыс жасаудың
тиімді құралдарын пайдалану кінәлі адамды субъективтік түрде ауырырақ
залалдар келтіруге итермелейді себебі, онда ойына келгенді істеу, жазаға
тартылмаушылық сияқты пікірлердің қалыптасуына себепкер болады. Ендеше іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің объективтік белгісіне қылмыстық салдардың
қоғамдық қауіптілігінің объективтік белгісі яғни адамдарға, материалдық
дүние заттарына немесе рухани құндылықтарға келтірілген нақты залалдарға
сәйкес келеді. Алайда қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігін тек оның
объективтік белгілерімен ғана біріктіру қате болады. Бұл жерде Ю.А.
Делендовтың қылмыстың қоғамдық-саяси мәнінің қоғамдық қауіптілігін тани
отырып оны кездейсоқ залал келтіруге таратуға болмайды, себебі ол залалдың
осындай түрін келтіргені үшін қандайда болмасын жаза түрін қолданудың
негізділігі туралы пікірдің қалыптасуына және объективтік айыптау
қауіптілігінің күшейуіне алып келеді. Тек қылмыстық іс-әрекетті жасаған
тұлғаның кінәлілігі ғана қылмыстық салдарға қоғамдық қауіптілік қасиетін
түпкілікті береді. Себебі адамдардың барлық іс-әрекеттері сананың
басшылығымен және еріктің бақылауы арқылы жасалатын болғандықтан
субъективтік іс-әрекеттен ажырамайды. Қылмыстық салдарда ішкі
(субъективтік) жағы болмайды ол оны туындатқан іс-әрекеттің аяқталуымен
бірге жойылады. Сондықтан қылмыстық салдар нақты түріндегі субъективтік
белгілерге ие болмайды. Осылайша қоғамдық қауіптілік тек қылмыстың заңды
бұзған тұлғаның кінәсімен бірлікте ғана анықтауға болатын қылмыстық
салдардың маңызды белгісі болып табылады. 7
Заңды әдебиеттерде қылмыстық салдардың іс-әрекетінің өзінің
элементтері болып табылатындығы жөніндегі пікір талап жалғасын табуда.
Профессор Н.Д. Дурманов іс-әрекет және нәтиже ұғымдарын араластырған.
Мысалы, ол объектіге оған сәлде болса өзгеріс еткен кез-келген әсер ету іс-
әрекетке жатқызылуы тиіс. Сапалық негіздегі өзгерістер (заң диспозициясында
жазылғанға сәйкес) нәтижені құрайды – деп жазған. 8. Н.Ф. Кузнецова оған
қарама-қайшы қылмыстық салдар іс-әрекеттің өзінің элементі болып табылмайды
– деп атап көрсеткен 9. Кез-келген қылмыстық іс-әрекеттің негізінде
санаға бағынатын, ниетті дене қозғалысы немесе одан бас тарту орын алады.
Тұлға кез-келген сәтте өзінің жүріс-тұрысын тоқтатуы немесе өзгертуі
мүмкін. Салдар болса сыртқы әлем өрісіне жатқызылады. Олар қол сұғушылық
объектісіндегі қоғамдық залалды өзгерістер болып табылады. Белгілі-бір
тұлғаның тарапынан қылмыстық салдардың тағдырына ықпал ету нақты іс-
әрекеттерді жасаумен шектеледі. Оқиғаның одан әрі объективтік дамуы оған
тәуелді емес. Міне нақ сондықтан қылмыстық нәтиженің болуы іс-әрекеттің
элементі болып табылмайды, сыртқы әлем өрісіне жатқызылып оқталу және
дайындалу, сонымен бірге абайсыз қылмыстар болуы мүмкін.
Кінә мен қылмыстық нәтиже де өзара тығыз байланысты. Кінә дегеніміз
тұлғаның іс-әрекетте және оның қоғамдық қауіпті салдарына қасақаналық және
абайсыздық нысанындағы психикалық қатынасы екендігі белгілі. Ал қылмыстық
салдар ретінде адамның кінәлі түрде келтірілген іс-әрекеттерінің нәтижесі
ғана танылады. Кінә және нәтиже қылмыс құрамы үшін бірдей қажет болады.
Қалай болғанда да кінәлі және қылмыстық нәтижені қарсы қоюға болмайды. Осы
аталған аса маңызды ереже ҚР ҚК-нің 19 бабында адам соларға қатысты өз
кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі)
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс – деп атап көрсетілген. Осы айтылған тұжырым одан әрі ҚК-тің
20-бабында тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған
әрекет деп танылатындығы атап көрсетіліп одан әрі нақтыланған.
Айтылғандардан байқайтынымыз тек субъектімен сезінілген немесе
сезініле алатын субъектінің әрекеті мен келтірілген зардаптың арасындағы
байланыс ғана қылмыстық-құқықтық маңызға ие болады. Қасақаналық немесе
абайсыздықпен қамтылған зардаптар үшін соның ішінде саралаушы белгілер
ретінде қарастырылатындары үшін де тиісті болады. Сонымен бірге кінәлі
адамның қасақаналық немесе абайсыздығымен қамтылған зардаптар үшін
жауаптылық принципінің заңда көрсетілмеген бірақ жазаның шамасына әсер
ететін зардаптарға да тисті болатындығын атап өту керек. Бұл жерде
объективтік айыптауға жол берілмейтіндігін есте ұстау керек.
Сот практикасында айыпталушылардың өздері болжай білмеген салдар үшін
жауап бермеуі тиіс екендігіне сілтеме жасайтын жағдайлар өте жиі кездеседі.
Мысалы М. 19 жастағы Д-ны зорлаған одан кейін Д. өзін-өзі өлтірген. М
оның өзін-өзі өлтіретіндігін болжап білмегенін және болжап біле
алмайтындығын мәлімдеген. Сот М-ны аса ауыр зардаптарға әкеп соққан зорлау
үшін соттай отырып жас қызға қарсы аса ауыр қылмыс жасаудың оның тарапынан
өзін-өзі өлтіруге дейін баруы мүмкін екендігін болжай алатындығын және
болжауы тиіс екендігін атап көрсеткен.11
Субъектінің өзінің іс-әрекеттерінің зардаптарын көре білуінің
мәселесі соттпен істің барлық мән-жайларының жиынтығын талдау негізінде
шешіледі, себебі әрбір нақты жағдайдағы бұл мүмкін әртүрлі болады.
Қылмыстық зардап пен қылмыстық іс-әрекеттің арасында себепті байланыс
болған жағдайда ғана жауаптылықтың туындауы қылмыстық заңдағы соның ішінде
қазасқтанның қылмыстық құқығының негізгі прициптерінің бірі болып табылады.
Қылмыстық нәтижемен себепті байланыстағы әрекет объективті түрде қоғамдық
зиянды өзгерістердің шарттарын немесе себептері ретінде орын алады.
Объективтік түрде қоғамдық қауіпті болып табылмайтын әрекеттерге қатысты
зиянды нәтижемен себепті байланыс туралы мәселе қойылмуы тиіс, тіпті ол
орын алған жағдайдың өзінде де. Мысалы, К жерде мас күйінде құлап жатқан Б-
ны орнынан аяғына тұрғызып оған үйіне бар деп айтып өзі кетіп қалған. Б
тәлтіректеп жүріп бірнеше қадам жасағаннан кейін жолға қарай күрт бұрылып
қарсы келе жатқан автомобилдің астына түсіп қайтыс болған. К-нің
әрекеттерін біз объективті түрде қоғамдық қауіпті деп тани алмаймыз: олар
өлім үшін жағдай туғызған жоқ және оның себебі болып табылмайды. Олар тек
пайдалы нәтижеге қол жеткізуге бағытталды. Сондықтан бұл әрекеттерге
қатысты келген зардаппен себепті байланыстылығы туралы мәселе қойылмауы
тиіс.
Егер кінәлінің әрекеті объективті түрде қоғамдық қауіпті болмаса
себепті байланыстың барлық зерттелуі тоқтатылуы тиіс. Сандық тұрғыдан
әрекет және нәтиже келесідей қатынаста болуы мүмкін.
– бір әрекет және бір зардап (қарапайым қылмыстар)
– екі немесе одан да көп әрекеттер және бір зардап (күрделі қылмыстар)
– бір әрекет және бірнеше зардап (қылмыстың идеалды жиынтығы)
Қылмыстың зардапқа талдау жасай отырып кімге немесе неге зардап
келетіні туралы мәселені айналып өтуге болмайды. Себебі қылмыс қоғамда
жасалады және қалыптасқан қоғамдық қатынастарға қол сұғады яғни ол
қатынастар Қазақстан Республикасының ҚК 2 бабында көрсетілген адам мен
азаматтың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздік,
қоршаған орта, Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысы мен
аумақтық тұтастығы, қоғаммен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі болып табылады.
Алайда, залалдан тек объектінің қорғалатындығы олардың қылмыстың
зардаптарымен тығыз байланысын білдіреді. Аталған байланыс салдардың
объектісіз мүмкін болмайтындығымен және көбінесе қылмыстың объектісімен
анықталатындығынан туындайды. Сондықтан қылмыстың зардаптарын талдау үшін
объектінің және қылмыстың зардабының өзара байланысын қарастырып, талдау
жасау қажет болады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң
арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі ретінде
түсіндіріледі. Сонымен бірге әдебиетте қоғамдық қатынастардың бірегей
тұжырымы әліде болса қалыптаспаған.
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша қоғамдық қатынастар үш
элементтен тұрады: қатынастардың субъектілерінен, олардың өзара
байланысынан және қылмыстың затынан. 12 Қоғамдық қатынастар
субъектілерінің әлеуметтік өзара байланысы немесе басқалай айтқанда олардың
әлеуметтік мүмкіндіктері терең мазмұын құрайды қоғамдық қатынастардың
өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. 13
Қоғамдық өмірдің қатысушыларының белгілі бір әлеуметтік
мүмкіндіктері – еркін сайлау, сайлану, өмір сүру, денсаулығын пайдалану
мүмкіндігі, қоғамдық тәртіпті қолдау бойынша функцияларын қалыпты жүзеге
асыру мүмкіндігі және сол сияқтылар кез-келген қоғамдық қатынастардың
өзегін құрайды және қоғам, мемлекет, құқық тарапынан тиісті қамтамасыз
етуді талап етеді – деп жазған Е.А, Фролов. 14
Әлеуметтік мүмкіндіктер қоғамдық қатынастардың негізін білдіретін
болса онда оларға қылмыстық зардаптың мазмұнын қалыптастыруда да негіз
маңыз берілуі тиіс. Бейнелей айтқанда, әлеуметтік мүмкіндіктер іс-әрекет
ықпал ете отырып қылмыстық зардапты туындататын материал болып табылады.
15. Қылмыстық зардап бұл жүзеге асырылмаған, шектелген, қыспаққа алынған
немесе жойылған, бұзылған, өзгертілген әлеуметтік мүмкіндіктер. Басқаша
айтар болсақ, қоғамдық қауіпті зардаптардың материалданған жүзеге асырылуы,
қоғамдық қатынастардың қатысушыларының әлде-қандай құндылық бойынша өзара
қатынаса болып табылатын әлеуметтік мүмкіндіктердің қыспаққа түсуімен
сипатталады.
Қылмыстық зардап – енді бұл іс-әрекет емес себебі ол қолсұғушылық
объектісінде жойылып кетті және ол қорғалатын қоғамдық қатынаста емес
себебі ол бұл сәтте бұзылды, қыспаққа түсті. Қылмыстық зардап мазмұндық
жағынан қылмыстық іс-әрекетпен қыспаққп түскен қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастың көрінісі болып табылады. Зардап әрекет пен
объект арасындағы біріктіруші бөлшек болып табылады және зардаптың заңи
табиғатының өзі көп шамада аталған салдар залал ретінде қатысты болатын
объектінің сипатымен анықталады. 16 Алайда зардапты іс-әрекет пен объект
арасындағы біріктіруші бөлшек ретінде қарастыруға болады тек олардың
соңғысының көрінісінің бірегей нысанын да, себебі себеп салдарды (нәтижені)
пайда қылады. Зардаптың себебі - әрекеттің қол сұғушылық объектісіне
тікелей (аралық бөлшектерсіз) әсер етуі.
Қылмыстың салдары дегеніміз адамның іс-әрекеттерімен қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиян екендігі құқықтық әдебиеттерде бірауыздан
мойындалады. Сонымен қатар зиян келтірудің мүмкіндігі әртүрлі анықталады.
Бір авторлар кез-келген қылмыс қоғамдық қатынастарда жағымсыз өзгерістер,
қоғамдық қауіпті салдар туғызады деп санаса 17 Басқа авторлар барлық
әрекеттер объектіге нақты залал келтірмейді, зиянды келтірудің нақты
мүмкіндігін қалыптастыру жағдайын және оны нақты келтіруді ажыратып
көрсетеді.18
Ғалымдардың бірінші тобының дәйектері келесіге саяды. Қылмыстық
салдар және қылмыс объектісі өзара тығыз байланысты. Қылмыс объектісі – бұл
әрқашан қылмыс құрамының объектісі ендеше зардап та қылмыс құрамының
объектісі болмай қалмайды. Қол сұғу бұл әрқашан әлдебір нысанда және шамада
объектіге залал келтіруді білдіреді: ешқандай залал келтірмейтін қол
сұғушылық өзін-өзі жоғалтады.: ол енді қол сұқпайды. Қылмыстық заңның
объектіні қорғайтын және қорғау алатын нәрсесі бұл зиян. Қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиян ол қандай нысанда болмасын және оның көлемі
қандай болмасын әрбір қылмыстың қажетті элементін құрайтын зардап болып
табылады. – деп жазған А.Н. Трайнин. 19 Осыдан қол сұғу объектісіне нақты
залал келтірмейтін қылмыстық салдарды туындатпайтын әрекет қылмыс болып
саналмайды деген тұжырым жасалады. Сонымен қатар зиян келтіруден тек
қоғамдық қатынастар ғана қорғалына алады, бірақ қылмыс құрамы, объект
және қылмыстық нәтиже ұғымдарының арасындағы өзара байланыстың екі
аспектісін ажырату қажет дегенмен келіспей болмайды. 19
Бұл біріншіден қылмыстық салдардың құқықпен қорғалатын объектімен
арақатынасына, белгілі бір жүріс-тұрыс үлгісі үшін қылмыстық жауаптылықтың
объективтік негіздемелерінің призмасы арқылы көзқар
с, екін
і жағынан қылмыстық салдар мен қылмыс құрамы құрылымының арақатынасы. Егер
бірінші аспектіде қылмыстың салдары және қылмыстық-құқылық қорғау объектісі
арасындағы байланыс ең үзілмейтін және тек қоғамдық қатынастарды залалдан
қорғау ғана жүріс-тұрыстың әлдеқандай үлгісін қылмыс ретінде тануды
шарттайтын болса, екіншісінде бұл байланыс бұл жерде де зардаптың маңызы
жоғары болуына қарамастан нақты емес. Кез-келген қылмыстық іс-әрекет қылмыс
объектісін бұзады, өзгертеді деп қорытынды жасауға жеткілікті негіз жоқ.
20
Қылмыс құрамдарын оларға зардапты кірістірмей құрастыру барысында
объектіге ешқандай залал келтірмегеннің өзінде де қылмыс құрамы болады –
деп жазған Н.Д. Дурманов 21 Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 9 бабында ... жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылатындығы
бекітілген.
В.С. Прохоров әрбір қылмыс оның заңнамалық құрылысына тәуелсіз,
қылмыскердің оны аяғына дейін жеткізгеніне (ал қылмысты аяқталған деп тану
оның заңнамалық конструциясында тәуелді) немесе қылмыстық іс-әрекет оқталу
немесе дайындалу сатысында үзілгеніне тәуелсіз қоғамдық қатынастардың
қалыпты жағдайын бұзады, қылмыс субъектісінің басқа адамдар мен қоғамдық
қажетті байланысын үзе, кез-келген қоғамдық қатынастарға іштей тән реттілік
пен тәртіпті бұзады – деп жазады. 22
Аталған тұжырымның тартымдылығына қарамастан толықтай келісу қиын.
Біріншіден ол құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың нақты табиғатына қайшы ол да өз
кезегінде кез-келген құбылыс сияқты қалыптасуы мен дамуында екі негізгі
кезең мүмкіндік және нақтылыққа ие, заң шығарушының қоғамдық қатынастарға
белсенді ықпал ету мүмкіндігін тарылтпай, қылмысқа дайындалғаны және
оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылық негіздемесін және қылмыс ұғымының
материалдық негізін әлсіретпей ескерусіз қалдыруға болмайды. 23
Шындығында олай болса, егер алдын-ала қылмыстық іс-әрекет және аяқатлған
қылмыс сатысында да қоғамдық қатынастарға залал келетін болса ҚК-тен 24
бапты алып тастау керек болар, қылмыстың барлық материалдық құрамдарын
формалдық немесе келте құрам етіп қайта құрастыру және қылмыс істеуден өз
еркімен бас тарту институтының )ҚК 26-бап) күшін жою қажет болады, себебі
бұл жағдайда жоғарыда аталғандардың барлығы өз мәнісін жоғалтады.
Екіншіден, ол қылмыстың заңнамалық ұғымымен келіспейді себебі қылмыстық іс-
әрекет және қылмыстың салдары арасындағы қатынасының үндестігін бұзады.
Үшіншіден ол заңнамада бекітілмеген. Бірақ қылмыстардың басым көпшілігінің
қоғамдық қатынастарға материалдық және материалдық емес зиян келтіретіндігі
шындық.
Сонымен қатар кейбір қылмыстар құрамының мысалы, ҚК-тің 116 бабындағы
Адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы құрамын да; басқа
адамды көреу ВИЧЖҚТБ-ны жұқтыру қаупінде қалдыру үшін қылмыстық жауаптылық
бекітілген, яғни бұл жерде қылмыс объектісіне залал келтіру қауіпін
туғызғаны үшін жауаптылық туындайтынын байқаймыз. Бұндай жағдайда әдетте
зардапты келтіру қаупін тудыру және оны келтіру үшін жауаптылықтардың арасы
айқын ажыратылады ол көбіне аталған баптардың санкцияларында бекітіледі.
Зардаптың нақты болуы барысында санкцияда бекітілген жаза, олардың болуының
қауіпімен салыстырғанда қаталырақ болады. Қылмыстың объектісінің әртүрлі
элементтері келтірілген зиянды талдай отырып қоғамдық қатынастардың
қатысушыларына зиян келтіру әрқашан олардың мүддесіне зиян келтірумен
ұштасады.
Зиян заттың өзіне немесе осы затпен байланысты келтірілуі мүмкін.
Мысалы, бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (мысалы, үйді
өртеу) барысында мүліктің меншік иесінің мүдделері жапа жегетін болса – ол
өзінің мүлкіне өзінің қалауынша билік жүргізу мүмкіндігінен айырылады.
Сонымен қатар заатың өзі де құртылады (үй).
Қылмыс объектісінің сипаты қылмыстық зардаптың сырттай, заттық
сипатын анықтайды. Осыны дәлелдеу үшін А.С. Михлин оларға келтірілетін
зиянның сыртқы, заттай сипатына орай қылмыстардың бірнеше тобын бөліп
көрсетеді. 24
Бірінші топқа объектісі қоғамдық қатынастар қатысушыларының мүліктік
емес мүдделері немесе құқықтары болып табылатын қылмыстар жатқызылады. Бұл
топтағы қылмыстраға қылмыстар қатысушысы мемлекет болып табылатын қоғамдық
қатынастарға қол сұғады. Оларға мемлекеттің конституциялық құрлысына,
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды және кейбір әскери қылмыстарды жатқызуға
болады. Бұл қылмыстар барынша қауіпті, олардың әрқайсысы жекелей алғанда
нақты түрде қауіпті салдарды туғызбаса да (мысалы, бір солдаттың әскери
қызметтен жалтару мақсатында қашқындық жасауы). Оларды жасағаны үшін қатал
жауаптылық олардың өте қауіпті салдарды туындатуы мүмкін екендігіне
байланысты белгіленген (берілген мысалда – армиядағы тәртіптің босаңсуы).
Соынмен қатар осы топқа объектісі мемлекеттік немесе қоғамдық
ұйымдардың немесе жеке адамдардың қызметі, мүдделері немесе әлдеқандай
мүліктік емес құқықтары болып табылатын қылмыстар жатады. Олар азаматтардың
конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне, сот төрелігіне, басқару тәртібіне қарсы қылмыстар болуы
мүмкін. Аталған топтағы барлық қылмыстардың зардаптарының сипатты
ерекшеліктеріне зиянның материалдық емес сипатын жатқызуымыз керек бұл
жерде зиян шегетін негізінен тиісті мүдделер, құқықтар немесе қызметтер
болуы мүмкін. Екінші топқа адамның өміріне немесе денсаулығына зиян
келтіруі мүмкін қылмыстарды жатқызамыз. Аталған топқа адам өлтірудің
түрлері, жыныс ауруларын жұқтыру, денсаулыққа зиян келтірулер және
басқаларды жатқызуға болады. Сонымен қатар осы топқа негізгі объектісі
азаматтардың өміріне немесе денсулығына зиян келтірумен байланысты емес,
бірақ осы объектіге де залал келтіретін қылмыстар жатқызылады. Олар –
бандитизм, қарақшылық, көліктегі қылмыстар т.б.. Негізгі объектіге
келтірілетін зиянға байланысты оларды басқа топқа кіргізгенмен олардың
барысында адамның денсулығына тіпті өміріне зиян келетін жағдай практикада
жиі кездеседі.
Аталған қылмыстардың арасында елеулі айырмашылықтардың болуына
қарамастан олардан зиян шегетін объектілердің бірі адамның өмірі немесе
денсаулығының болуы олардың айта қаларлықтай ұқсастығы да болып табылады.
Объектінің аталған ұқсастығына денсаулыққа зиян келу немесе өлу болып
табылатын зардаптың да ұқсастығы сәйкес келеді.
Қылмыстардың үшінші тобына жасалуының барысында әлдеқандай
материалдық дүниелердің жойылуына немесе бүлінуіне жол берілетін
қылмыстарды жатқызуға болады. Мысалы, диверсия, меншік иесінің мүлкін
қасақана немесе абайсызда жою немесе бүлдіру, жарылғыш заттарды сақтау
немесе олармен жұмысістеу ережелерін бұзуларды жатқызамыз. Аталған
қылмыстармен келтірілетін зардаптар белгілі бір материалдық зардаптың
жойылуына немесе бүлінуінен көрініс табады, бұл қылмыстар анық есептеуге
болатын зиян келтіре алады.
Төртінші топқа өзгенің мүлкін құқыққа қарсы иемденудің әртүрлерімен
байланысты мүліктік қылмыстарды жатқызамыз. Бұлардың қатарына талан-
тараждың түрлерін, тұтынушыларды алдауды және басқаларды жатқызамыз.
Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің өзі жойылмайды бүлінбейді, бірақ
оның заңды иесінен алу оған анық есептелінетін материалдық шығын әкеледі,
яғни мүліктің жойылуы сияқты. Бұл жердегі айырмашылық шығынның сипатын да –
материалдық заттың жойылуы болмайды.
Қылмыстық құқық теориясында тұтасынан алғанда қылмыстық зардап
немесе салдар ұғымының бірегей анықтамасы тұжырымдалған. Н.Ф. Кузнецова
оларға төмендегідей анықтама береді субъектінің қылмыстық іс-әрекетімен
немесе әрекетсіздігімен жасалған қылмыстық заңнамамен қорғалған қоғамдық
қатынастардағы үстемдік етуші топтың көзқарасы бойынша зиянды өзгерістер
25.
В.Н. Кудрявцев қылмыстық зардап дегеніміз – қол сұғу объектісіне –
заңмен қорғалған қоғамдық қатынастарға және олардың қатысушыларына
қылмыстық іс-әрекетпен (әрекетсіздікпен) келтірілген қылмыстық-құқықтық
нормада қарастырылған материалдық және материалдық емес зиян – деп жазған.
26
А.С. Михлин ойынша қылмыстық зардап қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға адамның қылмыстық қызметі арқылы келтірілген зиян.
27
Н.И. Коржанский – қылмыстық зардап дегеніміз қоғамдық қатынастар
субъектісінің өзінің мүдделерін жүзеге асыруының толық немесе бөлшектей,
уақытша немесе тұрақты түрде қиындауынан немесе жойылуынан көрінетін
қоғамдық қатынастардың құқыққа қайшы өзгеруі – деп тұжырымдайды. 28
Е.А. Фролов қылмыстық зардап келтірілуінен тиісті қоғамдық қатынас
қылмыстық құқықтың құралдарымен қорғалатын залал – деген анықтама берген.
29
Соңғы анықтаманың материалдық, формалдық, келте құрамдардағы
қылмыстық зардапты қамтуы оның лайықтылығы болып табылады, себебі қылмыстық
зардаптың маңызы тек нақты келтірілген зиянмен аяқталмайды. Жүріс-тұрыстың
белгілі-бір түрі үшін қылмыстық жауаптылықты бекіте отырып заңшығарушы ең
алдымен типтік (күтілетін) салдарды ескеруі тиіс. Қылмыстық заңның нормасын
құрастыра отырып ол бірінші кезекте аталған норма қорғауы тиіс қоғамдық
қатынастарға келуі мүмкін сипатты (мүмкін) зиянды бағалайды. Жазаны
тағайындау барысында сот қылмыс арқылы келтірілген нақты зиянды
қарастырылған )типтік) зиянмен салыстырады және осы салыстыру оған
қылмыстың тұтастай алғандағы қоғамдық қауіптілігін анықтауға көмек береді.
Сонымен бірге қылмыстық салдар ұғымы олардың пайда болу себептерін
және маңызды белгілерін көрсетпей толық бола алмайды. Сондықтан біздің
пікірімізше келесі анықтама барынша толық болуы тиіс: Қылмыстық салдар
дегеніміз – келтірілуінен тиісті қоғамдық қатынас қылмыстық құқық
нормасымен қорғалатын, кінәлі жүріс-тұрыспен келтірілген, қылмыстық іс-
әрекеттің және қол сұғу объектісінің қасиеттерін көрсететін қоғамдық
қауіпті зиян болып табылады.
Кез-келген құбылыстың анықтамасында сол құбылыстың негізгі белгілері
тұжырымдалатыны белгілі ендеше жоғарыда берілген анықтама бойынша қылмыстық
салдардың негізгі белгілерін атап көрсетейік. Бірінші белгі қылмыстық
салдар кез-келген қоғамдық қатынастарға емес тек қылмыстық заңмен қорғалған
қоғамдық қатынастарға келтірілетін зиян. Қазақстанның қылмыстық заңнамасы
демократиялық және құықтық мемлекет құру жолындағы заңдылық, демократизм
және гумнаизм прициптерін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін барынша маңызды
қоғамдық қатынастарды зиян келтіруден қорғайды. ҚК-тің Ерекше бөлімінде қол
сұғу объектілерінің шектеулі тізбегі – қылмыстық-құқықтық қорғауға ие
болатын қоғамдық қатынастар тобы бекітілген. Қылмыстық салдар тек осы
қатынастар өрісінде туындауы мүмкін және әрдайым қылмыстық қол сұғушылық
объектісіне келтірілген зиянды білдіреді.
Қылмыстық салдардың екінші белгісі ол ретінде қол сұғу объектісіне
келтірілген кез-келген зиян емес тиісті қылмыстық-құқықтық нормамен
қарастырылған зиян ғана танылады. Бұл белгі қылмыстық салдардың құқыққа
қайшылығының, оған қылмыстық заңмен тыйым салынғандығын білдіреді.
Қылмыс салдарының ұғымы туралы мәселенің шешілуі олардың құрылымы
зерттеуге мүмкіндік береді, және қылмыстық салдардың нысандарын және
түрлерін зерттеу барысында негізгі бастау нүктесі болып табылады. Қылмыстық
салдар құрылымын алғашқы рет В.Н. Кудрявцев талдап оның негізгі екі
элементін бөліп көрсеткен.
1) қорғалуы үшін берілген қылмыстық-құқылық норма бекітілген сол нақты
қоғамдық қатынастардың бұзылуы (мысалы талан-тараждағы – меншіктің
экономикалық қатынастарының бұзылуы) бұл қатынастарға не материалдық
немесе моральдық зиян келуі;
2) берілген құндылықтарды қорғау үшін бекітілген тиісті құқықтық
қатынастардың бекітілуі (ұрлықта – меншік құқықы..., адам өлтіруде –
жеке тұлғаның қол сұғушылығын қамтамасыз ететін құқықтық қатынастардың
бұзылуы) қылмыстық салдар үшінші элементті де кірістіре алады ол
материалдық элемент. Меншік иесінің мүлкін бүлдіру немесе жою
барысында материалдық нәрсе – қылмыстың заты зиянды өзгерістерге
ұшырайды. 31
Айтылғандар қылмыстық салдар құрылымы қоғамдық қатынастар
құрылымымен салыстырғанда күрделі емес құрылым бөлшегі болып табылады деп
қорытынды жасауға болады. Алайда В.В. Мальцевтің пікірі бойынша қоғамдық
қатынастардың материалдық элементін қылмыстық салдар элементіне жатқызуға
тырысуы онша сәтті болмаған сияқты. 32
Құрылым әрдайым тұрақты элементтердің өзара ішкі байланысы, ал
материалдық элемент тұрақтылыққа ие болмайды. Қоғамдық қатынастардың
қосымша материалдық элементі (уақытша, тұрақсыз) оларда мән мен мазмұнның
аяғына дейін көрініс таппайтындығына байланысты қоғамдық қауіпті салдар
құрылымының элементі болуға қабілетсіз.
І – 2. Қылмыстық салдардың нысандары және түрлері. Материалдық және
формалдық құрамдар
Дипломдық жұмысымыздың берілген бөлімінде екі өзара байланысты
элементтер қылмыстық салдардың нысандары және түрлерін бөлек қарастырамыз.
Профессор В.В. Мальцевтің жазуынша қоғамдық қауіпті салдар үш
негізгі нысанда көрініс табады және олар қол сұғу объектісіне зиян келтіру
механизмінің объектісімен анықталады. 33 Солардың бірінші нысаны (шартты
түрде оны тікелей деп атайық) әлеуметтік мүмкіндікке тікелей қол сұғумен
байланысты. Екінші нысан (заттық) әлеуметтік мүмкіндікке қол сұғу қоғамдық
қатынастың затына әсер ету арқылы жүзеге асырылғанда орын алады. Үшінші
нысаны (субъектілік) қоғамдық қатынастардың субъектісіне ықпал ету жолымен
әлеуметтік мүмкіндікті бұзу болып табылады.
Әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзу нысанындағы қоғамдық қауіпті салдар
үшін бірінші құқықпен қорғалатын объектіні құрайтын қоғамдық қатынастар
заттық құндылықтармен қапталмаған материалдық емес жүріс-тұрыстарды
реттейді, екіншіден осы тектес мүмкіндіктердің жүзеге асырылуы көп жағдайда
кінәлінің дұрыс жүріс-тұрысының негізінде мүмкін болады. Қылмыстық
салдардың негізінде мүмкін болады. Қылмыстық салдардың осындай нысанында
мысалы төмендегідей жағдайларда келтірілетін зияндарды; Мемлекеттік
опасыздық (ҚР ҚК-нің 165 бабы); Мемлекеттік құпияларды заңсыз алу, жария
ету (172 бап); жұмылдыруға шақырудан жалтару (174 бап) жатқызуға болады.
Екінші нысандағы қоғамдық қауіпті салдар адамдардың әрекетін
реттейтін қоғамдық қатынастардың мазмұнымен шартталады, зиян материалдық
құндылықтармен байланысты, сондықтан қол сұғушылық объектісінің бұзылуы
тәсәліне қылмыстың затына әсер ету тән болады. Ұрлық әрдайым затты меншік
иесінен алып қоюмен сипатталса мүлікті жою немесе бүлдіру затқа әсер етпей
мүмкін болмайды. Құқықтың қорғауындағы объектіге осы нысандағы залал
меншікке қарсы қылмыстардың барлығында келеді деп айтуға болады.
Қатынастардың субъектісіне әсер ету нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық қауіпті салдар материалдық және материалдық емес құндылықтар
бойынша қалыптасатын қоғамдық қатынастармен байланысты. Бұл субъектінің көп
санды және мазмұны бойынша бірдей емес қоғамдық қатынастарға кіруімен және
ол өз кезегінде оның әлеуметтік мүмкіндіктерінің әрқилы спектіріне негіз
болады. Осының барысында қатынастар субъектісіне әсер ету амплитудасы
барынша кең психикалық күштеуден өлтіруге дейін болуы мүмкін. Террористік
актілер, адам өлтіру, денсаулыққа қол сұғу, қарақшылық шабуыл осылардың
барлығы үшінші нысандағы зиянды туындататын қылмыстар болып табылады.
Сонымен бірге қылмыстық салдардың нысандары арасындағы шек шартты
және қозғалыссыз екенін есте ұстау керек. Мысалы полиция қызметкеріне
қарсылық көрсету арқылы басқару тәртібіне қарсы келтірілген залал (ҚР ҚК
321 бап) тек полиция қызметкерінің заңды күш қолдануына қарсы болса айталық
ұстау барысында жұлқынып шығуға тырыс қылмыстық салдардың тікелей нысанын
көрсетсе, аталған адамдарға қатысты өмірі мен денсаулығына қатысты күш
қолдану берілген қылмыстық салдардың нысанын өзгертеді, себебі оған
қоғамдық қатынастардың субъектісіне оның денсаулығына зиян келтірмеу, дене
бітіміне қол сұғылмаушылығын бұзу арқылы әсер ету жолымен қол жеткізіледі.
Сонымен бірге кейбір әлеуметтік мүмкіндіктердің бір мезгілде затқа
және қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету арқылы бұзылатындығын
байқау қиын емес. Мысалы, диверсия (ҚР ҚК 171 бабы) бандитизм (ҚР ҚК 237
б), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыздыққа
келтірген (Қр ҚК 299 б) қылмыстарында қылмыстық зардап нысандарының біріугі
орын алуы мүмкін.
Егер біз қылмыстық зардаптардың нысаны туралы әңгімелейтін болсақ
онда осы нысандардың маңыздарына да тоқталу қажет болады, профессор В.В.
Мальцевтің пікірі бойынша олар мынада: 34
1. Нақты нысаны қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігіне тек өзіне ғана
тән белгі қалдырады. Өзге басқа шарттардың теңдігі барысында
әлеуметтік мүмкіндікті тікелей бұзудан көрінетін қылмыстық салдар
қоғамдық қатынастардың затына әсер ететін салдармен салыстырғанда
қауіптілігі төмен болатын болса, қоғамдық қатынастардың субъектісіне
ықпал ету жолымен әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзудан көрінетін
қылмыстық салдардың қауіптілігінен төменірек болады.
Қылмыстық салдардың бірінші нысаны үшін қылмыстық іс-әрекеттің
нақтылығы тән, сондықтан шығын әдетте тек бір әлеуметтік мүмкіндікке
келтіріледі. Мысалы, бас бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе
қамаудан қашу (ҚК 358 баб) тек сот төрелігінің немесе жазалардың орындалу
тәртібінің қалыпты жағдайын бұзады.
Қылмыстық салдардың екінші нысанының қоғамдық қауіптілігінің артуы іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің артуымен және бірнеше әлеуметтік
мүмкіндіктерге зиян келтіру мүмкіндігінің арта түсуімен байланыстырылады.
Қатынастардың субъектісіне әсер ету барысында пайда болатын қылмыстық
зардаптардың қоғамдық қауіптілігінің артуы адамның қоғамдағы төтенше
құндылығымен, оның ең қымбат қазына екендігімен тұсіндіріледі. Сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету жолымен әлеуметтік
мүмкіндіктердің бұзылуы іс-әрекеттің қарқындылығын арттырады, себебі
қылмыскер жәбірленушінің белсенді қарсылығына жиі тап болады. Қоғамдық
қатынастардың субъектісі иесі болатын көптеген әлеуметтік мүмкіндіктерге
зиян келуінің де мүмкіндігі айта қаларлықтай арта түседі. Мысалы адамды
өлтіру қайтыс болған адамның барлық әлеуметтік мүмкіндіктерінің бір
мезгілде үзілуіне алып келеді, сонымен бірге іс-әрекетті өте қарқынды
ретінде сипаттайды. Қылмыстық салдардың екінші және үшінші нысандарының
біріктірілуі барысында залалдың аруылығы тағы арта түседі. Осындай үлгіде
қылмыстық салдардың қоғамдық қауіптілігін анықтау олардың нысандарын
ажыратуды қарастырады.
2. Қоғамдық қауіпті салдар нысандарының ерекшеліктері қылмыстық-құқықтық
тыйым салулар мен ережелерді құрастыру тәсілдерінің айырмашылықтарын,
тиісті қылмыстық салдардың заңда білдірілуінің ерекшеліктерін
туындатады. Қылмыстық залалдың бірінші нысанын нормада анықтау үшін
әдетте қылмыстың тікелей объектісін көрсету жеткілікті болады.
Екінші нысанда әлеуметтік мүмкіндік қылмыстың заты арқылы бұзылады
ендеше қылмыстық салдар көрсетілген заттардың және оларға әсер ету арқылы
айқын білдіріледі.
Қылмыстық салдар өзінің үшінші нысанында (қоғамдық қатынастардың
субъектісіне әсер ету арқылы әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзу) қылмыстық-
құқылық нормада көп жағдайда субъектінің өзіндік ерекшеліктерін дәл
анықтауды талап етеді.
Сонымен қылмыстық-құқықтық норма диспозициясы құрылымының қылмыстық
салдар нысандарынан тәуелділігі орын алады.
3. Қылмыстық салдар нысандары қылмысты саралауға ықпал етеді. Әлеуметтік
мүмкіндіктердің тікелей бұзылуы сыртқы дүниеде көзге түсерліктей
өзгерістерді туындатады, соныдқтан нақты жағдайда олардың анықталмай
қалуы оларды аяқталмай қалған қылмыстық іс-әрекет үшін жауаптылыққа
тарту ережелері бойынша саралауға негіз болмайды. Себебі қылмыстық
зардаптардың екінші және үшінше нысандарында затқа және қоғамдық
қатынастардың субъектісіне әсер ету әлеуметтік мүмкіндіктерді бұзудың
тәсілі болып табылады және де қылмыстың аяқталмағандығының негізгі
көрсеткіші болып аталған әсер етудің аяқталу сәті табылады.
Қоғамдық қатынастар субъектісіне қол сұғу жолымен әлеуметтік
мүмкіндікті бұзу әдетте бірнеше әлеуметтік мүмкіндіктреге әсер етеді,
қылмыстық зардаптардың осы нысанындағы қылмысты саралаудың ерекшеліктерін
анықтайды. Егер қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету ілеуметтік
мүмкіндіктерді бұзудың бірден бір тәсілі болса онда біз бір қылмысқа
қатысты ғана айта аламыз. Жәбірленушіге қол сұғу жолымен ғана өмірінен
айыру мүмкін болса және адам өлтірудің барысында адамның басқа да
әлеуметтік мүмкіндіктері жойылуы жүзеге асқанымен ықлмыскердің іс-әрекеті
тек адам өлтіргені үшін жауаптылықты қарастыратын бап бойынша сараланады.
Қоғамдық қатынастардың субъектісіне әсер ету әлеуметтік
мүмкіндіктерді бұзудың бір нұсқасы ретінде орын алған жағдайда үш
ситуацияны айырып көрсетуге болады:
а) субъектінің әлеуметтік мүмкіндіктерінің бұзылуы қылмыстың
сараланған құрамында ескеріледі: Осындай қағидаға сай тонаудың күш қолдану
арқылы жасалатын құрамы ( ҚР ҚК 178-бабы 2 б.) және қарақшылықтың
денсаулыққа ауыр зиян келтірумен ұштастырылған құрамдары (ҚР ҚК 179-бабы 3
б. б п.) құрастырылған.
б) субъектіге зиян келтірудің нақты каупін туғызу немесе оны нақты
келтіру қылмыстың дербес құрамдарына бөлу үшін негіздік қызметті атқарады
Осындай жағдайға қарақшылықты (ҚР ҚК 179-бабы), бұзақылықты (ҚР ҚК 257-
бабы) жатқызамыз.
в) кінәлі адамның іс-әрекеттері қылмыстардың жиынтығы бойынша
сараланады. Мысалы, өлтірумен ұштастырылған меншік иесінің мүлкін құрту
меншікке және өмірге қарсы қылмыстар бойынша саралануы тиіс. Бұдан шығатын
қортынды зардаптың нысандары мен қылмысты саралаудың арасында байланыс бар.
4) Осы айтылғандардың өзі қылмыстық зардаптың түрлерін ажыратудағы
қылмыстық зиян нысандарының маңызды рөлін атап өтуге негіз болады. Бірақ
қылмыстық зардаптың түрлері туралы мәселеге толығырақ тоқталу қажет болады.
1. Қылмыстың объектісіне келтірілген зиянның сипатына тәуелді түрде
зардаптар материалдық және материалдық емес болып бөлінеді. Материалдық
зардаптарға ұйымдарға немесе азаматтарға келтірілген мүліктік зиянды және
жеке тұлғалардың өзінің жеке басына келтірілген тәндік зияндарды
жатқызамыз. Мүліктік зиян мүліктің жоғалуы немесе бүлінуінен (тікелей шығын
түріндегі мүліктік зиян) немесе алынуы тиіс пайданың алынбай қалуы
(тиістінің алынбай қалуы түріндегі мүліктік зиян) Барлық басқа зардаптар
материалдық емес түрге жатқызылуы тиіс. Олардың арасынан жеке материалдық
емес зиян (азаматтардың мүліктік емес құқығы бұзылған кезде); жекеліксіз
материалдық емес зиян (мемлекеттік және әртүрлі ұйымдардың қызмет өрісінде
келтірілетін).
Материалдық зиян әрдайым материалдық нәрсенің дене бітімі жағынан
бұзылуымен байланысты, бірақ ол адамның тәніне зиян келтірумен де көрініс
табуы мүмкін (жеке басқа келтірілген материалдық зиян).
Мүліктік зиянның бір түрі ретіндегі тікелей шығын меншік иесінің
немесе иелік етушінің материалдық құндылықтардың бір бөлігін оларды заңға
қайшы түрде алу, құрту немесе бүлдіру салдарынан жоғалтуы болып табылады.
Мысалы, ұрлықтың немесе тонаудың барысында жәбірленуші кінәлі адамның
оларды ашық немесе жасырын түрде ұрлауының салдарынан ақша немесе басқа да
материалдық құндылықтарынан айырылады.
Тиістіні алмау түріндегі қылмыстық зардап қылмыстың нәтижесінде
жәбірленуші ол заң, келісім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz