Қылмыстық жазасын өтеп шыққандар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
ТАРАУ . I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі ... ... ... ... ...9.22
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі..9.21
І. 2. Соттылық . бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық негіздемесі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.22
ТАРАУ . ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және олардың жүйеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.64
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.38
ІІ. 2. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын.шартты түрде босатылғандарға қойылатын құқықтық шектеулер және қоғамдық бақылау ... ... ... ... ... ..38.64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65.67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68.70
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
ТАРАУ . I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі ... ... ... ... ...9.22
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі..9.21
І. 2. Соттылық . бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық негіздемесі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.22
ТАРАУ . ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және олардың жүйеленуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.64
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23.38
ІІ. 2. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын.шартты түрде босатылғандарға қойылатын құқықтық шектеулер және қоғамдық бақылау ... ... ... ... ... ..38.64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65.67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68.70
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылатындығы айқын. Тәуелсіздігіне қол жеткізгеніне әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен мемлекет ретінде орынықтыра отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды. «Біз елімізді эволюциялық даму арнасына салып, іргелі институттық реформаларды табанды түрде жүргізе алдық» - деп атап көрсетеді Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаев [1.31.]. Қоғамдық қатынастарды әділетті реттеу және жекелей алғандағы әрбір қоғам мүшесінің құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету әділетті қоғам орнатып, өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін басты міндет болса керек.
Статистикалық мәліметтерге талдау жасайтын болсақ 1995 жылы Қазақстанда 183913 қылмыс оқиғасы тіркеліп 111174 адам қатысқан, 2000 жылы елімізде 150790 қылмыс жасалып оған 99670 адам қатысты болса, ал 2001 жылы 152168 қылмыс жасалып оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс, 2003 жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың қылмыс, 2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адам , 2007 жылы 128064 қылмыс жасалып оған 79641 адам қатысқандығын байқауға болады. Сондай-ақ 2006 жылы жасалған қылмыстардың 13,4%-ы, 2007 жылы 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдармен жасалған. Құқықтық статистика мен арнайы есепке алу комитетінің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық-статистикалық материалдарында жарияланған деректерге қарағанда Маңғыстау облысы бойынша 2001 жылы 3011 қылмыс, 2002 жылы 2664 қылмыс, 2003 жылы 2374 қылмыс, 2004 жылы 2926 қылмыс, 2005 жылы 2842 қылмыс, 2006 жылы 3071 қылмыс, 2007 жылы 2749 тіркелгендігін байқауға болады. Маңғыстау облысы бойынша қылмыстылық деңгейінің бес жыл ішінде, яғни 2001-2004 жылдар аралығында төмендегендігі байқалғандығымен бұл көрсеткіш 2004 жылдан бастап қылмыс деңгейінің өскендігін анық көрсетеді. Қылмыстардың ашылу көрсеткіші 2001 жылы 79,9%, 2002 жылы 80,2%, 2003 жылы 80,2%, 2004 жылы 77,9%, 2005 жылы 75,6%, 2006 жылы 63,9%, құраған. Осы мерзім аралығында Маңғыстау облысында тіркелген ауыр және аса ауыр қылмыстардың саны 10,41%, артқан немесе 2005 жылы ондай қылмыстардың жалпы саны 663-ті құраса ол көрсеткіш 2006 жылы 732-ні құраған және олардың 202-сі оның ішінде 4 қасақаналықпен адам өлтіру оқиғасы ашылмай қалған. Тіркелген қылмыстардың жалпы санының қатарында ауыр және аса ауыр қылмыстар 23,8%,-ды құраған. Бір қарағанда Маңғыстау облысында 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғандағыдан 322 қылмыс оқиғасы кем тіркеліп, яғни қылмыстылық жалпы алғанда 10,7%-ға төмендегенімен аса ауыр қылмыстардың тіркелуі 18-ге артып, яғни 20,2% -ға өскен [2, 5.].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылатындығы айқын. Тәуелсіздігіне қол жеткізгеніне әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен мемлекет ретінде орынықтыра отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды. «Біз елімізді эволюциялық даму арнасына салып, іргелі институттық реформаларды табанды түрде жүргізе алдық» - деп атап көрсетеді Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаев [1.31.]. Қоғамдық қатынастарды әділетті реттеу және жекелей алғандағы әрбір қоғам мүшесінің құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету әділетті қоғам орнатып, өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін басты міндет болса керек.
Статистикалық мәліметтерге талдау жасайтын болсақ 1995 жылы Қазақстанда 183913 қылмыс оқиғасы тіркеліп 111174 адам қатысқан, 2000 жылы елімізде 150790 қылмыс жасалып оған 99670 адам қатысты болса, ал 2001 жылы 152168 қылмыс жасалып оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс, 2003 жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың қылмыс, 2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адам , 2007 жылы 128064 қылмыс жасалып оған 79641 адам қатысқандығын байқауға болады. Сондай-ақ 2006 жылы жасалған қылмыстардың 13,4%-ы, 2007 жылы 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдармен жасалған. Құқықтық статистика мен арнайы есепке алу комитетінің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық-статистикалық материалдарында жарияланған деректерге қарағанда Маңғыстау облысы бойынша 2001 жылы 3011 қылмыс, 2002 жылы 2664 қылмыс, 2003 жылы 2374 қылмыс, 2004 жылы 2926 қылмыс, 2005 жылы 2842 қылмыс, 2006 жылы 3071 қылмыс, 2007 жылы 2749 тіркелгендігін байқауға болады. Маңғыстау облысы бойынша қылмыстылық деңгейінің бес жыл ішінде, яғни 2001-2004 жылдар аралығында төмендегендігі байқалғандығымен бұл көрсеткіш 2004 жылдан бастап қылмыс деңгейінің өскендігін анық көрсетеді. Қылмыстардың ашылу көрсеткіші 2001 жылы 79,9%, 2002 жылы 80,2%, 2003 жылы 80,2%, 2004 жылы 77,9%, 2005 жылы 75,6%, 2006 жылы 63,9%, құраған. Осы мерзім аралығында Маңғыстау облысында тіркелген ауыр және аса ауыр қылмыстардың саны 10,41%, артқан немесе 2005 жылы ондай қылмыстардың жалпы саны 663-ті құраса ол көрсеткіш 2006 жылы 732-ні құраған және олардың 202-сі оның ішінде 4 қасақаналықпен адам өлтіру оқиғасы ашылмай қалған. Тіркелген қылмыстардың жалпы санының қатарында ауыр және аса ауыр қылмыстар 23,8%,-ды құраған. Бір қарағанда Маңғыстау облысында 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғандағыдан 322 қылмыс оқиғасы кем тіркеліп, яғни қылмыстылық жалпы алғанда 10,7%-ға төмендегенімен аса ауыр қылмыстардың тіркелуі 18-ге артып, яғни 20,2% -ға өскен [2, 5.].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н. Тарих тағылымдары және қазіргі заман; Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің бес жылдығына арналған салтанатты жиналыста жасалған баяндама. – Алматы. Қазақстан, 1997. – 128 бет
2. Информационно-статистические материалы по итогам 2006 года; Управление комитета по правовой статистике и специальным учетам по Мангистауской области. – Актау, 2006.
3. Назарбаев Н. Қазақстан жолы. – Астана, 2007 – 372 б.
4. Кудрявцев В. Н. Предисловие к книге А. М. Яковлева «Преступность и социальная психология» М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с
5. Зельдов С. И. О правовом статусе судимых лиц // Сов. гос-во и право. 1979. № 6 С. 97.
6. Михлин А. С., Потемкина А. Т. Освобожденные от наказания: права, обязанности, трудовое и бытовое устройство: Учебное пособие. – Хабаровск: Высшая школа МВД СССР, 1989 – 96 с.
7. Шмаров И. В. Преодоление отрицательных последствий отбывания уголовного наказания // Сов. гос-во и право. 1977. № 2. – С. 38-42
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: 2006. – 36 бет.
9. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: «ЮРИСТ», 2007. – 140 б.
10. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 108 б.
11. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі, - Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 б.
12. Яковлев А. М. Борьба с рецидивной преступностью. – М.: Наука, 1964. – 224 с.
13. Никифиров Б. С. О рецидиве и судимости // Сов. гос-во и право. 1957. № 5 С. 100.
14. Никифиров Б. С. О рецидиве и судимости // Сов. гос-во и право. 1957. № 5 С. 100.
15. Ведомости Верховного Совета СССР 1966. № 30.
16. Ведомости Верховного Совета СССР 1970. № 24.
17. Ведомости Верховного Совета СССР 1981. № 10.
18. Ведомости Верховного Совета СССР 1983. № 39.
19. Иногамов Ш. Х. Социальное назначение и правовое регулирование административного надзора как юридического института // Сов. гов-во и право. 1991. № 9 С. 87-90.
20. Ведомости Верховного Совета СССР 1966. № 32.
21. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 256 бет.
22. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
23. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 15 шілдедегі № 28 Заңы.
24. Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің ресми мәтіні. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 672 б.
25. Сычев Ю. В. Микросреда и личность. – М.: Наука, 1974. – 168 с.
26. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы // 2007. № 5-6. 23-49 б.
27. Жазасын өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылған адамдардың мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыру Ережесі. (Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 340 бұйрығымен бекітілген) // Заң газеті № 168 (1197) 2 қараша 2007 ж.
28. Стручков Н. А. Научная основа совершенствования исправительно-трудового право, «Труды Высшей школы МООП СССР», вып. 16, М., 1967. С. 133.
29. Сборник статистических данных о работе судов Мангистауской области за 12 месяцев 2006 года. – Актау: УКПС и СУ ГП РК 2007. – 34 с.
30. Яковлев А.М. Об эффективности исполнения наказания // Сов. гос-во и право. 1964. №1. С. 101.
31. Наташев А.Е., Стручков Н.А. Основы теории исправительно – трудового права. М., 1967. – 164 с.
32. Никитинский В. И. Эффективность норм трудового права. М.: Наука, 1964. – 131 с.
33. Шаргородский М. Д. Наказание, его цели и эффективность. Избранные труды / Сост. и предисловие докт. юрид. наук, проф. Б. В. Волженкина. – СПб.: Издательство «Юридический центр Пресс», 2004. – 657 с.
34. Исправительно-трудовая педагогика. – М.: Академия МВД СССР, 1978. – 377 с.
35. Карпец И. И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. М.: Юрид. Лит., 1976. – 238 с.
36. Злобин Г. А. О методологии изучения эффективности уголовного наказания в советском уголовном праве и криминологии // Вопросы предупреждения преступности. – М., 1965. – Вып. 1. – С. 63-65.
37. Хохряков Г. Ф. Наказание в виде лишения свободы: оценка эффективности // Сов. гос-во и право. 1989. № 2 С. 65-73.
38. Каиржанов Е. И. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Алматы, 2003. – 254 с.
1. Назарбаев Н. Тарих тағылымдары және қазіргі заман; Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің бес жылдығына арналған салтанатты жиналыста жасалған баяндама. – Алматы. Қазақстан, 1997. – 128 бет
2. Информационно-статистические материалы по итогам 2006 года; Управление комитета по правовой статистике и специальным учетам по Мангистауской области. – Актау, 2006.
3. Назарбаев Н. Қазақстан жолы. – Астана, 2007 – 372 б.
4. Кудрявцев В. Н. Предисловие к книге А. М. Яковлева «Преступность и социальная психология» М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с
5. Зельдов С. И. О правовом статусе судимых лиц // Сов. гос-во и право. 1979. № 6 С. 97.
6. Михлин А. С., Потемкина А. Т. Освобожденные от наказания: права, обязанности, трудовое и бытовое устройство: Учебное пособие. – Хабаровск: Высшая школа МВД СССР, 1989 – 96 с.
7. Шмаров И. В. Преодоление отрицательных последствий отбывания уголовного наказания // Сов. гос-во и право. 1977. № 2. – С. 38-42
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: 2006. – 36 бет.
9. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: «ЮРИСТ», 2007. – 140 б.
10. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 108 б.
11. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі, - Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 б.
12. Яковлев А. М. Борьба с рецидивной преступностью. – М.: Наука, 1964. – 224 с.
13. Никифиров Б. С. О рецидиве и судимости // Сов. гос-во и право. 1957. № 5 С. 100.
14. Никифиров Б. С. О рецидиве и судимости // Сов. гос-во и право. 1957. № 5 С. 100.
15. Ведомости Верховного Совета СССР 1966. № 30.
16. Ведомости Верховного Совета СССР 1970. № 24.
17. Ведомости Верховного Совета СССР 1981. № 10.
18. Ведомости Верховного Совета СССР 1983. № 39.
19. Иногамов Ш. Х. Социальное назначение и правовое регулирование административного надзора как юридического института // Сов. гов-во и право. 1991. № 9 С. 87-90.
20. Ведомости Верховного Совета СССР 1966. № 32.
21. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 256 бет.
22. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
23. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 15 шілдедегі № 28 Заңы.
24. Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің ресми мәтіні. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 672 б.
25. Сычев Ю. В. Микросреда и личность. – М.: Наука, 1974. – 168 с.
26. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы // 2007. № 5-6. 23-49 б.
27. Жазасын өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылған адамдардың мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыру Ережесі. (Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 340 бұйрығымен бекітілген) // Заң газеті № 168 (1197) 2 қараша 2007 ж.
28. Стручков Н. А. Научная основа совершенствования исправительно-трудового право, «Труды Высшей школы МООП СССР», вып. 16, М., 1967. С. 133.
29. Сборник статистических данных о работе судов Мангистауской области за 12 месяцев 2006 года. – Актау: УКПС и СУ ГП РК 2007. – 34 с.
30. Яковлев А.М. Об эффективности исполнения наказания // Сов. гос-во и право. 1964. №1. С. 101.
31. Наташев А.Е., Стручков Н.А. Основы теории исправительно – трудового права. М., 1967. – 164 с.
32. Никитинский В. И. Эффективность норм трудового права. М.: Наука, 1964. – 131 с.
33. Шаргородский М. Д. Наказание, его цели и эффективность. Избранные труды / Сост. и предисловие докт. юрид. наук, проф. Б. В. Волженкина. – СПб.: Издательство «Юридический центр Пресс», 2004. – 657 с.
34. Исправительно-трудовая педагогика. – М.: Академия МВД СССР, 1978. – 377 с.
35. Карпец И. И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. М.: Юрид. Лит., 1976. – 238 с.
36. Злобин Г. А. О методологии изучения эффективности уголовного наказания в советском уголовном праве и криминологии // Вопросы предупреждения преступности. – М., 1965. – Вып. 1. – С. 63-65.
37. Хохряков Г. Ф. Наказание в виде лишения свободы: оценка эффективности // Сов. гос-во и право. 1989. № 2 С. 65-73.
38. Каиржанов Е. И. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Алматы, 2003. – 254 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8
ТАРАУ – I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі
және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі ... ... ... ... ...9-22
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі..9-21
І. 2. Соттылық – бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық
негіздемесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21-22
ТАРАУ – ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және
олардың
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...23-64
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-38
ІІ. 2. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылғандарға
қойылатын құқықтық шектеулер және қоғамдық бақылау ... ... ... ... ... ..38-
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...65-67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..68-70
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып
отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес
жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылатындығы айқын. Тәуелсіздігіне қол
жеткізгеніне әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен
мемлекет ретінде орынықтыра отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды.
Біз елімізді эволюциялық даму арнасына салып, іргелі институттық
реформаларды табанды түрде жүргізе алдық - деп атап көрсетеді Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаев [1.31.]. Қоғамдық
қатынастарды әділетті реттеу және жекелей алғандағы әрбір қоғам мүшесінің
құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету әділетті қоғам орнатып,
өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін басты
міндет болса керек.
Статистикалық мәліметтерге талдау жасайтын болсақ 1995 жылы Қазақстанда
183913 қылмыс оқиғасы тіркеліп 111174 адам қатысқан, 2000 жылы елімізде
150790 қылмыс жасалып оған 99670 адам қатысты болса, ал 2001 жылы 152168
қылмыс жасалып оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс, 2003
жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың қылмыс,
2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адам , 2007 жылы 128064 қылмыс
жасалып оған 79641 адам қатысқандығын байқауға болады. Сондай-ақ 2006 жылы
жасалған қылмыстардың 13,4%-ы, 2007 жылы 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін
сотталған адамдармен жасалған. Құқықтық статистика мен арнайы есепке алу
комитетінің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық-статистикалық
материалдарында жарияланған деректерге қарағанда Маңғыстау облысы бойынша
2001 жылы 3011 қылмыс, 2002 жылы 2664 қылмыс, 2003 жылы 2374 қылмыс, 2004
жылы 2926 қылмыс, 2005 жылы 2842 қылмыс, 2006 жылы 3071 қылмыс, 2007 жылы
2749 тіркелгендігін байқауға болады. Маңғыстау облысы бойынша қылмыстылық
деңгейінің бес жыл ішінде, яғни 2001-2004 жылдар аралығында төмендегендігі
байқалғандығымен бұл көрсеткіш 2004 жылдан бастап қылмыс деңгейінің
өскендігін анық көрсетеді. Қылмыстардың ашылу көрсеткіші 2001 жылы 79,9%,
2002 жылы 80,2%, 2003 жылы 80,2%, 2004 жылы 77,9%, 2005 жылы 75,6%, 2006
жылы 63,9%, құраған. Осы мерзім аралығында Маңғыстау облысында тіркелген
ауыр және аса ауыр қылмыстардың саны 10,41%, артқан немесе 2005 жылы ондай
қылмыстардың жалпы саны 663-ті құраса ол көрсеткіш 2006 жылы 732-ні құраған
және олардың 202-сі оның ішінде 4 қасақаналықпен адам өлтіру оқиғасы
ашылмай қалған. Тіркелген қылмыстардың жалпы санының қатарында ауыр және
аса ауыр қылмыстар 23,8%,-ды құраған. Бір қарағанда Маңғыстау облысында
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғандағыдан 322 қылмыс оқиғасы кем тіркеліп,
яғни қылмыстылық жалпы алғанда 10,7%-ға төмендегенімен аса ауыр
қылмыстардың тіркелуі 18-ге артып, яғни 20,2% -ға өскен [2, 5.].
Сонымен қатар кейбір реттерде қылмыстардың тіркелмей қалуы немесе
жәбірленушілердің өздеріне қарсы жасалған қылмыстық қол сұғушылық оқиғасына
байланысты құзіретті органдарға хабар бермейтіндігін ескерсек
қылмыстылықпен күрес қоғамымыздағы аса өзекті мәселелердің қатарында қалып
отырғандығын мойындауымыз керек.
Қоғамдағы қылмыстылықтың алдын алудағы әралуан жүйелердің
арасында шешуші маңыз әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық пен
басқару, идеологиялық, құқықтық және мәдени-тәрбиелеушілік сиаттағы
шараларға беріледі. Құқықтық мемлекеттің дамуын қамтамасыз ететін
құралдардың бірі дұрыс айқындалған қылмыстық-құқықтық саясат болып
табылады. Біздің елімізде бұл адамды, оның өмірін, құқықтарын,
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп жариялаған Негізгі Заңнан келіп
шығады. Заң бұзушыларға қарсы қатаң жазалау шараларынан бас тарта отырып,
мемлекет олардың жауапкершілігінің ақылға қонымды түрлерін орнықтырады, ол
құқықтық саясаттан және жазаны орындау жүйесін ырықтандырудан көрінеді.
Нәтижесінде, егер осыдан біраз ғана бұрын Қазақстан бас бостандығынан
айырылғандардың саны жағынан әрбір 100,000 адамға шаққанда АҚШ пен Ресейден
кейін дүние жүзінде үшінші орында тұрса, бұл көрсеткіш бойынша ол қазір 24-
позицияға түсті [3, 92].
Қылмыстылықтың, соның ішінде қылмыстың қайталануының алдын алуда, яғни
олардан сақтандыру бағытындағы қазіргі кезеңде ұйымдастырылып жүзеге
асырылуы тиіс шаралардың бірі болып қылмыстың алдын алу мәселесін жан-жақты
зерттеу және осының негізінде кепіл-кеңестерді тұжырымдау және де оларды
тәжірибеде қолданудың тетіктерін жасақтау болып табылады.
Қылмыстық жүріс-тұрыс бірнеше құқықтық пәндер арқылы
зерттеледі, олардың арасында соңғы жылдары крминология және құқық
социологиясы үлкен маңызға ие болып отыр. Бұл түсінікті де, себебі
қылмыстылықпен күресті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру тек қылмыстылықтың
әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәнісін терең ашу, оның себептерін талдау,
сонымен бірге қылмыстылықтың алдын алу шараларын жасақтау негізінде ғана
мүмкін болады дейді В. Н. Кудрявцев [4, 3.].
Біздің ойымызша, қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдарға бақылау қою,
олардың өзіндік құқықтық мәртебесінің заңда барынша айқын тұжырымдалуы және
оларға қоғамдық бақылау шараларын жасақтап жүзеге асыру арқылы қылмыстың
қайталануын белгілі бір шамада шектеуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атап айтқанда Г.З. Анашкин, Ю.М.
Антонян, Н.А. Беляев, А.И. Васильев, И.М. Гальперин, А.А. Герцензон, А.Д.
Глоточкин, В.И. Гуськов, В.А. Елеонский, И.И. Карпец, Н.В. Кудрявцев, Е.І.
Қайыржанов, А.С. Михлин, В.Ф. Пирожков, А.Т. Потемкина, В.М. Трубников,
И.В. Шмаров, Д.С. Чукмайтов аталған тақырыптың әртүрлі аспектілеріне
зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеу жұмыстарында жазасын өтеп
шыққандардың бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне және оларды
бейімдеуді барынша табысты түрде жүзеге асыру мақсатында мемлекет және
қоғам тарапынан жасақталып жүзеге асырылуы тиіс шаралар кешеніне қатысты
көптеген мәселелердің басы ашылып, тақырыптың зерттелуіне қомақты үлес
қосылған.
Біздің ойымызша аталған тақырыптың барынша терең зерттелуіне үлес
қосқан еңбектердің қатарына заң ғылымдарының докторы, профессор, Россия
ғылымының еңбегі сіңген қайраткері И.В. Шмаровтың Предупреждение
преступлений среди освобожденных от наказания, кеңес заманындағы белгілі
пенитенциаристер А.С. Михлин, А.Т. Потемкинаның Освобожденные от
наказания: права, обязанности, трудовое и бытовое устройство, Ю.М.
Антонянның Психологические отчуждение личности и преступное поведение,
А.М. Яковлевтың Преступность и социальная психология атты еңбектерін
айырықша атап өтуге болады.
Дегенмен жоғарыда көрсетілген зерттеу еңбектерінің барлығы тек
орыс тілінде жарық көргендігін және де олардың басым көпшілігі Кеңес Одағы
ыдырағанға дейін жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде орындалғанын сол
себепті біздің қоғамымызда соңғы жылдары орын алған орасан зор әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық өзгерістерді ескермейтіндігін атап көрсетуге
тиіспіз. Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларға байланысты қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың құқықтық
мәртебесі өрісінде зерттеу жұмыстарын жүргізу күн тәртібінде тұрған мәселе
болып табылады.
Зерттеу объектісі. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың құқықтық
мәртебесін айқындауға байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар біздің
дипломдық жұмысымыздың зерттеу объектісі болып табылады.
Зерттеу нәрсесі. Зерттеудің нәрсесі болып қылмыстық жазасын өтеп
шыққан адамдардың құқықтық мәртебесі ұғымы, оларды айқындайтын нормативтік-
құқықтық құжаттардың мазмұндары табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың құқықтық
мәртебесіне байланысты мәеслелер кешенін теориялық тұрғыдан зерттеу жолымен
және де бұрын сотталған адамдардың құқықтары мен міндеттеріне қатысты
ұсыныс, кеңестерді тұжырымдау болып табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу
үшін төмендегідей негізгі міндеттерді шешуге тырыстық:
– жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың
ерекшеліктерін зерттеу арқылы олардың себептерін атап көрсету және де
олардың алдын алу бойынша жасақталуы тиіс шаралардың ғылыми негіздерін
тұжырымдау;
– жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына қойылатын құқықтық
шектеулердің олардың әлеуметтік ортаға табысты түрде бейімделуіндегі
маңызын анықтау;
– әкімшілік бақылау институтының құқықтық табиғатына талдау жасау
жолымен оның жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан
сақтандырудағы рөлін, әлеуметтік бейімдеуді табысты түрде жүзеге
асырудағы маңызын қарастыру және де аталған институтты жетілдіру
бағытындағы ұсыныстарды тұжырымдау;
Зерттеу жұмысының әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмыс жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық
талдау және жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің нормативтік базасын қазіргі қолданыстағы қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамасының және басқа да құқық салаларының нормалары
құрайды. Сонымен бірге жұмыста әлеуметтану, психология, криминология
ғылымдарының әлеуметтік бейімделу мәселесіне қатысты жаңа тұжырымдары
көрініс тапты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Дипломдық жұмыстың қорғауға
шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей.
– Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны өтеп шыққан
тұғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеуге көмек көрсетудің
тәртібін реттеуші қазіргі уақытта әрекет ететін нормалар еліміздің
бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы ескеріле отырып
өзгертілуі және толықтырылуы керек, осы бағыттағы жұмысты тиімді түрде
ұйымдастыру үшін шетелдік озық тәжірибелердің жан-жақты зерттелгені
дұрыс.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
ТАРАУ – I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі
және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі
Жазаны өтеуден босатылу ерікті азамат мәртебесін қайтадан қалпына
келтіреді. Бұл жазасын өтегеннен кейін бостандыққа шығу фактісінің
қылмыстық-атқару құқықтық қатынастарының тоқтатылғандығын және соған сәйкес
сот үкімі мен жазаны атқару режимінен туындайтын заңнамамен қарастырылған
шектеулер үшін негіздің ендігі жерде жоқ екендігін білдіреді. Сонымен бірге
ондай адамдарға түзетушілік ықпал ету шараларын қолданудың негіздері де
күшін жояды.
Өзіміз жоғарыда атап өткендей соттылық институты және соның
негізінде қабылданған нормативтік актілер жазасын өтеп бостандыққа шыққан
адам үшін бірқатар өзіндік міндеттер мен құқықтық шектеулерді туындатады.
Жазасын өтегеннен кейін бостандыққа шыққан адамдардың құқықтық
шектелулерінің және өзіндік міндеттерінің көлемін айқындау бұл адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін, олардың әлеуметтік
ортаға бейімделу үрдісіне басқару жасауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар мен қоғамдық ұйымдардың қызметтеріндегі заңдылықты қамтамасыз ету
үшін үлкен маңызға ие болады.
Әрекет етуші заңнаманы тиісті деңгейде зерделейтін болсақ
жазадан босатылғандардың құқықтық мәртебесінің өзіне бірқатар бөліктерді
кірістіретін жеткілікті түріндегі күрделі институт екендігін анық аңғаруға
болады. Ол жазасын өтеп жатқан тұлғалғардың және қылмыстық жазаға
тартылмаған тұлғалардың құқықтық мәртебесінен айтақаларлықтай
айырмашылықтарға ие. Бұл өз кезегінде қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың арнайы құқықтық мәртебесі туралы мәселе көтеруге мүмкіндік
береді. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі туралы айта
отырып аталған тұлғалар санатының әртүрлі болатындығын да ұдайы есте
ұстаған жөн, себебі олардың қатарына әртүрлі құқықтық шектеулермен
байланысты болатын қылмыстық жаза түрлерін өтегендер, жазаны өтеу
басталғанға дейін сотталған адамдар болған әлеуметтік байланыстардың үзілу
деңгейі бірдей болып табылмайтын тұлғалар кіреді.
Өтеуден босатылған тұлғалардың қоғамдық ортаға бейімделуінің
күрделілігін айқындайтын қылмыстық жазалардың өзіндік ерекшеліктерін
негізге ала отырып оларды бірқатар топтарға бөлуге болады.
Олардың бірінші тобына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауға
байланысты жазаларды жатқызамыз. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнама
бойынша олардың қатарына қамауды, тәртіптік әскери бөлімде ұстауды, бас
бостандығынан айыруды жатқызамыз. Қылмыстық жазалардың аталған түрлері көп
санды құқықтық шектеулерді туындатып сотталғанғандарға көптеген міндеттерді
жүктейді. Қоғамнан оқшаулауға тартылған тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімделуінің мәселесі барынша күрделі болып табылады.
Жазаны өтеудің барлық уақытында өзінің азаматтығын сақтай
отырып сотталған адам олар үшін заңда арнайы қарастырылған және сот үкімі
мен жазаның белгілі бір түрін өтеудің режимі арқылы бекітілген шектеулердің
негізінде өзінің құқықтық мәртебесіне ие болады.
Қылмыстық жазасын өтеп шығу тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің
басым көпшілігінің қайтадан қалпына келтірілуіне мүмкіндік береді. Ол
өзінің қалауы бойынша тұрғылықты жерін таңдауға, өзінің таңдаған кәсібі
бойынша жұмысқа орналасуға, оқуға түсуге, өз қалауы бойынша жалақысын
немесе басқа да табыстарын жұмсауға толық көлемде өзінің саяси және
азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға және т .б. құқылы болады.
Сонымен бірге біздің ойымызша жазасын өтеп шыққан адамдарға
тиісті болып табылатын жоғарыда аталған құқықтар мен міндеттерді
бостандыққа шыққандардың құқықтық мәртебесінің элементтері ретінде
қарастырмау қажет. Олардың басым көпшілігі жасалған қылмыс пен өтелген
жазамен байланысты емес және де барлық азаматтар үшін де сипатты болып
табылады. Біздің пікірімізше бостандыққа шыққандардың құқықтық мәртебесіне
тек жазасын өтеп шыққандарға ғана сипатты болып табылатын құқықтық
мәртебенің элементтері немесе құрамдас бөліктері кірістірілуі тиіс.
Жазасын өтеп шыққан адамның құықтық мәртебесі әртүрлі заңи
фактілермен айқындалады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – жазаны өтеу және
оны өтеуден босатылу. Оның біріншісі, яғни жазаны өтеу сотталған адамның
құқықтарын айтарлықтай (әртүрлі жаза түрлерін өтеу барысында әртүрлі
деңгейде) шектеуді, оның көптеген әлеуметтік байланыстарының үзілуін
білдірсе, екіншісі, яғни жазаны өтеуден босату олардың қалпына келтірілуін
білдіреді.
Жазасын өтеген адамның құқықтары оның бостандыққа шыққан
сәтінен қалпына келтірілетін болса, оның әлеуметтік байланыстарын қалпына
келтіруі күрделі және ұзақ уақытты талап ететін үрдіс болып табылады.
Шындығын айтар болсақ әлеуметтік ортаға бейімделу дегеніміздің мәнісінің
өзі осы.
Осы процестің барынша тез, табысты және қиындықсыз өтуіне
мемлекет пен қоғам мүдделілік танытуы тиіс. Бұл үшін қылмыстық жазасын өтеп
шыққан адамға көмек көрсетіліп, жағдай туғызылуы керек.
Жалпы алғанда қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеметтік
бейімдеуге қатысты негізгі бірқатар мәселелерді біз диссертациялық
жұмысымыздың осыған дейінгі бөлімдерінде сөз еткен болатынбыз сондықтан
оларға қайталап тоқталып жатудың қажеті жоқ болар деп санаймыз.
Сонымен бірге қоғамдық пікір бостандыққа шыққан адамның бұрынғы
қылмыстық өткенін және оның жаңадан қылмыс жасауының мүмкіндігін ескерусіз
қалдыра алмайтындығы белгілі. Сол себепті белгілі бір дәрежедегі сақтық
шараларын нақтырақ айтқанда, бостандыққа шыққан адамның кейбір құқықтарын
шектеумен, оған арнайы міндеттер жүктеумен, құқыққа қарсы жүріс-тұрыстың
барысында оның жауаптылығын күшейтумен байланысты шаралар алынуы мүмкін.
Осы аталған және де біз болашақта сөз қылатын жағдайлардың
барлығы жазасын өтеп шыққан адамның құқықтық мәртебесінің қалыптасуына
ықпалын тигізеді. Зерттеушілердің басым көпшілігі құқықтық мәртебенің екі
элементін атап көрсетеді – арнайы құқықтар және арнайы міндеттер.
Бостандыққа шыққан адамдардың арнайы құқықтарының болуы туралы
мәселеге кейде күдікпен қарауға тура келеді. Шындығында да қылмыстық
жазасын өтеп шыққан адамдарды басқа азаматтарда жоқ қандай да болмасын
құқықты беріп оларды басымдық жағдайына ие қылуға қандай негіз болуы
мүмкін?
Осы сұраққа жауап беру үшін жазаны өтеудің барысында сотталған
адамдардың көптеген қоғамдық қатынастардан тыс қалып және бірқатар
құқықтарынан айырылатындығын есте ұстаған жөн. Жазаны өтеуіне байланысты
олар кейбір құқықтарын пайдалана алмайды. Бұл жағдайлар өз кезегінде осы
адамдардың бостандыққа шыққаннан кейінгі әлеуметтік бейімделуін
күрделендіре түсуі мүмкін. Сондықтан орын алған құқықтық шектеулердің
орынын толықтыру үшін және әлеуметтік бейімделудің табысты түрде жүзеге
асырылуы үшін қажетті шектерде бостандыққа шыққандардың бірқатар өзіндік
құқықтары белгіленген. Бұл құқықтардың барлығын шартты түрде үш топқа
бөлуге болады.
1. Материалдық жәрдем алу құқығы. Ол жазаны өтеп шыққан
адамдарды тұрғылықты жерлеріне немесе жұмысына дейін, І және ІІ топтағы
мүгедектерді сондай-ақ 60 жастан асқан еркектер мен 55 жастан асқан
әйелдерді олардың өтініші мен жазаны атқарушы мекеменің ұсынуы бойынша
әлеуметтік қорғау органдары мүгедектер мен қарттар үйіне жіберіп оларды
тегін жолақымен қамтамасыз етуден, жолда жүргенде азық-түлікпен немесе
оларды сатып алу үшін ақшамен, қажетті маусымдық киімі, аяқкиімімен оларды
сатып алуға қаражаты болмаған жағдайда оларды мемлекет есебінен қамтамасыз
етуден көрініс табады.
2. Тұрғылықты орынына бару кезінде көмек алуға деген құқық. Бұл
түзеу мекемелерінен босатылатын денсаулық жағдайы бойынша ұдайы күтімге
мұқтаж адамдар, сондай-ақ он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
тұрғылықты жерлеріне туыстарына немесе алып кетуге келген өзге адамға не
түзеу мекемесінің қызметкеріне ертіп жіберілуі болып табылады.
3. Жұмысқа орналасуда және тұрмысын жайластыруда, әлеуметтік
көмектің басқа да түрлерін алу құқығы.
Жазаны атқарушы мекеменің әкімшілігі қамау мерзімі біткенге
дейін екі айдан не бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру
мерзімі біткенге дейін алты айдан кешіктірмей сотталған адамды еңбекке
орналастыруға және тұрмысын жайластыруға дайындықты бастауы тиіс.
Жоғарыда аталған құқықтардың барлығы бостандыққа шыққан
адамдардың жазаны өтеуі барысында үзіліген әлеуметтік байланыстарының
орынын толтыру мақсаттарын көздейді. Сонымен бірге олар бостандыққа шыққан
адамның қалыпты тұрмысқа енуіне жәрдем беріп, оны жаңа қылмыстарды жасауға
итермелеуі мүмкін жағдайларды жоя отырып алдын алушылық немесе сауықтыру
маңызына ие болады.
Бостандыққа шыққан адамдардың арнайы міндеттерінің қатарына
оларға қойылатын құқықтық шектеулерді жатқызуға болады. Кез келген
міндеттілік әрекеттен (тұлға бір нәрсе істеуі тиіс) немесе әрекетсіздіктен
(тұлға бір нәрсені істеуден бас тартуы тиіс) өз көрінісін табады.
Қайсыбір зерттеушілер құқықтық шектеулерді алдын алушы және
жазалаушы қылып бөледі [5, 204.]. Олардың соңғысының қатарына тұлғаның
құқыққа қарсы жүріс-тұрысының барысында тұлғаның жауаптылығының
күшейтілуінің мүмкіндігін кірістіреді.
Осы айтылған пікірмен келісуге болмайтын сияқты. Себебі кез
келген шектеу белгілі бір құқықтың бар болуымен байланыстырылады. Сонымен
бірге сотталған адамның (бақа да тұлғалардың) қылмыс жасауға деген ешқандай
құқығы жоқ екендігі айқын. Сондықтан осындай мәнісіндегі құқықтың шектелуі
туралы әңгіме қозғаудың қажеті болмайтын сияқты. Қоғамдық тәртіпті бұзу
құқығы туралы да айтуға болмайды. Сондықтан да шартты түрде сотталған
адамды қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін бас бостандығынан айыру орынына
жіберуді құқықтық шектеу ретінде қарастыруға әсте болмайды.
Сонымен қатар біздің ойымызша, осы аталған жағдайда сотталған
адамның арнайы міндетін қарастыруға да болмас. Мысалы, қайталап қылмыс
жасаған адамға жазаны күшейтуді соттың міндеті деп (онда да барлық уақытта
емес) санауға болар бірақ ол кінәлі адамның міндеті болып табылмайды. Осы
айтылғаннан құқыққа қарсы жүріс-тұрыстың барысында жауаптылықтың
күшейтілуінің мүмкіндігін жазадан босатылғанның құқықтық мәртебесінің
дербес бөлігі ретінде қарастыруға негіз туындайды.
Осындай мүмкіндік сипаты бойынша әртүрлі болып табылатын құқық
бұзушылықтың барысында бірдей деңгейде жүзеге асырылмайды. А. С. Михлин
жауаптылықты күшейтудің барлық жағдайын салдарға тәуелді түрде үш топқа
бөлуге болады деп санайды.
1. Қылмысты саралаудың өзгертілуімен, жазаның түрі мен
мөлшерінің тағайындалуымен байланысты салдар.
1.1. Соттылықтың болуы әрекетті саралаудағы өзгерістерге алып
келуі мүмкін. Кейбір қылмыс құрамдарында жаңа қылмысты жасау саралаушы
белгі болып табылады. Осының барысында саралау тек арнайы рецидивтің екі
нысанында өзгеріске ұшырауы мүмкін – нақ сол қылмысты жасаған кезде (ұқсас
рецидив) немесе біртектес (біртектес рецидив) қылмысты жасау барысында.
Олардың алғашқысына бұзақылық, екіншісіне – ұрлық, тонау, қарақшылық және
т.б. мысал бола алады. Жалпы рецидив әрекет етуші заңнама бойынша саралаушы
белгі болып табылмайды.
1.2. Кейбір жағдайларда бұрынғы жасалған қылмыс тұлғаны аса
қауіпті рецидивист деп тану үшін негіз бола алады. Бұл жағдайда соттылықтың
саны мен жасалған қылмыстардың сипатының сәйкестігі маңызға ие болады.
1.3. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу (соттылықтың
жойылуына немесе алынуына тәуелсіз) осы жазаға қайталап тартылған тұлғаға
түзеу колониясының қатаңырақ режимдегі түрін тағайындауға негіз болып
табылады.
1.4. Бұрын әлдебір қылмысты жасаған тұлғаның қылмыс жасауы,
ауырлатушы мән-жай ретінде қарастырылып және бұл қылмыстардың сипатына
тәуелсіз түрде жазаны баптың санкциясының шегінде көтерілуіне алып келуі
мүмкін.
2. Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату мүмкіндігінің
жойылуымен байланысты салдар.
2.1. Қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігінң жойылуы.
Бұрынғы соттылықтың болуы тұлғаны заңда бекітілген негіздерде қылмыстық
жауаптылықтан босатуға бөгет болуы мүмкін.
2.2. Жазадан босату мүмкінідігінің жойылуы. Сотталғандық
үкімнің атқарылуын кейінге қалдыруға кедергі болуы мүмкін.
2.3. Жазаны өтеуден босату мүмкіндігінің жойылуы.
2.3.1. Бұрын сотталғандықтың болуы шартты түрде соттауды
қолдануға мүмкіндік бермеуі мүмкін.
2.3.2. Кейбір жағдайларда соттылықтың болуы (немесе олардың
саны) шартты түрде мерзімінен бұрын босату барысында жазаның міндетті түрде
өтелуге тиісті бөлгінің өзгеруін туындатуы мүмкін, ал кейбір жағдайларда
бұл институтты қолдануға жол бермейді.
2.3.3. Соттылықтың болуы кейбір реттерде рахымшылық жасауды
қолдануға мүмкіндік бермейді.
3. Жазадан және жазаны өтеуден босатуды қолданудың күшін жоюмен
байланысты салдар. Бостандыққа жіберілген адамның бостандыққа шығару
шарттарын бұзуы жазадан босатудың күшін жоюға негіз болып табылады.
3.1. Құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың жазадан босатудың күшін жоюға
алып келуі мүмкін әртүрлі жағдайларының ішінен сотталғандарды шартты-
мерзімінен бұрын босатуды атап көрсету керек. Бұл жерде бостандыққа
жіберілген адамға бірден-бір шарт – жаңа қылмысты жасамау қойылады. Оны
бұзу жаңа қылмыс үшін тағайындалған жазаға бұрынғы жазаның өтелмеген
бөлігін ішінара немесе толықтай қосып тағайындауға алып келеді. Қоғамға
қарсы жүріс-тұрыстың басқа барлық түрлері мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзу,
еңбек тәртібін бұзу және басқалар осындай салдарды туындатпайды [6, 13].
Осы мәселеге қатысты еліміздің әрекет етуші заңнамасына соңғы
уақыттарда енгізілген толықтырулар мен түзетулер туралы біз төменіректе
арнайы тоқталамыз.
Жалпы алғанда сотталған адамның құқықтық мәртебесін талдау
жазаны өтеудің жағымсыз салдары, оларды негізінен алдын алу мақсаттарында
жасақтайтын заң шығарушының еркінің негізінде пайда болатындығын көрсетеді.
Бірқатар жағдайларда заңшығарушы әлдеқандай құқықтық
шектеулерді жасақтау мақсатын өзінің алдына қоймайды ғана емес, керісінше
оларды қажетсіз деп те санайды. Алайда қылмыстық жазаны өтеу фактісінің
өзі, сотталған адам басынан өткізген жағдайлар, оның құқықтарына қойылған
шектеулер өздігінен жағымсыз салдарға алып келуі әбден мүмкін. Бұл
қылмыстық жазаны өтеу барысында әлеуметтік ортаның өзгеруімен, жазаны
орындау барысында сотталған адамдардың әлеуметтік байланыстары мен қарым-
қатыс өрісінің шектелуімен, олардың әлеуметтік функцияларының өзгерістерге
ұшырауымен, көптеген әлеуметтік қатынастардан тыс қалуымен сөзсіз
байланысты [7, 84-88].
Мысалы, сотталған адам жазаны өтеу кезінде өзінің мамандығы
бойынша жұмыс жасамағандықтан кәсіптік шеберлігін жоғалтты делік бұл өз
кезегінде жазаны өтегегенге дейінгіден аз мөлшерде жалақы алуына әкеп
соқтырады. Бостандыққа шыққаннан кейін ол өзі үшін сотталғанға дейінгі
тартымды, өзіне ұнайтын жұмысына орналаса алмауы мүмкін.
Жазаны өтеуіне байланысты жоғарғы білім ала алмады, ал
бостандыққа шыққаннан кейін жасының ұлғайып қалуы себепті оқу орынына түсе
алмады. Жазаны өтеу кезінде сотталған адамның отбасының ыдырап кетуі оның
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне үлкен қиындықтар келтіреді
және ол үшін моральдық жағынан да күйзелісті жағдай болады. Осы аталған
және басқа да жағдайлардың барлығында бостандыққа шыққан адам жазаны өтеу
салдарынан қолайсыздықтарға ұшырайды, зиян немесе құқықтық шектеулер
тартады.
Бірқатар осындай жағдайларда мүмкіндігінше жағымсыз
факторлардың әсерін әлсіретуге бағытталған шаралар жасақталып жүзеге
асырылады. Осыған дейін де атап өткеніміздей кейбір реттерде сотталғандарға
арнайы құқықтар да беріледі. Мемлекет және қоғам сотталған адамдарға
қатысты жағымсыз салдардың туындауына тіптен де мүдделі емес. Әрине кейбір
жағдайларда мысалы, тұрғын үймен қамтамасыз етуде тек қылмыстық жазасын
өтеп шыққан адамдар емес құқыққа сай жүріп-тұратын көптеген азаматтар да
үлкен қиындықтарды бастан кешіруде ондай жағдайда мемлекет сотталғандар
үшін арнайы жеңілдіктер қарастыра алмайтындығы түсінікті жағдай. Алайда
қылмыстық жазасын соның ішінде ұзақ жылдарға бас бостандығынан айыру
жазасын өтеп келген тұлға басқа азаматтармен салыстырғанда қолайсыздықтар
мен қиындықтарға көбірек ұшырайтындығы анық. Сол себепті де мемлекет және
қоғам олардың тағдырына алаңдаушылық білдіріп олардың қоғамымыздың
толыққанды азаматтарының қатарына тезірек кірігуіне қолдан келгеннің бәрін
жасауы тиіс деп санаймыз.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық шектелуінің
жазадан босатылғандардың құқықтық мәртебесінің аса күрделі элементі болып
табылатындығына назар аударған дұрыс. Ол жазадан босатылған тұлғаның
құқықтық мәртебесіне барынша көп шамада әсер етеді және оны өзге
азаматтардың құқықтық мәртебесінен айырмашылықтарға ие қылады. Қылмыстық
жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан сақтандыру құқықтық
шектеудің ең басты мақсаты болып табылатындығы ешқандай күмән туғызбайды.
Оның бұрынғы жасаған қылмыстары ескеріле отырып, оның тарапынан жаңадан заң
бұзушылық қаупі бар болғанда бостандыққа шыққан адамға қызметтің белгілі
бір өрістеріне араласуға тыйым салынады. Мысалы, пайдакүнемдік ниетпен
қылмыс жасағаны үшін сотталған адамға материалды жауапты лауазымдарда жұмыс
жасауға тыйым салу жаңа қылмыстардан сақтандыру мақсатын көздейді.
Кейбір зерттеушілер құқықтық шектеулерден жазалау элементтерін
көреді. Бұл элементтердің бостандыққа шыққандардың құқығын шектемейтіндігін
тек ғана бостандыққа шыққандардың құқыққа қарсы жүріс-тұрысының барысында
жауаптылықтың күшею мүмкіндігін қарастыратындығын, яғни өздерінің құқықтық
табиғаты бойынша құқықтық шектеулер қатарына жатқызылмай, бостандыққа
шыққан адамның құқықтық мәртебесінің дербес элементі болып табылатындығына
назар салған дұрыс.
Сонымен қатар кейбір шектеулердің мақсаты жеке сақтандыру
шеңберінен тыс тұрады. Мысалы, соттылығы бар тұлғаларды құқық қорғау
органдарына жұмысқа қабылдауға тыйым салынады. Егер осыған дейінгі айтылған
жағдайдағы сияқты әңгіме нақты қылмыс түрлері мысалы, лауазымдық қылмыстар
үшін сотталғандар жөнінде болса онда берілген тұлғаның қызмет бабын
пайдаланып қылмыс жасауының алдын алу мақсаты қойылып отыр деп есептеуге
болар еді.
Алайда құқық қорғау органдарына кез келген қылмыс үшін соттылығы
бар тұлға қабылданбайды. Сондықтан әңгіме тек берілген норманың жалпы
сақтандырушылық рөлі туралы ғана болуы мүмкін. Бірақ іс біздің байқауымызша
мұнымен шектелмейтін сияқты. Аталған органдардың қызметкерлері өздерінің
қызметтік жағдайларына байланысты әділсоттылықты жүзеге асыруға қатынасады.
Сондықтан өзі заңды бұзып және қылмыс жасаған тұлға құқық қорғау
органдарының қызметкері болуға лайық емес деп есептелінеді.
Олай болса бостандыққа шыққандарды құқықтық шектеудің
мақсаттарының бірі жүзеге асырылуы қоғаммен барлығына бірдей емес оған
барынша лайықты азаматтарға рұқсат етілетін құқықтарды сотталғандардың
пайдалануына тыйым салу болып табылады. Аталған мақсатты (тиісінше құқықтық
шектеулер тобын) шектеуші деп атауға болады.
Осы айтылғандарды негізге ала отырып құқықтық шектеулерді
сақтандырушы және шектеуші етіп бөлуге болады.
Сонымен бірге құқықтық шектеулерді оларды қандай фактілердің
туындатқандығына тәуелді түрде жүйелеуді де дұрыс деп санаймыз. Өзіміз
байқағандай құқықтық шектеулерді енгізудің негізгі мақсаттарының бірі жаңа
қылмыстардың жасалуынан сақтандыру болып табылады. Дербес түріндегі
сақтандыру жұмыстарын ұйымдастыру барысында ескерілуге тиісті болып
табылатын көптеген мән-жайлардың арасында жасалған қылмыстың сипатының
ерекше маңызға ие болатындығы белгілі. Кейбір қылмыстар үшін жазадан
босатылған тұлғалар арасында рецидивтің мүмкіндігі айта қаларлықтай
болмаса, кейбір түрлері үшін керісінше тым жоғары болады. Сондықтан
сақтандыру мақсатындағы құқықтық шектеулер тек қылмыстың белгілі бір
түрлері үшін тағайындалған жазаны өтеп шыққан тұлғаларға қатысты болады.
Бірқатар жағдайларда осындай құқықтық шектеулерді бекіту
жасалған қылмыстың сипатының басқа да факторлармен сәйкестігіне тәуелді
(сотталғандықтың саны, тұрғылықты жері, еңбек қызметінің түрі және т. б.)
болады.
Шек қоюшы құқықтық шектеулер қылмыстың сипатына тәуелді
болмайды. Олар кез келген қылмыс үшін соттылығы бар тұлғаларға кейбір
лауазымдарды иеленуге тыйым салудан көрініс табады. Шектеулердің осындай
түрі тек кейбір құқық қорғау органдарына және жекелеген сайланбалы
лауазымдарға қызметке тұратын тұлғалар үшін бекітіледі.
Құқықтық шектеулердің екінші тобы жазаны өтеу фактісінен
туындайды. Аталған шектеулердің кейбіреулері жазаның жапа шектірушілік
элементтерінің нәтижесі (бас бостандығынан айыру жазасын өтеу уақытын еңбек
өтіліне қоспау), басқалары жазасын өтеуші тұлғаның ерекше құқықтық
жағдайымен байланысты (бас бостандығынан айырылғандарға мемлекеттік
сақтандыру жүрмейді, олар жазаны өтеу барысында жұмыста еңбек
қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда мүгедектігіне байланысты зейнетақы
алмайды), үшіншіден тұлғаның өзінің тұрғылықты жерінде болмауына байланысты
туындайды (мысалы, тұрғын үйге деген құқығын жоғалту). Осы қарастырылған
жағдайларда тағайындалған жазаның түрі (кей реттерде тұрғын үйге құқығын
жоғалту үшін) немесе өтелген жазаның (еңбек өтіліне кірістірілмеу үшін)
мерзімдері маңызға ие болады.
Құқықтық шектеулердің берілген тобына қатысты заң кейде олардың
орынын толтырудың (компенсация) мүмкіндігін қарастырады. Мысалы, жазаны
колония қоныста өтеу уақыты және түзеу жұмыстарын өтеу уақыты сот арқылы
сотталған адамның жалпы еңбек өтіліне кірістірілуі мүмкін.
Үшінші топқа тұлғаның бостандыққа шыққаннан кейінгі құқыққа
қайшы жүріс-тұрысының салдары болып табылатын құқықтық шектеулерді
жатқызуға болады. Сонымен бірге құқыққа сай жүріс-тұрыстың барлық азаматтар
үшін міндетті болып табылатындығының фактісі мән-жайлардың аталған тобын
еске түсіруге кедергі болмайды әрине, әңгіме сотталғандарға қойылатын
шектеулер турасында болып отыр. Бостандыққа шыққандардың құқықтық
жағдайының өзіндік ерекшеліктері болып құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың
туындататын өзгедей құқықтық салдары табылады. Мәселен, кез келген
азаматтың қоғамдық тәртіпті бұзуы әкімшілік жауаптылықты туындатуы мүмкін
болса, соттылығы бар тұлға үшін белгілі бір жағдайларда әкімшілік қадағалау
орнатылуы мүмкін.
Берілген топқа қатысты болып табылатын құқықтық шектеулермен
құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың барысындағы жауаптылықтың күшейтілуінің
мүмкіндігін араластыруға болмайды.
Әрбір құқықтық шектеудің шығу тегін айқындай отырып олардың
әлеуметтік шарттылығы және сотталғандарды біздің жағдаймызда қылмыстық
жазасын өтеп шыққандарды түзеу және тәрбиелеу нәтижелерін бекітудегі рөлі
туралы айтқан дұрыс, ол өз кезегінде оларды жетілдіру туралы ұсыныстар
енгізуге мүмкіндік береді.
І. 2. Соттылық – бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық
негіздемесі ретінде
Бостандыққа шыққан адамның құқықтарын қамту сипатына тәуелді түрде
құқықтық шектеулерді жүйелеу заң әдебиеттерінде кең таралған. Осы аталған
негіз бойынша қылмыстық-құқылық және жалпы құқықтық шектеулер ажыратылып
көрсетіледі [8, 91.].
Біздің ойымызша жүйелеудің аталған нысанының маңыздылығы
ешқандай күмән туғызбауы керек. Себебі ол құқықтық шектеулерді шектелетін
құқықтардың өрісіне тәуелді түрде жүйелеуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге зерттеушілердің кейбіреулерінің қылмыстық-
құқықтық шектеулердің болатындығына келіспейтіндігін атап өткен дұрыс. Бұл
аталған жағдай біздің ойымызша жалпы қылмыс атаулының немесе сонымен
байланыстының барлығына заңмен тыйым салынғандығынан туындайтын сияқты
болып көрінеді. Бостандыққа шыққан адамның құқыққа қайшы жүріс-тұрысының
барысында жауаптылықтың күшеюінің мүмкіндігі бостандыққа шыққан адамның
құқықтық мәртебесінің дербес элементі ретінде танылуы тиіс [6, 29.].
Сотталғандардың құқықтық жағдайларын зерттеу олардың
құқықтарының әртүрлі құқық салаларының нормаларымен шектелетіндігін
көрсетеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 39-бабының 1-
бөлімінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін - деп бекітілген.[9,
11.].
Кейбір авторлар мемлекеттік құқық өрісіндегі құқықтық
шектеулерді атап көрсетеді. Осы орайда Қазақстан Республикасындағы Сайлау
туралы Қазақстан Респуликасының Конституциялық Заңының 4-бабының 4-
бөліміндегі сотталғандағы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе
алып тасталмаған адам Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан
Республикасы Парламентінің соның ішінде партиялық тізімдер бойынша,
мәслихаттардың депутаттығына кандидат, сондай-ақ өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелігіне кандидат бола алмайды - деп көрсетілгенін
атай кеткіміз келеді [10, 3.]. Біздің пікірімізше аталған шектеулерді еңбек
құқығы өрісіндегі кейбір құқықтық шектеулердің негізінде қарастырған дұрыс
сияқты. Қазақстан Республикасының 2007 жылы 15 мамырда қабылданған жаңа
Еңбек кодексінде еңбек заңнамасының негізгі прициптерінің бірі ретінде адам
мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол бермеу
бекітілген. Сонымен бірге еңбек шартын жасасуға қойылатын шектеулерге
қатысты еңбек шартын... соттың заңды күшіне енген үкіміне сәйкес белгілі
бір лауазымға тұру немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан
айырылған... адамдармен жасасуға жол берілмейтіндігі бекітілген [11, 18.].
Осы көрсетілген құқықтық шектеулер мен өзіндік міндеттердің
көлемі жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне,
соттылығының санына, жазаны өтеу барысындағы және бостандыққа шыққаннан
кейінгі мінез-құлқына, өтелген жазаның түріне, жазадан босатылуының
негіздеріне тәуелді түрде болады. Сондықтан бұл құқықтық шектеулер мен
міндеттерді ТМ-нен бостандыққа шыққан тұлғалардың санаттарын есепке ала
отырып қарастырған дұрыс болады.
ТАРАУ – ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және
олардың жүйеленуі
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық негіздемесі
Жазаны өтеудің құқықтық салдары бостандыққа шыққандардың бірқатар
құқықтарын шектеумен және олардың жаңа міндеттемелерінің пайда болуымен
байланысты. Бұл ең алдымен осындай шектеулердің құқықтық негіздемесі туралы
мәселе көтереді.
Қылмыстың жасалуына байланысты пайда болатын қылмыстық-құқылық
қатынастарды талдау осындай қатынастардың әдетте жазаны өтегеннен кейін
тоқталтылмайтындығын және де соттылық мерзімінің шегінде сақталып
қалатындығын көрсетеді. Соттылық жағдайы азаматтардың құқықтарын шектеп
және оларға белгілі бір міндеттерді жүктеудің құқықтық негіздемесі болып
табылады.
Түзеу мекемесінен босатылғандардың түзелудің және әлеуметтік-
өнегелік тұрғыдан бұзылғандықтың әртүрлі деңгейімен сипатталатындығын біз
осыған дейін де айтқан болатынбыз. Сонымен қатар олар жасаған қылмыстарының
сипаты бойынша да, бұрынғы қылмыстық өткені, өздерінің өтеген жазаларының
түрлері, бостандыққа шығу негіздері бойынша да айырмашылықтарға ие болады.
Соңында аталған тұлғалардың бостандық жағдайындағы өмірін құқықтық
реттеудің өрісі де өзіндік айырмашылықтарға ие болуы тиіс.
Заңның олардың бейімделу үрдісін басқаруды бірдей нысанда және
көлемде реттей алмайтындығы түсінікті жағдай. Осыны ескере отырып заң
аталған үрдісті басқарудың тікелей құқықтық негіздерін бекітеді.
1996 жылғы 15 шілдеде қабылданған Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Қазақстан
Республикасының Заңы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын әкішілік
қадағалаудың мазмұнын айқындайтын және оны қолдану кезіндегі заңдылықтың
құқықтық кепілдіктерінің жүйесін баянды ететін негізгі нормативтік-құқықтық
акт болып табылады. Сонымен қатар аталған заң қылмыстық жазасын өтеп
шыққандардың белгілі бір санаттарына ғана қатысты қолданылатындығын алдын
ала айтып кеткеніміз жөн.
Осылайша әлеуметтік бейімделу процесін басқарудың құқықтық
негіздемесінің күрделі иерархиясына деген қажеттілік оның жазадан
босатылғандардың барынша әртекті болып болып табылатын санатын қамтуына
байланысты туындайды. Сондықтан берілген процесті басқаруды құқықтық
реттеудің сипаты және де бостандыққа шыққандардың субъективтік құқықтарын
шектеудің дәрежесі де ерекшеліктерге ие.
Жазадан босатылғандардың жүріс-тұрыстарын бақылаудың
негіздемелері әртүрлі. Алайда олардың барлығы ең басты бір факті – тұлғаның
заңды күшіне енген сот үкімі негізінде белгілі бір жазаға сотталуынан
бастау алады..
Айыптау үкімінің заңды күшіне енген сәтінен сотталған адам
соттылықтың жойылуының заңда бекітілген мерзімі өткенге дейін немесе
соттылықтың алынуы туралы сот ұйғарымы шыққанға дейін сотталған болып
саналады. Басқаша айтар болсақ ТМ-нен бостандыққа шыққандарға қойылатын
қадағалау мен бақылаудың жоғарыда аталған тікелей негіздемелері барынша
жалпы негіздеме – тұлғаның соттылығына сүйенеді. Алынбаған соттылық –
тұлға оған тағайындалған жазаны өтегеннен кейін де үкім өз күшін сақтап
қалады дегенді білдіреді - деп атап көрсетеді А. М. Яковлев [12, 38.].
Сондықтан жазадан босатылған адам мен мемлекеттің арасында
қылмыстық құқықтың нормасымен реттелетін белгілі бір қоғамдық қатынастар
сақталады, ол өз кезегінде мемлекетке соттылық мерзімінің шегінде
сотталғандардың жүріс-тұрыстарын белгілі бір көлемде реттеуге құқық береді
[13, 133.].
Соттылық сонымен қатар бостандыққа шыққан адаммен тәрбие
жұмыстарын жүргізудің негіздемесі болып табылады мәселен, ҚР ҚК-нің 77-
бабында соттылықтын мерзімінен бұрын алынуының шарттары ретінде сотталған
адамның жазаны өтегеннен кейін өзін мінсіз ұстауы бекітілген.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, әлеуметтік бейімдеу
процесін басқарудың жалпы құқықтық негіздемесі – соттылық оған басшылық
жасау үшін заңи негізді қалайды, ол тікелей құқықтық негіздер болса оларға
қатысты аталған процесс жүзеге асырылуға тиісті сотталғандардың санатын
бекітеді, олардың субъективтік құқықтарының шектелу көлемін және де
бейімделу процесін басқаратын органдар мен олардың құзіреттерін айқындайды.
Енді әлеуметтік бейімдеуді басқарудың жалпы құқықтық негіздемесі
мәселесіне толығырақ тоқталайық. Соттылықтың болуы жазадан босатылған адам
үшін бірқатар жалпы азаматтық салдардың туындауына себепкер болады. Б. С.
Никифиров ескіру мерзімдері өткенге дейін орын алған сотталу фактісі
сотпен тағайындалған жазаны өтеуде немесе одан босатылғанда сотталған адам
үшін белгілі құқықтық шектеулерді туындатуы мүмкін немесе туындатады - деп
атап көрсетеді [14, 110.]. Соттылық ұғымына анықтама бере отырып В. В.
Еркасин және Л. Ф. Помчалов Соттылық дегеніміз тұлғаның жасаған қылмысы
үшін оның сотпен белгілі бір шамадағы жазаға сотталу факторына байланысты
пайда болған құқықтық жағдайы, ол аталған тұлға үшін қылмыстық-құқылық және
жалпы құқықтық сипаттағы белгілі бір салдарды туындатуынан көрініс табады
- деп тұжырымдайды [15, 5.].
Сондай-ақ соттылықтың қылмыстық-құқылық салдарының мәселесі П.
Евтеевтің, С. И. Зельдовтың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде толық
қарастырылған.
Қазіргі уақытта соттылықтың жалпы азаматтық салдары белгілі бір
қызығушылықты туындатып отыр.
Соттылық фактісінің бар болуы өздігінен тұлғаның субъективтік
құқықтарын шектеу, оған бақылауды жүзеге асыру үшін негізді
қалыптастырмайды. Соттылық жазасын өтеп шыққан адам үшін жалпы құқықтық
салдарды тек егер бұл заңда тікелей көрсетілген болса ғана туындатады.
Соттылық жағдайы бостандыққа шыққан адам үшін заңға сәйкестікте
төмендегідей жалпы құқықтық салдарды туындатуы мүмкін: соттылық жазадан
босатылғандарға әкімшілік қадағалауды және қоғамдық бақылауды жүзеге асыру
үшін негіз болады; соттылық тұрғылықты жерінен өз бетінше кету бостандығына
шектеулер қоюы мүмкін; соттылық белгілі бір лауазымды иеленуге шектеу қоюы
мүмкін.
Қорыта айтқанда соттылық бостандыққа шыққандардың субъективтік
құқықтарын шектеу үшін негіздерді белгілей отырып олардың әлеуметтік
бейімделуін жетістікті түрде басқару үшін қажетті алғышарттарды
қалыптастырады. Алайда соттылық институтының маңызы осымен аяқталмайды.
Соттылық институты жазадан босатылғандарға заңмен қарастырылған
құқықтық шектеулердің қолданылуының заңдылығына белгілі бір құқықтық
кепілдіктерді қалыптастырады. Оның күшін жою немесе оның болмауы құқықтық
шектеулерді сотталғандарға қатысты анықталмаған мерзімге қолдануға
мүмкіндік берген болар еді. Ол өз кезегінде заңдылық қағидасының мәнісі мен
мазмұнына қайшы келер еді.
Соңында аталған институт жазасын өтеп шыққан тұлғаларды түзеу және
тәрбиелеу нәтижелерін бекітуде, олардың тараптарынан жасалуы мүмкін жаңа
қылмыстардың алдын алуда белгілі рөл атқарады, себебі өтелген жазаның
қылмыстық-құқылық және жалпы құқықтық салдары олардан өздерінің жүріс-
тұрыстарына деген жауаптырақ көзқарасты талап етеді, өздерінің
әрекеттерінің салдары туралы ойлануға мәжбүр етеді. Жазадан босатылу өз
кезегінде тек оны өтеген адамдарда ғана белгілі міндеттердің пайда болуын
туындатып қоймайды сонымен қатар бірқатар мемлекеттік органдар мен қоғамдық
ұйымдардың да міндеттерін пайда қылады.
Азаматтардың қауіпсіздігі мен тыныштығына қол сұғушылықтың бас
бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдардың да тарапынан орын
алатын жағдайы сирек кездеспейді. Олардың тарапынан орын алуы ықтимал
құқықбұзушылық пен қылмыстың алдын алу шараларының қатарына әкімшілік
бақылауды жатқызамыз.
Әкімшілік бақылау институтының сала аралық мазмұны мен оның
заңнамада бекітілуінінің тарихына қысқаша шолу жасайтын болсақ төменде
көрсетілгендерге көз жеткізуге болады.
Кеңес Одағында әкімшілік қадағалау КСРО Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының Жарлығымен 1966 жылдың 26-шілдесінде бекітілген [16, 597.].
Осы аталған акт арқылы Бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шықққан тұлғаларға милиция органдарының қадағалау жасауы туралы
Ереже бектілген. Аталған Ережеге 1970 және 1981 жылдары толықтырулар мен
өзгертілер енгізілген [17, 206., 18, 232.].
Сондай-ақ аталмыш Ережеге 1981 жылдың 5-наурызында енгізілген
өзгерістерге сәйкес әкімшілік қадағалау ішкі істер органдарымен жүзеге
асырылды. Кеңес заманында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасының 1983 жылдың
22-қыркүйегіндегі Жарлығы арқылы енгізілген өзгерістермен аталған ереже
Кеңес Одағы ыдырағанша әрекет етіп келген болатын [19, 584.].
Сол уақыттағы бекітілген тәртіп бойынша әкімшілік бақылау нақты
тұлғаларға ішкі істер органдарымен (милиция) немесе еңбекпен-түзеу
мекемесінің әкімшілігімен, яғни әкімшілік тәртіппен орнатылатын. Осыған
байланысты ол өзінің әлеуметттік тағайыны бойынша қылмыстылықпен күресуге
бағытталған шаралардың жалпы жүйесіне кірістірілгенімен әкімшілік құқықтың
нормалары арқылы реттелген болатын. Әкімшілік қадағалаудың орнатылуы бас
бостандығынан айыруға бірнеше рет сотталғандарға, ең алдымен аса қауіпті
рецидивистерге және бірінші рет болса да ауыр қылмыс жасаған тұлғаларға
нақты бақылау қоюды білдірді. Аумақтық ішкі істер органдары арқылы жүзеге
асырылған әкімшілік қадағалау жазасын өтеп шыққан бірақ бостандықта жүріп
қоғамға зиян келтіруі мүмкін деп санауға негіз бар тұлғаларға құқықтық
шектеу қою арқылы мәжбүрлі негізде алдын алу және ең бастысы тәрбиелік
ықпал ету үшін қажет болатын.
Әкімшілік қадағалаудың осы тақылеттес рөлі оның ең алдымен бас
бостандығынан айыру жазасының тағайындалуы фактісіне байланысты қойылуы мән-
жайларымен салыстырмалы түрде түсіндірілгенде айқын ұғыныла алады. Осы
тұрғыдан алғанда әкімшілік қадағалауға тән болып табылатын бостандыққа
шыққан адамның жүріс-тұрысына қойылатын бақылау ол адамға түзеу мекемесінде
жүзеге асырылған ықпал етулердің жалғасы іспеттес. Әкімшілік қадағалау –
бұл қылмыстық жазаның сақтандырушылық мақсаттарына қол жеткізудің жаза
өзінің тікелей әрекет етуін тоқтатқаннан кейінгі қосымша құралы болып
табылады [20, 88-89.].
Әкішілік қадағалауды жүзеге асыру әкімшілік және қылмыстық
құқықтардың осындай қадағалау қойылған адамдардың талаптарды бұзғандығы
үшін жауаптылығын қарастырған нормалардың көмегімен қамтамасыз етілді. 1966
жылдың 4-тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Әкімшілік қадағалау
ережелерін бұзғаны үшін жауаптылық туралы Жарлығы шықты [21, 769.].
Кейіннен одақтас республикалардың әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы
кодекстерінің қабылдануына байланысты оларда да әкімшілік жауаптылық
енгізілді.
Қазақстан Республикасының 1996 жылдың 15-шілдедегі Бас
бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау
туралы Заңы аталған қатынастардың мазмұнын айқындайтын және әкімшілік
қадағалауды қолдану барысында заңдылықтың сақталуына кепілдікті қамтамасыз
ететін негізгі нормативтік акт болып табылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған, аса қауіпті
қайталап жасаған қылмысы үшін, сондай-ақ экстремизмнің белгілері бар
қылмыстары үшін, ауыр және аса ауыр қылмыстары үшін жазаларын өтеуші немесе
қасақана жасаған қылмыстары үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да
көп сотталған адамдарға, егер олардың жазасын өтеу кезіндегі мінез-құлқы
өздерінің түзелу жолына қасақана түскісі келмейтіндігін және қоғам үшін
қауіпті болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8
ТАРАУ – I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі
және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі ... ... ... ... ...9-22
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі..9-21
І. 2. Соттылық – бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық
негіздемесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21-22
ТАРАУ – ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және
олардың
жүйеленуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...23-64
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-38
ІІ. 2. Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын-шартты түрде босатылғандарға
қойылатын құқықтық шектеулер және қоғамдық бақылау ... ... ... ... ... ..38-
64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...65-67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..68-70
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамды толғандырып
отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен қарқынды түрде күрес
жүргізу мәселесі аса өзекті болып табылатындығы айқын. Тәуелсіздігіне қол
жеткізгеніне әлі жиырма жыл толмаған Қазақстан Республикасы өзін егемен
мемлекет ретінде орынықтыра отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды.
Біз елімізді эволюциялық даму арнасына салып, іргелі институттық
реформаларды табанды түрде жүргізе алдық - деп атап көрсетеді Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаев [1.31.]. Қоғамдық
қатынастарды әділетті реттеу және жекелей алғандағы әрбір қоғам мүшесінің
құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету әділетті қоғам орнатып,
өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін басты
міндет болса керек.
Статистикалық мәліметтерге талдау жасайтын болсақ 1995 жылы Қазақстанда
183913 қылмыс оқиғасы тіркеліп 111174 адам қатысқан, 2000 жылы елімізде
150790 қылмыс жасалып оған 99670 адам қатысты болса, ал 2001 жылы 152168
қылмыс жасалып оған 103471 адам қатысқан, 2002 жылы 135150 қылмыс, 2003
жылы 152168 қылмыс, 2004 жылы 143,6 мың қылмыс, 2005 жылы 146,3 мың қылмыс,
2006 жылы 141271 қылмыс жасалып оған 84989 адам , 2007 жылы 128064 қылмыс
жасалып оған 79641 адам қатысқандығын байқауға болады. Сондай-ақ 2006 жылы
жасалған қылмыстардың 13,4%-ы, 2007 жылы 11,5%-ы бұрын қылмыс жасағаны үшін
сотталған адамдармен жасалған. Құқықтық статистика мен арнайы есепке алу
комитетінің Маңғыстау облысы бойынша басқармасының ақпараттық-статистикалық
материалдарында жарияланған деректерге қарағанда Маңғыстау облысы бойынша
2001 жылы 3011 қылмыс, 2002 жылы 2664 қылмыс, 2003 жылы 2374 қылмыс, 2004
жылы 2926 қылмыс, 2005 жылы 2842 қылмыс, 2006 жылы 3071 қылмыс, 2007 жылы
2749 тіркелгендігін байқауға болады. Маңғыстау облысы бойынша қылмыстылық
деңгейінің бес жыл ішінде, яғни 2001-2004 жылдар аралығында төмендегендігі
байқалғандығымен бұл көрсеткіш 2004 жылдан бастап қылмыс деңгейінің
өскендігін анық көрсетеді. Қылмыстардың ашылу көрсеткіші 2001 жылы 79,9%,
2002 жылы 80,2%, 2003 жылы 80,2%, 2004 жылы 77,9%, 2005 жылы 75,6%, 2006
жылы 63,9%, құраған. Осы мерзім аралығында Маңғыстау облысында тіркелген
ауыр және аса ауыр қылмыстардың саны 10,41%, артқан немесе 2005 жылы ондай
қылмыстардың жалпы саны 663-ті құраса ол көрсеткіш 2006 жылы 732-ні құраған
және олардың 202-сі оның ішінде 4 қасақаналықпен адам өлтіру оқиғасы
ашылмай қалған. Тіркелген қылмыстардың жалпы санының қатарында ауыр және
аса ауыр қылмыстар 23,8%,-ды құраған. Бір қарағанда Маңғыстау облысында
2007 жылы 2006 жылмен салыстырғандағыдан 322 қылмыс оқиғасы кем тіркеліп,
яғни қылмыстылық жалпы алғанда 10,7%-ға төмендегенімен аса ауыр
қылмыстардың тіркелуі 18-ге артып, яғни 20,2% -ға өскен [2, 5.].
Сонымен қатар кейбір реттерде қылмыстардың тіркелмей қалуы немесе
жәбірленушілердің өздеріне қарсы жасалған қылмыстық қол сұғушылық оқиғасына
байланысты құзіретті органдарға хабар бермейтіндігін ескерсек
қылмыстылықпен күрес қоғамымыздағы аса өзекті мәселелердің қатарында қалып
отырғандығын мойындауымыз керек.
Қоғамдағы қылмыстылықтың алдын алудағы әралуан жүйелердің
арасында шешуші маңыз әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық пен
басқару, идеологиялық, құқықтық және мәдени-тәрбиелеушілік сиаттағы
шараларға беріледі. Құқықтық мемлекеттің дамуын қамтамасыз ететін
құралдардың бірі дұрыс айқындалған қылмыстық-құқықтық саясат болып
табылады. Біздің елімізде бұл адамды, оның өмірін, құқықтарын,
бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп жариялаған Негізгі Заңнан келіп
шығады. Заң бұзушыларға қарсы қатаң жазалау шараларынан бас тарта отырып,
мемлекет олардың жауапкершілігінің ақылға қонымды түрлерін орнықтырады, ол
құқықтық саясаттан және жазаны орындау жүйесін ырықтандырудан көрінеді.
Нәтижесінде, егер осыдан біраз ғана бұрын Қазақстан бас бостандығынан
айырылғандардың саны жағынан әрбір 100,000 адамға шаққанда АҚШ пен Ресейден
кейін дүние жүзінде үшінші орында тұрса, бұл көрсеткіш бойынша ол қазір 24-
позицияға түсті [3, 92].
Қылмыстылықтың, соның ішінде қылмыстың қайталануының алдын алуда, яғни
олардан сақтандыру бағытындағы қазіргі кезеңде ұйымдастырылып жүзеге
асырылуы тиіс шаралардың бірі болып қылмыстың алдын алу мәселесін жан-жақты
зерттеу және осының негізінде кепіл-кеңестерді тұжырымдау және де оларды
тәжірибеде қолданудың тетіктерін жасақтау болып табылады.
Қылмыстық жүріс-тұрыс бірнеше құқықтық пәндер арқылы
зерттеледі, олардың арасында соңғы жылдары крминология және құқық
социологиясы үлкен маңызға ие болып отыр. Бұл түсінікті де, себебі
қылмыстылықпен күресті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыру тек қылмыстылықтың
әлеуметтік құбылыс ретіндегі мәнісін терең ашу, оның себептерін талдау,
сонымен бірге қылмыстылықтың алдын алу шараларын жасақтау негізінде ғана
мүмкін болады дейді В. Н. Кудрявцев [4, 3.].
Біздің ойымызша, қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдарға бақылау қою,
олардың өзіндік құқықтық мәртебесінің заңда барынша айқын тұжырымдалуы және
оларға қоғамдық бақылау шараларын жасақтап жүзеге асыру арқылы қылмыстың
қайталануын белгілі бір шамада шектеуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Атап айтқанда Г.З. Анашкин, Ю.М.
Антонян, Н.А. Беляев, А.И. Васильев, И.М. Гальперин, А.А. Герцензон, А.Д.
Глоточкин, В.И. Гуськов, В.А. Елеонский, И.И. Карпец, Н.В. Кудрявцев, Е.І.
Қайыржанов, А.С. Михлин, В.Ф. Пирожков, А.Т. Потемкина, В.М. Трубников,
И.В. Шмаров, Д.С. Чукмайтов аталған тақырыптың әртүрлі аспектілеріне
зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеу жұмыстарында жазасын өтеп
шыққандардың бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне және оларды
бейімдеуді барынша табысты түрде жүзеге асыру мақсатында мемлекет және
қоғам тарапынан жасақталып жүзеге асырылуы тиіс шаралар кешеніне қатысты
көптеген мәселелердің басы ашылып, тақырыптың зерттелуіне қомақты үлес
қосылған.
Біздің ойымызша аталған тақырыптың барынша терең зерттелуіне үлес
қосқан еңбектердің қатарына заң ғылымдарының докторы, профессор, Россия
ғылымының еңбегі сіңген қайраткері И.В. Шмаровтың Предупреждение
преступлений среди освобожденных от наказания, кеңес заманындағы белгілі
пенитенциаристер А.С. Михлин, А.Т. Потемкинаның Освобожденные от
наказания: права, обязанности, трудовое и бытовое устройство, Ю.М.
Антонянның Психологические отчуждение личности и преступное поведение,
А.М. Яковлевтың Преступность и социальная психология атты еңбектерін
айырықша атап өтуге болады.
Дегенмен жоғарыда көрсетілген зерттеу еңбектерінің барлығы тек
орыс тілінде жарық көргендігін және де олардың басым көпшілігі Кеңес Одағы
ыдырағанға дейін жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде орындалғанын сол
себепті біздің қоғамымызда соңғы жылдары орын алған орасан зор әлеуметтік-
экономикалық, саяси-құқықтық өзгерістерді ескермейтіндігін атап көрсетуге
тиіспіз. Қазақстан Республикасының заңнамаларына енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларға байланысты қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың құқықтық
мәртебесі өрісінде зерттеу жұмыстарын жүргізу күн тәртібінде тұрған мәселе
болып табылады.
Зерттеу объектісі. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың құқықтық
мәртебесін айқындауға байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар біздің
дипломдық жұмысымыздың зерттеу объектісі болып табылады.
Зерттеу нәрсесі. Зерттеудің нәрсесі болып қылмыстық жазасын өтеп
шыққан адамдардың құқықтық мәртебесі ұғымы, оларды айқындайтын нормативтік-
құқықтық құжаттардың мазмұндары табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың құқықтық
мәртебесіне байланысты мәеслелер кешенін теориялық тұрғыдан зерттеу жолымен
және де бұрын сотталған адамдардың құқықтары мен міндеттеріне қатысты
ұсыныс, кеңестерді тұжырымдау болып табылады. Аталған мақсатқа қол жеткізу
үшін төмендегідей негізгі міндеттерді шешуге тырыстық:
– жазасын өтеп шыққан тұлғалар арасындағы рецидивтік қылмыстылықтың
ерекшеліктерін зерттеу арқылы олардың себептерін атап көрсету және де
олардың алдын алу бойынша жасақталуы тиіс шаралардың ғылыми негіздерін
тұжырымдау;
– жазасын өтеп шыққан тұлғалардың кейбір санаттарына қойылатын құқықтық
шектеулердің олардың әлеуметтік ортаға табысты түрде бейімделуіндегі
маңызын анықтау;
– әкімшілік бақылау институтының құқықтық табиғатына талдау жасау
жолымен оның жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан
сақтандырудағы рөлін, әлеуметтік бейімдеуді табысты түрде жүзеге
асырудағы маңызын қарастыру және де аталған институтты жетілдіру
бағытындағы ұсыныстарды тұжырымдау;
Зерттеу жұмысының әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмыс жалпы
қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық
талдау және жүйелеу әдістеріне әлеуметтік құбылыстарды зерттеудің негізгі
тұжырымдарына, сондай-ақ құқықтық құбылыстарды зерттеудің әдістемелік
іліміне сүйене отырып орындалды. Зерттеу үрдісінде формалдық логиканың
ережелері талдау мен қорыту, салыстырмалы құқықтық және статистикалық
нақтылы-әлеуметтік әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің нормативтік базасын қазіргі қолданыстағы қылмыстық және
қылмыстық-атқару заңнамасының және басқа да құқық салаларының нормалары
құрайды. Сонымен бірге жұмыста әлеуметтану, психология, криминология
ғылымдарының әлеуметтік бейімделу мәселесіне қатысты жаңа тұжырымдары
көрініс тапты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Дипломдық жұмыстың қорғауға
шығарылатын негізгі тұжырымдары келесідей.
– Бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаны өтеп шыққан
тұғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеуге көмек көрсетудің
тәртібін реттеуші қазіргі уақытта әрекет ететін нормалар еліміздің
бүгінгі күнгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы ескеріле отырып
өзгертілуі және толықтырылуы керек, осы бағыттағы жұмысты тиімді түрде
ұйымдастыру үшін шетелдік озық тәжірибелердің жан-жақты зерттелгені
дұрыс.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы мен көлемі
зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестендірілген және
қойылатын талаптарға толықтай жауап береді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
ТАРАУ – I. Қылмыстық жазасын өтеуден босатылғандардың құқықтық мәртебесі
және олардың құқықтарын шектеудің негіздемесі
І. 1. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі
Жазаны өтеуден босатылу ерікті азамат мәртебесін қайтадан қалпына
келтіреді. Бұл жазасын өтегеннен кейін бостандыққа шығу фактісінің
қылмыстық-атқару құқықтық қатынастарының тоқтатылғандығын және соған сәйкес
сот үкімі мен жазаны атқару режимінен туындайтын заңнамамен қарастырылған
шектеулер үшін негіздің ендігі жерде жоқ екендігін білдіреді. Сонымен бірге
ондай адамдарға түзетушілік ықпал ету шараларын қолданудың негіздері де
күшін жояды.
Өзіміз жоғарыда атап өткендей соттылық институты және соның
негізінде қабылданған нормативтік актілер жазасын өтеп бостандыққа шыққан
адам үшін бірқатар өзіндік міндеттер мен құқықтық шектеулерді туындатады.
Жазасын өтегеннен кейін бостандыққа шыққан адамдардың құқықтық
шектелулерінің және өзіндік міндеттерінің көлемін айқындау бұл адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін, олардың әлеуметтік
ортаға бейімделу үрдісіне басқару жасауды жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар мен қоғамдық ұйымдардың қызметтеріндегі заңдылықты қамтамасыз ету
үшін үлкен маңызға ие болады.
Әрекет етуші заңнаманы тиісті деңгейде зерделейтін болсақ
жазадан босатылғандардың құқықтық мәртебесінің өзіне бірқатар бөліктерді
кірістіретін жеткілікті түріндегі күрделі институт екендігін анық аңғаруға
болады. Ол жазасын өтеп жатқан тұлғалғардың және қылмыстық жазаға
тартылмаған тұлғалардың құқықтық мәртебесінен айтақаларлықтай
айырмашылықтарға ие. Бұл өз кезегінде қылмыстық жазасын өтеп шыққан
тұлғалардың арнайы құқықтық мәртебесі туралы мәселе көтеруге мүмкіндік
береді. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық мәртебесі туралы айта
отырып аталған тұлғалар санатының әртүрлі болатындығын да ұдайы есте
ұстаған жөн, себебі олардың қатарына әртүрлі құқықтық шектеулермен
байланысты болатын қылмыстық жаза түрлерін өтегендер, жазаны өтеу
басталғанға дейін сотталған адамдар болған әлеуметтік байланыстардың үзілу
деңгейі бірдей болып табылмайтын тұлғалар кіреді.
Өтеуден босатылған тұлғалардың қоғамдық ортаға бейімделуінің
күрделілігін айқындайтын қылмыстық жазалардың өзіндік ерекшеліктерін
негізге ала отырып оларды бірқатар топтарға бөлуге болады.
Олардың бірінші тобына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауға
байланысты жазаларды жатқызамыз. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнама
бойынша олардың қатарына қамауды, тәртіптік әскери бөлімде ұстауды, бас
бостандығынан айыруды жатқызамыз. Қылмыстық жазалардың аталған түрлері көп
санды құқықтық шектеулерді туындатып сотталғанғандарға көптеген міндеттерді
жүктейді. Қоғамнан оқшаулауға тартылған тұлғалардың бостандықтағы өмір
жағдайларына бейімделуінің мәселесі барынша күрделі болып табылады.
Жазаны өтеудің барлық уақытында өзінің азаматтығын сақтай
отырып сотталған адам олар үшін заңда арнайы қарастырылған және сот үкімі
мен жазаның белгілі бір түрін өтеудің режимі арқылы бекітілген шектеулердің
негізінде өзінің құқықтық мәртебесіне ие болады.
Қылмыстық жазасын өтеп шығу тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің
басым көпшілігінің қайтадан қалпына келтірілуіне мүмкіндік береді. Ол
өзінің қалауы бойынша тұрғылықты жерін таңдауға, өзінің таңдаған кәсібі
бойынша жұмысқа орналасуға, оқуға түсуге, өз қалауы бойынша жалақысын
немесе басқа да табыстарын жұмсауға толық көлемде өзінің саяси және
азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға және т .б. құқылы болады.
Сонымен бірге біздің ойымызша жазасын өтеп шыққан адамдарға
тиісті болып табылатын жоғарыда аталған құқықтар мен міндеттерді
бостандыққа шыққандардың құқықтық мәртебесінің элементтері ретінде
қарастырмау қажет. Олардың басым көпшілігі жасалған қылмыс пен өтелген
жазамен байланысты емес және де барлық азаматтар үшін де сипатты болып
табылады. Біздің пікірімізше бостандыққа шыққандардың құқықтық мәртебесіне
тек жазасын өтеп шыққандарға ғана сипатты болып табылатын құқықтық
мәртебенің элементтері немесе құрамдас бөліктері кірістірілуі тиіс.
Жазасын өтеп шыққан адамның құықтық мәртебесі әртүрлі заңи
фактілермен айқындалады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – жазаны өтеу және
оны өтеуден босатылу. Оның біріншісі, яғни жазаны өтеу сотталған адамның
құқықтарын айтарлықтай (әртүрлі жаза түрлерін өтеу барысында әртүрлі
деңгейде) шектеуді, оның көптеген әлеуметтік байланыстарының үзілуін
білдірсе, екіншісі, яғни жазаны өтеуден босату олардың қалпына келтірілуін
білдіреді.
Жазасын өтеген адамның құқықтары оның бостандыққа шыққан
сәтінен қалпына келтірілетін болса, оның әлеуметтік байланыстарын қалпына
келтіруі күрделі және ұзақ уақытты талап ететін үрдіс болып табылады.
Шындығын айтар болсақ әлеуметтік ортаға бейімделу дегеніміздің мәнісінің
өзі осы.
Осы процестің барынша тез, табысты және қиындықсыз өтуіне
мемлекет пен қоғам мүдделілік танытуы тиіс. Бұл үшін қылмыстық жазасын өтеп
шыққан адамға көмек көрсетіліп, жағдай туғызылуы керек.
Жалпы алғанда қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғаларды әлеметтік
бейімдеуге қатысты негізгі бірқатар мәселелерді біз диссертациялық
жұмысымыздың осыған дейінгі бөлімдерінде сөз еткен болатынбыз сондықтан
оларға қайталап тоқталып жатудың қажеті жоқ болар деп санаймыз.
Сонымен бірге қоғамдық пікір бостандыққа шыққан адамның бұрынғы
қылмыстық өткенін және оның жаңадан қылмыс жасауының мүмкіндігін ескерусіз
қалдыра алмайтындығы белгілі. Сол себепті белгілі бір дәрежедегі сақтық
шараларын нақтырақ айтқанда, бостандыққа шыққан адамның кейбір құқықтарын
шектеумен, оған арнайы міндеттер жүктеумен, құқыққа қарсы жүріс-тұрыстың
барысында оның жауаптылығын күшейтумен байланысты шаралар алынуы мүмкін.
Осы аталған және де біз болашақта сөз қылатын жағдайлардың
барлығы жазасын өтеп шыққан адамның құқықтық мәртебесінің қалыптасуына
ықпалын тигізеді. Зерттеушілердің басым көпшілігі құқықтық мәртебенің екі
элементін атап көрсетеді – арнайы құқықтар және арнайы міндеттер.
Бостандыққа шыққан адамдардың арнайы құқықтарының болуы туралы
мәселеге кейде күдікпен қарауға тура келеді. Шындығында да қылмыстық
жазасын өтеп шыққан адамдарды басқа азаматтарда жоқ қандай да болмасын
құқықты беріп оларды басымдық жағдайына ие қылуға қандай негіз болуы
мүмкін?
Осы сұраққа жауап беру үшін жазаны өтеудің барысында сотталған
адамдардың көптеген қоғамдық қатынастардан тыс қалып және бірқатар
құқықтарынан айырылатындығын есте ұстаған жөн. Жазаны өтеуіне байланысты
олар кейбір құқықтарын пайдалана алмайды. Бұл жағдайлар өз кезегінде осы
адамдардың бостандыққа шыққаннан кейінгі әлеуметтік бейімделуін
күрделендіре түсуі мүмкін. Сондықтан орын алған құқықтық шектеулердің
орынын толықтыру үшін және әлеуметтік бейімделудің табысты түрде жүзеге
асырылуы үшін қажетті шектерде бостандыққа шыққандардың бірқатар өзіндік
құқықтары белгіленген. Бұл құқықтардың барлығын шартты түрде үш топқа
бөлуге болады.
1. Материалдық жәрдем алу құқығы. Ол жазаны өтеп шыққан
адамдарды тұрғылықты жерлеріне немесе жұмысына дейін, І және ІІ топтағы
мүгедектерді сондай-ақ 60 жастан асқан еркектер мен 55 жастан асқан
әйелдерді олардың өтініші мен жазаны атқарушы мекеменің ұсынуы бойынша
әлеуметтік қорғау органдары мүгедектер мен қарттар үйіне жіберіп оларды
тегін жолақымен қамтамасыз етуден, жолда жүргенде азық-түлікпен немесе
оларды сатып алу үшін ақшамен, қажетті маусымдық киімі, аяқкиімімен оларды
сатып алуға қаражаты болмаған жағдайда оларды мемлекет есебінен қамтамасыз
етуден көрініс табады.
2. Тұрғылықты орынына бару кезінде көмек алуға деген құқық. Бұл
түзеу мекемелерінен босатылатын денсаулық жағдайы бойынша ұдайы күтімге
мұқтаж адамдар, сондай-ақ он алты жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
тұрғылықты жерлеріне туыстарына немесе алып кетуге келген өзге адамға не
түзеу мекемесінің қызметкеріне ертіп жіберілуі болып табылады.
3. Жұмысқа орналасуда және тұрмысын жайластыруда, әлеуметтік
көмектің басқа да түрлерін алу құқығы.
Жазаны атқарушы мекеменің әкімшілігі қамау мерзімі біткенге
дейін екі айдан не бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру
мерзімі біткенге дейін алты айдан кешіктірмей сотталған адамды еңбекке
орналастыруға және тұрмысын жайластыруға дайындықты бастауы тиіс.
Жоғарыда аталған құқықтардың барлығы бостандыққа шыққан
адамдардың жазаны өтеуі барысында үзіліген әлеуметтік байланыстарының
орынын толтыру мақсаттарын көздейді. Сонымен бірге олар бостандыққа шыққан
адамның қалыпты тұрмысқа енуіне жәрдем беріп, оны жаңа қылмыстарды жасауға
итермелеуі мүмкін жағдайларды жоя отырып алдын алушылық немесе сауықтыру
маңызына ие болады.
Бостандыққа шыққан адамдардың арнайы міндеттерінің қатарына
оларға қойылатын құқықтық шектеулерді жатқызуға болады. Кез келген
міндеттілік әрекеттен (тұлға бір нәрсе істеуі тиіс) немесе әрекетсіздіктен
(тұлға бір нәрсені істеуден бас тартуы тиіс) өз көрінісін табады.
Қайсыбір зерттеушілер құқықтық шектеулерді алдын алушы және
жазалаушы қылып бөледі [5, 204.]. Олардың соңғысының қатарына тұлғаның
құқыққа қарсы жүріс-тұрысының барысында тұлғаның жауаптылығының
күшейтілуінің мүмкіндігін кірістіреді.
Осы айтылған пікірмен келісуге болмайтын сияқты. Себебі кез
келген шектеу белгілі бір құқықтың бар болуымен байланыстырылады. Сонымен
бірге сотталған адамның (бақа да тұлғалардың) қылмыс жасауға деген ешқандай
құқығы жоқ екендігі айқын. Сондықтан осындай мәнісіндегі құқықтың шектелуі
туралы әңгіме қозғаудың қажеті болмайтын сияқты. Қоғамдық тәртіпті бұзу
құқығы туралы да айтуға болмайды. Сондықтан да шартты түрде сотталған
адамды қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін бас бостандығынан айыру орынына
жіберуді құқықтық шектеу ретінде қарастыруға әсте болмайды.
Сонымен қатар біздің ойымызша, осы аталған жағдайда сотталған
адамның арнайы міндетін қарастыруға да болмас. Мысалы, қайталап қылмыс
жасаған адамға жазаны күшейтуді соттың міндеті деп (онда да барлық уақытта
емес) санауға болар бірақ ол кінәлі адамның міндеті болып табылмайды. Осы
айтылғаннан құқыққа қарсы жүріс-тұрыстың барысында жауаптылықтың
күшейтілуінің мүмкіндігін жазадан босатылғанның құқықтық мәртебесінің
дербес бөлігі ретінде қарастыруға негіз туындайды.
Осындай мүмкіндік сипаты бойынша әртүрлі болып табылатын құқық
бұзушылықтың барысында бірдей деңгейде жүзеге асырылмайды. А. С. Михлин
жауаптылықты күшейтудің барлық жағдайын салдарға тәуелді түрде үш топқа
бөлуге болады деп санайды.
1. Қылмысты саралаудың өзгертілуімен, жазаның түрі мен
мөлшерінің тағайындалуымен байланысты салдар.
1.1. Соттылықтың болуы әрекетті саралаудағы өзгерістерге алып
келуі мүмкін. Кейбір қылмыс құрамдарында жаңа қылмысты жасау саралаушы
белгі болып табылады. Осының барысында саралау тек арнайы рецидивтің екі
нысанында өзгеріске ұшырауы мүмкін – нақ сол қылмысты жасаған кезде (ұқсас
рецидив) немесе біртектес (біртектес рецидив) қылмысты жасау барысында.
Олардың алғашқысына бұзақылық, екіншісіне – ұрлық, тонау, қарақшылық және
т.б. мысал бола алады. Жалпы рецидив әрекет етуші заңнама бойынша саралаушы
белгі болып табылмайды.
1.2. Кейбір жағдайларда бұрынғы жасалған қылмыс тұлғаны аса
қауіпті рецидивист деп тану үшін негіз бола алады. Бұл жағдайда соттылықтың
саны мен жасалған қылмыстардың сипатының сәйкестігі маңызға ие болады.
1.3. Бас бостандығынан айыру жазасын өтеу (соттылықтың
жойылуына немесе алынуына тәуелсіз) осы жазаға қайталап тартылған тұлғаға
түзеу колониясының қатаңырақ режимдегі түрін тағайындауға негіз болып
табылады.
1.4. Бұрын әлдебір қылмысты жасаған тұлғаның қылмыс жасауы,
ауырлатушы мән-жай ретінде қарастырылып және бұл қылмыстардың сипатына
тәуелсіз түрде жазаны баптың санкциясының шегінде көтерілуіне алып келуі
мүмкін.
2. Қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату мүмкіндігінің
жойылуымен байланысты салдар.
2.1. Қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігінң жойылуы.
Бұрынғы соттылықтың болуы тұлғаны заңда бекітілген негіздерде қылмыстық
жауаптылықтан босатуға бөгет болуы мүмкін.
2.2. Жазадан босату мүмкінідігінің жойылуы. Сотталғандық
үкімнің атқарылуын кейінге қалдыруға кедергі болуы мүмкін.
2.3. Жазаны өтеуден босату мүмкіндігінің жойылуы.
2.3.1. Бұрын сотталғандықтың болуы шартты түрде соттауды
қолдануға мүмкіндік бермеуі мүмкін.
2.3.2. Кейбір жағдайларда соттылықтың болуы (немесе олардың
саны) шартты түрде мерзімінен бұрын босату барысында жазаның міндетті түрде
өтелуге тиісті бөлгінің өзгеруін туындатуы мүмкін, ал кейбір жағдайларда
бұл институтты қолдануға жол бермейді.
2.3.3. Соттылықтың болуы кейбір реттерде рахымшылық жасауды
қолдануға мүмкіндік бермейді.
3. Жазадан және жазаны өтеуден босатуды қолданудың күшін жоюмен
байланысты салдар. Бостандыққа жіберілген адамның бостандыққа шығару
шарттарын бұзуы жазадан босатудың күшін жоюға негіз болып табылады.
3.1. Құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың жазадан босатудың күшін жоюға
алып келуі мүмкін әртүрлі жағдайларының ішінен сотталғандарды шартты-
мерзімінен бұрын босатуды атап көрсету керек. Бұл жерде бостандыққа
жіберілген адамға бірден-бір шарт – жаңа қылмысты жасамау қойылады. Оны
бұзу жаңа қылмыс үшін тағайындалған жазаға бұрынғы жазаның өтелмеген
бөлігін ішінара немесе толықтай қосып тағайындауға алып келеді. Қоғамға
қарсы жүріс-тұрыстың басқа барлық түрлері мысалы, қоғамдық тәртіпті бұзу,
еңбек тәртібін бұзу және басқалар осындай салдарды туындатпайды [6, 13].
Осы мәселеге қатысты еліміздің әрекет етуші заңнамасына соңғы
уақыттарда енгізілген толықтырулар мен түзетулер туралы біз төменіректе
арнайы тоқталамыз.
Жалпы алғанда сотталған адамның құқықтық мәртебесін талдау
жазаны өтеудің жағымсыз салдары, оларды негізінен алдын алу мақсаттарында
жасақтайтын заң шығарушының еркінің негізінде пайда болатындығын көрсетеді.
Бірқатар жағдайларда заңшығарушы әлдеқандай құқықтық
шектеулерді жасақтау мақсатын өзінің алдына қоймайды ғана емес, керісінше
оларды қажетсіз деп те санайды. Алайда қылмыстық жазаны өтеу фактісінің
өзі, сотталған адам басынан өткізген жағдайлар, оның құқықтарына қойылған
шектеулер өздігінен жағымсыз салдарға алып келуі әбден мүмкін. Бұл
қылмыстық жазаны өтеу барысында әлеуметтік ортаның өзгеруімен, жазаны
орындау барысында сотталған адамдардың әлеуметтік байланыстары мен қарым-
қатыс өрісінің шектелуімен, олардың әлеуметтік функцияларының өзгерістерге
ұшырауымен, көптеген әлеуметтік қатынастардан тыс қалуымен сөзсіз
байланысты [7, 84-88].
Мысалы, сотталған адам жазаны өтеу кезінде өзінің мамандығы
бойынша жұмыс жасамағандықтан кәсіптік шеберлігін жоғалтты делік бұл өз
кезегінде жазаны өтегегенге дейінгіден аз мөлшерде жалақы алуына әкеп
соқтырады. Бостандыққа шыққаннан кейін ол өзі үшін сотталғанға дейінгі
тартымды, өзіне ұнайтын жұмысына орналаса алмауы мүмкін.
Жазаны өтеуіне байланысты жоғарғы білім ала алмады, ал
бостандыққа шыққаннан кейін жасының ұлғайып қалуы себепті оқу орынына түсе
алмады. Жазаны өтеу кезінде сотталған адамның отбасының ыдырап кетуі оның
бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуіне үлкен қиындықтар келтіреді
және ол үшін моральдық жағынан да күйзелісті жағдай болады. Осы аталған
және басқа да жағдайлардың барлығында бостандыққа шыққан адам жазаны өтеу
салдарынан қолайсыздықтарға ұшырайды, зиян немесе құқықтық шектеулер
тартады.
Бірқатар осындай жағдайларда мүмкіндігінше жағымсыз
факторлардың әсерін әлсіретуге бағытталған шаралар жасақталып жүзеге
асырылады. Осыған дейін де атап өткеніміздей кейбір реттерде сотталғандарға
арнайы құқықтар да беріледі. Мемлекет және қоғам сотталған адамдарға
қатысты жағымсыз салдардың туындауына тіптен де мүдделі емес. Әрине кейбір
жағдайларда мысалы, тұрғын үймен қамтамасыз етуде тек қылмыстық жазасын
өтеп шыққан адамдар емес құқыққа сай жүріп-тұратын көптеген азаматтар да
үлкен қиындықтарды бастан кешіруде ондай жағдайда мемлекет сотталғандар
үшін арнайы жеңілдіктер қарастыра алмайтындығы түсінікті жағдай. Алайда
қылмыстық жазасын соның ішінде ұзақ жылдарға бас бостандығынан айыру
жазасын өтеп келген тұлға басқа азаматтармен салыстырғанда қолайсыздықтар
мен қиындықтарға көбірек ұшырайтындығы анық. Сол себепті де мемлекет және
қоғам олардың тағдырына алаңдаушылық білдіріп олардың қоғамымыздың
толыққанды азаматтарының қатарына тезірек кірігуіне қолдан келгеннің бәрін
жасауы тиіс деп санаймыз.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың құқықтық шектелуінің
жазадан босатылғандардың құқықтық мәртебесінің аса күрделі элементі болып
табылатындығына назар аударған дұрыс. Ол жазадан босатылған тұлғаның
құқықтық мәртебесіне барынша көп шамада әсер етеді және оны өзге
азаматтардың құқықтық мәртебесінен айырмашылықтарға ие қылады. Қылмыстық
жазасын өтеп шыққандардың жаңадан қылмыс жасауынан сақтандыру құқықтық
шектеудің ең басты мақсаты болып табылатындығы ешқандай күмән туғызбайды.
Оның бұрынғы жасаған қылмыстары ескеріле отырып, оның тарапынан жаңадан заң
бұзушылық қаупі бар болғанда бостандыққа шыққан адамға қызметтің белгілі
бір өрістеріне араласуға тыйым салынады. Мысалы, пайдакүнемдік ниетпен
қылмыс жасағаны үшін сотталған адамға материалды жауапты лауазымдарда жұмыс
жасауға тыйым салу жаңа қылмыстардан сақтандыру мақсатын көздейді.
Кейбір зерттеушілер құқықтық шектеулерден жазалау элементтерін
көреді. Бұл элементтердің бостандыққа шыққандардың құқығын шектемейтіндігін
тек ғана бостандыққа шыққандардың құқыққа қарсы жүріс-тұрысының барысында
жауаптылықтың күшею мүмкіндігін қарастыратындығын, яғни өздерінің құқықтық
табиғаты бойынша құқықтық шектеулер қатарына жатқызылмай, бостандыққа
шыққан адамның құқықтық мәртебесінің дербес элементі болып табылатындығына
назар салған дұрыс.
Сонымен қатар кейбір шектеулердің мақсаты жеке сақтандыру
шеңберінен тыс тұрады. Мысалы, соттылығы бар тұлғаларды құқық қорғау
органдарына жұмысқа қабылдауға тыйым салынады. Егер осыған дейінгі айтылған
жағдайдағы сияқты әңгіме нақты қылмыс түрлері мысалы, лауазымдық қылмыстар
үшін сотталғандар жөнінде болса онда берілген тұлғаның қызмет бабын
пайдаланып қылмыс жасауының алдын алу мақсаты қойылып отыр деп есептеуге
болар еді.
Алайда құқық қорғау органдарына кез келген қылмыс үшін соттылығы
бар тұлға қабылданбайды. Сондықтан әңгіме тек берілген норманың жалпы
сақтандырушылық рөлі туралы ғана болуы мүмкін. Бірақ іс біздің байқауымызша
мұнымен шектелмейтін сияқты. Аталған органдардың қызметкерлері өздерінің
қызметтік жағдайларына байланысты әділсоттылықты жүзеге асыруға қатынасады.
Сондықтан өзі заңды бұзып және қылмыс жасаған тұлға құқық қорғау
органдарының қызметкері болуға лайық емес деп есептелінеді.
Олай болса бостандыққа шыққандарды құқықтық шектеудің
мақсаттарының бірі жүзеге асырылуы қоғаммен барлығына бірдей емес оған
барынша лайықты азаматтарға рұқсат етілетін құқықтарды сотталғандардың
пайдалануына тыйым салу болып табылады. Аталған мақсатты (тиісінше құқықтық
шектеулер тобын) шектеуші деп атауға болады.
Осы айтылғандарды негізге ала отырып құқықтық шектеулерді
сақтандырушы және шектеуші етіп бөлуге болады.
Сонымен бірге құқықтық шектеулерді оларды қандай фактілердің
туындатқандығына тәуелді түрде жүйелеуді де дұрыс деп санаймыз. Өзіміз
байқағандай құқықтық шектеулерді енгізудің негізгі мақсаттарының бірі жаңа
қылмыстардың жасалуынан сақтандыру болып табылады. Дербес түріндегі
сақтандыру жұмыстарын ұйымдастыру барысында ескерілуге тиісті болып
табылатын көптеген мән-жайлардың арасында жасалған қылмыстың сипатының
ерекше маңызға ие болатындығы белгілі. Кейбір қылмыстар үшін жазадан
босатылған тұлғалар арасында рецидивтің мүмкіндігі айта қаларлықтай
болмаса, кейбір түрлері үшін керісінше тым жоғары болады. Сондықтан
сақтандыру мақсатындағы құқықтық шектеулер тек қылмыстың белгілі бір
түрлері үшін тағайындалған жазаны өтеп шыққан тұлғаларға қатысты болады.
Бірқатар жағдайларда осындай құқықтық шектеулерді бекіту
жасалған қылмыстың сипатының басқа да факторлармен сәйкестігіне тәуелді
(сотталғандықтың саны, тұрғылықты жері, еңбек қызметінің түрі және т. б.)
болады.
Шек қоюшы құқықтық шектеулер қылмыстың сипатына тәуелді
болмайды. Олар кез келген қылмыс үшін соттылығы бар тұлғаларға кейбір
лауазымдарды иеленуге тыйым салудан көрініс табады. Шектеулердің осындай
түрі тек кейбір құқық қорғау органдарына және жекелеген сайланбалы
лауазымдарға қызметке тұратын тұлғалар үшін бекітіледі.
Құқықтық шектеулердің екінші тобы жазаны өтеу фактісінен
туындайды. Аталған шектеулердің кейбіреулері жазаның жапа шектірушілік
элементтерінің нәтижесі (бас бостандығынан айыру жазасын өтеу уақытын еңбек
өтіліне қоспау), басқалары жазасын өтеуші тұлғаның ерекше құқықтық
жағдайымен байланысты (бас бостандығынан айырылғандарға мемлекеттік
сақтандыру жүрмейді, олар жазаны өтеу барысында жұмыста еңбек
қабілеттілігін жоғалтқан жағдайда мүгедектігіне байланысты зейнетақы
алмайды), үшіншіден тұлғаның өзінің тұрғылықты жерінде болмауына байланысты
туындайды (мысалы, тұрғын үйге деген құқығын жоғалту). Осы қарастырылған
жағдайларда тағайындалған жазаның түрі (кей реттерде тұрғын үйге құқығын
жоғалту үшін) немесе өтелген жазаның (еңбек өтіліне кірістірілмеу үшін)
мерзімдері маңызға ие болады.
Құқықтық шектеулердің берілген тобына қатысты заң кейде олардың
орынын толтырудың (компенсация) мүмкіндігін қарастырады. Мысалы, жазаны
колония қоныста өтеу уақыты және түзеу жұмыстарын өтеу уақыты сот арқылы
сотталған адамның жалпы еңбек өтіліне кірістірілуі мүмкін.
Үшінші топқа тұлғаның бостандыққа шыққаннан кейінгі құқыққа
қайшы жүріс-тұрысының салдары болып табылатын құқықтық шектеулерді
жатқызуға болады. Сонымен бірге құқыққа сай жүріс-тұрыстың барлық азаматтар
үшін міндетті болып табылатындығының фактісі мән-жайлардың аталған тобын
еске түсіруге кедергі болмайды әрине, әңгіме сотталғандарға қойылатын
шектеулер турасында болып отыр. Бостандыққа шыққандардың құқықтық
жағдайының өзіндік ерекшеліктері болып құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың
туындататын өзгедей құқықтық салдары табылады. Мәселен, кез келген
азаматтың қоғамдық тәртіпті бұзуы әкімшілік жауаптылықты туындатуы мүмкін
болса, соттылығы бар тұлға үшін белгілі бір жағдайларда әкімшілік қадағалау
орнатылуы мүмкін.
Берілген топқа қатысты болып табылатын құқықтық шектеулермен
құқыққа қайшы жүріс-тұрыстың барысындағы жауаптылықтың күшейтілуінің
мүмкіндігін араластыруға болмайды.
Әрбір құқықтық шектеудің шығу тегін айқындай отырып олардың
әлеуметтік шарттылығы және сотталғандарды біздің жағдаймызда қылмыстық
жазасын өтеп шыққандарды түзеу және тәрбиелеу нәтижелерін бекітудегі рөлі
туралы айтқан дұрыс, ол өз кезегінде оларды жетілдіру туралы ұсыныстар
енгізуге мүмкіндік береді.
І. 2. Соттылық – бостандыққа шыққандардың құқықтарын шектеудің құқықтық
негіздемесі ретінде
Бостандыққа шыққан адамның құқықтарын қамту сипатына тәуелді түрде
құқықтық шектеулерді жүйелеу заң әдебиеттерінде кең таралған. Осы аталған
негіз бойынша қылмыстық-құқылық және жалпы құқықтық шектеулер ажыратылып
көрсетіледі [8, 91.].
Біздің ойымызша жүйелеудің аталған нысанының маңыздылығы
ешқандай күмән туғызбауы керек. Себебі ол құқықтық шектеулерді шектелетін
құқықтардың өрісіне тәуелді түрде жүйелеуге мүмкіндік береді.
Сонымен бірге зерттеушілердің кейбіреулерінің қылмыстық-
құқықтық шектеулердің болатындығына келіспейтіндігін атап өткен дұрыс. Бұл
аталған жағдай біздің ойымызша жалпы қылмыс атаулының немесе сонымен
байланыстының барлығына заңмен тыйым салынғандығынан туындайтын сияқты
болып көрінеді. Бостандыққа шыққан адамның құқыққа қайшы жүріс-тұрысының
барысында жауаптылықтың күшеюінің мүмкіндігі бостандыққа шыққан адамның
құқықтық мәртебесінің дербес элементі ретінде танылуы тиіс [6, 29.].
Сотталғандардың құқықтық жағдайларын зерттеу олардың
құқықтарының әртүрлі құқық салаларының нормаларымен шектелетіндігін
көрсетеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 39-бабының 1-
бөлімінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына
қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін - деп бекітілген.[9,
11.].
Кейбір авторлар мемлекеттік құқық өрісіндегі құқықтық
шектеулерді атап көрсетеді. Осы орайда Қазақстан Республикасындағы Сайлау
туралы Қазақстан Респуликасының Конституциялық Заңының 4-бабының 4-
бөліміндегі сотталғандағы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе
алып тасталмаған адам Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан
Республикасы Парламентінің соның ішінде партиялық тізімдер бойынша,
мәслихаттардың депутаттығына кандидат, сондай-ақ өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелігіне кандидат бола алмайды - деп көрсетілгенін
атай кеткіміз келеді [10, 3.]. Біздің пікірімізше аталған шектеулерді еңбек
құқығы өрісіндегі кейбір құқықтық шектеулердің негізінде қарастырған дұрыс
сияқты. Қазақстан Республикасының 2007 жылы 15 мамырда қабылданған жаңа
Еңбек кодексінде еңбек заңнамасының негізгі прициптерінің бірі ретінде адам
мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол бермеу
бекітілген. Сонымен бірге еңбек шартын жасасуға қойылатын шектеулерге
қатысты еңбек шартын... соттың заңды күшіне енген үкіміне сәйкес белгілі
бір лауазымға тұру немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану құқығынан
айырылған... адамдармен жасасуға жол берілмейтіндігі бекітілген [11, 18.].
Осы көрсетілген құқықтық шектеулер мен өзіндік міндеттердің
көлемі жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілігінің дәрежесіне,
соттылығының санына, жазаны өтеу барысындағы және бостандыққа шыққаннан
кейінгі мінез-құлқына, өтелген жазаның түріне, жазадан босатылуының
негіздеріне тәуелді түрде болады. Сондықтан бұл құқықтық шектеулер мен
міндеттерді ТМ-нен бостандыққа шыққан тұлғалардың санаттарын есепке ала
отырып қарастырған дұрыс болады.
ТАРАУ – ІІ. Бостандыққа шыққандардарға қойылатын құқықтық шектеулер және
олардың жүйеленуі
ІІ. 1. Әкімшілік бақылау және оның қолданылуының құқықтық негіздемесі
Жазаны өтеудің құқықтық салдары бостандыққа шыққандардың бірқатар
құқықтарын шектеумен және олардың жаңа міндеттемелерінің пайда болуымен
байланысты. Бұл ең алдымен осындай шектеулердің құқықтық негіздемесі туралы
мәселе көтереді.
Қылмыстың жасалуына байланысты пайда болатын қылмыстық-құқылық
қатынастарды талдау осындай қатынастардың әдетте жазаны өтегеннен кейін
тоқталтылмайтындығын және де соттылық мерзімінің шегінде сақталып
қалатындығын көрсетеді. Соттылық жағдайы азаматтардың құқықтарын шектеп
және оларға белгілі бір міндеттерді жүктеудің құқықтық негіздемесі болып
табылады.
Түзеу мекемесінен босатылғандардың түзелудің және әлеуметтік-
өнегелік тұрғыдан бұзылғандықтың әртүрлі деңгейімен сипатталатындығын біз
осыған дейін де айтқан болатынбыз. Сонымен қатар олар жасаған қылмыстарының
сипаты бойынша да, бұрынғы қылмыстық өткені, өздерінің өтеген жазаларының
түрлері, бостандыққа шығу негіздері бойынша да айырмашылықтарға ие болады.
Соңында аталған тұлғалардың бостандық жағдайындағы өмірін құқықтық
реттеудің өрісі де өзіндік айырмашылықтарға ие болуы тиіс.
Заңның олардың бейімделу үрдісін басқаруды бірдей нысанда және
көлемде реттей алмайтындығы түсінікті жағдай. Осыны ескере отырып заң
аталған үрдісті басқарудың тікелей құқықтық негіздерін бекітеді.
1996 жылғы 15 шілдеде қабылданған Бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы Қазақстан
Республикасының Заңы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын әкішілік
қадағалаудың мазмұнын айқындайтын және оны қолдану кезіндегі заңдылықтың
құқықтық кепілдіктерінің жүйесін баянды ететін негізгі нормативтік-құқықтық
акт болып табылады. Сонымен қатар аталған заң қылмыстық жазасын өтеп
шыққандардың белгілі бір санаттарына ғана қатысты қолданылатындығын алдын
ала айтып кеткеніміз жөн.
Осылайша әлеуметтік бейімделу процесін басқарудың құқықтық
негіздемесінің күрделі иерархиясына деген қажеттілік оның жазадан
босатылғандардың барынша әртекті болып болып табылатын санатын қамтуына
байланысты туындайды. Сондықтан берілген процесті басқаруды құқықтық
реттеудің сипаты және де бостандыққа шыққандардың субъективтік құқықтарын
шектеудің дәрежесі де ерекшеліктерге ие.
Жазадан босатылғандардың жүріс-тұрыстарын бақылаудың
негіздемелері әртүрлі. Алайда олардың барлығы ең басты бір факті – тұлғаның
заңды күшіне енген сот үкімі негізінде белгілі бір жазаға сотталуынан
бастау алады..
Айыптау үкімінің заңды күшіне енген сәтінен сотталған адам
соттылықтың жойылуының заңда бекітілген мерзімі өткенге дейін немесе
соттылықтың алынуы туралы сот ұйғарымы шыққанға дейін сотталған болып
саналады. Басқаша айтар болсақ ТМ-нен бостандыққа шыққандарға қойылатын
қадағалау мен бақылаудың жоғарыда аталған тікелей негіздемелері барынша
жалпы негіздеме – тұлғаның соттылығына сүйенеді. Алынбаған соттылық –
тұлға оған тағайындалған жазаны өтегеннен кейін де үкім өз күшін сақтап
қалады дегенді білдіреді - деп атап көрсетеді А. М. Яковлев [12, 38.].
Сондықтан жазадан босатылған адам мен мемлекеттің арасында
қылмыстық құқықтың нормасымен реттелетін белгілі бір қоғамдық қатынастар
сақталады, ол өз кезегінде мемлекетке соттылық мерзімінің шегінде
сотталғандардың жүріс-тұрыстарын белгілі бір көлемде реттеуге құқық береді
[13, 133.].
Соттылық сонымен қатар бостандыққа шыққан адаммен тәрбие
жұмыстарын жүргізудің негіздемесі болып табылады мәселен, ҚР ҚК-нің 77-
бабында соттылықтын мерзімінен бұрын алынуының шарттары ретінде сотталған
адамның жазаны өтегеннен кейін өзін мінсіз ұстауы бекітілген.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, әлеуметтік бейімдеу
процесін басқарудың жалпы құқықтық негіздемесі – соттылық оған басшылық
жасау үшін заңи негізді қалайды, ол тікелей құқықтық негіздер болса оларға
қатысты аталған процесс жүзеге асырылуға тиісті сотталғандардың санатын
бекітеді, олардың субъективтік құқықтарының шектелу көлемін және де
бейімделу процесін басқаратын органдар мен олардың құзіреттерін айқындайды.
Енді әлеуметтік бейімдеуді басқарудың жалпы құқықтық негіздемесі
мәселесіне толығырақ тоқталайық. Соттылықтың болуы жазадан босатылған адам
үшін бірқатар жалпы азаматтық салдардың туындауына себепкер болады. Б. С.
Никифиров ескіру мерзімдері өткенге дейін орын алған сотталу фактісі
сотпен тағайындалған жазаны өтеуде немесе одан босатылғанда сотталған адам
үшін белгілі құқықтық шектеулерді туындатуы мүмкін немесе туындатады - деп
атап көрсетеді [14, 110.]. Соттылық ұғымына анықтама бере отырып В. В.
Еркасин және Л. Ф. Помчалов Соттылық дегеніміз тұлғаның жасаған қылмысы
үшін оның сотпен белгілі бір шамадағы жазаға сотталу факторына байланысты
пайда болған құқықтық жағдайы, ол аталған тұлға үшін қылмыстық-құқылық және
жалпы құқықтық сипаттағы белгілі бір салдарды туындатуынан көрініс табады
- деп тұжырымдайды [15, 5.].
Сондай-ақ соттылықтың қылмыстық-құқылық салдарының мәселесі П.
Евтеевтің, С. И. Зельдовтың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде толық
қарастырылған.
Қазіргі уақытта соттылықтың жалпы азаматтық салдары белгілі бір
қызығушылықты туындатып отыр.
Соттылық фактісінің бар болуы өздігінен тұлғаның субъективтік
құқықтарын шектеу, оған бақылауды жүзеге асыру үшін негізді
қалыптастырмайды. Соттылық жазасын өтеп шыққан адам үшін жалпы құқықтық
салдарды тек егер бұл заңда тікелей көрсетілген болса ғана туындатады.
Соттылық жағдайы бостандыққа шыққан адам үшін заңға сәйкестікте
төмендегідей жалпы құқықтық салдарды туындатуы мүмкін: соттылық жазадан
босатылғандарға әкімшілік қадағалауды және қоғамдық бақылауды жүзеге асыру
үшін негіз болады; соттылық тұрғылықты жерінен өз бетінше кету бостандығына
шектеулер қоюы мүмкін; соттылық белгілі бір лауазымды иеленуге шектеу қоюы
мүмкін.
Қорыта айтқанда соттылық бостандыққа шыққандардың субъективтік
құқықтарын шектеу үшін негіздерді белгілей отырып олардың әлеуметтік
бейімделуін жетістікті түрде басқару үшін қажетті алғышарттарды
қалыптастырады. Алайда соттылық институтының маңызы осымен аяқталмайды.
Соттылық институты жазадан босатылғандарға заңмен қарастырылған
құқықтық шектеулердің қолданылуының заңдылығына белгілі бір құқықтық
кепілдіктерді қалыптастырады. Оның күшін жою немесе оның болмауы құқықтық
шектеулерді сотталғандарға қатысты анықталмаған мерзімге қолдануға
мүмкіндік берген болар еді. Ол өз кезегінде заңдылық қағидасының мәнісі мен
мазмұнына қайшы келер еді.
Соңында аталған институт жазасын өтеп шыққан тұлғаларды түзеу және
тәрбиелеу нәтижелерін бекітуде, олардың тараптарынан жасалуы мүмкін жаңа
қылмыстардың алдын алуда белгілі рөл атқарады, себебі өтелген жазаның
қылмыстық-құқылық және жалпы құқықтық салдары олардан өздерінің жүріс-
тұрыстарына деген жауаптырақ көзқарасты талап етеді, өздерінің
әрекеттерінің салдары туралы ойлануға мәжбүр етеді. Жазадан босатылу өз
кезегінде тек оны өтеген адамдарда ғана белгілі міндеттердің пайда болуын
туындатып қоймайды сонымен қатар бірқатар мемлекеттік органдар мен қоғамдық
ұйымдардың да міндеттерін пайда қылады.
Азаматтардың қауіпсіздігі мен тыныштығына қол сұғушылықтың бас
бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдардың да тарапынан орын
алатын жағдайы сирек кездеспейді. Олардың тарапынан орын алуы ықтимал
құқықбұзушылық пен қылмыстың алдын алу шараларының қатарына әкімшілік
бақылауды жатқызамыз.
Әкімшілік бақылау институтының сала аралық мазмұны мен оның
заңнамада бекітілуінінің тарихына қысқаша шолу жасайтын болсақ төменде
көрсетілгендерге көз жеткізуге болады.
Кеңес Одағында әкімшілік қадағалау КСРО Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының Жарлығымен 1966 жылдың 26-шілдесінде бекітілген [16, 597.].
Осы аталған акт арқылы Бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шықққан тұлғаларға милиция органдарының қадағалау жасауы туралы
Ереже бектілген. Аталған Ережеге 1970 және 1981 жылдары толықтырулар мен
өзгертілер енгізілген [17, 206., 18, 232.].
Сондай-ақ аталмыш Ережеге 1981 жылдың 5-наурызында енгізілген
өзгерістерге сәйкес әкімшілік қадағалау ішкі істер органдарымен жүзеге
асырылды. Кеңес заманында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасының 1983 жылдың
22-қыркүйегіндегі Жарлығы арқылы енгізілген өзгерістермен аталған ереже
Кеңес Одағы ыдырағанша әрекет етіп келген болатын [19, 584.].
Сол уақыттағы бекітілген тәртіп бойынша әкімшілік бақылау нақты
тұлғаларға ішкі істер органдарымен (милиция) немесе еңбекпен-түзеу
мекемесінің әкімшілігімен, яғни әкімшілік тәртіппен орнатылатын. Осыған
байланысты ол өзінің әлеуметттік тағайыны бойынша қылмыстылықпен күресуге
бағытталған шаралардың жалпы жүйесіне кірістірілгенімен әкімшілік құқықтың
нормалары арқылы реттелген болатын. Әкімшілік қадағалаудың орнатылуы бас
бостандығынан айыруға бірнеше рет сотталғандарға, ең алдымен аса қауіпті
рецидивистерге және бірінші рет болса да ауыр қылмыс жасаған тұлғаларға
нақты бақылау қоюды білдірді. Аумақтық ішкі істер органдары арқылы жүзеге
асырылған әкімшілік қадағалау жазасын өтеп шыққан бірақ бостандықта жүріп
қоғамға зиян келтіруі мүмкін деп санауға негіз бар тұлғаларға құқықтық
шектеу қою арқылы мәжбүрлі негізде алдын алу және ең бастысы тәрбиелік
ықпал ету үшін қажет болатын.
Әкімшілік қадағалаудың осы тақылеттес рөлі оның ең алдымен бас
бостандығынан айыру жазасының тағайындалуы фактісіне байланысты қойылуы мән-
жайларымен салыстырмалы түрде түсіндірілгенде айқын ұғыныла алады. Осы
тұрғыдан алғанда әкімшілік қадағалауға тән болып табылатын бостандыққа
шыққан адамның жүріс-тұрысына қойылатын бақылау ол адамға түзеу мекемесінде
жүзеге асырылған ықпал етулердің жалғасы іспеттес. Әкімшілік қадағалау –
бұл қылмыстық жазаның сақтандырушылық мақсаттарына қол жеткізудің жаза
өзінің тікелей әрекет етуін тоқтатқаннан кейінгі қосымша құралы болып
табылады [20, 88-89.].
Әкішілік қадағалауды жүзеге асыру әкімшілік және қылмыстық
құқықтардың осындай қадағалау қойылған адамдардың талаптарды бұзғандығы
үшін жауаптылығын қарастырған нормалардың көмегімен қамтамасыз етілді. 1966
жылдың 4-тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Әкімшілік қадағалау
ережелерін бұзғаны үшін жауаптылық туралы Жарлығы шықты [21, 769.].
Кейіннен одақтас республикалардың әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы
кодекстерінің қабылдануына байланысты оларда да әкімшілік жауаптылық
енгізілді.
Қазақстан Республикасының 1996 жылдың 15-шілдедегі Бас
бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау
туралы Заңы аталған қатынастардың мазмұнын айқындайтын және әкімшілік
қадағалауды қолдану барысында заңдылықтың сақталуына кепілдікті қамтамасыз
ететін негізгі нормативтік акт болып табылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған, аса қауіпті
қайталап жасаған қылмысы үшін, сондай-ақ экстремизмнің белгілері бар
қылмыстары үшін, ауыр және аса ауыр қылмыстары үшін жазаларын өтеуші немесе
қасақана жасаған қылмыстары үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да
көп сотталған адамдарға, егер олардың жазасын өтеу кезіндегі мінез-құлқы
өздерінің түзелу жолына қасақана түскісі келмейтіндігін және қоғам үшін
қауіпті болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz