Кәсіпкерлікке қолдау көрсету
Кіріспе 3
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
дамуы 13
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру
барысы 21
II Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметін басқарудағы
мемлекеттің рөлі
2.1 Шағын кәсіпкерлік . ұлттық экономиканы дамытудың
маңызды шарты 30
2.2 Қазақстандағы кәсіпорындар қабылдаған маркетинг және
менеджмент 36
2.3 Кәсіпорындардағы қаржы мәселесін қалыптастыру 44
III Кәсіпкерліктің кәсіпорын қызметінің пайдалы.
лығын арттыруы
3.1 Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі 52
3.2 Кәсіпкерліктің кәсіпорындардағы сыртқы экономикалық
қызметін жандандыруы 62
Қортынды 68
Қолданылған әдебиеттер 71
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
дамуы 13
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру
барысы 21
II Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметін басқарудағы
мемлекеттің рөлі
2.1 Шағын кәсіпкерлік . ұлттық экономиканы дамытудың
маңызды шарты 30
2.2 Қазақстандағы кәсіпорындар қабылдаған маркетинг және
менеджмент 36
2.3 Кәсіпорындардағы қаржы мәселесін қалыптастыру 44
III Кәсіпкерліктің кәсіпорын қызметінің пайдалы.
лығын арттыруы
3.1 Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі 52
3.2 Кәсіпкерліктің кәсіпорындардағы сыртқы экономикалық
қызметін жандандыруы 62
Қортынды 68
Қолданылған әдебиеттер 71
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру-дың қазіргі жағдайында өнеркәсіптік кәсіпорын қызметінің тиімділігін тұрақтандыру және көтеру экономиканың басты міндеті болып отыр.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін Республикамыздың тәуелсіздікке ие болған уақыттан бастап атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын.
Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғарғы өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өнімді және өндірісті сатуға кететін шығындарды азайтуға қол жетеді. Сол – сияқты бизнес жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса салауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында көп пайданы табуды қамтамасыз ететін болса.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қамтыған қиындықтар елдегі экономикалық жағдайлардың өзгеруіне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді және мемлекеттік сектордың оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай табысты жұмыс істеп кетті. Инфляцияның асқынуы мен айналым аясындағы операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл осы саласына қайтадан бағдарлап жіберді. Ал қазіргі кезде мемлекетімізде шағын бизнесті дамытуға қолайлы жағдайлар қалыптасты және мемлекет тарабынан, сонымен қатар бизнестің өзі де ары қарай жылдам дамуы үшін іс-әрекеттер жасалынып жатыр.
Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін төмендету, төлемді сұраныстың жалпы қысқаруы, капитал айналымының аясын толтырып жіберу және осы саладағы күшейе түскен бәсекелестік, шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай қиындықтарға ұшыратты. Қатал бәсеке, ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін «көлеңкелі» экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.
Осы дипломдық жобада ұсынылып отырған жалпы теориялық жақтармен қатар кәсіпорынның күрделі және жан-жақты қызметін тереңірек көрсетуде нақты мысалдар мен берілген бірқатар жобалар бар.
Менің «Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің рөлі» деген тақырыпқа тоқталған себебім қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындар Қазақстанда қанат жайып, өз жұмыстарымен айналысуда. Кәсіпкерлікті не үшін мемлекеттің қолдауы тиіс? Кәсіпкерліктің қандай пайдасы бар? Олардың тиімді және тиімсіз жақтары қандай? Деген және т.б. көптеген сұрақтардың туындауы еді. Мен осы жұмысты қолға алып үшінші курстан бастап мәселелер жинақтадым. Мысалы «ТИКО-1» құрылыс кәсіпорынында тәжірибелік жұмысты атқару барысында көптеген кәсіпкерлік жұмысының мән-жайымен таныс болдым. Осы кәсіпорында аз ғана уақыт тәжірибе жұмыстарымен айналысып, көптеген жұмыстардың тәсілімен таныстым. Кәсіпорынды қаржыландыру жағын
Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру-дың қазіргі жағдайында өнеркәсіптік кәсіпорын қызметінің тиімділігін тұрақтандыру және көтеру экономиканың басты міндеті болып отыр.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін Республикамыздың тәуелсіздікке ие болған уақыттан бастап атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын.
Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғарғы өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өнімді және өндірісті сатуға кететін шығындарды азайтуға қол жетеді. Сол – сияқты бизнес жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса салауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында көп пайданы табуды қамтамасыз ететін болса.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қамтыған қиындықтар елдегі экономикалық жағдайлардың өзгеруіне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді және мемлекеттік сектордың оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай табысты жұмыс істеп кетті. Инфляцияның асқынуы мен айналым аясындағы операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл осы саласына қайтадан бағдарлап жіберді. Ал қазіргі кезде мемлекетімізде шағын бизнесті дамытуға қолайлы жағдайлар қалыптасты және мемлекет тарабынан, сонымен қатар бизнестің өзі де ары қарай жылдам дамуы үшін іс-әрекеттер жасалынып жатыр.
Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін төмендету, төлемді сұраныстың жалпы қысқаруы, капитал айналымының аясын толтырып жіберу және осы саладағы күшейе түскен бәсекелестік, шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай қиындықтарға ұшыратты. Қатал бәсеке, ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін «көлеңкелі» экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.
Осы дипломдық жобада ұсынылып отырған жалпы теориялық жақтармен қатар кәсіпорынның күрделі және жан-жақты қызметін тереңірек көрсетуде нақты мысалдар мен берілген бірқатар жобалар бар.
Менің «Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің рөлі» деген тақырыпқа тоқталған себебім қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындар Қазақстанда қанат жайып, өз жұмыстарымен айналысуда. Кәсіпкерлікті не үшін мемлекеттің қолдауы тиіс? Кәсіпкерліктің қандай пайдасы бар? Олардың тиімді және тиімсіз жақтары қандай? Деген және т.б. көптеген сұрақтардың туындауы еді. Мен осы жұмысты қолға алып үшінші курстан бастап мәселелер жинақтадым. Мысалы «ТИКО-1» құрылыс кәсіпорынында тәжірибелік жұмысты атқару барысында көптеген кәсіпкерлік жұмысының мән-жайымен таныс болдым. Осы кәсіпорында аз ғана уақыт тәжірибе жұмыстарымен айналысып, көптеген жұмыстардың тәсілімен таныстым. Кәсіпорынды қаржыландыру жағын
Кіріспе
3
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және
бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері
6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
дамуы
13
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру
барысы
21
II Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметін басқарудағы
мемлекеттің рөлі
2.1 Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың
маңызды шарты
30
2.2 Қазақстандағы кәсіпорындар қабылдаған маркетинг және
менеджмент
36
2.3 Кәсіпорындардағы қаржы мәселесін қалыптастыру
44
III Кәсіпкерліктің кәсіпорын қызметінің пайдалы-
лығын арттыруы
3.1 Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
52
3.2 Кәсіпкерліктің кәсіпорындардағы сыртқы экономикалық
қызметін жандандыруы
62
Қортынды
68
Қолданылған әдебиеттер
71
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру-
дың қазіргі жағдайында өнеркәсіптік кәсіпорын қызметінің тиімділігін
тұрақтандыру және көтеру экономиканың басты міндеті болып отыр.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар
екендігін Республикамыздың тәуелсіздікке ие болған уақыттан бастап
атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан
экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып
келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын.
Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп,
қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда
ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау,
жоғарғы өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең
түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өнімді және өндірісті сатуға кететін
шығындарды азайтуға қол жетеді. Сол – сияқты бизнес жоспарлар
әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент
іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса салауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын,
сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын
және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында көп пайданы
табуды қамтамасыз ететін болса.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қамтыған қиындықтар елдегі экономикалық
жағдайлардың өзгеруіне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен
кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді
және мемлекеттік сектордың оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай
табысты жұмыс істеп кетті. Инфляцияның асқынуы мен айналым аясындағы
операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл осы
саласына қайтадан бағдарлап жіберді. Ал қазіргі кезде мемлекетімізде
шағын бизнесті дамытуға қолайлы жағдайлар қалыптасты және мемлекет
тарабынан, сонымен қатар бизнестің өзі де ары қарай жылдам дамуы үшін
іс-әрекеттер жасалынып жатыр.
Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін
төмендету, төлемді сұраныстың жалпы қысқаруы, капитал айналымының
аясын толтырып жіберу және осы саладағы күшейе түскен бәсекелестік,
шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай қиындықтарға ұшыратты. Қатал бәсеке,
ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын
кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін көлеңкелі
экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.
Осы дипломдық жобада ұсынылып отырған жалпы теориялық жақтармен
қатар кәсіпорынның күрделі және жан-жақты қызметін тереңірек көрсетуде
нақты мысалдар мен берілген бірқатар жобалар бар.
Менің Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің рөлі деген
тақырыпқа тоқталған себебім қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындар
Қазақстанда қанат жайып, өз жұмыстарымен айналысуда. Кәсіпкерлікті не
үшін мемлекеттің қолдауы тиіс? Кәсіпкерліктің қандай пайдасы бар?
Олардың тиімді және тиімсіз жақтары қандай? Деген және т.б. көптеген
сұрақтардың туындауы еді. Мен осы жұмысты қолға алып үшінші курстан
бастап мәселелер жинақтадым. Мысалы ТИКО-1 құрылыс кәсіпорынында
тәжірибелік жұмысты атқару барысында көптеген кәсіпкерлік жұмысының
мән-жайымен таныс болдым. Осы кәсіпорында аз ғана уақыт тәжірибе
жұмыстарымен айналысып, көптеген жұмыстардың тәсілімен таныстым.
Кәсіпорынды қаржыландыру жағын қарстыра отырып Қаржы министірлігінде
тәжірибе жұмысын атқару барысында жалпылай таныс болдым.
Міне осы ұсынып отырған дипломдық жобамда кәсіпкерлікті қолдау,
олардың даму, жұмыспен қамтамасыз ету тағы басқа мәселелерді ортаға
салып талқыладым. Тек қана теория жақтарын қамтымай көптеген мысал
келтіре отырып дипломдық жұмысты бастадым.
Дипломдық жобаның мақсаты мемлекеттегі кәсіпорындардың қолдануын
зерттеп, тану. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз
бөлімнен, қортынды және қолданылған әдебиеттен тұрады. Осы тараулардың
ішінде өзекті мәселелер қарастырылған. Оның ішінде кәсіпкерлікке
қолдау көрсету, кәсіпкерлікті басқарудағы мемлекеттің рөлі және
пайдасын арттыру сияқты сұрақтар қозғалған.
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз ісіне деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында
қызметтің бұл түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктерінің пайда болуына
әкеледі.
Қазақстанда мемлекет игілігінен алу және жекешелендіру саясаты
әрқайсысы алдыңғысының қисынды жалғасы болып келетін төрт кезеңмен
жүзеге асырылады. Әрбір кезең тиісті нормативтік құқықтық базаны
жасаумен және онан арғы түбегейлі өзгерістердің барысын анықтайтын
бағдарламаларды әзірлеумен қатар жүрді. Кеңес одағынан кейінгі
көптеген мемлекеттегідей, Қазақстандағы жекешелендіру мемлекеттік
меншіктен сақтап қалуға салмай, жалпы экономикалық реформалар мен
мәтінінде қарастырылады. Жекешелендіру өз алдында экономикалық өрлеу
үшін әмбебап рецепт болып табылмайды. Ол бар болғаны меншіктің жеке
және мемлекеттік түрлерін өндіріс құралдарына осы сөздің кең
мағынасында енгізетін экономикалық саланың бәсекеге қаблеттігін
күшейтеді.
Бастапқы кезеңде екі жылға мемлекеттік меншікті мемлекет
игілігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы жасалды.
Шағын кәсіпорындарды сату үшін аукциондық және конкурстық
әдістер қолданылады. Орта және ірі кәсіпорындарды мемлекет игілігінен
алу кезінде оларды алдын ала акционерлік және басқа да шаруашылық
серіктестіктер мен ұжымдық кәсіпорындарға түбегейлі өзгерту
қарастырылды.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге
бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа
байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі
жағдайға:
Біріншіден, коммерциялық бағыт – бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге;
Екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде, тапқырлық пен жаңашылдық
танытуға, ғылыми техникалық прогреске жетуге тікелей байланысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да
болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық - өндірістік, сауда,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және тағы
басқалар коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар
операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің объектілері
мыналар бола алады:
- Қазақстанның азаматтары;
- шетел мемлекеттерінің азаматтары;
- адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды емес тұлғалар мемлекеттік
тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді. Құқығы, міндеті, жауапкершілігі
және кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы,
Қазақстан Республикасының заңдармен реттеледі:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар орындар
құру және олар үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат
және табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру – құқықтық реформасына
қарамастан кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- `кәсіпкерлердің мүліктерін заңсыз айыруды қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру
өзгешелігі, кәсіпкер барлық жұмыстарды өз қолына алады, ал тұтынушы
оған бүгінен бастап ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, оны сатады, пайда түсіреді. Осыған
орай кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып
бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі,
демек өзіндік технологиясы болады.
Жоғарыда айтылғандай, кез – келген кәсіпорынның нарықтық жағдай-
дағы ең маңызды мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамта-
масыз ету. Бұл мақсатқа жетуді күрделі жолы, бұған қосылатын тек пайда
тауып қана қоймай, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай
мәселе емес. Кәсіпорын, егерде өзінің жұмысында белгілі бір қағидаға
сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына
жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
- жоғарғы сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау
және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктерге, сұраныстарына сай
қызмет көрсету;
- өзара алмасушылардан ескере отырып, өндірістік ресурстарды
ұқыпты пайдалану;
- кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу
және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
- ғылыми – техникалық жетістіктер мен озық тәжрибені еңбекті
ұйымдастыру және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
- өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың
сыныптамаларының өсуі және еңбектерінің үлкен маңыздылығы,
олардың тіршілік деңгей-лерін арттыру, еңбек ұжымдарына
қолайлы саяси-психологиялық ахуалды жақсарту;
- кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын
қамтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қорғау;
- Баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске
асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы кәсіпорындардың барлық фукциясы
межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына
жетуге бағытталғаны жөн. Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық
кәсіпорындардың алдында кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал
пайда табу осылардан кейінгі орынды иеленеді.көптеген кәсіпорындардың
басшылары бұл кезеңдегі негізгі мақсаттары олар үшін - өнімді өткізу,
кәсіпорын қызметкерлеріне жалақыны уақытылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын
арада бастан өтеді, кәсіпорындар бірте – бірте қалыпты жұмыс істей
бастайды, нарықтық экономикаға тән алға қойған міндеттер шешіліп,
мақсаттарға жетеді, үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын,
атап айтқанда кәсіп-орындарды шоғырландыру, кооперациялау және
құрамдастыру жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Қазақстанда Меншік туралы Заңға сәйкес кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке меншіктік сол сияқты меншіктік аралас нысанасы
түрінде құралады және іс істей алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар – мұнда негізгі құралдар мемлекеттің
мен-шігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында болатын
кәсіпорындар қазыналық деп аталады.
Мемлекеттік холдинг компаниясы – холдинг деп үлкен корпорация-
лардың ортақ мүдделерінің сақталуына акциялардың бақылау пакеті арқылы
бірыңғай бақылай жасауды айтады. Алғашқы кезеңде Қазақстан-да
мемлекеттік акционерлік кәсіпорындарды құрылғанда халық шаруашылығы
салаларында көптеген холдингтер көріне бастады. Біздің республикада
жеке меншік секторы мына төменгі бөлімшелерден тұрады:
Жеке кәсіпкерлік – деген бір адам иелік ететін бизнес. Бұл жеке
кәсіпкерліктің ең жай нысаны, мұнымен айналысуға әрекетті әрбір
азаматтың құқығы бар. Жеке бизнеспен заңды тұлға болмайды, сондықтан
ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық
төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл түрі ұсақ дүкендерге, қызмет
сферасына, фермаларға заңгерлік іс - әрекеттерге тән болады.
Толық серіктестік – екі немесе одан да көп тең құқықты
адамдардың ұйымдасқан шаруашылық қоғамының, бірлестігінің түрі. Бұл
заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және фирманың
барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады. Олар кәсіпкерлік
қызметі жүзеге асыру үшін бірігіп, жасасқан шарт негізінде өз
мүліктерімен қоғам алдында жауапты болады. Толық серіктестіктің мүлкі
оның қатысушыларының үлес жарнасы негізінде қалыптасады.
Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл қосымша қаражаттар және жаңа
идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады. Кемшіліктері: шаруашылық дами
түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды іске тарту
мүмкіндігі шектелген; фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет
мақсаттарын жетіле түсінбеуі; фирма табыстары мен шығыстарындағы бірге
тапқан мүліктерді бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың
қиындығы және тағы басқалар.
Корпорация деп бір заңды тұлға болып бірлесіп, кәсіпкерлік
қызмет жасау үшін қосылған жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне
құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан
корпорациялар иелері акциялар ұстаушы, ал корпорацияның өзі
акционерлік қоғам деп аталады. Корпорацияның кемшіліктерінен
артықшылықтары басым.
Фирманың көлеміне сәйкес кіші, орташа және ірі бизнес болып бөлінеді.
Бұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек етеді.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады.
Венчурлік фирма бұл ғылыми зерттеумен және оны әрі дамытумен
айналысатын коммерциялық ұйым. Венчурлік кәсіпкерлік тұңғыш ретекінші
дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та пайда болған. Ал, Қазақстанда
құрыла бастаса да жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас кең тарамай
отыр.Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы зор өйткені ол көп
мәселелерді шешеді.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ
кәсіпкерлікпен де бәсекелес бола алады. Нәтижесінде ірілер қатарынан
шығуы мүмкін, немесе мүлде күйрейді. Ірі бизнес – көбінесе бизнестің
ең тұрақтысы. Оның нарықтағы монополдық болмысы көпшілік тұтынуына
арзан және мол өнім өндіруіне мүмкіндік береді.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар.
кәсіпорын деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама
енгізілді. Ақырғы уақытқа дейін ол ерекше ұйымдық – құқықтық форма деп
түсіндірілетін, яғни меншігі жоқ коммерциялық ұйым деп, өйткені
жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет. Шынында да мемлекет өз
кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс-әрекетте болды, өйткені
кәсіпорындардың өздерінің мүліктерін сату туралы бір-бірімен
жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын өзгертпейді,
өйткені меншік иесі болып қала береді.
Сенімгерлік серіктестік – шаруашылық қоғамдарының бір түрі. Оған
шарт жасасу негізінде екі, одан да көп кісі біріге алады. Алайда олар
мүлікке деген жауапкершілігіне қарай екіге бөлінеді. Бірінші топқа
жататындар толық үлесшілер немесе толық мүшелері деп аталады. Олар
қоғамның борышы үшін өз мүліктерімен толық жауап береді. Ал,
командиттер сенім бірлестігі деп аталатын екінші топтағылар қоғамға
қосқан жарнасы көлемінде жауапты.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам – кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру үшін екі, одан да көп адамды біріктіретін қоғамның түрі.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамның оның мүшелері есебінен жиналған жарғы
қоры бар. Жауапкершілігі шектеулі қоғам жабық қоғам, яғни қоғам мүшесі
өз үлесін қоғамның басқа мүшелерінің келісімімен басқа адамға немесе
үшінші кісіге бере алады. Қоғам акциялар шығармайды. Мұның өзі қоғам
мүшелеріне сырт жақтан қаржы тарату мүмкіндігін шектейді.
Қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам – қатысушылардың жарғылық
қорға өздерінің міндетті салымдарымен жауап беретін қоғам, ал бұл
қаражат-тардың жетіспейтін кезінде – қосымша өздерінің мүліктерімен
салған салымдарының үйлесімді мөлшері.егер бір мүше банкрот болса,
оның жауап-кершілігі қалғандарына, солардың салымдарына пропорционалды
бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам – бұл заңдылық құқығы, жарғысы бар қоғам.
Ол рұқсат ету жолымен құралады, акцияда бірден үлесі бар, белгілі бір
мөлшерде бір бөлшектенген негізгі капиталы болады.олардың негізгі
капиталы акция-ларға бөлінеді. Акцияның ақшалай соммасы негізгі
капитал көлеміне сай болуы керек.
Жабық акционерлік қоғам – ашық акционерлік қоғамнан акцияларды
таратудың ерекше әдісімен өзгеше. Оның мәні акционерлік қоғамның
акциясын сатып алуды акционер басқалармен салыстырғанда артық құқыққа
ие болады. Міне, осыдан барып, акционерлік қоғамның өнеркәсіпте,
саудада, банк және сақтандыру жүйесінде, экономиканың басқа да
салаларында кеңінен дамуына әсер етеді.
Өндірістік кооператив – бұл қоғамның қызметі принцпінде табыс
табу емес, қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау. Кооператив
кәсіпкерлік нысанына тән жағдай, оның мүшелерінің сол кооперативпен
тығыз орнатуында. Кооператив – ол заңды иегер. Нарық экономикасында,
әміршіл-әкімшіл экономикасынан өзгеше, тауар-ақша айналымына,
номиналды емес ақиқат меншік иелері қатысады: индивидуалдық
кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық ұйымдар. Бұлар үшін
экономикалық жағынан да құқықтық жағынан да кәсіпорын құрудың ешқандай
мағынасы болмайды. Бұларда басқа мақсат: кәсіпорын құру емес, бір
тұлғаның компаниясын құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғам-дарды.
кәсіпорын деген түсінік тек коммерциялық емес ұйым ретінде – меншік
иесі жоқ, мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды.
2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктер-дің дамуы
Президент Н. Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
жолдау-ында үлкен міндеттер қойды. Осы міндет үдесінен шығу үшін
облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандардын дамытудың маңызы зор. Дамып
та келеді.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның экономикалық дамуының негізгі
факторы. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді. 15 жыл ішінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдауда, экономиканың дамуының нақты кезеңіне тән
проблемалық мәселелеріне ерекше назар аударылды. Бұған – шағын
кәсіпкерліктің даму келешегі мен мәселелері, оның жеке мәселелері мен
мән - мәтінінде, мемлекеттің ұзақ мерзімді перспективаға экономикалық
дамуының мақсаттары мен артықшылықтарының жалпы жүйесінің өзара
байланыссыз қаралуы себепші болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік саясат өзінің бәсекеге қабілеттілігі
мен мемлекеттік ғылыми – техникалық әлеуетін арттыру көзқарасы
тұрғысынан ең үлкен әлеуеті бар шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына
жәрдем беруіне бағытталған. Шағын және орта бизнестің дамуы, шағын
кәсіпкерлік пен мемлекеттің өзара байланысы, шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың мемлекеттік саясатының қалыптасуына жаңа тәсілдер талдау –
бұл мемлекеттің жаңа мәселелері.
Қазақстанда шағын бизнестің тіркелген субъектілер саны жыл сайын
көбейіп жатыр. Осылайша соңғы бес жыл ішінде олардың саны екі есеге
өсті, соның ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны – 1,5 еседен
астам, жеке кәсіпкерлер саны – 2,7 есе, шаруа қожалықтары – 1,6 есе
өсті.
1 кесте - Шағын бизнестің тіркелген және жұмыс істеп тұрған
субъектілерінің саны.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Шағын бизнестің ... ... 365499 452007 541073 643035 739122
тіркелген
субъектілері,
бірлік
Соның ішінде
Тіркелген 76743 87995 102182 116924 130779 145087 157568
кәсіпорындар
Тіркелген жеке ... ... 144257 197213 260937 321838 394672
кәсіпорындар
Тіркелген шаруа 105170 119060 137870 149357 176110 186882
қожалықтары
Республика бойынша
тіркел-ген
шаруашылық
жүргізуші
субъектілердің
жалпы санын-дағы
шағын бизнестің
тіркел-ген
субъектілерінің ... ... 87,1 88,6 89,8 90,8 91,4
үлес салмағы,
Шағын бизнестің ... ... 289496 366434 431503 497871 569127
жұмыс істеп тұрған
субъектілері,
бірлік
Соның ішінде:
Жұмыс істеп тұрған63422 67059 77398 87173 93494 103291 115126
кәсіпорындар
Жұмыс істеп тұрған... ... 119038 169871 215116 247688 297234
кәсіпкерлер
Жұмыс істеп тұрған 76373 93060 109480 122893 146892 156767
шаруа қожалықтары
Соңғы 7 жыл ішінде республикадағы шағын бизнес кәсіпорындарының
үлесі екі еседен аса өсті. Бұл арада өсудің ең жоғарғы серпіні келесі
қызмет түрлеріне тән: құрылыс - 3 есеге; сауда, автомабильдерді,
тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдалану бұйымдарын жөндеу, кен
өндіру өнеркәсібі - 2,3 есеге өсті.
Осы жылдар ішінде шағын бизнес экономикалық қызметтің барлық
түрінің ішінде сауда; автомабильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке
пайдалану бұйымдарын жөндеу, құрылыс және көлік және байланыс
үлесі үздіксіз өскен.
2 кесте - Экономикалық қызмет түрлері бойынша шағын бизнестің
тіркелген кәсіпорындарының құрылымы
Жыл басында, пайызбен.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Республика бойынша барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ауыл шаруашылығы, аңшылық 8,8 8,4 7,7 7,2 6,7 6,9 6,4
және орман шаруашылығы
Балық аулау және балық 0,2 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2
шаруашылығы
Өнеркәсіп 12,7 13,3 12,5 12,0 11,6 11,3 10,9
Кен өндіру өнеркәсібі 0,6 0,7 0,6 0,6 0,7 0,7 0,7
Өңдеу өнеркәсібі 11,2 11,7 11,0 10,6 10,2 9,9 9,6
Электр энергиясын, газ бен 0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7
су өндіру және бөлу
Құрылыс 9,4 10,0 10,3 10,9 11,6 12,6 13,8
Сауда; автомобильдерді, 40,9 46,8 47,8 48,1 47,8 46,9 45,8
тұрмыстық бұйымдарды және
жеке пайдалану бұйымдарын
жөндеу
Қонақ үйлер және 1,9 1,9 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5
мейрамханалар
Көлік және байланыс 4,8 5,1 5,1 5,0 5,0 5,1 5,1
Жылжымайтын мүлікпен 15,6 9,1 9,6 10,1 10,8 11,1 12,1
жасалатын операциялар, жалға
беру және тұтынушыларға
қызмет көрсету
Білім беру 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,8
Денсаулық сақтау және 1,6 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,4
әлеуметтік қызмет көрсету
Коммуналдық, әлеуметтік және 3,2 2,6 2,3 2,2 2,2 2,0 2,0
дербес қызметтер
Кәсіпорындар құрылған уақытынан бастап мемлекеттік салық
комитетіне тіркеуге енеді. Кәсіпорындар Астана қаласы бойынша
қарқынды дамуда. Соның ішінде ауқымдысы құрылыс компаниялары мен
жеке көмекші фирмалар. Астанада құрылыс салудан түсетін пайда алғаш
ашылып, тіркелген біршама кәсіпорындар қазіргі таңда қарқынды дамып,
үлкен белестерге жеткен. Осы сияқты Алматы қаласында 9 жыл бұрын
ашылған кәсіпорын НИКО құрылыс компаниясы. Осы уақыт ішінде
тұрақты және серпінді даму үстіндегі кәсіпорын бірқатар ауқымды іс-
шараларды жүзеге асыруда. Ұжым өндірістік құрылыс нысандарын,
мектептер мен театр құрылысын салуда және ғимараттарды күрделі
жөндеуден өткізіп, қаланы көркемдеуде, көп қабатты тұрғын үйлер мен
шағын аудандар құрылысын тұрғызуда.
Кәсіпорын негізінен - әлеуметтік тұрғын үйлер құрылысын, яғни
жас отбасылар, ардагерлер, дәрігерлер мен мұғалімдер, бір сөзбен
айтқанда, әлеуметтік сала қызметкерлеріне арналған баспана мәселесін
шешумен айналысуда. Келешекте Алматыдағы құрылыс инфрақұрлымын одан
әрі дамытып, бизнес орталықтар, сауда үйлері, балабақшалар т.б.
көптеген мекемелер салуды жобалаған. Бұл фирма алғаш несиесін Халық
Банкінен алған, ендігі жұмыс атқару бағытын осы банктен көмек алу
арқылы немесе салым салу арқылы тығыз қарым – қатынас жасауда.
Бастапқыда халыққа тиімді арзан баспаналар салуды көздеген компания
тұтынушыларының көңілінен шығуда. Компания табысының кепілі –
рыноктың бастапқы қатысушысы – тұтынушыға кепілді екендігі сөзсіз.
2007 жылдың қаңтар – ақпан айында шағын кәсіпкерлік нысандары
бойынша оңтүстік Қазақстанда 5,2 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп бұл
көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 2,2 есеге артты. Сол сияқты
биылғы жылдың екі айында жергілікті бюджетке шағын кәсіпкерлік
нысандарынан салықтар мен басқа міндетті төлемдер түсімі 929,8 млн.
теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда 23,3 пайызға өсті.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету және дамыту бүгінгі жаңа
заманғы нарықтық экономиканы нығайтуға бағытталған мемлекеттік
экономикалық саясаттың басым бағыты болып табылады. Осы мақсатта
нақты шаралар қабылдау негізінде өткен жылдың қаңтар айында ҚР Жеке
кәсіпкерлік туралы Заңы қабылданды. Осы Заңды орындап,
кәсіпкерлікті одан әрі дамыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп отыр.
Олардың құрылуына және дамуына, сол сияқты жаңадан құрылып жатқан
инфрақұрлымдарға қолдау көрсету мақсатында біршама жұмыс атқарылды.
2007 жылғы жұмыс 2007-2010 жылдарға арналып бекітілген шағын
және орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылатын болды. Өткен жылдың деңгейіне қарағанда субъектілер саны
6,6 пайызға, ал өнімдерді сатудан түскен кірістер 7,5 пайызға
ұлғаяды деп күтілуде.
Жеке кәсіпкерлік еркіндігінің кепілділігі және оны қорғау мен
қолдауды қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдардың
көмегімен облыстық әділет департаментінде Шағын кәсіпкерлікке
қолдау көрсету қоры акционерлік қоғамының базасында келер жылдың
наурыз айында құқықтық ақпарат кабинеті құрылып, жұмыс атқаруда.
Яғни, бұл кабинетте жеке кәсіпкерлер құқықтық және заң туралы
ақпарат ала алады.
Республикамызды 2005-2006 жылдарға арналған индустриялық –
инновациялық даму бағдарламасының бірінші кезеңі аяқталды. Осы
бағдарламаны іске асыру кезеңінде 33 жоба жүзеге асырылды. Бұл
жобалар бойынша инвестициялар көлемі 5118,8 млн. теңгені құрады және
1542 жаңа жұмыс орындары ашылды.
Стратегияның екінші кезеңін іске асыруда 2006-2008 жылдарға
арналған индустриялық – инновациялық даму бағдарламасы әзірленді.
Оның шеңберінде жалпы соммасы 171,8 млрд. теңгені құрайтын 25
инвестициялық жоба енгізілді. Биыл аталған бағдарлама аясында сомасы
8209 млн. теңгені құрайтын 8 инвестициялық жобаны жүзеге асыру
жоспарлануда.
Аймақтық мемлекеттік қолдаудың пәрменді шараларының бірі
лицензиялауға жататын қызметпен айналысатын кәсіпкерлерге ыңғайлы
жағдай туғызу болып отыр, сол мақсатта тауарларын лицензиялауда
жеңілдетілген лицензиялар республикалық басқару органдарынан алынып,
құзіретіне беріліп отыр.
Кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсету мақсатында және
мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтерді жеңілдеткен. Шаруашылық
субъекті-лерін тексеру кезінде өрескел заң бұзушылыққа жол берген
жауапты мемлекеттік қызметкерлерге қатаң шара қолдану мақсатында жыл
сайын облыстық прокуратураның ұйымдастыруымен Кәсіпкер және
шенеунік акциясы өткізіліп тұрады.
Ел Үкіметінің өткен жылғы Аймақтық әлеуметтік кәсіпорын
корпорацияларын құру тұжырымдамасы туралы қаулысын орындауға
байланысты жұмыс тобы жасақталды. Жұмыс жоспары әзірленіп қазіргі
уақытта жұмыс тобының үш жиналысы өткізілді. Биылғы жылдың басынан
бері жергілікті атқарушы органдармен кәсіпкерлікке қатысты бірнеше
іс-шаралар өткізілді. Шағын кәсіпкерлік саласын дамыту туралы
тақырыпта кеңейтілген кеңес өтті. Облыстар арасында кәсіпкерлердің
республикалық көптеген конкурстарға қатысып, жеңімпаз атануы
мемлекетіміздегі мықты деген кәсіпорындардың мәртебелерін көтеріп,
халыққа таныла түсуіне жәрдемдеседі. Атап айтқанда 2006 жылдың
қыркүйек айында департаменттер өткізген кәсіпкерлердің аймақтық
шағын кәсіпкерлікті дамытуда 2006 жылғы қол жеткізген жетістіктері
атты конкурс жарияланып бірнеше кәсіпорындар жүлделі орындарға ие
болды. Сол сияқты, облыстық конкурстың жеңімпаздары Астанада өткен
республикалық конкурстың 2-ші турына қатысты. Республикамыздағы 14
облыс және Астана, Алматы қаласынан қатысқан кәсіпкерлер арасынан
еліміздегі үздік әйел кәсіпкер номинациясы бойынша Рысбаева және
К ЖШС директоры жеңімпаз атанса, Инновацияны дамытудағы үздік
кәсіпкер номинациясы бойынша Химсинтез ЖШС директоры лауреат
атанды. Сонымен қатар Астана қаласындағы құрылыс компаниялары
арасынан құрылыс материалдарымен жабдықтау соның ішінде техника,
кран, ауыр машиналарды тасымалдаумен айналысатын кәсіпорын иесіне
ТИКО-1 ЖШС директорына алғыс жарияланды. Бұл кәсіпорынның
ашылғанына 5 жыл ғана болса да Қазақстан бойынша ірі құрылыстарға
қажет ауыр машиналармен жабдықтай отыра, оларды жөндеу жұмысымен
айналысатын мамандарды жинап жұмыспен қамтып отыр.
Қорыта айтсақ республикамыздағы шағын және орта кәсіпкерліктің
даму жағдайы нақты да дәл көрсеткіштермен көрініс табады. Сол
себепті жергілікті атқарушы органдар тарапынан кәсіпкерліктің барлық
түрлерінің сапалы және тұрақты түрде дамуына айрықша мән беріп және
қолайлы жағдай туғызып отырғандығы кәсіпкерліктің барлық саласының
болашақта қарқынды дамып, үлкен жетістіктерге жетуіне ықпал
ететініне сенімдімін.
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысы
Республикамызда нарықтық экономикаға көшу барысында
жекешелендіру мәселесіне айрықша мән беріп, алдын ала дайындық
жұмыстары жүргізілді. Қазақстанда жекешелендіру барысы жалпы құқықтық
актілер бойынша реттеледі. Соның айғағы, мемлекет игілігінен алу және
жекешелендіру туралы Заң қабылданды, оның артынша Қазақстан
Республикасы Президентінің Қаулысымен бекітілген бірінші бағдарлама –
Қазақстанда мемлекет игілігінен алу және жекешелендіруге арналған
бағдарламасы қабылданды.
Кәсіпорындарды мемлекет игілігінен алу және жекешелендіру
аукцион, конкурстар өткізу жолымен, сондай-ақ акционерлеу және
жекешелендіріп отырған кәсіпорындардың балансында болған өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымды еңбек ұжымдарына беру арқылы жүзеге
асырылады.
Тәуелсіздік алғанан кейін үш жыл ішінде қабылданған Қазақстан
Республикасында мемлекет игілігінен алу және жекешелендірудің бес
жылға арналған ұлттық бағдарламасы мемлекеттік меншіктің қайта
құрылуының тәртібін анықтады. Нысанның ел экономикасындағы
маңыздылығына, салалық тиістілігіне, қызметтердің санына, негізгі
қорлардың құнына сәйкес олар шағын, орта және ірі кәсіпорындар
топтарына бөлінетін болды.
Осы кезеңдерде энергетика, металлургия, көлік, телекоммуникация,
ірі сауда орталықтары салаларындағы объектілер мен кәсіпорындарды жеке
жобалар бойынша жекешелендіру басталды. Осындай жекешелендіру
шеңберінде үш кәсіпорынның: Шымкент кондитерлік фабрикасының, Алматы
темекі комбинатының, Қарағанды металлургия комбинатының пакеттері мен
активтері сатылды.
Агро өнеркәсіптік жүйедегі мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру оның әртүрлі салалары мен кәсіпорындардың өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілді. Бірінші кеңшарлар мен басқа
да мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарды фермерлік немесе шаруа
қожалықтарына, ауыл шаруашылық кооперативтеріне, шағын кәсіпорындарға
және шаруашылық етудің басқа да мемлекеттік емес нысандарына қайта
құрылып жатты.
3 кесте - Ауыл шаруашылық құрамаларының санаттары бойынша қолда бары
(2004 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша)
Қазақстан Оның ішінде Оңтүстік
бойынша Қазақстан облысы бойынша.
Барлығы. 91741 23150
Оның ішінде мемлекеттік 64 14
шаруашылықтың барлық түрлері.
Серіктестік. 2885 207
Акционерлік қоғам. 331 10
өндірістік кооператив. 1640 735
Шаруа қожалығы. 85557 22072
Республикада бастапқы жылдары аграрлық-өнеркәсіптік саладағы
мемлекеттік кәсіпорындар жалпы санының 70,2 пайызы жекешелендірілді.
Осымен қатар, аграрлық өнеркәсіптік жүйеде холдингтік түрдегі 13
мем-лекеттік акционерлік компания құрылды. (бастапқы көрсеткіш
бойынша)
Екі жылға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті
қайта құрылымдау мен жекешелендірудің үшінші бағдарламасы бекітілді,
ал 2006 жылдың басында секторлық бағдарламалар қабылданды. Олардың
басты мақсаты – мұнай, газ және көлік коммуникациялық кешенінің,
өндіріс, денсаулық сақтау, білім, ғылым, мәдениет және спорт
кәсіпорындарын жекешелендіру процестерін жандандырудың негізінде
Қазақстан экономика-сында жеке секторлардың басым орын алуына қол
жеткізу және оны тереңдету болды.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін
арттырудың 5 жылға арналған 4-ші бағдарламасы акциялардың мемлекеттік
пакеттерін иелену және пайдалану құқығы салалық министрліктер мен
ведомстволарда берілген акционерлік қоғамдарды басқару саласындағы
жаңа тәсілдерді көздеді.
Осыдан он жыл бұрын Қазақстан Республикасы үкіметінің
Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыруға және
жекешелендіруге арналған бағдарламасы бекітілді. Ол мемлекеттік
мүлікті есепке алуды жақсартуға, мемлекеттік меншікті басқару мен
жекешелендірудің құқықтық негіздерін жетілдіруге, жекешелендірудің
конкурстық және транспаренттік қамтамасыз етілуіне, алдағы жылдарда
жекешелендіру барысында туындайтын проблемаларды реттеуге бағытталды.
Жекешелендірудің бүкіл республика-дағы сияқты Оңтүстік Қазақстан
облысында да табысты сипаттарға ие болды. бастапқы жылдарға дейін 2533
кәсіпорын меншіктің әр түрлі нысандары бойынша қайта құрылды. Соның
ішінде қоғамдық тамақтандыру мен сауданың 804, коммуналдық
шаруашылықтың 59, өнеркәсіптің 140, құрылыстың 66, көліктің 67,
ауылшаруашылығының 211, басқа салалардың 766 кәсіпорны бар. Бүкіл
жекешелендіру кезеңдері бойынша осы облыстың бюджетіне 2260 млн. теңге
қаржы түсті. Меншік қатынасын қайта пішіндеудің басты бағыттары
мемлекеттік меншігін жекешелендіру және мемлекет иелігін алу. Мұнда
мемлекеттік кәсіпорындарды ұжымдық және басқа да мемлекеттік емес
кәсіпорындарға айналдыру. Мемлекеттік меншіктік меншіктің өзін қайта
пішіндеу мұнда орталықтан басқарылатын мемлекеттік меншіктің бір
бөлігін жергілікті үкімет органдарының басқаруына беру. Мемлекеттің әр
түрлі пішіндерін мемлекет тарапынан қорғау. Оған меншіктің сан алуан
түрін, бәсекені және олардың арасындағы өзара пайдалы әріптестікті
дамытуға көмек көрсету. Мемлекет меншіктің алуан түрлі нысанын дамыту
үшін және оны қорғауды қамтамасыз ететін қажетті жағдайлар жасайды.
Бұлар заңдар актілерімен реттеліп отырады. Қазақстан Республикасында
мемлекеттің алуан түрлері мен нысандарын қалыптастыру мемлекеттенген
меншікті қайта құру жолымен немесе мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру жолымен жүзеге асырылды. Нарықтық экономикаға көшуге
байланысты меншіктерге негіз-делген кәсіпорындардың барлық түрлерін
қалыптастыру адамдарды өндіріске және еңбекке деген көзқарасы мен ынта
– жігерінің одан ары арта түсуіне жол ашып, экономикалық және
әлеуметтік қиындықтарды жеңілдететіні сөзсіз.
Мемлекет игілігінен алу дегеніміз – шаруашылық қызметіне
тікелей басшылық жасау билігін алу, кәсіпорын деңгейіндегі тиісті
өкілеттіліктерді беру, тікелей байланыстарды көлбеу байланыстарымен
ауыстыру, жалпы алғанда мемлекеттің экономикаға, соның ішінде
мемлекеттік кәсіпорындар қызметіне араласуын тоқтату. Мемлекет
қарамағынан алудың басты мәні мемлекеттік басқару органдарының
кәсіпорынның жедел шаруашылық қызметіне араласуы болмайды, иесінің
құқығы негізінен басшыны тағайындау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет қарамағынан алудың басты мақсаты – мемлекеттік
кәсіпорындар қызметіне төрешілдік басшылықты жою арқылы экономиканың
тиімділігіне жету, оған тәуелсіз басшылық орнату, қаржы жағынан
бағынышты болмау, шұғыл дербестік беру. өнім өндірушілердің
бәсекелестігіне жол бермейтін, мемлекеттік үстемдікті сақтауға жағдай
жасайтын шектеулерді жоятын, экономиканы қайта реттеу шаралары
мемлекеттің қарамағынан алудың құрамды бөлігі болып табылады.
Жекешелендіру дегеніміз – кең мағынасында алғанда, мемлекеттің
экономикаға араласу процесін тұқырту, тікелей өнім өндірушілердің
шаруашылық және технологиялық бастамасына кең өріс ашу, жеке
(мемлекеттік емес) секторларды дамыту саясатын жүргізу. Осы тұрғыда
түсіндіргенде жекешелендіру экономиканы мемлекет қарамағынан алу
дегенге келіп саяды. Тар және кең ұғымды алатын болсақ, жекешелендіру
мемлекеттік мүліктің қожайынының ауысуы, мемлекеттің қолындағы және
шаруашылық мақсатқа пайдаланып жүрген мүліктерді жеке адамдарға немесе
олардың бірлестіктеріне сату (кейде беру) деген ұғымды білдіреді.
Жекешелендірудің негізгі мақсаты – бір орталықтан жоспарланатын
экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне қажетті жағдайлар жасау
болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мына міндеттерді шешу
қажет болады:
- көптеген мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу, мемлекеттің
меншігіндегі объектілерді шағын және жаппай жекешелендіру
арқылы бағытталған шаруашылық құрылымдарды рынокқа сәйкес
қалыптастыруды жеделдету;
- шаруашылық жүргізуші субъект ретінде жекеменшік топтарын
қалыптастыру;
- бәсекелестік ортаны құру және өндірісті монополиясыздандыруды
қамтамасыз ету;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
- ірі және бірегей шаруашылық объектілерін қайта құруды дербес
жобалау арқылы іске асыру;
- жеке бизнестің артықшылығын және шетелдік инвесторларды тарту
арқылы ұйымдастыру, шаруашылық құрылымдарын қалыптастыру;
- құнды қағаздар рыногы ретінде инвестициялық құрылымдар
жүйелерін нығайту және дамыту.
4 кесте - Қазақстандағы кәсіпорындарды жекешелендіру
тәсілі бойынша бөлу
1997 2001 2003 2006
Жекешелендіру – барлығы. 4056 6777 3073 2318
Соның ішінде жекешелендіру
тәсілі бойынша:
Ашық бәсеке сауда. 2687 4813 2069 1886
Коммерциялық конкурс. 400 468 296 45
Инвестициялық конкурс. 115 383 142 9
Басқа да тәсілдермен. 854 1113 566 378
Түрлі салалардың ерекшеліктеріне сәйкес мемлекет иелігінен алу
және жекешелендіруді жүргізудің республикалық бағдарламасы
ұстанымпаздық тәсілдеме негізінде жасалған болатын.
Осы бағдарламаға байланысты мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру объектілерінің тізбелерін жылма-жыл үкімет бекітіп
отырады. Мемлекет меншігіндегі барлық объектілер екі сыныптау
топтарына бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын
объектілер;
- жекешелендіруге жатпайтын объектілер. Қазақстан
Республикасының айрықша меншігіне жататын объектілер – жер,
жер қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар
дүниесі, табиғи ресурстар және т.б. жекешелендіруге жатпайды.
Республикалық бағдарлама мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесінің өрістеуді қарастырды. Бұл бағыттар
төмендегіше болды:
- ірі және бірегей мүліктік кешендерді жеке жоба арқылы
жекешелендіру;
- орта кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындар – сауда, коммуналдық шаруашылық, тұрмыстық
қызмет көрсетуді аукциондар және конкурстар арқылы шағын
жекешелендіру.
5 кесте - Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды алғашқы
жекешелендіру барысындағы жалпы көрсеткіштер соңғы жылдармен
салыстырмалы түрде.
1995 1998 2000 2004 2006
Жекешелендіру бағыттары бойынша 2478 3393 5590 2590 2187
кіші (әлеуметтік саланың
объектілерін қосқанда)
Жаппай 147 497 1122 525 131
Дара жоба бойынша 5 28 47 13 -
Мемлекеттік ауыл шаруашылық 513 138 18 - -
кәсіпорындары.
Жекешелендірілгені – барлығы. 3143 4056 6777 3073 2318
Соның ішінде:
өнеркәсіп. 48 437 608 152 26
Құрылыс 52 45 162 50 16
Ауыл шаруашылығы 514 138 18 9 4
Көлік 28 101 331 73 147
Сауда және қоғамдық тамақтану 1358 1519 1279 287 141
Тұрмыстық қызмет көрсету және 337 280 689 169 74
коммуналдық шаруашылық
өзге де салалар (әлеуметтік 787 1505 3464 2267 1855
салалардың объектілерін қосқанда)
Жабылып қалған объектілері мен 19 31 226 66 55
бітпеген құрылыстар.
Жеке жобалау арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын
және Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымен қорғайтын ірі
кәсіпорындар жекешелендірудің ерекше тегін қамтыды. Ол халық
шаруашылының шешуші салалары базалық кәсіпорындарының оңтайлы ұйымдық
құрылымдарын жасау, оларды басқарудың жекеше және мемлекеттің
қатысуының арақатынасын анықтау, жобаны әзірлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және
бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері
6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
дамуы
13
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру
барысы
21
II Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметін басқарудағы
мемлекеттің рөлі
2.1 Шағын кәсіпкерлік – ұлттық экономиканы дамытудың
маңызды шарты
30
2.2 Қазақстандағы кәсіпорындар қабылдаған маркетинг және
менеджмент
36
2.3 Кәсіпорындардағы қаржы мәселесін қалыптастыру
44
III Кәсіпкерліктің кәсіпорын қызметінің пайдалы-
лығын арттыруы
3.1 Кәсіпорынның жұмыс күшімен қамтамасыз етілуі
52
3.2 Кәсіпкерліктің кәсіпорындардағы сыртқы экономикалық
қызметін жандандыруы
62
Қортынды
68
Қолданылған әдебиеттер
71
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыру-
дың қазіргі жағдайында өнеркәсіптік кәсіпорын қызметінің тиімділігін
тұрақтандыру және көтеру экономиканың басты міндеті болып отыр.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар
екендігін Республикамыздың тәуелсіздікке ие болған уақыттан бастап
атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан
экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып
келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын.
Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп,
қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда
ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау,
жоғарғы өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең
түрде шешіледі. Кәсіпорындарда өнімді және өндірісті сатуға кететін
шығындарды азайтуға қол жетеді. Сол – сияқты бизнес жоспарлар
әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент
іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса салауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын,
сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын
және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында көп пайданы
табуды қамтамасыз ететін болса.
Келешекте өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін
кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қамтыған қиындықтар елдегі экономикалық
жағдайлардың өзгеруіне байланысты. Шағын кәсіпорындар мен
кооперативтердің алғашқы толқыны салық салу жөніндегі жеңілдіктерді
және мемлекеттік сектордың оралымсыздығын пайдалана отырып, ойдағыдай
табысты жұмыс істеп кетті. Инфляцияның асқынуы мен айналым аясындағы
операциялардың үлкен тиімділігі шағын бизнесті экономиканың дәл осы
саласына қайтадан бағдарлап жіберді. Ал қазіргі кезде мемлекетімізде
шағын бизнесті дамытуға қолайлы жағдайлар қалыптасты және мемлекет
тарабынан, сонымен қатар бизнестің өзі де ары қарай жылдам дамуы үшін
іс-әрекеттер жасалынып жатыр.
Мемлекеттік меншікті жаппай жекешелендіру, инфляция деңгейін
төмендету, төлемді сұраныстың жалпы қысқаруы, капитал айналымының
аясын толтырып жіберу және осы саладағы күшейе түскен бәсекелестік,
шағын кәсіпкерлікті айтарлықтай қиындықтарға ұшыратты. Қатал бәсеке,
ең алдымен, бағасыздану және таза табыс мөлшерінің төмендеуі шағын
кәсіпкерлікті өз табысын өсіріп немесе сақтау үшін көлеңкелі
экономикаға кетуге, салық төлеуден жалтаруға мәжбүр етуде.
Осы дипломдық жобада ұсынылып отырған жалпы теориялық жақтармен
қатар кәсіпорынның күрделі және жан-жақты қызметін тереңірек көрсетуде
нақты мысалдар мен берілген бірқатар жобалар бар.
Менің Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің рөлі деген
тақырыпқа тоқталған себебім қазіргі уақытта көптеген кәсіпорындар
Қазақстанда қанат жайып, өз жұмыстарымен айналысуда. Кәсіпкерлікті не
үшін мемлекеттің қолдауы тиіс? Кәсіпкерліктің қандай пайдасы бар?
Олардың тиімді және тиімсіз жақтары қандай? Деген және т.б. көптеген
сұрақтардың туындауы еді. Мен осы жұмысты қолға алып үшінші курстан
бастап мәселелер жинақтадым. Мысалы ТИКО-1 құрылыс кәсіпорынында
тәжірибелік жұмысты атқару барысында көптеген кәсіпкерлік жұмысының
мән-жайымен таныс болдым. Осы кәсіпорында аз ғана уақыт тәжірибе
жұмыстарымен айналысып, көптеген жұмыстардың тәсілімен таныстым.
Кәсіпорынды қаржыландыру жағын қарстыра отырып Қаржы министірлігінде
тәжірибе жұмысын атқару барысында жалпылай таныс болдым.
Міне осы ұсынып отырған дипломдық жобамда кәсіпкерлікті қолдау,
олардың даму, жұмыспен қамтамасыз ету тағы басқа мәселелерді ортаға
салып талқыладым. Тек қана теория жақтарын қамтымай көптеген мысал
келтіре отырып дипломдық жұмысты бастадым.
Дипломдық жобаның мақсаты мемлекеттегі кәсіпорындардың қолдануын
зерттеп, тану. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, сегіз
бөлімнен, қортынды және қолданылған әдебиеттен тұрады. Осы тараулардың
ішінде өзекті мәселелер қарастырылған. Оның ішінде кәсіпкерлікке
қолдау көрсету, кәсіпкерлікті басқарудағы мемлекеттің рөлі және
пайдасын арттыру сияқты сұрақтар қозғалған.
I Кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктердің түрлері, қатынастары және бизнеске
қатысудағы өзгешеліктері
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз ісіне деген табиғи
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында
қызметтің бұл түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктерінің пайда болуына
әкеледі.
Қазақстанда мемлекет игілігінен алу және жекешелендіру саясаты
әрқайсысы алдыңғысының қисынды жалғасы болып келетін төрт кезеңмен
жүзеге асырылады. Әрбір кезең тиісті нормативтік құқықтық базаны
жасаумен және онан арғы түбегейлі өзгерістердің барысын анықтайтын
бағдарламаларды әзірлеумен қатар жүрді. Кеңес одағынан кейінгі
көптеген мемлекеттегідей, Қазақстандағы жекешелендіру мемлекеттік
меншіктен сақтап қалуға салмай, жалпы экономикалық реформалар мен
мәтінінде қарастырылады. Жекешелендіру өз алдында экономикалық өрлеу
үшін әмбебап рецепт болып табылмайды. Ол бар болғаны меншіктің жеке
және мемлекеттік түрлерін өндіріс құралдарына осы сөздің кең
мағынасында енгізетін экономикалық саланың бәсекеге қаблеттігін
күшейтеді.
Бастапқы кезеңде екі жылға мемлекеттік меншікті мемлекет
игілігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы жасалды.
Шағын кәсіпорындарды сату үшін аукциондық және конкурстық
әдістер қолданылады. Орта және ірі кәсіпорындарды мемлекет игілігінен
алу кезінде оларды алдын ала акционерлік және басқа да шаруашылық
серіктестіктер мен ұжымдық кәсіпорындарға түбегейлі өзгерту
қарастырылды.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің
белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге
бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын
көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға,
экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа
байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі
жағдайға:
Біріншіден, коммерциялық бағыт – бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен
кедергілерді жеңе білуге;
Екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде, тапқырлық пен жаңашылдық
танытуға, ғылыми техникалық прогреске жетуге тікелей байланысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің қандай да
болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық - өндірістік, сауда,
жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және тағы
басқалар коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар
операциялары.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің объектілері
мыналар бола алады:
- Қазақстанның азаматтары;
- шетел мемлекеттерінің азаматтары;
- адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды емес тұлғалар мемлекеттік
тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді. Құқығы, міндеті, жауапкершілігі
және кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі. Мысалы,
Қазақстан Республикасының заңдармен реттеледі:
- кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар орындар
құру және олар үшін қажетті мүліктер сатып алу;
- барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат
және табиғи ресурстарға қол жеткізудің теңдік құқығы;
- меншік түрлеріне және ұйымдастыру – құқықтық реформасына
қарамастан кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
- `кәсіпкерлердің мүліктерін заңсыз айыруды қорғау;
- кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
- нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар
өндірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Кәсіпкерліктің экономикалық формадағы қызметіне төтеп беру
өзгешелігі, кәсіпкер барлық жұмыстарды өз қолына алады, ал тұтынушы
оған бүгінен бастап ақша төлеуге дайын.
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, оны сатады, пайда түсіреді. Осыған
орай кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық және қаржылық болып
бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі,
демек өзіндік технологиясы болады.
Жоғарыда айтылғандай, кез – келген кәсіпорынның нарықтық жағдай-
дағы ең маңызды мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамта-
масыз ету. Бұл мақсатқа жетуді күрделі жолы, бұған қосылатын тек пайда
тауып қана қоймай, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай
мәселе емес. Кәсіпорын, егерде өзінің жұмысында белгілі бір қағидаға
сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына
жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
- жоғарғы сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау
және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктерге, сұраныстарына сай
қызмет көрсету;
- өзара алмасушылардан ескере отырып, өндірістік ресурстарды
ұқыпты пайдалану;
- кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу
және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
- ғылыми – техникалық жетістіктер мен озық тәжрибені еңбекті
ұйымдастыру және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
- өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың
сыныптамаларының өсуі және еңбектерінің үлкен маңыздылығы,
олардың тіршілік деңгей-лерін арттыру, еңбек ұжымдарына
қолайлы саяси-психологиялық ахуалды жақсарту;
- кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын
қамтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қорғау;
- Баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске
асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы кәсіпорындардың барлық фукциясы
межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына
жетуге бағытталғаны жөн. Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық
кәсіпорындардың алдында кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал
пайда табу осылардан кейінгі орынды иеленеді.көптеген кәсіпорындардың
басшылары бұл кезеңдегі негізгі мақсаттары олар үшін - өнімді өткізу,
кәсіпорын қызметкерлеріне жалақыны уақытылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын
арада бастан өтеді, кәсіпорындар бірте – бірте қалыпты жұмыс істей
бастайды, нарықтық экономикаға тән алға қойған міндеттер шешіліп,
мақсаттарға жетеді, үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын,
атап айтқанда кәсіп-орындарды шоғырландыру, кооперациялау және
құрамдастыру жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Қазақстанда Меншік туралы Заңға сәйкес кәсіпорындар
мемлекеттік, жеке меншіктік сол сияқты меншіктік аралас нысанасы
түрінде құралады және іс істей алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар – мұнда негізгі құралдар мемлекеттің
мен-шігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында болатын
кәсіпорындар қазыналық деп аталады.
Мемлекеттік холдинг компаниясы – холдинг деп үлкен корпорация-
лардың ортақ мүдделерінің сақталуына акциялардың бақылау пакеті арқылы
бірыңғай бақылай жасауды айтады. Алғашқы кезеңде Қазақстан-да
мемлекеттік акционерлік кәсіпорындарды құрылғанда халық шаруашылығы
салаларында көптеген холдингтер көріне бастады. Біздің республикада
жеке меншік секторы мына төменгі бөлімшелерден тұрады:
Жеке кәсіпкерлік – деген бір адам иелік ететін бизнес. Бұл жеке
кәсіпкерліктің ең жай нысаны, мұнымен айналысуға әрекетті әрбір
азаматтың құқығы бар. Жеке бизнеспен заңды тұлға болмайды, сондықтан
ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық
төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл түрі ұсақ дүкендерге, қызмет
сферасына, фермаларға заңгерлік іс - әрекеттерге тән болады.
Толық серіктестік – екі немесе одан да көп тең құқықты
адамдардың ұйымдасқан шаруашылық қоғамының, бірлестігінің түрі. Бұл
заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және фирманың
барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады. Олар кәсіпкерлік
қызметі жүзеге асыру үшін бірігіп, жасасқан шарт негізінде өз
мүліктерімен қоғам алдында жауапты болады. Толық серіктестіктің мүлкі
оның қатысушыларының үлес жарнасы негізінде қалыптасады.
Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл қосымша қаражаттар және жаңа
идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады. Кемшіліктері: шаруашылық дами
түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды іске тарту
мүмкіндігі шектелген; фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет
мақсаттарын жетіле түсінбеуі; фирма табыстары мен шығыстарындағы бірге
тапқан мүліктерді бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың
қиындығы және тағы басқалар.
Корпорация деп бір заңды тұлға болып бірлесіп, кәсіпкерлік
қызмет жасау үшін қосылған жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне
құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан
корпорациялар иелері акциялар ұстаушы, ал корпорацияның өзі
акционерлік қоғам деп аталады. Корпорацияның кемшіліктерінен
артықшылықтары басым.
Фирманың көлеміне сәйкес кіші, орташа және ірі бизнес болып бөлінеді.
Бұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі еңбек етеді.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады.
Венчурлік фирма бұл ғылыми зерттеумен және оны әрі дамытумен
айналысатын коммерциялық ұйым. Венчурлік кәсіпкерлік тұңғыш ретекінші
дүниежүзілік соғыстан кейін АҚШ-та пайда болған. Ал, Қазақстанда
құрыла бастаса да жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас кең тарамай
отыр.Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің маңызы зор өйткені ол көп
мәселелерді шешеді.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ
кәсіпкерлікпен де бәсекелес бола алады. Нәтижесінде ірілер қатарынан
шығуы мүмкін, немесе мүлде күйрейді. Ірі бизнес – көбінесе бизнестің
ең тұрақтысы. Оның нарықтағы монополдық болмысы көпшілік тұтынуына
арзан және мол өнім өндіруіне мүмкіндік береді.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар.
кәсіпорын деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама
енгізілді. Ақырғы уақытқа дейін ол ерекше ұйымдық – құқықтық форма деп
түсіндірілетін, яғни меншігі жоқ коммерциялық ұйым деп, өйткені
жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет. Шынында да мемлекет өз
кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс-әрекетте болды, өйткені
кәсіпорындардың өздерінің мүліктерін сату туралы бір-бірімен
жасасқан келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын өзгертпейді,
өйткені меншік иесі болып қала береді.
Сенімгерлік серіктестік – шаруашылық қоғамдарының бір түрі. Оған
шарт жасасу негізінде екі, одан да көп кісі біріге алады. Алайда олар
мүлікке деген жауапкершілігіне қарай екіге бөлінеді. Бірінші топқа
жататындар толық үлесшілер немесе толық мүшелері деп аталады. Олар
қоғамның борышы үшін өз мүліктерімен толық жауап береді. Ал,
командиттер сенім бірлестігі деп аталатын екінші топтағылар қоғамға
қосқан жарнасы көлемінде жауапты.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам – кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру үшін екі, одан да көп адамды біріктіретін қоғамның түрі.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамның оның мүшелері есебінен жиналған жарғы
қоры бар. Жауапкершілігі шектеулі қоғам жабық қоғам, яғни қоғам мүшесі
өз үлесін қоғамның басқа мүшелерінің келісімімен басқа адамға немесе
үшінші кісіге бере алады. Қоғам акциялар шығармайды. Мұның өзі қоғам
мүшелеріне сырт жақтан қаржы тарату мүмкіндігін шектейді.
Қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам – қатысушылардың жарғылық
қорға өздерінің міндетті салымдарымен жауап беретін қоғам, ал бұл
қаражат-тардың жетіспейтін кезінде – қосымша өздерінің мүліктерімен
салған салымдарының үйлесімді мөлшері.егер бір мүше банкрот болса,
оның жауап-кершілігі қалғандарына, солардың салымдарына пропорционалды
бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам – бұл заңдылық құқығы, жарғысы бар қоғам.
Ол рұқсат ету жолымен құралады, акцияда бірден үлесі бар, белгілі бір
мөлшерде бір бөлшектенген негізгі капиталы болады.олардың негізгі
капиталы акция-ларға бөлінеді. Акцияның ақшалай соммасы негізгі
капитал көлеміне сай болуы керек.
Жабық акционерлік қоғам – ашық акционерлік қоғамнан акцияларды
таратудың ерекше әдісімен өзгеше. Оның мәні акционерлік қоғамның
акциясын сатып алуды акционер басқалармен салыстырғанда артық құқыққа
ие болады. Міне, осыдан барып, акционерлік қоғамның өнеркәсіпте,
саудада, банк және сақтандыру жүйесінде, экономиканың басқа да
салаларында кеңінен дамуына әсер етеді.
Өндірістік кооператив – бұл қоғамның қызметі принцпінде табыс
табу емес, қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау. Кооператив
кәсіпкерлік нысанына тән жағдай, оның мүшелерінің сол кооперативпен
тығыз орнатуында. Кооператив – ол заңды иегер. Нарық экономикасында,
әміршіл-әкімшіл экономикасынан өзгеше, тауар-ақша айналымына,
номиналды емес ақиқат меншік иелері қатысады: индивидуалдық
кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық ұйымдар. Бұлар үшін
экономикалық жағынан да құқықтық жағынан да кәсіпорын құрудың ешқандай
мағынасы болмайды. Бұларда басқа мақсат: кәсіпорын құру емес, бір
тұлғаның компаниясын құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғам-дарды.
кәсіпорын деген түсінік тек коммерциялық емес ұйым ретінде – меншік
иесі жоқ, мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды.
2. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктер-дің дамуы
Президент Н. Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
жолдау-ында үлкен міндеттер қойды. Осы міндет үдесінен шығу үшін
облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандардын дамытудың маңызы зор. Дамып
та келеді.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның экономикалық дамуының негізгі
факторы. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді. 15 жыл ішінде Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдауда, экономиканың дамуының нақты кезеңіне тән
проблемалық мәселелеріне ерекше назар аударылды. Бұған – шағын
кәсіпкерліктің даму келешегі мен мәселелері, оның жеке мәселелері мен
мән - мәтінінде, мемлекеттің ұзақ мерзімді перспективаға экономикалық
дамуының мақсаттары мен артықшылықтарының жалпы жүйесінің өзара
байланыссыз қаралуы себепші болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік саясат өзінің бәсекеге қабілеттілігі
мен мемлекеттік ғылыми – техникалық әлеуетін арттыру көзқарасы
тұрғысынан ең үлкен әлеуеті бар шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына
жәрдем беруіне бағытталған. Шағын және орта бизнестің дамуы, шағын
кәсіпкерлік пен мемлекеттің өзара байланысы, шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың мемлекеттік саясатының қалыптасуына жаңа тәсілдер талдау –
бұл мемлекеттің жаңа мәселелері.
Қазақстанда шағын бизнестің тіркелген субъектілер саны жыл сайын
көбейіп жатыр. Осылайша соңғы бес жыл ішінде олардың саны екі есеге
өсті, соның ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны – 1,5 еседен
астам, жеке кәсіпкерлер саны – 2,7 есе, шаруа қожалықтары – 1,6 есе
өсті.
1 кесте - Шағын бизнестің тіркелген және жұмыс істеп тұрған
субъектілерінің саны.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Шағын бизнестің ... ... 365499 452007 541073 643035 739122
тіркелген
субъектілері,
бірлік
Соның ішінде
Тіркелген 76743 87995 102182 116924 130779 145087 157568
кәсіпорындар
Тіркелген жеке ... ... 144257 197213 260937 321838 394672
кәсіпорындар
Тіркелген шаруа 105170 119060 137870 149357 176110 186882
қожалықтары
Республика бойынша
тіркел-ген
шаруашылық
жүргізуші
субъектілердің
жалпы санын-дағы
шағын бизнестің
тіркел-ген
субъектілерінің ... ... 87,1 88,6 89,8 90,8 91,4
үлес салмағы,
Шағын бизнестің ... ... 289496 366434 431503 497871 569127
жұмыс істеп тұрған
субъектілері,
бірлік
Соның ішінде:
Жұмыс істеп тұрған63422 67059 77398 87173 93494 103291 115126
кәсіпорындар
Жұмыс істеп тұрған... ... 119038 169871 215116 247688 297234
кәсіпкерлер
Жұмыс істеп тұрған 76373 93060 109480 122893 146892 156767
шаруа қожалықтары
Соңғы 7 жыл ішінде республикадағы шағын бизнес кәсіпорындарының
үлесі екі еседен аса өсті. Бұл арада өсудің ең жоғарғы серпіні келесі
қызмет түрлеріне тән: құрылыс - 3 есеге; сауда, автомабильдерді,
тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдалану бұйымдарын жөндеу, кен
өндіру өнеркәсібі - 2,3 есеге өсті.
Осы жылдар ішінде шағын бизнес экономикалық қызметтің барлық
түрінің ішінде сауда; автомабильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке
пайдалану бұйымдарын жөндеу, құрылыс және көлік және байланыс
үлесі үздіксіз өскен.
2 кесте - Экономикалық қызмет түрлері бойынша шағын бизнестің
тіркелген кәсіпорындарының құрылымы
Жыл басында, пайызбен.
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Республика бойынша барлығы 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ауыл шаруашылығы, аңшылық 8,8 8,4 7,7 7,2 6,7 6,9 6,4
және орман шаруашылығы
Балық аулау және балық 0,2 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2
шаруашылығы
Өнеркәсіп 12,7 13,3 12,5 12,0 11,6 11,3 10,9
Кен өндіру өнеркәсібі 0,6 0,7 0,6 0,6 0,7 0,7 0,7
Өңдеу өнеркәсібі 11,2 11,7 11,0 10,6 10,2 9,9 9,6
Электр энергиясын, газ бен 0,9 0,9 0,9 0,8 0,7 0,7 0,7
су өндіру және бөлу
Құрылыс 9,4 10,0 10,3 10,9 11,6 12,6 13,8
Сауда; автомобильдерді, 40,9 46,8 47,8 48,1 47,8 46,9 45,8
тұрмыстық бұйымдарды және
жеке пайдалану бұйымдарын
жөндеу
Қонақ үйлер және 1,9 1,9 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5
мейрамханалар
Көлік және байланыс 4,8 5,1 5,1 5,0 5,0 5,1 5,1
Жылжымайтын мүлікпен 15,6 9,1 9,6 10,1 10,8 11,1 12,1
жасалатын операциялар, жалға
беру және тұтынушыларға
қызмет көрсету
Білім беру 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,8
Денсаулық сақтау және 1,6 1,6 1,6 1,5 1,5 1,5 1,4
әлеуметтік қызмет көрсету
Коммуналдық, әлеуметтік және 3,2 2,6 2,3 2,2 2,2 2,0 2,0
дербес қызметтер
Кәсіпорындар құрылған уақытынан бастап мемлекеттік салық
комитетіне тіркеуге енеді. Кәсіпорындар Астана қаласы бойынша
қарқынды дамуда. Соның ішінде ауқымдысы құрылыс компаниялары мен
жеке көмекші фирмалар. Астанада құрылыс салудан түсетін пайда алғаш
ашылып, тіркелген біршама кәсіпорындар қазіргі таңда қарқынды дамып,
үлкен белестерге жеткен. Осы сияқты Алматы қаласында 9 жыл бұрын
ашылған кәсіпорын НИКО құрылыс компаниясы. Осы уақыт ішінде
тұрақты және серпінді даму үстіндегі кәсіпорын бірқатар ауқымды іс-
шараларды жүзеге асыруда. Ұжым өндірістік құрылыс нысандарын,
мектептер мен театр құрылысын салуда және ғимараттарды күрделі
жөндеуден өткізіп, қаланы көркемдеуде, көп қабатты тұрғын үйлер мен
шағын аудандар құрылысын тұрғызуда.
Кәсіпорын негізінен - әлеуметтік тұрғын үйлер құрылысын, яғни
жас отбасылар, ардагерлер, дәрігерлер мен мұғалімдер, бір сөзбен
айтқанда, әлеуметтік сала қызметкерлеріне арналған баспана мәселесін
шешумен айналысуда. Келешекте Алматыдағы құрылыс инфрақұрлымын одан
әрі дамытып, бизнес орталықтар, сауда үйлері, балабақшалар т.б.
көптеген мекемелер салуды жобалаған. Бұл фирма алғаш несиесін Халық
Банкінен алған, ендігі жұмыс атқару бағытын осы банктен көмек алу
арқылы немесе салым салу арқылы тығыз қарым – қатынас жасауда.
Бастапқыда халыққа тиімді арзан баспаналар салуды көздеген компания
тұтынушыларының көңілінен шығуда. Компания табысының кепілі –
рыноктың бастапқы қатысушысы – тұтынушыға кепілді екендігі сөзсіз.
2007 жылдың қаңтар – ақпан айында шағын кәсіпкерлік нысандары
бойынша оңтүстік Қазақстанда 5,2 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп бұл
көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 2,2 есеге артты. Сол сияқты
биылғы жылдың екі айында жергілікті бюджетке шағын кәсіпкерлік
нысандарынан салықтар мен басқа міндетті төлемдер түсімі 929,8 млн.
теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда 23,3 пайызға өсті.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету және дамыту бүгінгі жаңа
заманғы нарықтық экономиканы нығайтуға бағытталған мемлекеттік
экономикалық саясаттың басым бағыты болып табылады. Осы мақсатта
нақты шаралар қабылдау негізінде өткен жылдың қаңтар айында ҚР Жеке
кәсіпкерлік туралы Заңы қабылданды. Осы Заңды орындап,
кәсіпкерлікті одан әрі дамыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп отыр.
Олардың құрылуына және дамуына, сол сияқты жаңадан құрылып жатқан
инфрақұрлымдарға қолдау көрсету мақсатында біршама жұмыс атқарылды.
2007 жылғы жұмыс 2007-2010 жылдарға арналып бекітілген шағын
және орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылатын болды. Өткен жылдың деңгейіне қарағанда субъектілер саны
6,6 пайызға, ал өнімдерді сатудан түскен кірістер 7,5 пайызға
ұлғаяды деп күтілуде.
Жеке кәсіпкерлік еркіндігінің кепілділігі және оны қорғау мен
қолдауды қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдардың
көмегімен облыстық әділет департаментінде Шағын кәсіпкерлікке
қолдау көрсету қоры акционерлік қоғамының базасында келер жылдың
наурыз айында құқықтық ақпарат кабинеті құрылып, жұмыс атқаруда.
Яғни, бұл кабинетте жеке кәсіпкерлер құқықтық және заң туралы
ақпарат ала алады.
Республикамызды 2005-2006 жылдарға арналған индустриялық –
инновациялық даму бағдарламасының бірінші кезеңі аяқталды. Осы
бағдарламаны іске асыру кезеңінде 33 жоба жүзеге асырылды. Бұл
жобалар бойынша инвестициялар көлемі 5118,8 млн. теңгені құрады және
1542 жаңа жұмыс орындары ашылды.
Стратегияның екінші кезеңін іске асыруда 2006-2008 жылдарға
арналған индустриялық – инновациялық даму бағдарламасы әзірленді.
Оның шеңберінде жалпы соммасы 171,8 млрд. теңгені құрайтын 25
инвестициялық жоба енгізілді. Биыл аталған бағдарлама аясында сомасы
8209 млн. теңгені құрайтын 8 инвестициялық жобаны жүзеге асыру
жоспарлануда.
Аймақтық мемлекеттік қолдаудың пәрменді шараларының бірі
лицензиялауға жататын қызметпен айналысатын кәсіпкерлерге ыңғайлы
жағдай туғызу болып отыр, сол мақсатта тауарларын лицензиялауда
жеңілдетілген лицензиялар республикалық басқару органдарынан алынып,
құзіретіне беріліп отыр.
Кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсету мақсатында және
мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтерді жеңілдеткен. Шаруашылық
субъекті-лерін тексеру кезінде өрескел заң бұзушылыққа жол берген
жауапты мемлекеттік қызметкерлерге қатаң шара қолдану мақсатында жыл
сайын облыстық прокуратураның ұйымдастыруымен Кәсіпкер және
шенеунік акциясы өткізіліп тұрады.
Ел Үкіметінің өткен жылғы Аймақтық әлеуметтік кәсіпорын
корпорацияларын құру тұжырымдамасы туралы қаулысын орындауға
байланысты жұмыс тобы жасақталды. Жұмыс жоспары әзірленіп қазіргі
уақытта жұмыс тобының үш жиналысы өткізілді. Биылғы жылдың басынан
бері жергілікті атқарушы органдармен кәсіпкерлікке қатысты бірнеше
іс-шаралар өткізілді. Шағын кәсіпкерлік саласын дамыту туралы
тақырыпта кеңейтілген кеңес өтті. Облыстар арасында кәсіпкерлердің
республикалық көптеген конкурстарға қатысып, жеңімпаз атануы
мемлекетіміздегі мықты деген кәсіпорындардың мәртебелерін көтеріп,
халыққа таныла түсуіне жәрдемдеседі. Атап айтқанда 2006 жылдың
қыркүйек айында департаменттер өткізген кәсіпкерлердің аймақтық
шағын кәсіпкерлікті дамытуда 2006 жылғы қол жеткізген жетістіктері
атты конкурс жарияланып бірнеше кәсіпорындар жүлделі орындарға ие
болды. Сол сияқты, облыстық конкурстың жеңімпаздары Астанада өткен
республикалық конкурстың 2-ші турына қатысты. Республикамыздағы 14
облыс және Астана, Алматы қаласынан қатысқан кәсіпкерлер арасынан
еліміздегі үздік әйел кәсіпкер номинациясы бойынша Рысбаева және
К ЖШС директоры жеңімпаз атанса, Инновацияны дамытудағы үздік
кәсіпкер номинациясы бойынша Химсинтез ЖШС директоры лауреат
атанды. Сонымен қатар Астана қаласындағы құрылыс компаниялары
арасынан құрылыс материалдарымен жабдықтау соның ішінде техника,
кран, ауыр машиналарды тасымалдаумен айналысатын кәсіпорын иесіне
ТИКО-1 ЖШС директорына алғыс жарияланды. Бұл кәсіпорынның
ашылғанына 5 жыл ғана болса да Қазақстан бойынша ірі құрылыстарға
қажет ауыр машиналармен жабдықтай отыра, оларды жөндеу жұмысымен
айналысатын мамандарды жинап жұмыспен қамтып отыр.
Қорыта айтсақ республикамыздағы шағын және орта кәсіпкерліктің
даму жағдайы нақты да дәл көрсеткіштермен көрініс табады. Сол
себепті жергілікті атқарушы органдар тарапынан кәсіпкерліктің барлық
түрлерінің сапалы және тұрақты түрде дамуына айрықша мән беріп және
қолайлы жағдай туғызып отырғандығы кәсіпкерліктің барлық саласының
болашақта қарқынды дамып, үлкен жетістіктерге жетуіне ықпал
ететініне сенімдімін.
1.3 Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысы
Республикамызда нарықтық экономикаға көшу барысында
жекешелендіру мәселесіне айрықша мән беріп, алдын ала дайындық
жұмыстары жүргізілді. Қазақстанда жекешелендіру барысы жалпы құқықтық
актілер бойынша реттеледі. Соның айғағы, мемлекет игілігінен алу және
жекешелендіру туралы Заң қабылданды, оның артынша Қазақстан
Республикасы Президентінің Қаулысымен бекітілген бірінші бағдарлама –
Қазақстанда мемлекет игілігінен алу және жекешелендіруге арналған
бағдарламасы қабылданды.
Кәсіпорындарды мемлекет игілігінен алу және жекешелендіру
аукцион, конкурстар өткізу жолымен, сондай-ақ акционерлеу және
жекешелендіріп отырған кәсіпорындардың балансында болған өндірістік
және әлеуметтік инфрақұрылымды еңбек ұжымдарына беру арқылы жүзеге
асырылады.
Тәуелсіздік алғанан кейін үш жыл ішінде қабылданған Қазақстан
Республикасында мемлекет игілігінен алу және жекешелендірудің бес
жылға арналған ұлттық бағдарламасы мемлекеттік меншіктің қайта
құрылуының тәртібін анықтады. Нысанның ел экономикасындағы
маңыздылығына, салалық тиістілігіне, қызметтердің санына, негізгі
қорлардың құнына сәйкес олар шағын, орта және ірі кәсіпорындар
топтарына бөлінетін болды.
Осы кезеңдерде энергетика, металлургия, көлік, телекоммуникация,
ірі сауда орталықтары салаларындағы объектілер мен кәсіпорындарды жеке
жобалар бойынша жекешелендіру басталды. Осындай жекешелендіру
шеңберінде үш кәсіпорынның: Шымкент кондитерлік фабрикасының, Алматы
темекі комбинатының, Қарағанды металлургия комбинатының пакеттері мен
активтері сатылды.
Агро өнеркәсіптік жүйедегі мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру оның әртүрлі салалары мен кәсіпорындардың өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып жүргізілді. Бірінші кеңшарлар мен басқа
да мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарды фермерлік немесе шаруа
қожалықтарына, ауыл шаруашылық кооперативтеріне, шағын кәсіпорындарға
және шаруашылық етудің басқа да мемлекеттік емес нысандарына қайта
құрылып жатты.
3 кесте - Ауыл шаруашылық құрамаларының санаттары бойынша қолда бары
(2004 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша)
Қазақстан Оның ішінде Оңтүстік
бойынша Қазақстан облысы бойынша.
Барлығы. 91741 23150
Оның ішінде мемлекеттік 64 14
шаруашылықтың барлық түрлері.
Серіктестік. 2885 207
Акционерлік қоғам. 331 10
өндірістік кооператив. 1640 735
Шаруа қожалығы. 85557 22072
Республикада бастапқы жылдары аграрлық-өнеркәсіптік саладағы
мемлекеттік кәсіпорындар жалпы санының 70,2 пайызы жекешелендірілді.
Осымен қатар, аграрлық өнеркәсіптік жүйеде холдингтік түрдегі 13
мем-лекеттік акционерлік компания құрылды. (бастапқы көрсеткіш
бойынша)
Екі жылға арналған Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті
қайта құрылымдау мен жекешелендірудің үшінші бағдарламасы бекітілді,
ал 2006 жылдың басында секторлық бағдарламалар қабылданды. Олардың
басты мақсаты – мұнай, газ және көлік коммуникациялық кешенінің,
өндіріс, денсаулық сақтау, білім, ғылым, мәдениет және спорт
кәсіпорындарын жекешелендіру процестерін жандандырудың негізінде
Қазақстан экономика-сында жеке секторлардың басым орын алуына қол
жеткізу және оны тереңдету болды.
Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін
арттырудың 5 жылға арналған 4-ші бағдарламасы акциялардың мемлекеттік
пакеттерін иелену және пайдалану құқығы салалық министрліктер мен
ведомстволарда берілген акционерлік қоғамдарды басқару саласындағы
жаңа тәсілдерді көздеді.
Осыдан он жыл бұрын Қазақстан Республикасы үкіметінің
Мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыруға және
жекешелендіруге арналған бағдарламасы бекітілді. Ол мемлекеттік
мүлікті есепке алуды жақсартуға, мемлекеттік меншікті басқару мен
жекешелендірудің құқықтық негіздерін жетілдіруге, жекешелендірудің
конкурстық және транспаренттік қамтамасыз етілуіне, алдағы жылдарда
жекешелендіру барысында туындайтын проблемаларды реттеуге бағытталды.
Жекешелендірудің бүкіл республика-дағы сияқты Оңтүстік Қазақстан
облысында да табысты сипаттарға ие болды. бастапқы жылдарға дейін 2533
кәсіпорын меншіктің әр түрлі нысандары бойынша қайта құрылды. Соның
ішінде қоғамдық тамақтандыру мен сауданың 804, коммуналдық
шаруашылықтың 59, өнеркәсіптің 140, құрылыстың 66, көліктің 67,
ауылшаруашылығының 211, басқа салалардың 766 кәсіпорны бар. Бүкіл
жекешелендіру кезеңдері бойынша осы облыстың бюджетіне 2260 млн. теңге
қаржы түсті. Меншік қатынасын қайта пішіндеудің басты бағыттары
мемлекеттік меншігін жекешелендіру және мемлекет иелігін алу. Мұнда
мемлекеттік кәсіпорындарды ұжымдық және басқа да мемлекеттік емес
кәсіпорындарға айналдыру. Мемлекеттік меншіктік меншіктің өзін қайта
пішіндеу мұнда орталықтан басқарылатын мемлекеттік меншіктің бір
бөлігін жергілікті үкімет органдарының басқаруына беру. Мемлекеттің әр
түрлі пішіндерін мемлекет тарапынан қорғау. Оған меншіктің сан алуан
түрін, бәсекені және олардың арасындағы өзара пайдалы әріптестікті
дамытуға көмек көрсету. Мемлекет меншіктің алуан түрлі нысанын дамыту
үшін және оны қорғауды қамтамасыз ететін қажетті жағдайлар жасайды.
Бұлар заңдар актілерімен реттеліп отырады. Қазақстан Республикасында
мемлекеттің алуан түрлері мен нысандарын қалыптастыру мемлекеттенген
меншікті қайта құру жолымен немесе мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру жолымен жүзеге асырылды. Нарықтық экономикаға көшуге
байланысты меншіктерге негіз-делген кәсіпорындардың барлық түрлерін
қалыптастыру адамдарды өндіріске және еңбекке деген көзқарасы мен ынта
– жігерінің одан ары арта түсуіне жол ашып, экономикалық және
әлеуметтік қиындықтарды жеңілдететіні сөзсіз.
Мемлекет игілігінен алу дегеніміз – шаруашылық қызметіне
тікелей басшылық жасау билігін алу, кәсіпорын деңгейіндегі тиісті
өкілеттіліктерді беру, тікелей байланыстарды көлбеу байланыстарымен
ауыстыру, жалпы алғанда мемлекеттің экономикаға, соның ішінде
мемлекеттік кәсіпорындар қызметіне араласуын тоқтату. Мемлекет
қарамағынан алудың басты мәні мемлекеттік басқару органдарының
кәсіпорынның жедел шаруашылық қызметіне араласуы болмайды, иесінің
құқығы негізінен басшыны тағайындау арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет қарамағынан алудың басты мақсаты – мемлекеттік
кәсіпорындар қызметіне төрешілдік басшылықты жою арқылы экономиканың
тиімділігіне жету, оған тәуелсіз басшылық орнату, қаржы жағынан
бағынышты болмау, шұғыл дербестік беру. өнім өндірушілердің
бәсекелестігіне жол бермейтін, мемлекеттік үстемдікті сақтауға жағдай
жасайтын шектеулерді жоятын, экономиканы қайта реттеу шаралары
мемлекеттің қарамағынан алудың құрамды бөлігі болып табылады.
Жекешелендіру дегеніміз – кең мағынасында алғанда, мемлекеттің
экономикаға араласу процесін тұқырту, тікелей өнім өндірушілердің
шаруашылық және технологиялық бастамасына кең өріс ашу, жеке
(мемлекеттік емес) секторларды дамыту саясатын жүргізу. Осы тұрғыда
түсіндіргенде жекешелендіру экономиканы мемлекет қарамағынан алу
дегенге келіп саяды. Тар және кең ұғымды алатын болсақ, жекешелендіру
мемлекеттік мүліктің қожайынының ауысуы, мемлекеттің қолындағы және
шаруашылық мақсатқа пайдаланып жүрген мүліктерді жеке адамдарға немесе
олардың бірлестіктеріне сату (кейде беру) деген ұғымды білдіреді.
Жекешелендірудің негізгі мақсаты – бір орталықтан жоспарланатын
экономикадан нарықтық экономикаға көшуіне қажетті жағдайлар жасау
болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мына міндеттерді шешу
қажет болады:
- көптеген мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу, мемлекеттің
меншігіндегі объектілерді шағын және жаппай жекешелендіру
арқылы бағытталған шаруашылық құрылымдарды рынокқа сәйкес
қалыптастыруды жеделдету;
- шаруашылық жүргізуші субъект ретінде жекеменшік топтарын
қалыптастыру;
- бәсекелестік ортаны құру және өндірісті монополиясыздандыруды
қамтамасыз ету;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
- ірі және бірегей шаруашылық объектілерін қайта құруды дербес
жобалау арқылы іске асыру;
- жеке бизнестің артықшылығын және шетелдік инвесторларды тарту
арқылы ұйымдастыру, шаруашылық құрылымдарын қалыптастыру;
- құнды қағаздар рыногы ретінде инвестициялық құрылымдар
жүйелерін нығайту және дамыту.
4 кесте - Қазақстандағы кәсіпорындарды жекешелендіру
тәсілі бойынша бөлу
1997 2001 2003 2006
Жекешелендіру – барлығы. 4056 6777 3073 2318
Соның ішінде жекешелендіру
тәсілі бойынша:
Ашық бәсеке сауда. 2687 4813 2069 1886
Коммерциялық конкурс. 400 468 296 45
Инвестициялық конкурс. 115 383 142 9
Басқа да тәсілдермен. 854 1113 566 378
Түрлі салалардың ерекшеліктеріне сәйкес мемлекет иелігінен алу
және жекешелендіруді жүргізудің республикалық бағдарламасы
ұстанымпаздық тәсілдеме негізінде жасалған болатын.
Осы бағдарламаға байланысты мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру объектілерінің тізбелерін жылма-жыл үкімет бекітіп
отырады. Мемлекет меншігіндегі барлық объектілер екі сыныптау
топтарына бөлінеді:
- мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруге жататын
объектілер;
- жекешелендіруге жатпайтын объектілер. Қазақстан
Республикасының айрықша меншігіне жататын объектілер – жер,
жер қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар
дүниесі, табиғи ресурстар және т.б. жекешелендіруге жатпайды.
Республикалық бағдарлама мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесінің өрістеуді қарастырды. Бұл бағыттар
төмендегіше болды:
- ірі және бірегей мүліктік кешендерді жеке жоба арқылы
жекешелендіру;
- орта кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру;
- шағын кәсіпорындар – сауда, коммуналдық шаруашылық, тұрмыстық
қызмет көрсетуді аукциондар және конкурстар арқылы шағын
жекешелендіру.
5 кесте - Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды алғашқы
жекешелендіру барысындағы жалпы көрсеткіштер соңғы жылдармен
салыстырмалы түрде.
1995 1998 2000 2004 2006
Жекешелендіру бағыттары бойынша 2478 3393 5590 2590 2187
кіші (әлеуметтік саланың
объектілерін қосқанда)
Жаппай 147 497 1122 525 131
Дара жоба бойынша 5 28 47 13 -
Мемлекеттік ауыл шаруашылық 513 138 18 - -
кәсіпорындары.
Жекешелендірілгені – барлығы. 3143 4056 6777 3073 2318
Соның ішінде:
өнеркәсіп. 48 437 608 152 26
Құрылыс 52 45 162 50 16
Ауыл шаруашылығы 514 138 18 9 4
Көлік 28 101 331 73 147
Сауда және қоғамдық тамақтану 1358 1519 1279 287 141
Тұрмыстық қызмет көрсету және 337 280 689 169 74
коммуналдық шаруашылық
өзге де салалар (әлеуметтік 787 1505 3464 2267 1855
салалардың объектілерін қосқанда)
Жабылып қалған объектілері мен 19 31 226 66 55
бітпеген құрылыстар.
Жеке жобалау арқылы жекешелендіру – экономика түрін анықтайтын
және Қазақстанның ішкі рыногындағы монополия жайғасымен қорғайтын ірі
кәсіпорындар жекешелендірудің ерекше тегін қамтыды. Ол халық
шаруашылының шешуші салалары базалық кәсіпорындарының оңтайлы ұйымдық
құрылымдарын жасау, оларды басқарудың жекеше және мемлекеттің
қатысуының арақатынасын анықтау, жобаны әзірлеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz