Қазақстанның физикалық географиясы
1.Қазақстанның физикалық географиясына кіріспе
2. Қазақстанның физикалық географиясы
3. Табиғи ресурстары
І . Бөлім. ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫМЕН ОНЫҢ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1. Табиғат зоналары мен ландшафтың көріністері
I .2 Табиғат комипоненттеріне сипаттама
І.3. Қазақстанның пайдалы қазбалары
ІІ Бөлім Қазақстанның жер бедеріне сипаттама
2.1. Қазақстанның ойпаттары
2.2 Қазақстанның аласа таулы аймақтары
II.3 Қазақстан территориясындағы биік таулы өлкелер.
III Бөлім. Қазақстанның шипалы кен орындары
III .1 Қазақстанның жер асты сулары
III. 2 Қазақстанның рекреациялық кен орындары.
IVБөлім. Қазақстанның физикалық геогафиясын орта мектеп жүйесінде оқыту әдістемесі
4.2 География кабинеті
Қорытынды
Қолданылған әдибеттердің тізімі
2. Қазақстанның физикалық географиясы
3. Табиғи ресурстары
І . Бөлім. ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫМЕН ОНЫҢ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
1.1. Табиғат зоналары мен ландшафтың көріністері
I .2 Табиғат комипоненттеріне сипаттама
І.3. Қазақстанның пайдалы қазбалары
ІІ Бөлім Қазақстанның жер бедеріне сипаттама
2.1. Қазақстанның ойпаттары
2.2 Қазақстанның аласа таулы аймақтары
II.3 Қазақстан территориясындағы биік таулы өлкелер.
III Бөлім. Қазақстанның шипалы кен орындары
III .1 Қазақстанның жер асты сулары
III. 2 Қазақстанның рекреациялық кен орындары.
IVБөлім. Қазақстанның физикалық геогафиясын орта мектеп жүйесінде оқыту әдістемесі
4.2 География кабинеті
Қорытынды
Қолданылған әдибеттердің тізімі
Қазақстан елінің физикалық геогафиясын оқып үйренгенде 1991 жылдан бастап, өз алдына көк байрақ туын көтерген егеменді ел болғанын барша жұрт біледі. Біздің республика территориясы жағынан әлемдегі 10 мемлекеттің 9-шы болып есептелінеді, яғни Ресей 17,3 млн. км2 ; Қытай 9,6 млн.км2 ; АҚШ 3,2 млн.км2 ; Аргентина 2 млн 760 мың км2; Қазақстан 2 млн 717,3 мың км2. Судан 2,5 млн. км2-ге бөлініп дүние жүзінде жерге бай мемлекет болып есептелінеді.
Қазақстан территориясына Еуропаның шығыс бөлігіннен жалпы сырттың Оңтүстік бөлігі, орыс жазығының Азияға дейінгі немесе Мұалжар тауларымен Жем өзеніне дейінгі жерлері кіреді. Ал, Азия матергінің Солтүстік таман жерлері немесе Солтүстік батыс бөлігі еніп жатыр. Қазақстан Республикасының жер көлемі Африкадағы көптенген мемлекеттердің жер көлемінен әлде қайда артық. Әрине, мұндай үлкен елдің табиғат жағдайларының алуан түрлі болуы заңды құбылыс. Көптеген мысалдарды келтіруге болады. Қазақстанның мыңдаған километр шекарасы бар соның ішінде Солтүстігінде орманды дала алқабы сонау Алтай тауларына дейін сыңсып жатыр. Әр кездерде орман даламен алмасып отырғандықтан оны біз орманды дала зонасы деп білеміз. Орманды далада тұрған халыққа қарағайлы шыршалы орманның шайыр аңқыған ауасы да, қайың тоғайы мен көктерек орманы да адамды баурап шақырып тұрғандай.
Даламыздың ұшы – қиыры жоқ. Созылып жатқан шексіз – шетсіз жазық жерлері мен шоқы- шоқы қырқалы төбелі жазықтар, теп – тегіс көкжиек сызығы, сирек кездесетін өзен аңғарлары туған анаңдай қол бұлғап тұрған тәрізді. Жазда даланың көп жерінде алтын дәнді бидай телегей – теңіз болып шалқыса, қыста оны көзге шағылысатын аппақ қар басып жатады.
Бізде шөлдер де көп. Онда адамның айналасын құм немесе қорым тастар,ал кейде шыжыған күн көзінен быт-шыт болып жарылып кеткен беті тегіс саз немесе тақыр алаңдар алып жатады. Шөлде аздаған өзендер мен қолдан жасалған қаналдардың баға жетпес ылғалы ғана құнарсыз жерлерді ажарландырып, оларды жазира айналдырады. Шөлдерде түйемен жол жүріп сапар шеге қалсаң онда ерекше сағымдар пайда болады, сондықтан сағымнан сақ болу керек.
Қазақстан территориясына Еуропаның шығыс бөлігіннен жалпы сырттың Оңтүстік бөлігі, орыс жазығының Азияға дейінгі немесе Мұалжар тауларымен Жем өзеніне дейінгі жерлері кіреді. Ал, Азия матергінің Солтүстік таман жерлері немесе Солтүстік батыс бөлігі еніп жатыр. Қазақстан Республикасының жер көлемі Африкадағы көптенген мемлекеттердің жер көлемінен әлде қайда артық. Әрине, мұндай үлкен елдің табиғат жағдайларының алуан түрлі болуы заңды құбылыс. Көптеген мысалдарды келтіруге болады. Қазақстанның мыңдаған километр шекарасы бар соның ішінде Солтүстігінде орманды дала алқабы сонау Алтай тауларына дейін сыңсып жатыр. Әр кездерде орман даламен алмасып отырғандықтан оны біз орманды дала зонасы деп білеміз. Орманды далада тұрған халыққа қарағайлы шыршалы орманның шайыр аңқыған ауасы да, қайың тоғайы мен көктерек орманы да адамды баурап шақырып тұрғандай.
Даламыздың ұшы – қиыры жоқ. Созылып жатқан шексіз – шетсіз жазық жерлері мен шоқы- шоқы қырқалы төбелі жазықтар, теп – тегіс көкжиек сызығы, сирек кездесетін өзен аңғарлары туған анаңдай қол бұлғап тұрған тәрізді. Жазда даланың көп жерінде алтын дәнді бидай телегей – теңіз болып шалқыса, қыста оны көзге шағылысатын аппақ қар басып жатады.
Бізде шөлдер де көп. Онда адамның айналасын құм немесе қорым тастар,ал кейде шыжыған күн көзінен быт-шыт болып жарылып кеткен беті тегіс саз немесе тақыр алаңдар алып жатады. Шөлде аздаған өзендер мен қолдан жасалған қаналдардың баға жетпес ылғалы ғана құнарсыз жерлерді ажарландырып, оларды жазира айналдырады. Шөлдерде түйемен жол жүріп сапар шеге қалсаң онда ерекше сағымдар пайда болады, сондықтан сағымнан сақ болу керек.
Қолданылған әдибеттердің тізімі
1. Досжанов Географиялық дидактикалық функциялар. Ш, 1993.
2. Қазақ энциклопедиясы Алматы, 1994.
3. Чупахин В.М Физическая география Казахстана. А. Мектеп,1970.
4. Гвоздецкий Н. А А. Казахстан ,1981.
5. Жәдігеров Х. Өгемнен электр, Қоржантаудан алтын. /Оңтүстік Қазақстан. 15 ақпан, 2000жыл, № 21.
6. Омаров Т Қазақстан көлдері. Алматы, 1987.
7. Мүлкенов С Арал тағдыры. Алматы 1989.
8. Өтемағамбетов м. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы 1968.
9. Молдағулов Н Ландшафтың негізгі және Қазақстанның ландшафт географиясы. Алматы Рауан 1994.
10. Телеуғалиев Т. М. Қазақстанның ішкі су қоймалары. Алматы Қайнар 1983.
11. Мырзабаев А Тіршілік көзі Алматы Қазақстан, 1980
12. Словарь общегеографических терминов. М, Прогесс 1975
13. Мильков Ф. Н Обшее землеведение. Москва, 1996
14. Мильков Ф. Н. Словарь справочник по физической географии. Масква Мысль 1970
15. Поликонга К .В. Физиическая география М 1991
16. Чупахин В.М Основы ландшафтоведение. Москва 1987
17. Дергачев А.И Дорогами Тянь-Шаня Москва Молодая гвардия 1985
18. Насыров А Оңтүстік Қазақстан Алматы, Қайнар 1990
19. Көшімбаев С. Туған жер қазынасы. Алматы Қайнар 1989
20. Гринбург М. П Қазақстан курорттары. Алматы. Қазақстан 1974
21. Научный очерк "Минеральные лечебные воды Казахстана " Алматы , 1973
22. Географиялық атлас.
23. Қазақ совет энциклопедиясы.
24. Колесников С.В Казахстан. Москва, Мысль 1970.
25. Гидрология и геология отдельдых районов Казахстана А 168
26. Поверхностные воды Южного Казахстана; Джамбульская, Чимкентская и Кзыл-ординкой области под ред И Б. Вольфмуна и К И Смирнова А 1976г
27. Филонец П. П и Омаров Т. Р Озера Центрального и Южного Казахстана А. 1973 г
28. Обшая физичесская география Казахстана К.К. Маркова.
29. Подземные воды Казахстана Лукашова Е. Н 1982 г
30. Горные области Казахстана Игнатьев Г. Н. 1976г
31. Белевич И. В Богуш Р .В Страев К. Ф Методика преподавания по география: практические работы география: практические работы А Школа 1976 г.
32. Кәрібаев Ш Географияны оқыту әдістемесінің дамуы. "Географияны және табиғат" 2003ж №4
33. Мамырова Қ. Физикалық география сабақтары. Биология География және Химия 2002ж №1 №2 №3
34. Ауезова Қ Оқыту әдістемесін 8-ші сыныпта Қазақстанның физикалық географиясы бойынша біршара тақырыптарды оқыту үрдісінде пайдалану жолдары Ізденіс 2001 №3
35. Қасенов Т. Қазақ этнрпедогогикасы география сабақтарына Биология География және Химия 2001 ж №6
36. Рақымбаева Ж Оқушының пәнге Қызығуын қалай арттыруға болады. Биология География және Химия 2001 ж №3
37. Ахметова Ф. Қазақстанның физикалық географиясы 8-ші сынып Биология География және Химия 2000 ж № 5 № 6 № 1
38. Қожамқұлова жібек "География кабинеті қалай жабықталады?" Биология География және Химия 2002 ж № 4.
1. Досжанов Географиялық дидактикалық функциялар. Ш, 1993.
2. Қазақ энциклопедиясы Алматы, 1994.
3. Чупахин В.М Физическая география Казахстана. А. Мектеп,1970.
4. Гвоздецкий Н. А А. Казахстан ,1981.
5. Жәдігеров Х. Өгемнен электр, Қоржантаудан алтын. /Оңтүстік Қазақстан. 15 ақпан, 2000жыл, № 21.
6. Омаров Т Қазақстан көлдері. Алматы, 1987.
7. Мүлкенов С Арал тағдыры. Алматы 1989.
8. Өтемағамбетов м. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы 1968.
9. Молдағулов Н Ландшафтың негізгі және Қазақстанның ландшафт географиясы. Алматы Рауан 1994.
10. Телеуғалиев Т. М. Қазақстанның ішкі су қоймалары. Алматы Қайнар 1983.
11. Мырзабаев А Тіршілік көзі Алматы Қазақстан, 1980
12. Словарь общегеографических терминов. М, Прогесс 1975
13. Мильков Ф. Н Обшее землеведение. Москва, 1996
14. Мильков Ф. Н. Словарь справочник по физической географии. Масква Мысль 1970
15. Поликонга К .В. Физиическая география М 1991
16. Чупахин В.М Основы ландшафтоведение. Москва 1987
17. Дергачев А.И Дорогами Тянь-Шаня Москва Молодая гвардия 1985
18. Насыров А Оңтүстік Қазақстан Алматы, Қайнар 1990
19. Көшімбаев С. Туған жер қазынасы. Алматы Қайнар 1989
20. Гринбург М. П Қазақстан курорттары. Алматы. Қазақстан 1974
21. Научный очерк "Минеральные лечебные воды Казахстана " Алматы , 1973
22. Географиялық атлас.
23. Қазақ совет энциклопедиясы.
24. Колесников С.В Казахстан. Москва, Мысль 1970.
25. Гидрология и геология отдельдых районов Казахстана А 168
26. Поверхностные воды Южного Казахстана; Джамбульская, Чимкентская и Кзыл-ординкой области под ред И Б. Вольфмуна и К И Смирнова А 1976г
27. Филонец П. П и Омаров Т. Р Озера Центрального и Южного Казахстана А. 1973 г
28. Обшая физичесская география Казахстана К.К. Маркова.
29. Подземные воды Казахстана Лукашова Е. Н 1982 г
30. Горные области Казахстана Игнатьев Г. Н. 1976г
31. Белевич И. В Богуш Р .В Страев К. Ф Методика преподавания по география: практические работы география: практические работы А Школа 1976 г.
32. Кәрібаев Ш Географияны оқыту әдістемесінің дамуы. "Географияны және табиғат" 2003ж №4
33. Мамырова Қ. Физикалық география сабақтары. Биология География және Химия 2002ж №1 №2 №3
34. Ауезова Қ Оқыту әдістемесін 8-ші сыныпта Қазақстанның физикалық географиясы бойынша біршара тақырыптарды оқыту үрдісінде пайдалану жолдары Ізденіс 2001 №3
35. Қасенов Т. Қазақ этнрпедогогикасы география сабақтарына Биология География және Химия 2001 ж №6
36. Рақымбаева Ж Оқушының пәнге Қызығуын қалай арттыруға болады. Биология География және Химия 2001 ж №3
37. Ахметова Ф. Қазақстанның физикалық географиясы 8-ші сынып Биология География және Химия 2000 ж № 5 № 6 № 1
38. Қожамқұлова жібек "География кабинеті қалай жабықталады?" Биология География және Химия 2002 ж № 4.
1.Қазақстанның физикалық географиясына кіріспе
Қазақстан елінің физикалық геогафиясын оқып үйренгенде 1991 жылдан
бастап, өз алдына көк байрақ туын көтерген егеменді ел болғанын барша жұрт
біледі. Біздің республика территориясы жағынан әлемдегі 10 мемлекеттің 9-шы
болып есептелінеді, яғни Ресей 17,3 млн. км2 ; Қытай 9,6 млн.км2 ; АҚШ 3,2
млн.км2 ; Аргентина 2 млн 760 мың км2; Қазақстан 2 млн 717,3 мың км2. Судан
2,5 млн. км2-ге бөлініп дүние жүзінде жерге бай мемлекет болып
есептелінеді.
Қазақстан территориясына Еуропаның шығыс бөлігіннен жалпы сырттың
Оңтүстік бөлігі, орыс жазығының Азияға дейінгі немесе Мұалжар тауларымен
Жем өзеніне дейінгі жерлері кіреді. Ал, Азия матергінің Солтүстік таман
жерлері немесе Солтүстік батыс бөлігі еніп жатыр. Қазақстан Республикасының
жер көлемі Африкадағы көптенген мемлекеттердің жер көлемінен әлде қайда
артық. Әрине, мұндай үлкен елдің табиғат жағдайларының алуан түрлі болуы
заңды құбылыс. Көптеген мысалдарды келтіруге болады. Қазақстанның мыңдаған
километр шекарасы бар соның ішінде Солтүстігінде орманды дала алқабы сонау
Алтай тауларына дейін сыңсып жатыр. Әр кездерде орман даламен алмасып
отырғандықтан оны біз орманды дала зонасы деп білеміз. Орманды далада
тұрған халыққа қарағайлы шыршалы орманның шайыр аңқыған ауасы да, қайың
тоғайы мен көктерек орманы да адамды баурап шақырып тұрғандай.
Даламыздың ұшы – қиыры жоқ. Созылып жатқан шексіз – шетсіз жазық
жерлері мен шоқы- шоқы қырқалы төбелі жазықтар, теп – тегіс көкжиек
сызығы, сирек кездесетін өзен аңғарлары туған анаңдай қол бұлғап тұрған
тәрізді. Жазда даланың көп жерінде алтын дәнді бидай телегей – теңіз болып
шалқыса, қыста оны көзге шағылысатын аппақ қар басып жатады.
Бізде шөлдер де көп. Онда адамның айналасын құм немесе қорым тастар,ал
кейде шыжыған күн көзінен быт-шыт болып жарылып кеткен беті тегіс саз
немесе тақыр алаңдар алып жатады. Шөлде аздаған өзендер мен қолдан
жасалған қаналдардың баға жетпес ылғалы ғана құнарсыз жерлерді
ажарландырып, оларды жазира айналдырады. Шөлдерде түйемен жол жүріп сапар
шеге қалсаң онда ерекше сағымдар пайда болады, сондықтан сағымнан сақ болу
керек.
Қазақстанның таулары зәуліз биік, әрі сәулетті келеді. Батыс Тянь-Шань
тауының Қытай,Қазақстан, Қырғызстан шекарасы болып есептелінетін нүктеде
ең биік шың 6995 метр келетін Хан –тәңірі орналасқан. Тауларда тұратын
жұртқа кейде жал-жал өркештері мен шыңдарын мәңгі қар басқан асқар
жоталар көрінісі, таулардағы көкорай шалғындар, ағыны қатып сарқыраған су
тілімдеген терең әрі тар аңғарлар тау баурайындағы қалың ормандар,
тастақты жерлердегі шағын егістік жерлер өз болмысымен көз тартады.
2. Қазақстанның физикалық географиясы
Физикалық география ғылыми жердің географиялық қабығының әр түрлі
бөлімдерге -өлі (тау жыныстары, су, ауа) және тірі (өсімдік, жануарлар
дүниесі) табиғаттан пайда болған күрделі топырақ та әлгі екеуінің
қатысуымен түзіледі.
Тау жыныстары мен олардың бетінің бедері, су, ауа, өсімдік жануарлар
дүниесі және топырақ табиғат компоненттері бәрі бір-бірімен тоғысады және
бірінің ішіне бірі еніп, мысалы, су мен ауа литосфера бөлшектері (тозаң
түрінде ) мен су (бу түрінде ) атмосфераға араласады, өсімдіктер мен
жануарлар организмдері Жердің бетінде, топырақ пен грунтта (топырақ
астындағы жыныста ), гидросфера, атмосфераның төменгі қабаттарында
тіршілік етеді. Табиғат компоненттері бір-бірімен ұштаса отырып,
бедері әр түрлі комплекстер түзеді. Сөйтіп, әрбір жер үлкенді-кішілі
территорияны қамтитын табиғат компоненттерінің белгілі бір комплексі болып
табылады. Сондықтан да оларды территориялық табиғат комплекстері
(қысқаша ТТК) немесе л а н д ш а ф т а р деп атайды. Мысалы,
Қазақстанның орманды-дала жазығы мен төбелі-қырқалы жерлер, даланың таулы,
төбелі, ойпатты жерлері, шөлейт пен шөлде нақ осылай болып келеді.
Осылардың территориялық табиғат комплекстері (ландшафтары)бар. Күн
энергиясының (жылу мен жарық ), сондай-ақ біздің планетамыздың ішкі
энергияның жерімен географиялық қабықтың барлық табиғат компоненттері бір-
бірімен тығыз байланыста және бір-біріне әсер етіп отырады. Егер олардың
бірі өзгерсе, басқалары да міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Мәселен,
атмосфера (климат) қабаттарының қатты құрғап кетуі ылғалды азайтып
жібереді. Мұның өзі өсімдіктің және сонымен байланысты жануарлар
дүниесінің, топырақтың өзгеруіне әкеп соғады. Адамның шаруашылық қызметі
табиғат комплектеріне ежелден өзгеріс енгізіп келеді. Оның әсері әсіресе,
өнеркәсіп пен техника дамыған сайын күшейіп отыр. Ағашты кесу, жер жырту,
өзендерге плотина салу, қолдан бөлгендер жасау, ағаш отырғызу, жерді
милиорациялау және басқа да толып жатқан шаралар көптеген табиғат
компоненттерінің сипаты мен сыртқы бейнесін қатты өзгертіп жібереді.
Табиғат компоненттері және олардың арасындағы өзара байланыс
территориялық табиғат комплектерінің сипатын анықтайды. Еліміздің халық
шаруашылығы үшін өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, транспортты дамыту үшін
мұның зор маңызыбар. Территориялық табиғат комплекстері территорияны
шаруашылық тұрғыда игеру кезінде міндетті түрде есепке алынады. Мұның не
үшін табиғаттың жеке компоненттерін, олардың арасындағы байланыстарды және
сол байланыстардан құралатын территориялық табиғат комплекстерін тыңғылықты
зерттеу керек. Сонымен физикалық география біздің еліміздің табиғат
жағдайларын жек компоненттері жағынан да, территориялық табиғат
комлекстері жағынан да зерттейді.
3. Табиғи ресурстары
Адам тіршілігінде пайдаланып жүрген және болашақта пайдаланатын табиғат
байлығының барлық түрін табиғат ресусы немесе табиғи ресурс деп аталады.
Олар сан алуан. Пайдалы қазбаларға толы жер қойнауы, су энергиясының
аздаған қоры бар өзендері, топырақты, далалы жерлердегі және тау
бөктеріндегі шалғындар, аңдар, құстар, балықтар – мұның бәрі табиғи
ресустар. Бұлардың кейбіреуінің қоры жөнінен мыса;ы, темір вольфрамнан
Қазақстан алдыңғы елдер қатарына саналады. Біздің халқымыздың әрбір ұрпағы
келесі ұрпақтың осы ресурстардан тапшылық көрмеуі үшін табиғат байлықтарын
сақтап, молайтып отырады, әйтпесе ресурстардың кейбір түрлері мысалы;
металл, рудалар, тас көмір, мұнай, жанар газ түгел таусылып қалуы мүмкін.
Мұндай ресурстар қалпына келмейді.
Шаруашылық дұрыс пайдаланса, ресурстардың басқа түрлерін қалпына
келтіруге, тіпті көбейтуге де болады. Олар орман, шалғын, кәсіпшілік және
басқа да барлық жануарлар. Ғылым мен техниканың қазіргі дамуы жағдайында
бұл ресурстарды оған көбінесе қайтадан қалпына келтVре алады. Бұлар
қайтадан қалпына келетін ресурстар. Табиғат адам шаруашылық мақсатын барған
сайын көбірек пайдаланып отырған сарқылмас ресурстар да бар. Ол теңіз
толысулары мен ағыстарының, желдің, күннің, жердің ішкі жылуының энергиясы.
І – Бөлім. ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫМЕН ОНЫҢ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
Қазақстан жерінің жер бедері мен гелогиялық құрылысының әр
түрлілігі оынң жер қойнауында көптеген пайдалы қазбалардың болуына себеп
болған. Пайдалы қазбалардың түрлері мен таралуы олардың жату жағдайы
сол жердің геологиясы мен жер бедеріне тығыз байланысты. Руда қазбалары
әдетте таулы аудандарға әсіресе ертедегі тау түзілу процесінде
пайда болған тауларға тән. Рудадан алынатын метеллдар ауыр
элементтер болғандықтан жер қойнауының терең жерлері, әсіресе магма
жыныстарының құрамында жатады. Магма жыныстары тау жасалу кезінде
тектоникалық жарықтар бойымен көтерілген де тау мүжілуінен барып жер бетіне
жақындаған кейде, тіпті жер бетіне шығып та жатады. Руда қазбаларына темір:
темір металдары әр түрлерді игереді, олардың мол қоры бізде Алтай, орталық
Қазақстанның ұсақ шоқылы тауларында Мұғалжарда, Жоңғар Алатауында және
Қазақстанның басқа да көптеген кен орны жоғарғы палеозойда пайда
болған, сондықтан бұл қазбалардың кен орны сол дәуірдің жыныстарына
байланысты.
Қазақстанның территорисында пайда қазбалардың таралуы
мынадай: Темір – таяу уақытқа дейін Қазақстан темірге кедей болып
келген. Бірақ кейінгі жылдардағы зерттеулер бойынша Қостанай
облысының территорисында темір рудасының өте мол қорының барлығы
анықталды. Темірдің ТМД елдері бойынша ең ірі кен орны – Қазақстандағы
Қостанай бассеині ол темір қоры жөнінен Курск-магнит
аномалиясынан асып түседі. Бұл бассеиннің ірі кен орындары
Лисаковск және СоколовСарыбай. Мұндағы руда өзінің
құрамы жағынан Оңтүстік Урал рудаларына ұқсас, онда 40-45% таза
темір бар. Мұнымен қатар мұндағы жер бетіне жатады, сондықтан оны ашық
әдіспен өндіреді. Темір кені, сонымен қатар Атасу өзенінің бассеинінде,
Қарқаралы тауларында (Кентөбе) және тағы басқа жерлерде кездеседі. Марганец
рудасы көбіне рудасының кен орындарымен іргелес (Атасу) кездеседі.
Марганецтің ірі кен орындарына Орталық Қазақстандағы Жезді, Қаражал және
Маңғыстау жатады.
Хромит –хромиттің ең ірі кені Мұғалжар тауларында, Қазақстан хромит
қоры жағынан ТМД – де жетекші орын алады.
Мыс шығатын ең ірі кен орындары қазақтың қатпарлы өлкесінде орналасқан,
олар Жезқазған өңірінің мыс қоры Бозшакөлде, Жезқазған өзінің мыс қоры
жағынан ТМД елдерінде жетекші орын алады.
Полиметалл қоры жағынан Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші орын
алады. Полиметалл рудалары құрамында қорғасын, мырыш, мыс және т.б. түсті
металдар кездеседі. Полиметалл рудаларының ең ірі кен орындары кенді
Алтайда орналасқан. Олар: Лениногорск, Зырянды, Белоусовскіде т.б. олардан
біраз кішіріек кен орындары: Жоңғар Алатауындағы Текелі, Қаратаудағы Ащысай
мен Мырғалымсайда орналасқан.
Алтын – Қазақстанның ішіндегі ең маңызды – Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма,
Күршім өзендерінің бассеинінде. Солтүстік Қазақстанда – Майқайдың
Жетіқарада бар. Шортанды мен Степнякта көп алтын өндіріледі. Вольфрам
жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орынды алады, ол Қалба жоталарында
кесдеседі.
1. Табиғат зоналары мен ландшафтың көріністері
Қазақстан территориясының геология-геоморфология, климаты мен топырақ-
өсімдік жамылғысының әртүрлілігі оны ландшафт, табиғат топтастығына немесе
ланшафт зоналарына бөледі. Республика территориясы барлығы төрт зонаға
бөлінеді:
1. Қоңыржай белдеудегі орманды дала ландшафт зонасы.
А) оңтүстік орманды дала зонасындағы;
Ә) орманды даланың типтік емес зонасындағы;
1. Қоңыржай белдеудегі дала ланшафт зонасы;
А) оңтүстік дала зонасының батысы;
Ә) оңтүстік дала зонасының шығысы;
2. Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасы.
А) Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасының батысы;
Ә) Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасының шығысы;
3. Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасы.
А) Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасының батысы;
Ә) Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасының шығысы;
Қазақстанның орманды дала зонасы тегіс жазықты болып келеді. (Батыс
Сібір ойпатының Оңтүстік бөлігі); тек қана орманды дала зоанысынң шеткі
бөлігі Қазақстанның ұсақ шоқысының солтүстік шеткі бөлігімен өтеді.
Қазақстан жерінде орманды дала зонасы үлкен емес, Солтүстік Қазақстан және
Қостанай облыстарының аз бөлігін қамтиды. Ал, Көкшетау облысының үлкен емес
реликті участогы жатады. Негізіг орманды дала зонасы орман және дала
өсідіктерімен ерекшеленді. Бұл зонаның жер бедері терең емес ұсақ
көлдерімен ерекшеленеді. Жалпы ойпат Солтүстікке қарай еңістеу болып
келеді. Осы бағытта абсолюттік биіктік 180 метрден 120 м-ге кемиді.
Орманды дала зонасының жер бедері қазіргі кездегі өзен аңғарларымен
тілімденген. Ең негізгі өзен Есіл өзені болып табылады. Батыс Сібір
ойпатының шөгінділері негізінен полеозойлық және мезозойлық ежелгі
шөгінділер. Қызылжар қаласының 700м тереңдіктегі жатысында кристалды
фундаменттер қалыптасқан. Оның саз қабаттары мен құмдақтары жыныстармен
көмкеріліген.
Климаты.
Орман зонасынан, орманды дала зогасы жылы және құрғақ климатымен
ерекшеленеді. Жауын-шашынның жылдық орташа жиынтығы 250 мм-ден 350-400мм-ге
дейін жетеді. Жазда әсіресе, дәнді дақылдарға зияны мол оңтүстік батыстан
ыстық және құрғақ жел соғады.
Қыс орманды дала зонасындағы ең ұзақ жыл мезгілі. Ол қазан айының
соңынан сәуір айының бас кезіне дейін созылады. Қаңтар айының орташа
температурасы -190С, кейбір жылдар –400С-қа жетеді. Бұл зонада қар
жамылғысы қалың түседі.
Көктем жылдың ең қысқа мерзімі, орта есеппен 1,5 айға созылады.
Температураның тез көтеріліп, қайта түсуімен ерекшеленеді. Көктемде аяздар
болып тұрады, кей кездері ол қарға ұласады. Аяз 15-25 мамырға дейін
созылады. Жаз үш айға созылады. Шлденің орташа температурасы 18-190С. Осы
кезеңде жылдың атмосфералық жауын-шашынның 60%-ы түседі.
Күзде температура төмендейді. Мұнда күз тамыз айының соңында түсіп, екі
айға созылады. Бірінші күзгі суық 15-20 қыркүйек айында болса, кей жылдары
15-30 тамызда басталады.
Ішкі сулары.
Өзендері –орманды дала зоансы Қазақстан территориясындағы бөлігі өзен
торларымен аз тілімденген. Өзендердің басым көпшілігі ұсақ өзендер. Олар
ұсақ көлдерге құяды, кейбіреулері тартылып қалады, ал жазда кеуіп келеді.
Өзендердің 80%-ы қар суымен қоректенсе, қалғандары грунт суымен және жаңбыр
суларымен қоректенеді. Қар қалың түскен жылдары өзен 2-4 м-ге көтеріледі.
Ең ірі өзен Есіл, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағады. Ол өзінің бастауын
солтүстік шығыс Қазақтың ұсақ шоқыларынан алады да, Ертіс өзеніне құяды. Ол
қар суымен қоректенеді. Көктемде өзен суы 4 м-ге көтеріледі. Есілде қараша
айының ортасынан бастап көкек айына дейін қатады.
Көлдер олар әр түрлі көлемдегі қазан шұңқұрларда орналасқан. Ірі
Есілдің сол жағалауында Лебянсье,Сиверка, Акуги, ал оң жағалауындағы
Конюховск және Камышлов. Көпшілігі шағын көлдер. Ал, ірі көлдердің
тереңдігі 2-4 м ғана, көлемі 1 км2 жерді камтиды. Жазда суы тартылып көлемі
кішірейеді. Құрамы ащы болып келеды.
Зоналық ландшафтық бөлінуі.
Орманды дала зонасына мынандай кіші топтар бар. Олар:
1. Торғай ландшафтық зонасы.
2. Торғай қақпасы.
3. Батыс Сібір ойпаты.
4. Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік бөлігі.
5. Солтүстік Алтай.
6. Оңтүстік Алтай ландшафты.
7. Солтүстік Батыс Алтай ландшафты.
Оңтүстік орманды дала зонашығы зонаның солтүстік бөлігін қамтиды. Ол
жер асты суына және ішкі суларға бай. Бұл зонаның қайыңды ормандарымен және
орманның сұр топырағымен және қара топырағымен ерекшеленеді.Мұнда қара
топырақтар орта гумусты. Қайыңды ормандар көл маңындағы батпақты
жерлерде көптеп кездеседі.
Типтік емес зонашық Батыс Сібір ойпатының оңтүстік бөлігінде
қамтиды. Зонашық табиғат жағдайына байланысты ерекшеленеді, онда орман және
дала элементтерінің араласып келуі.
Қоңыржай белдеудегі дала ландшафт зонасы. Бұл зона Қазақстан
жерінің 30% -ін алады. Зонаның солтүстік шекарасын анықтау қиын,
себебі қайыңды ормандар дала зонасына ептеп біразы енген. Оңтүстік
шекарасы Орал қаласынан Мұғалжар тауы арқылы Торғай өлкесімен және
Теңіз Қорғалжын көлінің оңтүстігі 50-51 с.е. Мұғалжал және Қазақтың ұсақ
шоқысының зонаға енетін орта бөліктерінде биіктік белдеуліктері
кездеседі. Қазақстан терриориясы бойын ша біркелкі орналаспаған .Олар бір
–бірінен жүздеген километр алшақ жатады немесе кейбір жерде жиі
орналасатындары соншама көл жүйесін құрып тұтасады . Солтүстік
Қазақстанда жалпы аудан 15623 км ² -лік (35%) 21580 көл болса ,Орта және
Оңтүстік Қазақстанда жалпы аудан дары 4658 км ² (10%) 17554 көл бар
.Солтүстік Қазақстанда 100км² -лік территорияға көл айдының 2,61км Орта
және Оңтүстік Қазақстанда алдыңғыға сәйкес 0, 23 және о,35 км –ден
келеді. Ең ірі көлдер республиканың оңтүстік батыс және оңтүстік –шығыс
бөліктерінде орналасқан. ОЛар Орта Қазақстандағы Балхаш пен Теңіз көлдері
.Жоңғар қақпасындағы Алакөл , Сасықкөл, Алтайдағы ,Марқакөл. Көлдер әсіресе
орманды дала және дала зонасының солтүстік бөлігінде сонымен қатар ірі
өзендердің жайылмаларында құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзендердің
атырауларында жиірек орналасқан . Су айдындындарының көпшілігі
борпылдақ кайнозой шөгінділері үстінде ,100м-ден 350м-ге дейінгі
биіктіктерде орналасқан . Көлдердің су жи%алатын н алабы әдетте 10км-ден
320км-ге дейін ал шөлейт және шөл зоналрыда олардың ауданы үлкейеді.
Көлдердің тереңдігі 1м-ден 8-км дейін ауытқып отырады кей жағдайларда
одан да терең болады. Атап айтқанда Алакөлдің тереңдігі 45м ,Үлкен
Шабақты көлінікі 35м , шортандікі 31м ,Марқакөлдікі 27м Балхаштікі 26м
.Көлдердің суының жалпы көл 190км-ден артады. Республика бойынша жалпы
мөлшері 1,66пайыз . Ақтөбе 1748 көл бар
Алматы 9392
Гурьев 2095
Жамбыл 1171
Жезқазған 649
Көкшетау 2116
Қарағанды 1251
Қостанай 7154
Қызылорда 2582
Маңғышлақ 55
Орал 3260
Павлодар 3164
Семей 964
Солтүстік Қазақстан 2490
Талдықорған 1450
Торғай 2410
Целиноград 4256
Шығыс Қазақстан 1004
Шымкент 1049
Ал Карелия және СССР-дің солтүстік батыс бөлігінде 12,6%-ке тең .
Қазақстан СССР-нің көптеген көлдерінің , әсіресе ұсақ көлдерінің
марфометриялық деректері алдағы уқытта әжептеуір өзгерулері мүмкін
.Қазақстан көлдері шығу тегі , ауданы , тереңдігі су режимі және
гидрохим ерекшеліктеріне қарай әр түрлі айырмашылықтар геологиялық
факторлармен ( жаңа
генетикалық топтарға жатады. Қазан шұңқырлардың шығу тегіндегі
Дала зонасына Орал маңы үстірттерінің оңтүстік бөлігі, батыс Сібір
ойпатының оңтүстік-батыс бөлігі, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік
бөліктері кіреді. Онда өзен топтары мен көл қазаншұңқырлары өте көп.
Климаты
Дала зонасыда орманды даламен салыстырғанда ауа райы жылы, мұнда
атмосфералық жауын-шашын мөлшері азаяды, климаттық континентальдылығы
артады. Дала зонасы құрғақ тез континентальдылығыме ерекшеленеді. Тез
континентальдылық қыстық құрғақ, ал жазғы температураның жоғары болуына
әкеліп соғады және жауын-шашыны аз түседі. Сібір антицилоны күшті әсер
ететін зонаның шығыс бөлігінде континентальдылық арта түседі. Зонада
атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері 200 ден 300 мм-ге дейін.
Максимум,орманды дала зонамен шамалас, жауын-шашынның 60-80% жылы айларда
түседі. Бұл зонада қаңтар айының орташа температурасы-16-190С,кей күндері
температура 500С-қа төмендейді. Жылдық жауын-шашынның 37%-і қыста түседі.
Қар 140-160күн жатады. Мұнда жаз айы өте ыстық болады, орманды далаға
қарағанда жаз ұсаққа созылады. Шілде айының орташа температурасы +180 +
22 0С,кей күндері температура+350 С+400С –қа дейін көтеріледі.Бұл зонада
жаз айларында жауын-шашын жаумайды. Қыркүйек айының екінші жартысынан
бастап күн суиды.
Ішкі сулары
Бұл зонадағы өзен торларының бассейні Ертіс өзені болып табылады,
өзендерінің суы аздығымен ерекшеленеді. Өзендер негізінен қар суымен
қоректенеді. Көп өзендер (Селеті, Шідерті, Түндік және т.б.) Ертіс өзеніне
жетпей Батыс Сібір ойпатындағы кіші көлдерге келіп құяды. Тек үлкен Тобыл
және Есіл өзендерінің сулары жыл он екі ай бойы ағып Ертіс өзініне
құяды. Дала зонасындағы негізгі су артериясы Ертіс өзені, өзен бастауын
Қытайдан алады. Бұл өзеннің бойында Бытырма және Өскемен СЭС –ры жұмыс
істейтін Бұқтырма және Өскемен су қоймалары салынған. Ертістің Павлодар
қаласындағы су шығыны максимум 8000 м3сек, минимум 130м3сек. Өзен 140-
190 күн мұз құрсауында жатады.Көктемде сел 5-8 күн3е созылады. Өзен
суымен 3млн. гектар жерді суландыруға болады. Ертіс-ҚарағаЀды қанлы
қазылған. Қазақстандағы кеме жүзетін бірден-бір өзен. Бұл зонада
көлдердің ауданы 1м2-тан аспайды. Ең ірі көлдер Теңіз, Қоржалжын,
Қарасор, Селеті –Теңіз, Құсмұрын және т.б. , Селеті –Теңіз тұздары мол ,
ауданы 965км2көлдің орташа тереңдігі 1-3м ғана. Теңіз көлі де тереңдігі 2-
4м, ауданы 1500км2 жерді алып жатыр. Көлдердің негізгі қорегі көктемде
еріген қар суы болып табылады. Ал, жазда көлдердің суы
азайып,кейбіреулері тартылып қалады. Жер асты грунт сулары 10-20м
тереңдікте орналасқан көбісі минералданған, Қазақтың ұсақ шоқысында жер
асты сулары тұщы болып келеді.
Зонаның ландшафт бөлінуі
Дала зонасындағы кіші топтар:
1. Жалпы сырт ландшафты;
2. Шығыс Еуропа жазығы;
3. Мұғалжар ландшафты;
4. Тұран ландшафты жазығы;
5. Батыс Қазақстанның ұсақ шоқылы ландшафты;
6. Оңтүстік Алтай;
7. Зайсан қазаншұңқыры ландшафты;
8. Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс ландшафтың түрі.
Дала зонасындағы табиғат жағдайлары солтүстік оңтүстікке қарай
өзгеруіне байланысты екі зонашыққа бөлінеді:
Солтүстік дала зонашығы – Қазақтың ұсақ шоқысның солтүстік бөлігін
қамтиды. Торғай өлкесі және Орал тауының үстіртін (Тобыл бассейін) алып
жатыр. Төмен түскен жазықтар мен шоқылардың аз бөінігін әр түрлі тұзды
топырақтар алып жатыр. Әрбір төмен түскен ойысты жерлер өзінің өсімдік
группаларының әртүрлігімен өзіндік микроландшафтарға бөлінеді. Мұнда
қара топырағы бар солтүстік аудандардағы гумус мөлшері 6 – 10%-ы құрайды.
Зонашықтың оңтүстік бөлігінде топырақ құрамындағы гумус мөлшері 6 %-тен
аспайды, ал жазықты – төбелі жер бедері қалыптасқан жерлерде карбонатты
саздар кездеседі. Оның жағаларында қамыстар өсіп, батпақтар кесдеседі.
Көлдердің айналасын қоршап қалың қамыстар өседі.
Оңтүстік дала зонашығы ауаның жоғары температурасымен ерекшеленеді.
Шілде айының орташа температурасы + 220 С + 230 С солтүстігінің топырағы
қатты құрғақтанып, өсімдіктер дүниесі жазда құрғай бастайды. Даланың
оңтүстік зонашығының топырағы күңгірт қызғылт болып құрамындағы гумустың
мөлшері небәрі 3 – 5%-ті ғана құрайды. Зонашығының батыс бөлігінде
топырақтың құрамында жоғары мөлшерде карбонат қосындысы кездеседі. Орал
өзенінің бассейінде өзіндік еуропа типті ормандар кездеседі.
Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт зонасы
Шөлейт зонасындағы ландшафт көріністері:
1. Каспий маңы ойпаты, 2. Тасты Доңызтау ландшафты; 3. Сорлы Доңызтау
ландшафты; 4. Тұран ойпаты; 5. Ұлытау оңтүстік бөлігі; 6. Бетпақдала; 7.
Балқаш алды ұсақ шоқалы ландшафт; 8. Сауыр-Тайбағатай; 9. Зайсан қазан
шұңқыры.
Шөлейт зонасы дала және шөл зоналарының арасындағы өтпелі зонаға
жатады. Ол қазақтың ұсақ шоқысының орталық және оңтүстік бөліктерін, Торғай
өлкесін және Каспий маңы ойпатының солтүстік жартысын құрайды. Зонаның
солтүстік шекарасы 51 с.е. шектесе, оңтүстік шекарасы шөл зонасымен 47-48
с.е. шекетеседі. Шөлейт өтпелі зонасы құрғақ, тез контитентальды климат.
Топырағы ашық қызғылт, сұр топырақ. Гумусқа өте кедей.
Жер бедері.
Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шөлейт зонасының құрамында.
Торғай өлкесінің орталық және оңтүстік бөлігінің орташа биіктігі 50-60м.
Батысқа және шығысқа қарай 150-200м-ге көтеріледі. Онда жоғарғы үштік
дәуірі шөгінділерімен (құмды-сазды) көмкерілген. Шһлейт зонасындағы
қазақтың қатпарлы өлдкесі 350-450м орташа биіктігі қамтиды. Жеке шоқылы
биік таулар (Шыңғыстау, ҚызKлра және т.б.) 800-1000м-ден асады. Олар
граниттен, сланецтен, әктастардан тұрады.
Климаты.
Шөлейт зонасы күн радиациясының көп мөлшерде түсуімен ерекшеленеді.
Зонада жылдың жауын-шашын мөлшері дала зонасымен шектескен жерде 280мм
болса, шөл зонасымен шектесетін ауданда 150мм-ден аспайды. Жаз айларында
немесе жылдың жылы айларында жайын-шашын қысқа қарағанда көп түседі. Оның
көпшілігі мамыр-маусым айларында жауады. Шөлейт зонасында қыс суық болады.
Қаңтар айының орташа температурасы -120 батыс бөлікте, ал шығыста -200 –қа
жетеді. Ал кейбір жылдары температура –400-қа төмендеп немесе 10-150 –қа
жоғарылайды. Қыста жылдық жауын-шашынның 40%-ы ғана түседі. Қардың
көпжылдық орташа қалыңдығы 10-20см. Зонаның батыс бөлігінде қар 60-120 күн
жатса, ал шығыс бөлігінде 180 күнге созылады. Шілде айының орташа
температурасы солтүстік батыста, ал шығыс зонада 18-220С кей жылдары
температура 400-450-қа жетеді.
Ішкі сулары
Өзен торлары аз, суының аздығымен екекшеленеді. Өнендердің көпшілігі
уақытша өзендер тек қана көктемде ағады. Шөлейт зонасының ірі
өзендері Сарысу, Аягөз, Торғай, Ойыл, Орал, және Жем өзендері жатады.
Сарысу өзені бастауын ұсақ шоқылдардан алады. Ол батысқа бағыт алып
одан оңтүстік батысқа ұсақ шоқылардан алады. Өзен 800км ұзындықта
қамтиды. Сарысу қар суымен коректенеді. Өзен Сырдария 50 км жетпей
құрғап кетеді. Ал, Жайық Батыс Қазақстандағы ірі өзен. Каспий маңы
ойпатымен 1000 км-ге созылып ағады. Шөлейт зонасында өзеннің ені 100
м-ге жетеді. Орал қалсынан және төменгі Оралды жайылманың ені 8-10 км-
ге жетеді. Көктемгі су тасқынынан кейін жайылымда қалдықты көлдер
пайда болады. Каспий теңізіне құя беріс жерінде өзен 100 км-ге
жететін атырау жасап құяды. Өзен қар суымен қоректенеді. Өзенде
балықтың 50-ге тарта түрі бар. Негізгілері: сазан, судақ, шортан. Ақ
Жайық өзенінен Орал-Көшім каналы тартылған 400 км. Ол ирригационды бес
жүйемен коректенеді. Жем-Ақ Жайықтан кейінгі екінші орын. Оның
ұзындығы 647 км. Ол бастауын Батыс Мұғалжардан алып, қар суымен
коректенеді. Жем тек көктемде ғана Каспий теңізіне құяды, ал жазда
өзен тартылып құм сіңіп кетеді. Бұл зонадағы ең ірі көл Шалқар-Теңіз
көлі. Ауданы 1800 км жерді алып жатыр. Ол қазір түгелі мен сорға
айналған. Суы ащы ауызсуға жарамсыз болып келеді. Шөлейт зонасының
ең үлкен көлі- Зайсан 383 м-лік биіктіктегі қазаншұңқұрда
орналасқан. Ол ағынды көл, одан Ертіс өзені ағып шығады. Қысқа
Зайсаң мұз қатады. Ал Жайық және Жем өзендері аралығы жер асты
суларының негізгі көзі болып табылады. Артезиан сулары 100-120м
тереңдікте орналасқан.
Топырағы.
Шөлейт зонасының негізгі топырақты жамылғысы ашық-қызғұлт болады.
Ол күңгірт топырақтан айырмашылығы гумус мөлшері 2-3% қана. Зонаның
оңтүстігінде шөлейттің сұр топырағы қалыптасқан.
Қоңыржай белдеудегі шөл зонасы
Шөл ландшафтық зонасы Қазақстан территориясының жазықты бөлігін
алып жатыр. Зона солтүстіктен оңтүстікке қарай 3000 км- ге яғни жалпы
территорияның 47% -ін алып жатыр. Солтүстік шекарасы 47-48 с.е. дейін.Шөл
зонасы:
1. Маңғышлақ сор ландшафты;
2. Үстірт ландшафты;
3. Қызылқұм;
4. Қаратау;
5. Бетпақдала –Мойынқұм;
6. Балқаш маңы;
7. Жоңғар Алатауы;
8. Тянь-Шань биік таулы ландшафты: 8а Іле Алатауы, 8ә Талас
Алатауы, 8Б Өгем Алатауы.
Шөл зонасы өте аз жауын шашын мөлшерімен ерекшеленеді. Ұзақ
аңғарлардағы сулы жерлерде оазисты жерлер кездеседі. Каспий маңы
ойпаты құмдары, Арал маңы және Оңтүстік Балқаш маңы шөлдеріне құмды
өлкелер қалыптасқан. Қазақстанның шөл зонасындағы құмдар материктік,
теңіздік және өзендік болып бөлінеді. Арал маңында ғана материкті,
теңіздік және өзендік құмдарды кездестіруге болады. Өзендік құм Сырдария
маңында қалыптасқан түсі сұр боып келеді.
Жер бедері
Қазақстанның шөлді зонасы бірнеше шөлдерге бөлінеді: құмды, сазды,
тасты, лесті-сазды. Құмды шөл Қазақстанның үлкен бөлігі Каспий маңы
ойпатынан Тянь-Шань және Жоңғар Алатауына дейінгі жерді алып жатыр. Олар
Рын құмды, Арал маңы Қарақұмды, үлкен және кіші Борсық, Мойынқұм,
Сары-есік –атырау, Қызылқұм және т.б.
Барханды құмдар желдің әсерінен пайда болады. Барханды төбешік 1 м
–ден бірнеше метрге дейін көтеріледі. Төбелі құмдар (үлкен Борсық,
Тауқұм) дөңгелек және ұзын кесінді көрініс береді. Оның биіктігі 10 м-ге
дейін жетеді. Құмды шөлдерде өзендердің ескі аңғарларын байқауға
болады. Олар жүздеген километрге созылады.Сырдария өзенінің бассейнінде
(Жаңадария, Кубандария, Іңкәрдария )байқалады.Жаңадарияның құрғақ аңғары
200 км-ге тереңдігі 0,5м-ден 2м-ге дейін, ал ені 30-60м-ге жетеді. Сазды
шөл – Бетпақдала және Үстіртте сазды шөл кездеседі. Сазды жерлер немесе
тақырлар құмды массивтерде кей кездері түгел тобымен кездеседі.Тасты шөлдер
негізінен тау етегіндегі жазықтар негізінен Орталық Қазақстанда.
Климаты
Шөл зонасының жылдық жауын-шашын мөлшері 100-200мм. Жылы күндер
220-240 күн жазы өте ыстық жоғарғы температурада
40-45-қа көтеріледі. Қаңтар айының орташа температурасы-5-15-қа жетеді,
қыста жылдық жауын-шашынның 30-65%-і түседі.
Ішкі сулары
Өзен өзінің бастауын ылғалды биік таулы аудандардан алады. Тек қана
ірі Сырдария, Лепсі, Іле, Қаратал, ғана Арал және Балқаш көлдеріне келіп
құяды. Шу өзені құмға сіңіп кетеді. Сырдария бастауын Таянь-Шань тауларынан
алады. Қар және мұздың суларымен қоректенеді. Өзенге Қызылорда және Шардара
СЭС-тары салынған. Зонаның көлдері Каспий, Арал, Балқаш. Балқаш көлі құмды
шөлде орналасқан. Ауданы 19 мың км. Батыстан шығысқа қарай 605 м-ге ені 74
км-ге созылып жатыр. Балқашқа бес ірі өзен; Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі және
Аягөз өзендері құяды. Суының 80 %-ін Іле өзені құяды. Көлдің орташа
тереңдігі 27 м. Көлдің батыс бөлігінің суы Іле өзені құйғандықтан тұщы, ал
шығыс бөлігі тұзды болып келеді. Оның суының бір-бірімен араласпауы көлді
енсіз (3м) буғаз бөліп тұр.
Зонаның ландшафтық бөлінуі.
Шөл зонасы екі зонашыққа бөлінеді. 1.Солтүстік 2. Оңтүстік. Солтүстік
зонашық Каспий маңы ойпатының оңтүстігін, Үстірттің солтүстігін, Солтүстік
Арал маңы, Бетпақдала шөлі, оңтүстік Балқаш маңы және Мойымқұм шөлін алып
жатыр. Шілде айының орташа температурасы +23+29 С. Бұл зонашықтың топырағы
сұр тақыр және ерітінді тұзды көк құмды болып келеді. Гумусқа өте (1-1,5 %)
оңтүстік зонашық бұған үстірттің оңтүстігі, Қызылқұм шөлінің оңтүстігі
солтүстүк зонашық айырмашылығы оңтүстікке Жерорта теңіздік климаты әсер
етеді. Шілде айының орташа температурасы +28+31С. Көктемде сел-5-8 күнге
созылады. Өзен суымен 3 млн. гектар жерді суландыруға болады. Ертіс-
Қарағанды каналы қазылған. Қазақстандағы кеме жүзетін бірден-бір өзен. Бұл
зонада көлдердің ауданы 1 км-тан аспайды.ең ірі көлдері Теңіз көлі де
тереңдігі 2-4м ауданы км жерді алып жатыр. Көлдердің негізгі қорегі
көктемде еріген қар суы болып табылады. Ал, жазда көлдердің суы
азайып, кейбіреулері тартылып қалады.
I .2 Табиғат комипоненттеріне сипаттама
Табиғат энергетика базасы күн радиациясы. Қазақстанның
оңтүстігінде күн радиациясы маусым айында 15-18 ккалсм болса, ал
қаңтар айында 4 есе кем түседі. Күн радиациясының жиынтығы Солтүстік
жылдығы 100 ккалсм болса ал оңтүстікте 150 ккалсм –қа жетеді.
Климаты
Қазақстан территориясына жыл бойы үш ауа массалары әсер етеді.
Олар: 1. Артикалық; 2. Полярлы; 3. Тропикалық.
Жас кезеңдерінде Қазақстан мен орта Азияның шекарасынан
континенальды тропикалық (тұран) ауа массалары әсер етеді. Осы кезде
бұлтсыз құрғақ ауа қалыптасады. Түнгі және күндізгі ауа температурасы
20-22- қа айырмашылық жасайды.
Жазғы кезеңдердегі осындай атмосфера тұрақтылығын солтүстік
батыстан, солтүстіктен (полярлы арктикалық) соғатын суық ауа
массалары бұзады. Бұл ауа массалары Қазақстанның жазықты өлкелеріне
емін-еркін енеді. Таулы аудандарда (Алтай , Тянь-Шань және Жоңғар
Алатауы) төменгі температура, жауын- шашын, ал 3000м биіктікте қарлы
боран болады. Кей кездері артикалық ауа массалары әсер еткен кезде
орташа биіктіктегі аңғарларда, тау аралық аңғарларда маусым айында
аяз болады.
Қыс айларында Қазақстан жеріне арктикалық және полярлы ауа
массалары үстемдік етеді. Ондай суық ауа массалары Қазақстан
территориясына Батыс Сібір жері, Орыс жазығы арқылы емін –еркін
енеді. Тау алды жазықтарында әдетте температура –5 тан 15- қа
дейін болады. Орыс жазығынан енетін полярлы континентальды ауа
массалары территорияға жоғары температура, бұлттылық жауын-шашын
алып келеді.
Полярлы, арктикалық ауа массалары Қазақстан территориясына үнемі
әсер етпейді. Бұл ауа массалары әсер ететін орталық, оңтүстік- шығыс
аудандарда Сібір антициклонды айлық аязды күндерді қалыптастырады.
Түнде салқындаған ауа күндіз жақсы қызуы мүмкіндік бермейді. Осындай
күндері тау алды жазықтық зоналарында Жоңғар Алатауы мен Солтүстік
Тянь-Шаньның шеткі қыраттарында төменгі температура (20-30) байқалады.
Қыста Қазақстанның континентальды ауамассалары әсер етеді. Осы
уақытта бұл аймақта аз бұлыттылық, әлсіз Оңтүстік желдер пайда
болады. Тау алды жазықты аңғарларында ауаның температурасы 10-16
жылы болады. Біркездерде арктикалық ауа массаларының әсерінен ауа
суиды. Сол кезде жылы Иран ауамассаларымен кедесіп араласуының
нәтижесінде циклондардың пайда болып, температураның тез өзгеруіне,
бұлтты, жаңбырлы және қарлы күндердің болуына әкеліп соғады.
Қазақстандағы климат түзуші факторларға (географиялық жағдайы мен
атмосфералық циркуляцияның мезгілдік ерекшеліктері) жылудың пайда болуы
территориядағы жер бедерінің қалыптасуы үлкен әсер етеді.
Атмосфералық процесс таулы және жазықтық жерлерде әртүрлі. Тауда
биіктік белдеулеріне байланысты өзіндік ауа режимі географиялық зоналарына
байланысты (шөл орналасады және т.б.) өз климаты болады, ол тек тау
жүйелеріне ғана тән климат.
Атмосфералық процесс таулы жазықтық жерлерде әртүрлі. Таудың биіктік
белдеулеріне байланысты өзіндік ауа режимі және географиялық зоналарына
байланысты (шөл, орманды және т.б.) өз климаты болады, ол тек тау
жүйелеріне ғана тән климат. Жергілікті ауа ағыны жер бедерінен пайда
болады, оны таулы-аңғарлы циркуляция деуге болады. Мысалы, Шілік аңғарында
жазда жел түнде шығыстан соқса, ал күндіз батыстан яғни аңғардан соғады.
Жаз айларында биктік белдеулерде немесе таулы аудандарда күн
радиациясына қарай әр 100м сайын 0,6 –қа температура төмендейді.
Қыс айларында ішкі тау қыраттарында температура 100м сайын 1,33-0,4 –қа
төмендеп отырады.
Қазақстанның таулы аудандарында мамыр айы ең жаңбырлы кезең болып
табылады, жылдық жауын-шашынның 30%-і түседі. Қазақстандағы жергілікті
күшті желдер Сайқын және Ебі аталады. Олар Жоңғар қақпасынан соғады.
Жылдамдығы 10-15мсек. Сайқын-суық жел, ал Ебі жел болып табылады. 0
Қазақстандағы ең суық кезең қаңтар айы болып табылады. Қазақстанның
Солтүстік шеткі аймақтарына қаңтар айының орташа температурасы –190, ал
оңтүстікте небәрі –1,50, Қызылжарда –190 , Астанада –17,70, Оралда –140 ,
Атырауда –10,40 , Таразда –5,10, Шымкентте 4,30.
Қазақстанның солтүстік аудандарында шілде айының орташа температурасы
19-200 болса, оңтүстік аудандарында 25-270-қа жетеді. Қызылжарда 19,10,
Астанда 20,40, Оралда 230, Атырауда 25,40, Шымкентте 260.
Орташа жылдық жауын-шашын жиынтығы жазық аудандарда 100мм-ден 300мм-ге
дейін, ал таулы аудандарда 300мм-ден 800мм-ге дейін.
Орташа дала және дала зоналарында жылдық жайын-шашын жылдамдығы 250-
300мм болса, орталық аудандарда 200м-ден 270мм-ге жетеді, ал Балқаш маңы,
Арал маңы шөлдерінде 100мм-ден көп түспейді.
Атмосфералық жауын-шашын жиынтығы Батыстан Шығысқа қарай
(континентальды климаттың осы бағытта артуына байланысты) төмендейді.
Жылдық жауын-шашын Ақтөбеде 275мм, Торғайда 213мм, Аягөзде 191мм.
Биіктікте белдеулі аудандардағы тау алды жазықтарында жауын-шашын
жиынтығы 200-300мм, ал орта таулы дала зоналарында 300-450мм, орта таулы
орманда 450-600мм, биік таулы шалғынды дала зонасында 500-700мм, қазіріг
мұздықты өңірде жауын-шашын мөлшері 700-800мм-ге дейін жетеді. Суық
кездерде жауын-шашын аз түседі. Қыста территорияға түсетін жылдық жауын-
шашынның 35-40%-і ғана түседі.
Сулары.
Мұздықтар мен көпжылдық тоңдар биік таулы аудандарда Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань тауларында, яғни 3400-4000м биіктікті және одан да
биіктікті қамтитын тауларда кездеседі. Төменгі жлдық орташа температура
жылдық түскен қарды еріте алмау себебінен ол қар және мұз түрінде
сақталады. Ауа массаларының көктемгі және жазғы циркуляциясының әсерінен
таудағы қарлар ериді.
Батыс және Солтүстік Батыстан Атлант және Солтүстік Мұзды мұхитынан
соққан желдер биік таулы аудандарда қар түсіреді. Қар мен мұздықтар тау
алды жазықты аудандардағы ауыл шаруашылығы үшін маңызы үлкен. Олар өзендер
мен шөлдер негізгі қоректену көзі болып табылады. Қарлар мен мұздықтар жаз
айларында ериді, сол кезде суға деген сұраныс көбейеді.
Қар сызығы және мұздық. Қазақстан тауларында, әсіресе Тянь-Шань тауында
қар сызығы 3500-3800м-ден бсталады. Қар сызығы климатының құрғақтығына,
таудың орографиясына және күнгей бетінің жазғы жоғары температурасына
байланысты пайда болады. Қар сызығының биіктігі негізінен беткейдің
экспозициясына байланысты.
Қар сызығының биіктігі Тань-Шань тауының Оңтүстік және Солтүстік
беткейлерінде 300-500м тағы бір қыраттығы (Іле Алатауындағы) екі беткейде
қар сызығы бірнеше жүздеген метр төмен немесе жоғары болуы мүнкін.
Мұздықтар биікте орналасса немесе тау шаңындағы мұздар, карсты мұздықтар
деп аталады, ал төменде орналасса оны аңғарлық мұздықтар деп атайды.
Мысалы, Іле Алатауында қар сызығы төменде орналасқан, Орталық мұздықтың
соңында кіші Алматы 3370м биікте жатыр, ал қар сызығы 330м төменде. Іле
Алатауындғы негізгі мұздықты аудандар қыраттардың солтүстік беткейлеріне
орналасқан. Олар Ысты, Талғар , кіші және үлкен Алматы, Түрген өзендерінің
бассейнінде орналасқан.Мұнда 194 мұздық бар оның 60-ы Талғар өзенінің
бассейінде.Ең ірі мұздықтар Дмитрев мұздығы (6,6км), Конституция мұздығы
(5,1км) бұл мұздықтың Талғардың сол саласы бастауын алады. Іле Алатауының
оңтүстік беткейіндегі мұздықтар ауданы 1872км.
Шілік өзенінің бассейінде негізгі мұздықтар орналасқан, олар солтүстік
Тань-Шаньның негізгі мұздықтары болып табылады: Корженевск мұздығы (12км),
Богатырь (8 км –ден астам ), Жаңғырық (8 км-ге жуық). Оңтүстік Алтайдың
Қазақстандағы бассейнінде 309 мұздық бар, оның ауданы 207 км, Жоңғар
Алатауында 1120 км ауданы қамтитын 814 мұздық Сауыр-Тарбағатайда (Сауырдағы
Мұзтауда ) 18 үлкен емес 15 км-ды қамтитын аңғарлық мұздықтар бар.
Тань-Шань мен Жоңғар Алатауында карсты және қазаншұңқыр мұздықтары
бар. Көпжылдық тоңдарда негізінен орташа жылжық температурада 00 –тан төмен
аудандарда кездеседі. Таудың қоңыржай ендіктеріндегі таудың 3200-3400
биіктігінде және одан да биікте кездеседі. Қазақстанның тауларындағы және
ТМД елдерінің Шығыс бөліктерінде ертедегі мұздану дәуірінің қалдықтары
кездесіп отырады.Бұрғылау бақылаудың нәтижесі көп жылдық тоңдардың үлкен
тереңдікте орналасқанын көрсетеді. Мысалы: Якутияда тереңдік 400м-ге жетсе,
Тань-Шань тауында 80 м-ге жетеді. Өзендер Солтүстіктен оңтүстікке қарай
өзен торлары азаяды. Өзендердің көпшілігі орманды дала зоналарында
орналасқан. Себебі, мұнда атмосфералық жауын- шашын көп түседі. Мысалы,
дала зонасындағы өзен торларының қалыңдығы 4-6 км әр 100 км территорияға,
шөлейт зонасында 100 км жерге 2-4 км, ал шөлді аудандарда 100 км
территорияға, жер 0,5 км-ден келеді. Сырдария және Шу өзендерінің
аңғарларында өзен жарларының қалыңдығы 100 км жерге 2-3 км.
Жоңғар Алатауында өзен жарларының қалыңдығы тау алды жазықтарында 2-4
км, орта таулы аудандарда 100 км жерде 12-16 км-ге жетеді. Қазақстандағы
өзендер төмендегідей бассейндерге бөлінеді.
1. Солтүстік мұзды мұхиты бассейні. Бұл бассейнге Ертіс өзені Тобыл
және Есіл салаларымен, Үлбі, Бұқтырма, Күршім және Ертістің
салалары жатады, олар өзенің бастауын Алтай тауынан алады
және Ертіс өзеніне жатпайтын Сілеті, Шідерті және т.б. жатады;
2. Каспий теңізі бассейні. Оған Ақжайық өзені жатады. Оның
салалары: Ембі үстіртінен ағатын кіші өзендер.
3. Арал теңізі бассейні. Оған Оңтүстік Қазақстанның оңтүстігінің
өзендері жатады. Сырдария өзені оның салалары Арыс жатады. Арал
маңындағы көлдерге құятын кішігірім өзендер бар. Олар: Шу,
Сарысу; Торғай, және Ырғыз.
4. Балқаш –Алакөл бассейні. Оған оңтүстік шығыс Қазақстанның өзендері
кіреді: ІЛЕ, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Тентек және Көксу т.б.
Олар бастауын орталық және солтүстік Тянь-Шаньнан және Жоңғар
Алатауынан алады.
5. Теңіз Қарасор көлдері бассейніне оған орталық Қазақстанның өзендері
жатады. Теңіз көліне Көк, Нұра өзендері салаларымен Талды өзені және
майда өзендер жатады. Қазақстанның жазықты таулы өзендері қоректену
типіне байланысты екіге бөлінеді: 1. Қарлы жаңбырлы;
2 .Қармен.
Қармен жаңбырмен қоректенетін өзендерге орманды дала және дала
зонасындағы өзендер кіреді. Дала және шөл зоналарының өзендері
қоректенудің бірнеше типіне жатады. Бірақ негізгісі қармен қоректенеді.
Қоректенудің 80%-і қар суы болса , қалғаны аралас қоректенеді. Аралас
қоректенетін өзендерге Ембі, Орал, Сағыз, Торғай және т,б, жатады. Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы , Сауыр-Тарбағатай және Алтай тауларының өзендері қар
және мұздықпен қоректенеді.Олар жаңбыр мен грунт суларымен де
қоректенеді.Қар мұздықпен қоректенетін өзендер Қазақстанның биік
тауларындағы өзендер.Іле өзені салаларымен (Шілік, Шарын, Ыстық, Қаскелең,
Қаратал, Лепсі)өзендері жатады.
Тауларда қарлардың еруінен, желдің әсерінен үлкен селдер жүреді.
Қазақстандағы қауіпті аймаққа Іле Алатауының солтүстік беткейі жатады. Бұл
өңірге осы кезге дейін Кіші Алматы және Қаскелен өзендері аңғарында 1927
жылы болған селдің іздері байқалады. 1963 жылы 7 шілде күні Ыстық өзенінің
аңғарында да сел болған.
Қазір Алматыны қауіпсіздендіру үшін Кіші Алматы өзенінің бойына 112
метрлік бөген салынған.
Өзендерді шаруашылықта қолдану өте тиімді. Қазақстан территориясындағы
өзендерді егіндіктерді суғару, электроэнергиясын өндіру, жолаушыларды
тасымалдау және жүк тасымалдау үшін қолданады. Ақжайық өзенінде 1939 жылы
Орал-Көшім каналы салынып, ол 1млн. гектар жерді суландырды. Қазазстанның
ірі тау өзендеріне электростанциялар -Өскемен мен Бұқтырма СЭС Ертіс
өзенінде, Үлбі өзенінде Үлбі СЭС салынған. Іле өзенінде Қапшағай СЭС жұмыс
істейді.
Қазақстандағы Сырдария, Ертіс, Ақжайық, Іле өзендерінде кеме қатынасы
жұмыс істейді. Іле өзендер балыққа бай.
Көлдері.
Қазақстан көлдерге өте бай. Ірі көлдерге Каспий, Арал теңіздері,
Балқаш, Алакөл және т.б. жатады. Ұсақ көлдер саны бірнеше мың. Религті
және қалдықты көлдерге Каспий маңы және Тұран ойпатының көлдері жатады.
Балқаш –Алакөл тобы, Каспий Арал теңіздері сияқты типтік реликті көлге
жатады.
Текникалық көлдерге оңтүстік Шығыс Қазақстанмен ұсақ шоқылы
аудандардардағы көлдер кіреді. Олар Зайсаң, Қарасор, Марқакөл, Теңіз
Қоржалжын көлдері.
Мұздықты көлдер биік таулы аудандарда кездеседі. Олар ежелгі
және қәзіргі мұзданудың әсерінен пайда болған.Негізгілері үлкен Алматы
және жасыл көл. Олар Іле Алатауының солтүстік беткейінде және Жоңғар
Алатауында.
Батыс Сібір ойпатының шеткі Қазақстан территориясы бөлігінде көптеген
ұсақ суффозионды көлдер бар. Үстірт пен Бетпақдалада дефляционды көлдер.
Оңтүстік Батыс Тань-Шаньда және биік таулы аудандарда үлкен емес карсты
көлдер кездеседі.
Жазықты аудандардағы көлдер –Қазақстанның территориясында көлемі
бірнеше шаршы шақырымға жететін жазықтағы көлдер саны өте көп.
Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі Есіл өзенінің батыс бөлігінде тұрақты
тұщы көлдер, ал шығысында тұзды көлдер тараған. Не үшін бір территорияда
көлдердің суының құрамы (хлорлы, магнезиалды,сульфатты) әртүрлі болып
келеді.Оның басты себебі таудың орналасуы жүйесіне және беті ашық немесе
жауын-шашынның орналасуына байланысты болады.
Каспий маңы ойпатындағы көлдер тұзды көлдерге жатады. Бұл
территориядағы көлдердің ұзындығы 5-6 км-ден аспайды. Осы көлдердің
бөлігінен ас тұзы мен глаубер тұздарын өндіреді.
Орал мен Ембі өзендерінің аралығында сор көлдер көп орналасқан. Соның
ішіндегі ең үлкен көл Шалқар. Ауданы 190км, суы тұзды.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен Торғай ойысының территориясында дала және тау
көлдері кездеседі. Олар ауданы үлкен емес, тереңдігі де терең болмайды.
Қапа көлі мен Желубай көлдері дала көліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан елінің физикалық геогафиясын оқып үйренгенде 1991 жылдан
бастап, өз алдына көк байрақ туын көтерген егеменді ел болғанын барша жұрт
біледі. Біздің республика территориясы жағынан әлемдегі 10 мемлекеттің 9-шы
болып есептелінеді, яғни Ресей 17,3 млн. км2 ; Қытай 9,6 млн.км2 ; АҚШ 3,2
млн.км2 ; Аргентина 2 млн 760 мың км2; Қазақстан 2 млн 717,3 мың км2. Судан
2,5 млн. км2-ге бөлініп дүние жүзінде жерге бай мемлекет болып
есептелінеді.
Қазақстан территориясына Еуропаның шығыс бөлігіннен жалпы сырттың
Оңтүстік бөлігі, орыс жазығының Азияға дейінгі немесе Мұалжар тауларымен
Жем өзеніне дейінгі жерлері кіреді. Ал, Азия матергінің Солтүстік таман
жерлері немесе Солтүстік батыс бөлігі еніп жатыр. Қазақстан Республикасының
жер көлемі Африкадағы көптенген мемлекеттердің жер көлемінен әлде қайда
артық. Әрине, мұндай үлкен елдің табиғат жағдайларының алуан түрлі болуы
заңды құбылыс. Көптеген мысалдарды келтіруге болады. Қазақстанның мыңдаған
километр шекарасы бар соның ішінде Солтүстігінде орманды дала алқабы сонау
Алтай тауларына дейін сыңсып жатыр. Әр кездерде орман даламен алмасып
отырғандықтан оны біз орманды дала зонасы деп білеміз. Орманды далада
тұрған халыққа қарағайлы шыршалы орманның шайыр аңқыған ауасы да, қайың
тоғайы мен көктерек орманы да адамды баурап шақырып тұрғандай.
Даламыздың ұшы – қиыры жоқ. Созылып жатқан шексіз – шетсіз жазық
жерлері мен шоқы- шоқы қырқалы төбелі жазықтар, теп – тегіс көкжиек
сызығы, сирек кездесетін өзен аңғарлары туған анаңдай қол бұлғап тұрған
тәрізді. Жазда даланың көп жерінде алтын дәнді бидай телегей – теңіз болып
шалқыса, қыста оны көзге шағылысатын аппақ қар басып жатады.
Бізде шөлдер де көп. Онда адамның айналасын құм немесе қорым тастар,ал
кейде шыжыған күн көзінен быт-шыт болып жарылып кеткен беті тегіс саз
немесе тақыр алаңдар алып жатады. Шөлде аздаған өзендер мен қолдан
жасалған қаналдардың баға жетпес ылғалы ғана құнарсыз жерлерді
ажарландырып, оларды жазира айналдырады. Шөлдерде түйемен жол жүріп сапар
шеге қалсаң онда ерекше сағымдар пайда болады, сондықтан сағымнан сақ болу
керек.
Қазақстанның таулары зәуліз биік, әрі сәулетті келеді. Батыс Тянь-Шань
тауының Қытай,Қазақстан, Қырғызстан шекарасы болып есептелінетін нүктеде
ең биік шың 6995 метр келетін Хан –тәңірі орналасқан. Тауларда тұратын
жұртқа кейде жал-жал өркештері мен шыңдарын мәңгі қар басқан асқар
жоталар көрінісі, таулардағы көкорай шалғындар, ағыны қатып сарқыраған су
тілімдеген терең әрі тар аңғарлар тау баурайындағы қалың ормандар,
тастақты жерлердегі шағын егістік жерлер өз болмысымен көз тартады.
2. Қазақстанның физикалық географиясы
Физикалық география ғылыми жердің географиялық қабығының әр түрлі
бөлімдерге -өлі (тау жыныстары, су, ауа) және тірі (өсімдік, жануарлар
дүниесі) табиғаттан пайда болған күрделі топырақ та әлгі екеуінің
қатысуымен түзіледі.
Тау жыныстары мен олардың бетінің бедері, су, ауа, өсімдік жануарлар
дүниесі және топырақ табиғат компоненттері бәрі бір-бірімен тоғысады және
бірінің ішіне бірі еніп, мысалы, су мен ауа литосфера бөлшектері (тозаң
түрінде ) мен су (бу түрінде ) атмосфераға араласады, өсімдіктер мен
жануарлар организмдері Жердің бетінде, топырақ пен грунтта (топырақ
астындағы жыныста ), гидросфера, атмосфераның төменгі қабаттарында
тіршілік етеді. Табиғат компоненттері бір-бірімен ұштаса отырып,
бедері әр түрлі комплекстер түзеді. Сөйтіп, әрбір жер үлкенді-кішілі
территорияны қамтитын табиғат компоненттерінің белгілі бір комплексі болып
табылады. Сондықтан да оларды территориялық табиғат комплекстері
(қысқаша ТТК) немесе л а н д ш а ф т а р деп атайды. Мысалы,
Қазақстанның орманды-дала жазығы мен төбелі-қырқалы жерлер, даланың таулы,
төбелі, ойпатты жерлері, шөлейт пен шөлде нақ осылай болып келеді.
Осылардың территориялық табиғат комплекстері (ландшафтары)бар. Күн
энергиясының (жылу мен жарық ), сондай-ақ біздің планетамыздың ішкі
энергияның жерімен географиялық қабықтың барлық табиғат компоненттері бір-
бірімен тығыз байланыста және бір-біріне әсер етіп отырады. Егер олардың
бірі өзгерсе, басқалары да міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Мәселен,
атмосфера (климат) қабаттарының қатты құрғап кетуі ылғалды азайтып
жібереді. Мұның өзі өсімдіктің және сонымен байланысты жануарлар
дүниесінің, топырақтың өзгеруіне әкеп соғады. Адамның шаруашылық қызметі
табиғат комплектеріне ежелден өзгеріс енгізіп келеді. Оның әсері әсіресе,
өнеркәсіп пен техника дамыған сайын күшейіп отыр. Ағашты кесу, жер жырту,
өзендерге плотина салу, қолдан бөлгендер жасау, ағаш отырғызу, жерді
милиорациялау және басқа да толып жатқан шаралар көптеген табиғат
компоненттерінің сипаты мен сыртқы бейнесін қатты өзгертіп жібереді.
Табиғат компоненттері және олардың арасындағы өзара байланыс
территориялық табиғат комплектерінің сипатын анықтайды. Еліміздің халық
шаруашылығы үшін өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, транспортты дамыту үшін
мұның зор маңызыбар. Территориялық табиғат комплекстері территорияны
шаруашылық тұрғыда игеру кезінде міндетті түрде есепке алынады. Мұның не
үшін табиғаттың жеке компоненттерін, олардың арасындағы байланыстарды және
сол байланыстардан құралатын территориялық табиғат комплекстерін тыңғылықты
зерттеу керек. Сонымен физикалық география біздің еліміздің табиғат
жағдайларын жек компоненттері жағынан да, территориялық табиғат
комлекстері жағынан да зерттейді.
3. Табиғи ресурстары
Адам тіршілігінде пайдаланып жүрген және болашақта пайдаланатын табиғат
байлығының барлық түрін табиғат ресусы немесе табиғи ресурс деп аталады.
Олар сан алуан. Пайдалы қазбаларға толы жер қойнауы, су энергиясының
аздаған қоры бар өзендері, топырақты, далалы жерлердегі және тау
бөктеріндегі шалғындар, аңдар, құстар, балықтар – мұның бәрі табиғи
ресустар. Бұлардың кейбіреуінің қоры жөнінен мыса;ы, темір вольфрамнан
Қазақстан алдыңғы елдер қатарына саналады. Біздің халқымыздың әрбір ұрпағы
келесі ұрпақтың осы ресурстардан тапшылық көрмеуі үшін табиғат байлықтарын
сақтап, молайтып отырады, әйтпесе ресурстардың кейбір түрлері мысалы;
металл, рудалар, тас көмір, мұнай, жанар газ түгел таусылып қалуы мүмкін.
Мұндай ресурстар қалпына келмейді.
Шаруашылық дұрыс пайдаланса, ресурстардың басқа түрлерін қалпына
келтіруге, тіпті көбейтуге де болады. Олар орман, шалғын, кәсіпшілік және
басқа да барлық жануарлар. Ғылым мен техниканың қазіргі дамуы жағдайында
бұл ресурстарды оған көбінесе қайтадан қалпына келтVре алады. Бұлар
қайтадан қалпына келетін ресурстар. Табиғат адам шаруашылық мақсатын барған
сайын көбірек пайдаланып отырған сарқылмас ресурстар да бар. Ол теңіз
толысулары мен ағыстарының, желдің, күннің, жердің ішкі жылуының энергиясы.
І – Бөлім. ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫМЕН ОНЫҢ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
Қазақстан жерінің жер бедері мен гелогиялық құрылысының әр
түрлілігі оынң жер қойнауында көптеген пайдалы қазбалардың болуына себеп
болған. Пайдалы қазбалардың түрлері мен таралуы олардың жату жағдайы
сол жердің геологиясы мен жер бедеріне тығыз байланысты. Руда қазбалары
әдетте таулы аудандарға әсіресе ертедегі тау түзілу процесінде
пайда болған тауларға тән. Рудадан алынатын метеллдар ауыр
элементтер болғандықтан жер қойнауының терең жерлері, әсіресе магма
жыныстарының құрамында жатады. Магма жыныстары тау жасалу кезінде
тектоникалық жарықтар бойымен көтерілген де тау мүжілуінен барып жер бетіне
жақындаған кейде, тіпті жер бетіне шығып та жатады. Руда қазбаларына темір:
темір металдары әр түрлерді игереді, олардың мол қоры бізде Алтай, орталық
Қазақстанның ұсақ шоқылы тауларында Мұғалжарда, Жоңғар Алатауында және
Қазақстанның басқа да көптеген кен орны жоғарғы палеозойда пайда
болған, сондықтан бұл қазбалардың кен орны сол дәуірдің жыныстарына
байланысты.
Қазақстанның территорисында пайда қазбалардың таралуы
мынадай: Темір – таяу уақытқа дейін Қазақстан темірге кедей болып
келген. Бірақ кейінгі жылдардағы зерттеулер бойынша Қостанай
облысының территорисында темір рудасының өте мол қорының барлығы
анықталды. Темірдің ТМД елдері бойынша ең ірі кен орны – Қазақстандағы
Қостанай бассеині ол темір қоры жөнінен Курск-магнит
аномалиясынан асып түседі. Бұл бассеиннің ірі кен орындары
Лисаковск және СоколовСарыбай. Мұндағы руда өзінің
құрамы жағынан Оңтүстік Урал рудаларына ұқсас, онда 40-45% таза
темір бар. Мұнымен қатар мұндағы жер бетіне жатады, сондықтан оны ашық
әдіспен өндіреді. Темір кені, сонымен қатар Атасу өзенінің бассеинінде,
Қарқаралы тауларында (Кентөбе) және тағы басқа жерлерде кездеседі. Марганец
рудасы көбіне рудасының кен орындарымен іргелес (Атасу) кездеседі.
Марганецтің ірі кен орындарына Орталық Қазақстандағы Жезді, Қаражал және
Маңғыстау жатады.
Хромит –хромиттің ең ірі кені Мұғалжар тауларында, Қазақстан хромит
қоры жағынан ТМД – де жетекші орын алады.
Мыс шығатын ең ірі кен орындары қазақтың қатпарлы өлкесінде орналасқан,
олар Жезқазған өңірінің мыс қоры Бозшакөлде, Жезқазған өзінің мыс қоры
жағынан ТМД елдерінде жетекші орын алады.
Полиметалл қоры жағынан Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші орын
алады. Полиметалл рудалары құрамында қорғасын, мырыш, мыс және т.б. түсті
металдар кездеседі. Полиметалл рудаларының ең ірі кен орындары кенді
Алтайда орналасқан. Олар: Лениногорск, Зырянды, Белоусовскіде т.б. олардан
біраз кішіріек кен орындары: Жоңғар Алатауындағы Текелі, Қаратаудағы Ащысай
мен Мырғалымсайда орналасқан.
Алтын – Қазақстанның ішіндегі ең маңызды – Алтайдағы Үлбі, Бұқтырма,
Күршім өзендерінің бассеинінде. Солтүстік Қазақстанда – Майқайдың
Жетіқарада бар. Шортанды мен Степнякта көп алтын өндіріледі. Вольфрам
жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орынды алады, ол Қалба жоталарында
кесдеседі.
1. Табиғат зоналары мен ландшафтың көріністері
Қазақстан территориясының геология-геоморфология, климаты мен топырақ-
өсімдік жамылғысының әртүрлілігі оны ландшафт, табиғат топтастығына немесе
ланшафт зоналарына бөледі. Республика территориясы барлығы төрт зонаға
бөлінеді:
1. Қоңыржай белдеудегі орманды дала ландшафт зонасы.
А) оңтүстік орманды дала зонасындағы;
Ә) орманды даланың типтік емес зонасындағы;
1. Қоңыржай белдеудегі дала ланшафт зонасы;
А) оңтүстік дала зонасының батысы;
Ә) оңтүстік дала зонасының шығысы;
2. Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасы.
А) Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасының батысы;
Ә) Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт ландшафт зонасының шығысы;
3. Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасы.
А) Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасының батысы;
Ә) Қоңыржай белдеуіндегі шөл ландшафт зонасының шығысы;
Қазақстанның орманды дала зонасы тегіс жазықты болып келеді. (Батыс
Сібір ойпатының Оңтүстік бөлігі); тек қана орманды дала зоанысынң шеткі
бөлігі Қазақстанның ұсақ шоқысының солтүстік шеткі бөлігімен өтеді.
Қазақстан жерінде орманды дала зонасы үлкен емес, Солтүстік Қазақстан және
Қостанай облыстарының аз бөлігін қамтиды. Ал, Көкшетау облысының үлкен емес
реликті участогы жатады. Негізіг орманды дала зонасы орман және дала
өсідіктерімен ерекшеленді. Бұл зонаның жер бедері терең емес ұсақ
көлдерімен ерекшеленеді. Жалпы ойпат Солтүстікке қарай еңістеу болып
келеді. Осы бағытта абсолюттік биіктік 180 метрден 120 м-ге кемиді.
Орманды дала зонасының жер бедері қазіргі кездегі өзен аңғарларымен
тілімденген. Ең негізгі өзен Есіл өзені болып табылады. Батыс Сібір
ойпатының шөгінділері негізінен полеозойлық және мезозойлық ежелгі
шөгінділер. Қызылжар қаласының 700м тереңдіктегі жатысында кристалды
фундаменттер қалыптасқан. Оның саз қабаттары мен құмдақтары жыныстармен
көмкеріліген.
Климаты.
Орман зонасынан, орманды дала зогасы жылы және құрғақ климатымен
ерекшеленеді. Жауын-шашынның жылдық орташа жиынтығы 250 мм-ден 350-400мм-ге
дейін жетеді. Жазда әсіресе, дәнді дақылдарға зияны мол оңтүстік батыстан
ыстық және құрғақ жел соғады.
Қыс орманды дала зонасындағы ең ұзақ жыл мезгілі. Ол қазан айының
соңынан сәуір айының бас кезіне дейін созылады. Қаңтар айының орташа
температурасы -190С, кейбір жылдар –400С-қа жетеді. Бұл зонада қар
жамылғысы қалың түседі.
Көктем жылдың ең қысқа мерзімі, орта есеппен 1,5 айға созылады.
Температураның тез көтеріліп, қайта түсуімен ерекшеленеді. Көктемде аяздар
болып тұрады, кей кездері ол қарға ұласады. Аяз 15-25 мамырға дейін
созылады. Жаз үш айға созылады. Шлденің орташа температурасы 18-190С. Осы
кезеңде жылдың атмосфералық жауын-шашынның 60%-ы түседі.
Күзде температура төмендейді. Мұнда күз тамыз айының соңында түсіп, екі
айға созылады. Бірінші күзгі суық 15-20 қыркүйек айында болса, кей жылдары
15-30 тамызда басталады.
Ішкі сулары.
Өзендері –орманды дала зоансы Қазақстан территориясындағы бөлігі өзен
торларымен аз тілімденген. Өзендердің басым көпшілігі ұсақ өзендер. Олар
ұсақ көлдерге құяды, кейбіреулері тартылып қалады, ал жазда кеуіп келеді.
Өзендердің 80%-ы қар суымен қоректенсе, қалғандары грунт суымен және жаңбыр
суларымен қоректенеді. Қар қалың түскен жылдары өзен 2-4 м-ге көтеріледі.
Ең ірі өзен Есіл, оңтүстіктен солтүстікке қарай ағады. Ол өзінің бастауын
солтүстік шығыс Қазақтың ұсақ шоқыларынан алады да, Ертіс өзеніне құяды. Ол
қар суымен қоректенеді. Көктемде өзен суы 4 м-ге көтеріледі. Есілде қараша
айының ортасынан бастап көкек айына дейін қатады.
Көлдер олар әр түрлі көлемдегі қазан шұңқұрларда орналасқан. Ірі
Есілдің сол жағалауында Лебянсье,Сиверка, Акуги, ал оң жағалауындағы
Конюховск және Камышлов. Көпшілігі шағын көлдер. Ал, ірі көлдердің
тереңдігі 2-4 м ғана, көлемі 1 км2 жерді камтиды. Жазда суы тартылып көлемі
кішірейеді. Құрамы ащы болып келеды.
Зоналық ландшафтық бөлінуі.
Орманды дала зонасына мынандай кіші топтар бар. Олар:
1. Торғай ландшафтық зонасы.
2. Торғай қақпасы.
3. Батыс Сібір ойпаты.
4. Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік бөлігі.
5. Солтүстік Алтай.
6. Оңтүстік Алтай ландшафты.
7. Солтүстік Батыс Алтай ландшафты.
Оңтүстік орманды дала зонашығы зонаның солтүстік бөлігін қамтиды. Ол
жер асты суына және ішкі суларға бай. Бұл зонаның қайыңды ормандарымен және
орманның сұр топырағымен және қара топырағымен ерекшеленеді.Мұнда қара
топырақтар орта гумусты. Қайыңды ормандар көл маңындағы батпақты
жерлерде көптеп кездеседі.
Типтік емес зонашық Батыс Сібір ойпатының оңтүстік бөлігінде
қамтиды. Зонашық табиғат жағдайына байланысты ерекшеленеді, онда орман және
дала элементтерінің араласып келуі.
Қоңыржай белдеудегі дала ландшафт зонасы. Бұл зона Қазақстан
жерінің 30% -ін алады. Зонаның солтүстік шекарасын анықтау қиын,
себебі қайыңды ормандар дала зонасына ептеп біразы енген. Оңтүстік
шекарасы Орал қаласынан Мұғалжар тауы арқылы Торғай өлкесімен және
Теңіз Қорғалжын көлінің оңтүстігі 50-51 с.е. Мұғалжал және Қазақтың ұсақ
шоқысының зонаға енетін орта бөліктерінде биіктік белдеуліктері
кездеседі. Қазақстан терриориясы бойын ша біркелкі орналаспаған .Олар бір
–бірінен жүздеген километр алшақ жатады немесе кейбір жерде жиі
орналасатындары соншама көл жүйесін құрып тұтасады . Солтүстік
Қазақстанда жалпы аудан 15623 км ² -лік (35%) 21580 көл болса ,Орта және
Оңтүстік Қазақстанда жалпы аудан дары 4658 км ² (10%) 17554 көл бар
.Солтүстік Қазақстанда 100км² -лік территорияға көл айдының 2,61км Орта
және Оңтүстік Қазақстанда алдыңғыға сәйкес 0, 23 және о,35 км –ден
келеді. Ең ірі көлдер республиканың оңтүстік батыс және оңтүстік –шығыс
бөліктерінде орналасқан. ОЛар Орта Қазақстандағы Балхаш пен Теңіз көлдері
.Жоңғар қақпасындағы Алакөл , Сасықкөл, Алтайдағы ,Марқакөл. Көлдер әсіресе
орманды дала және дала зонасының солтүстік бөлігінде сонымен қатар ірі
өзендердің жайылмаларында құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзендердің
атырауларында жиірек орналасқан . Су айдындындарының көпшілігі
борпылдақ кайнозой шөгінділері үстінде ,100м-ден 350м-ге дейінгі
биіктіктерде орналасқан . Көлдердің су жи%алатын н алабы әдетте 10км-ден
320км-ге дейін ал шөлейт және шөл зоналрыда олардың ауданы үлкейеді.
Көлдердің тереңдігі 1м-ден 8-км дейін ауытқып отырады кей жағдайларда
одан да терең болады. Атап айтқанда Алакөлдің тереңдігі 45м ,Үлкен
Шабақты көлінікі 35м , шортандікі 31м ,Марқакөлдікі 27м Балхаштікі 26м
.Көлдердің суының жалпы көл 190км-ден артады. Республика бойынша жалпы
мөлшері 1,66пайыз . Ақтөбе 1748 көл бар
Алматы 9392
Гурьев 2095
Жамбыл 1171
Жезқазған 649
Көкшетау 2116
Қарағанды 1251
Қостанай 7154
Қызылорда 2582
Маңғышлақ 55
Орал 3260
Павлодар 3164
Семей 964
Солтүстік Қазақстан 2490
Талдықорған 1450
Торғай 2410
Целиноград 4256
Шығыс Қазақстан 1004
Шымкент 1049
Ал Карелия және СССР-дің солтүстік батыс бөлігінде 12,6%-ке тең .
Қазақстан СССР-нің көптеген көлдерінің , әсіресе ұсақ көлдерінің
марфометриялық деректері алдағы уқытта әжептеуір өзгерулері мүмкін
.Қазақстан көлдері шығу тегі , ауданы , тереңдігі су режимі және
гидрохим ерекшеліктеріне қарай әр түрлі айырмашылықтар геологиялық
факторлармен ( жаңа
генетикалық топтарға жатады. Қазан шұңқырлардың шығу тегіндегі
Дала зонасына Орал маңы үстірттерінің оңтүстік бөлігі, батыс Сібір
ойпатының оңтүстік-батыс бөлігі, Қазақтың ұсақ шоқысының солтүстік
бөліктері кіреді. Онда өзен топтары мен көл қазаншұңқырлары өте көп.
Климаты
Дала зонасыда орманды даламен салыстырғанда ауа райы жылы, мұнда
атмосфералық жауын-шашын мөлшері азаяды, климаттық континентальдылығы
артады. Дала зонасы құрғақ тез континентальдылығыме ерекшеленеді. Тез
континентальдылық қыстық құрғақ, ал жазғы температураның жоғары болуына
әкеліп соғады және жауын-шашыны аз түседі. Сібір антицилоны күшті әсер
ететін зонаның шығыс бөлігінде континентальдылық арта түседі. Зонада
атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері 200 ден 300 мм-ге дейін.
Максимум,орманды дала зонамен шамалас, жауын-шашынның 60-80% жылы айларда
түседі. Бұл зонада қаңтар айының орташа температурасы-16-190С,кей күндері
температура 500С-қа төмендейді. Жылдық жауын-шашынның 37%-і қыста түседі.
Қар 140-160күн жатады. Мұнда жаз айы өте ыстық болады, орманды далаға
қарағанда жаз ұсаққа созылады. Шілде айының орташа температурасы +180 +
22 0С,кей күндері температура+350 С+400С –қа дейін көтеріледі.Бұл зонада
жаз айларында жауын-шашын жаумайды. Қыркүйек айының екінші жартысынан
бастап күн суиды.
Ішкі сулары
Бұл зонадағы өзен торларының бассейні Ертіс өзені болып табылады,
өзендерінің суы аздығымен ерекшеленеді. Өзендер негізінен қар суымен
қоректенеді. Көп өзендер (Селеті, Шідерті, Түндік және т.б.) Ертіс өзеніне
жетпей Батыс Сібір ойпатындағы кіші көлдерге келіп құяды. Тек үлкен Тобыл
және Есіл өзендерінің сулары жыл он екі ай бойы ағып Ертіс өзініне
құяды. Дала зонасындағы негізгі су артериясы Ертіс өзені, өзен бастауын
Қытайдан алады. Бұл өзеннің бойында Бытырма және Өскемен СЭС –ры жұмыс
істейтін Бұқтырма және Өскемен су қоймалары салынған. Ертістің Павлодар
қаласындағы су шығыны максимум 8000 м3сек, минимум 130м3сек. Өзен 140-
190 күн мұз құрсауында жатады.Көктемде сел 5-8 күн3е созылады. Өзен
суымен 3млн. гектар жерді суландыруға болады. Ертіс-ҚарағаЀды қанлы
қазылған. Қазақстандағы кеме жүзетін бірден-бір өзен. Бұл зонада
көлдердің ауданы 1м2-тан аспайды. Ең ірі көлдер Теңіз, Қоржалжын,
Қарасор, Селеті –Теңіз, Құсмұрын және т.б. , Селеті –Теңіз тұздары мол ,
ауданы 965км2көлдің орташа тереңдігі 1-3м ғана. Теңіз көлі де тереңдігі 2-
4м, ауданы 1500км2 жерді алып жатыр. Көлдердің негізгі қорегі көктемде
еріген қар суы болып табылады. Ал, жазда көлдердің суы
азайып,кейбіреулері тартылып қалады. Жер асты грунт сулары 10-20м
тереңдікте орналасқан көбісі минералданған, Қазақтың ұсақ шоқысында жер
асты сулары тұщы болып келеді.
Зонаның ландшафт бөлінуі
Дала зонасындағы кіші топтар:
1. Жалпы сырт ландшафты;
2. Шығыс Еуропа жазығы;
3. Мұғалжар ландшафты;
4. Тұран ландшафты жазығы;
5. Батыс Қазақстанның ұсақ шоқылы ландшафты;
6. Оңтүстік Алтай;
7. Зайсан қазаншұңқыры ландшафты;
8. Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс ландшафтың түрі.
Дала зонасындағы табиғат жағдайлары солтүстік оңтүстікке қарай
өзгеруіне байланысты екі зонашыққа бөлінеді:
Солтүстік дала зонашығы – Қазақтың ұсақ шоқысның солтүстік бөлігін
қамтиды. Торғай өлкесі және Орал тауының үстіртін (Тобыл бассейін) алып
жатыр. Төмен түскен жазықтар мен шоқылардың аз бөінігін әр түрлі тұзды
топырақтар алып жатыр. Әрбір төмен түскен ойысты жерлер өзінің өсімдік
группаларының әртүрлігімен өзіндік микроландшафтарға бөлінеді. Мұнда
қара топырағы бар солтүстік аудандардағы гумус мөлшері 6 – 10%-ы құрайды.
Зонашықтың оңтүстік бөлігінде топырақ құрамындағы гумус мөлшері 6 %-тен
аспайды, ал жазықты – төбелі жер бедері қалыптасқан жерлерде карбонатты
саздар кездеседі. Оның жағаларында қамыстар өсіп, батпақтар кесдеседі.
Көлдердің айналасын қоршап қалың қамыстар өседі.
Оңтүстік дала зонашығы ауаның жоғары температурасымен ерекшеленеді.
Шілде айының орташа температурасы + 220 С + 230 С солтүстігінің топырағы
қатты құрғақтанып, өсімдіктер дүниесі жазда құрғай бастайды. Даланың
оңтүстік зонашығының топырағы күңгірт қызғылт болып құрамындағы гумустың
мөлшері небәрі 3 – 5%-ті ғана құрайды. Зонашығының батыс бөлігінде
топырақтың құрамында жоғары мөлшерде карбонат қосындысы кездеседі. Орал
өзенінің бассейінде өзіндік еуропа типті ормандар кездеседі.
Қоңыржай белдеуіндегі шөлейт зонасы
Шөлейт зонасындағы ландшафт көріністері:
1. Каспий маңы ойпаты, 2. Тасты Доңызтау ландшафты; 3. Сорлы Доңызтау
ландшафты; 4. Тұран ойпаты; 5. Ұлытау оңтүстік бөлігі; 6. Бетпақдала; 7.
Балқаш алды ұсақ шоқалы ландшафт; 8. Сауыр-Тайбағатай; 9. Зайсан қазан
шұңқыры.
Шөлейт зонасы дала және шөл зоналарының арасындағы өтпелі зонаға
жатады. Ол қазақтың ұсақ шоқысының орталық және оңтүстік бөліктерін, Торғай
өлкесін және Каспий маңы ойпатының солтүстік жартысын құрайды. Зонаның
солтүстік шекарасы 51 с.е. шектесе, оңтүстік шекарасы шөл зонасымен 47-48
с.е. шекетеседі. Шөлейт өтпелі зонасы құрғақ, тез контитентальды климат.
Топырағы ашық қызғылт, сұр топырақ. Гумусқа өте кедей.
Жер бедері.
Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шөлейт зонасының құрамында.
Торғай өлкесінің орталық және оңтүстік бөлігінің орташа биіктігі 50-60м.
Батысқа және шығысқа қарай 150-200м-ге көтеріледі. Онда жоғарғы үштік
дәуірі шөгінділерімен (құмды-сазды) көмкерілген. Шһлейт зонасындағы
қазақтың қатпарлы өлдкесі 350-450м орташа биіктігі қамтиды. Жеке шоқылы
биік таулар (Шыңғыстау, ҚызKлра және т.б.) 800-1000м-ден асады. Олар
граниттен, сланецтен, әктастардан тұрады.
Климаты.
Шөлейт зонасы күн радиациясының көп мөлшерде түсуімен ерекшеленеді.
Зонада жылдың жауын-шашын мөлшері дала зонасымен шектескен жерде 280мм
болса, шөл зонасымен шектесетін ауданда 150мм-ден аспайды. Жаз айларында
немесе жылдың жылы айларында жайын-шашын қысқа қарағанда көп түседі. Оның
көпшілігі мамыр-маусым айларында жауады. Шөлейт зонасында қыс суық болады.
Қаңтар айының орташа температурасы -120 батыс бөлікте, ал шығыста -200 –қа
жетеді. Ал кейбір жылдары температура –400-қа төмендеп немесе 10-150 –қа
жоғарылайды. Қыста жылдық жауын-шашынның 40%-ы ғана түседі. Қардың
көпжылдық орташа қалыңдығы 10-20см. Зонаның батыс бөлігінде қар 60-120 күн
жатса, ал шығыс бөлігінде 180 күнге созылады. Шілде айының орташа
температурасы солтүстік батыста, ал шығыс зонада 18-220С кей жылдары
температура 400-450-қа жетеді.
Ішкі сулары
Өзен торлары аз, суының аздығымен екекшеленеді. Өнендердің көпшілігі
уақытша өзендер тек қана көктемде ағады. Шөлейт зонасының ірі
өзендері Сарысу, Аягөз, Торғай, Ойыл, Орал, және Жем өзендері жатады.
Сарысу өзені бастауын ұсақ шоқылдардан алады. Ол батысқа бағыт алып
одан оңтүстік батысқа ұсақ шоқылардан алады. Өзен 800км ұзындықта
қамтиды. Сарысу қар суымен коректенеді. Өзен Сырдария 50 км жетпей
құрғап кетеді. Ал, Жайық Батыс Қазақстандағы ірі өзен. Каспий маңы
ойпатымен 1000 км-ге созылып ағады. Шөлейт зонасында өзеннің ені 100
м-ге жетеді. Орал қалсынан және төменгі Оралды жайылманың ені 8-10 км-
ге жетеді. Көктемгі су тасқынынан кейін жайылымда қалдықты көлдер
пайда болады. Каспий теңізіне құя беріс жерінде өзен 100 км-ге
жететін атырау жасап құяды. Өзен қар суымен қоректенеді. Өзенде
балықтың 50-ге тарта түрі бар. Негізгілері: сазан, судақ, шортан. Ақ
Жайық өзенінен Орал-Көшім каналы тартылған 400 км. Ол ирригационды бес
жүйемен коректенеді. Жем-Ақ Жайықтан кейінгі екінші орын. Оның
ұзындығы 647 км. Ол бастауын Батыс Мұғалжардан алып, қар суымен
коректенеді. Жем тек көктемде ғана Каспий теңізіне құяды, ал жазда
өзен тартылып құм сіңіп кетеді. Бұл зонадағы ең ірі көл Шалқар-Теңіз
көлі. Ауданы 1800 км жерді алып жатыр. Ол қазір түгелі мен сорға
айналған. Суы ащы ауызсуға жарамсыз болып келеді. Шөлейт зонасының
ең үлкен көлі- Зайсан 383 м-лік биіктіктегі қазаншұңқұрда
орналасқан. Ол ағынды көл, одан Ертіс өзені ағып шығады. Қысқа
Зайсаң мұз қатады. Ал Жайық және Жем өзендері аралығы жер асты
суларының негізгі көзі болып табылады. Артезиан сулары 100-120м
тереңдікте орналасқан.
Топырағы.
Шөлейт зонасының негізгі топырақты жамылғысы ашық-қызғұлт болады.
Ол күңгірт топырақтан айырмашылығы гумус мөлшері 2-3% қана. Зонаның
оңтүстігінде шөлейттің сұр топырағы қалыптасқан.
Қоңыржай белдеудегі шөл зонасы
Шөл ландшафтық зонасы Қазақстан территориясының жазықты бөлігін
алып жатыр. Зона солтүстіктен оңтүстікке қарай 3000 км- ге яғни жалпы
территорияның 47% -ін алып жатыр. Солтүстік шекарасы 47-48 с.е. дейін.Шөл
зонасы:
1. Маңғышлақ сор ландшафты;
2. Үстірт ландшафты;
3. Қызылқұм;
4. Қаратау;
5. Бетпақдала –Мойынқұм;
6. Балқаш маңы;
7. Жоңғар Алатауы;
8. Тянь-Шань биік таулы ландшафты: 8а Іле Алатауы, 8ә Талас
Алатауы, 8Б Өгем Алатауы.
Шөл зонасы өте аз жауын шашын мөлшерімен ерекшеленеді. Ұзақ
аңғарлардағы сулы жерлерде оазисты жерлер кездеседі. Каспий маңы
ойпаты құмдары, Арал маңы және Оңтүстік Балқаш маңы шөлдеріне құмды
өлкелер қалыптасқан. Қазақстанның шөл зонасындағы құмдар материктік,
теңіздік және өзендік болып бөлінеді. Арал маңында ғана материкті,
теңіздік және өзендік құмдарды кездестіруге болады. Өзендік құм Сырдария
маңында қалыптасқан түсі сұр боып келеді.
Жер бедері
Қазақстанның шөлді зонасы бірнеше шөлдерге бөлінеді: құмды, сазды,
тасты, лесті-сазды. Құмды шөл Қазақстанның үлкен бөлігі Каспий маңы
ойпатынан Тянь-Шань және Жоңғар Алатауына дейінгі жерді алып жатыр. Олар
Рын құмды, Арал маңы Қарақұмды, үлкен және кіші Борсық, Мойынқұм,
Сары-есік –атырау, Қызылқұм және т.б.
Барханды құмдар желдің әсерінен пайда болады. Барханды төбешік 1 м
–ден бірнеше метрге дейін көтеріледі. Төбелі құмдар (үлкен Борсық,
Тауқұм) дөңгелек және ұзын кесінді көрініс береді. Оның биіктігі 10 м-ге
дейін жетеді. Құмды шөлдерде өзендердің ескі аңғарларын байқауға
болады. Олар жүздеген километрге созылады.Сырдария өзенінің бассейнінде
(Жаңадария, Кубандария, Іңкәрдария )байқалады.Жаңадарияның құрғақ аңғары
200 км-ге тереңдігі 0,5м-ден 2м-ге дейін, ал ені 30-60м-ге жетеді. Сазды
шөл – Бетпақдала және Үстіртте сазды шөл кездеседі. Сазды жерлер немесе
тақырлар құмды массивтерде кей кездері түгел тобымен кездеседі.Тасты шөлдер
негізінен тау етегіндегі жазықтар негізінен Орталық Қазақстанда.
Климаты
Шөл зонасының жылдық жауын-шашын мөлшері 100-200мм. Жылы күндер
220-240 күн жазы өте ыстық жоғарғы температурада
40-45-қа көтеріледі. Қаңтар айының орташа температурасы-5-15-қа жетеді,
қыста жылдық жауын-шашынның 30-65%-і түседі.
Ішкі сулары
Өзен өзінің бастауын ылғалды биік таулы аудандардан алады. Тек қана
ірі Сырдария, Лепсі, Іле, Қаратал, ғана Арал және Балқаш көлдеріне келіп
құяды. Шу өзені құмға сіңіп кетеді. Сырдария бастауын Таянь-Шань тауларынан
алады. Қар және мұздың суларымен қоректенеді. Өзенге Қызылорда және Шардара
СЭС-тары салынған. Зонаның көлдері Каспий, Арал, Балқаш. Балқаш көлі құмды
шөлде орналасқан. Ауданы 19 мың км. Батыстан шығысқа қарай 605 м-ге ені 74
км-ге созылып жатыр. Балқашқа бес ірі өзен; Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі және
Аягөз өзендері құяды. Суының 80 %-ін Іле өзені құяды. Көлдің орташа
тереңдігі 27 м. Көлдің батыс бөлігінің суы Іле өзені құйғандықтан тұщы, ал
шығыс бөлігі тұзды болып келеді. Оның суының бір-бірімен араласпауы көлді
енсіз (3м) буғаз бөліп тұр.
Зонаның ландшафтық бөлінуі.
Шөл зонасы екі зонашыққа бөлінеді. 1.Солтүстік 2. Оңтүстік. Солтүстік
зонашық Каспий маңы ойпатының оңтүстігін, Үстірттің солтүстігін, Солтүстік
Арал маңы, Бетпақдала шөлі, оңтүстік Балқаш маңы және Мойымқұм шөлін алып
жатыр. Шілде айының орташа температурасы +23+29 С. Бұл зонашықтың топырағы
сұр тақыр және ерітінді тұзды көк құмды болып келеді. Гумусқа өте (1-1,5 %)
оңтүстік зонашық бұған үстірттің оңтүстігі, Қызылқұм шөлінің оңтүстігі
солтүстүк зонашық айырмашылығы оңтүстікке Жерорта теңіздік климаты әсер
етеді. Шілде айының орташа температурасы +28+31С. Көктемде сел-5-8 күнге
созылады. Өзен суымен 3 млн. гектар жерді суландыруға болады. Ертіс-
Қарағанды каналы қазылған. Қазақстандағы кеме жүзетін бірден-бір өзен. Бұл
зонада көлдердің ауданы 1 км-тан аспайды.ең ірі көлдері Теңіз көлі де
тереңдігі 2-4м ауданы км жерді алып жатыр. Көлдердің негізгі қорегі
көктемде еріген қар суы болып табылады. Ал, жазда көлдердің суы
азайып, кейбіреулері тартылып қалады.
I .2 Табиғат комипоненттеріне сипаттама
Табиғат энергетика базасы күн радиациясы. Қазақстанның
оңтүстігінде күн радиациясы маусым айында 15-18 ккалсм болса, ал
қаңтар айында 4 есе кем түседі. Күн радиациясының жиынтығы Солтүстік
жылдығы 100 ккалсм болса ал оңтүстікте 150 ккалсм –қа жетеді.
Климаты
Қазақстан территориясына жыл бойы үш ауа массалары әсер етеді.
Олар: 1. Артикалық; 2. Полярлы; 3. Тропикалық.
Жас кезеңдерінде Қазақстан мен орта Азияның шекарасынан
континенальды тропикалық (тұран) ауа массалары әсер етеді. Осы кезде
бұлтсыз құрғақ ауа қалыптасады. Түнгі және күндізгі ауа температурасы
20-22- қа айырмашылық жасайды.
Жазғы кезеңдердегі осындай атмосфера тұрақтылығын солтүстік
батыстан, солтүстіктен (полярлы арктикалық) соғатын суық ауа
массалары бұзады. Бұл ауа массалары Қазақстанның жазықты өлкелеріне
емін-еркін енеді. Таулы аудандарда (Алтай , Тянь-Шань және Жоңғар
Алатауы) төменгі температура, жауын- шашын, ал 3000м биіктікте қарлы
боран болады. Кей кездері артикалық ауа массалары әсер еткен кезде
орташа биіктіктегі аңғарларда, тау аралық аңғарларда маусым айында
аяз болады.
Қыс айларында Қазақстан жеріне арктикалық және полярлы ауа
массалары үстемдік етеді. Ондай суық ауа массалары Қазақстан
территориясына Батыс Сібір жері, Орыс жазығы арқылы емін –еркін
енеді. Тау алды жазықтарында әдетте температура –5 тан 15- қа
дейін болады. Орыс жазығынан енетін полярлы континентальды ауа
массалары территорияға жоғары температура, бұлттылық жауын-шашын
алып келеді.
Полярлы, арктикалық ауа массалары Қазақстан территориясына үнемі
әсер етпейді. Бұл ауа массалары әсер ететін орталық, оңтүстік- шығыс
аудандарда Сібір антициклонды айлық аязды күндерді қалыптастырады.
Түнде салқындаған ауа күндіз жақсы қызуы мүмкіндік бермейді. Осындай
күндері тау алды жазықтық зоналарында Жоңғар Алатауы мен Солтүстік
Тянь-Шаньның шеткі қыраттарында төменгі температура (20-30) байқалады.
Қыста Қазақстанның континентальды ауамассалары әсер етеді. Осы
уақытта бұл аймақта аз бұлыттылық, әлсіз Оңтүстік желдер пайда
болады. Тау алды жазықты аңғарларында ауаның температурасы 10-16
жылы болады. Біркездерде арктикалық ауа массаларының әсерінен ауа
суиды. Сол кезде жылы Иран ауамассаларымен кедесіп араласуының
нәтижесінде циклондардың пайда болып, температураның тез өзгеруіне,
бұлтты, жаңбырлы және қарлы күндердің болуына әкеліп соғады.
Қазақстандағы климат түзуші факторларға (географиялық жағдайы мен
атмосфералық циркуляцияның мезгілдік ерекшеліктері) жылудың пайда болуы
территориядағы жер бедерінің қалыптасуы үлкен әсер етеді.
Атмосфералық процесс таулы және жазықтық жерлерде әртүрлі. Тауда
биіктік белдеулеріне байланысты өзіндік ауа режимі географиялық зоналарына
байланысты (шөл орналасады және т.б.) өз климаты болады, ол тек тау
жүйелеріне ғана тән климат.
Атмосфералық процесс таулы жазықтық жерлерде әртүрлі. Таудың биіктік
белдеулеріне байланысты өзіндік ауа режимі және географиялық зоналарына
байланысты (шөл, орманды және т.б.) өз климаты болады, ол тек тау
жүйелеріне ғана тән климат. Жергілікті ауа ағыны жер бедерінен пайда
болады, оны таулы-аңғарлы циркуляция деуге болады. Мысалы, Шілік аңғарында
жазда жел түнде шығыстан соқса, ал күндіз батыстан яғни аңғардан соғады.
Жаз айларында биктік белдеулерде немесе таулы аудандарда күн
радиациясына қарай әр 100м сайын 0,6 –қа температура төмендейді.
Қыс айларында ішкі тау қыраттарында температура 100м сайын 1,33-0,4 –қа
төмендеп отырады.
Қазақстанның таулы аудандарында мамыр айы ең жаңбырлы кезең болып
табылады, жылдық жауын-шашынның 30%-і түседі. Қазақстандағы жергілікті
күшті желдер Сайқын және Ебі аталады. Олар Жоңғар қақпасынан соғады.
Жылдамдығы 10-15мсек. Сайқын-суық жел, ал Ебі жел болып табылады. 0
Қазақстандағы ең суық кезең қаңтар айы болып табылады. Қазақстанның
Солтүстік шеткі аймақтарына қаңтар айының орташа температурасы –190, ал
оңтүстікте небәрі –1,50, Қызылжарда –190 , Астанада –17,70, Оралда –140 ,
Атырауда –10,40 , Таразда –5,10, Шымкентте 4,30.
Қазақстанның солтүстік аудандарында шілде айының орташа температурасы
19-200 болса, оңтүстік аудандарында 25-270-қа жетеді. Қызылжарда 19,10,
Астанда 20,40, Оралда 230, Атырауда 25,40, Шымкентте 260.
Орташа жылдық жауын-шашын жиынтығы жазық аудандарда 100мм-ден 300мм-ге
дейін, ал таулы аудандарда 300мм-ден 800мм-ге дейін.
Орташа дала және дала зоналарында жылдық жайын-шашын жылдамдығы 250-
300мм болса, орталық аудандарда 200м-ден 270мм-ге жетеді, ал Балқаш маңы,
Арал маңы шөлдерінде 100мм-ден көп түспейді.
Атмосфералық жауын-шашын жиынтығы Батыстан Шығысқа қарай
(континентальды климаттың осы бағытта артуына байланысты) төмендейді.
Жылдық жауын-шашын Ақтөбеде 275мм, Торғайда 213мм, Аягөзде 191мм.
Биіктікте белдеулі аудандардағы тау алды жазықтарында жауын-шашын
жиынтығы 200-300мм, ал орта таулы дала зоналарында 300-450мм, орта таулы
орманда 450-600мм, биік таулы шалғынды дала зонасында 500-700мм, қазіріг
мұздықты өңірде жауын-шашын мөлшері 700-800мм-ге дейін жетеді. Суық
кездерде жауын-шашын аз түседі. Қыста территорияға түсетін жылдық жауын-
шашынның 35-40%-і ғана түседі.
Сулары.
Мұздықтар мен көпжылдық тоңдар биік таулы аудандарда Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань тауларында, яғни 3400-4000м биіктікті және одан да
биіктікті қамтитын тауларда кездеседі. Төменгі жлдық орташа температура
жылдық түскен қарды еріте алмау себебінен ол қар және мұз түрінде
сақталады. Ауа массаларының көктемгі және жазғы циркуляциясының әсерінен
таудағы қарлар ериді.
Батыс және Солтүстік Батыстан Атлант және Солтүстік Мұзды мұхитынан
соққан желдер биік таулы аудандарда қар түсіреді. Қар мен мұздықтар тау
алды жазықты аудандардағы ауыл шаруашылығы үшін маңызы үлкен. Олар өзендер
мен шөлдер негізгі қоректену көзі болып табылады. Қарлар мен мұздықтар жаз
айларында ериді, сол кезде суға деген сұраныс көбейеді.
Қар сызығы және мұздық. Қазақстан тауларында, әсіресе Тянь-Шань тауында
қар сызығы 3500-3800м-ден бсталады. Қар сызығы климатының құрғақтығына,
таудың орографиясына және күнгей бетінің жазғы жоғары температурасына
байланысты пайда болады. Қар сызығының биіктігі негізінен беткейдің
экспозициясына байланысты.
Қар сызығының биіктігі Тань-Шань тауының Оңтүстік және Солтүстік
беткейлерінде 300-500м тағы бір қыраттығы (Іле Алатауындағы) екі беткейде
қар сызығы бірнеше жүздеген метр төмен немесе жоғары болуы мүнкін.
Мұздықтар биікте орналасса немесе тау шаңындағы мұздар, карсты мұздықтар
деп аталады, ал төменде орналасса оны аңғарлық мұздықтар деп атайды.
Мысалы, Іле Алатауында қар сызығы төменде орналасқан, Орталық мұздықтың
соңында кіші Алматы 3370м биікте жатыр, ал қар сызығы 330м төменде. Іле
Алатауындғы негізгі мұздықты аудандар қыраттардың солтүстік беткейлеріне
орналасқан. Олар Ысты, Талғар , кіші және үлкен Алматы, Түрген өзендерінің
бассейнінде орналасқан.Мұнда 194 мұздық бар оның 60-ы Талғар өзенінің
бассейінде.Ең ірі мұздықтар Дмитрев мұздығы (6,6км), Конституция мұздығы
(5,1км) бұл мұздықтың Талғардың сол саласы бастауын алады. Іле Алатауының
оңтүстік беткейіндегі мұздықтар ауданы 1872км.
Шілік өзенінің бассейінде негізгі мұздықтар орналасқан, олар солтүстік
Тань-Шаньның негізгі мұздықтары болып табылады: Корженевск мұздығы (12км),
Богатырь (8 км –ден астам ), Жаңғырық (8 км-ге жуық). Оңтүстік Алтайдың
Қазақстандағы бассейнінде 309 мұздық бар, оның ауданы 207 км, Жоңғар
Алатауында 1120 км ауданы қамтитын 814 мұздық Сауыр-Тарбағатайда (Сауырдағы
Мұзтауда ) 18 үлкен емес 15 км-ды қамтитын аңғарлық мұздықтар бар.
Тань-Шань мен Жоңғар Алатауында карсты және қазаншұңқыр мұздықтары
бар. Көпжылдық тоңдарда негізінен орташа жылжық температурада 00 –тан төмен
аудандарда кездеседі. Таудың қоңыржай ендіктеріндегі таудың 3200-3400
биіктігінде және одан да биікте кездеседі. Қазақстанның тауларындағы және
ТМД елдерінің Шығыс бөліктерінде ертедегі мұздану дәуірінің қалдықтары
кездесіп отырады.Бұрғылау бақылаудың нәтижесі көп жылдық тоңдардың үлкен
тереңдікте орналасқанын көрсетеді. Мысалы: Якутияда тереңдік 400м-ге жетсе,
Тань-Шань тауында 80 м-ге жетеді. Өзендер Солтүстіктен оңтүстікке қарай
өзен торлары азаяды. Өзендердің көпшілігі орманды дала зоналарында
орналасқан. Себебі, мұнда атмосфералық жауын- шашын көп түседі. Мысалы,
дала зонасындағы өзен торларының қалыңдығы 4-6 км әр 100 км территорияға,
шөлейт зонасында 100 км жерге 2-4 км, ал шөлді аудандарда 100 км
территорияға, жер 0,5 км-ден келеді. Сырдария және Шу өзендерінің
аңғарларында өзен жарларының қалыңдығы 100 км жерге 2-3 км.
Жоңғар Алатауында өзен жарларының қалыңдығы тау алды жазықтарында 2-4
км, орта таулы аудандарда 100 км жерде 12-16 км-ге жетеді. Қазақстандағы
өзендер төмендегідей бассейндерге бөлінеді.
1. Солтүстік мұзды мұхиты бассейні. Бұл бассейнге Ертіс өзені Тобыл
және Есіл салаларымен, Үлбі, Бұқтырма, Күршім және Ертістің
салалары жатады, олар өзенің бастауын Алтай тауынан алады
және Ертіс өзеніне жатпайтын Сілеті, Шідерті және т.б. жатады;
2. Каспий теңізі бассейні. Оған Ақжайық өзені жатады. Оның
салалары: Ембі үстіртінен ағатын кіші өзендер.
3. Арал теңізі бассейні. Оған Оңтүстік Қазақстанның оңтүстігінің
өзендері жатады. Сырдария өзені оның салалары Арыс жатады. Арал
маңындағы көлдерге құятын кішігірім өзендер бар. Олар: Шу,
Сарысу; Торғай, және Ырғыз.
4. Балқаш –Алакөл бассейні. Оған оңтүстік шығыс Қазақстанның өзендері
кіреді: ІЛЕ, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Тентек және Көксу т.б.
Олар бастауын орталық және солтүстік Тянь-Шаньнан және Жоңғар
Алатауынан алады.
5. Теңіз Қарасор көлдері бассейніне оған орталық Қазақстанның өзендері
жатады. Теңіз көліне Көк, Нұра өзендері салаларымен Талды өзені және
майда өзендер жатады. Қазақстанның жазықты таулы өзендері қоректену
типіне байланысты екіге бөлінеді: 1. Қарлы жаңбырлы;
2 .Қармен.
Қармен жаңбырмен қоректенетін өзендерге орманды дала және дала
зонасындағы өзендер кіреді. Дала және шөл зоналарының өзендері
қоректенудің бірнеше типіне жатады. Бірақ негізгісі қармен қоректенеді.
Қоректенудің 80%-і қар суы болса , қалғаны аралас қоректенеді. Аралас
қоректенетін өзендерге Ембі, Орал, Сағыз, Торғай және т,б, жатады. Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы , Сауыр-Тарбағатай және Алтай тауларының өзендері қар
және мұздықпен қоректенеді.Олар жаңбыр мен грунт суларымен де
қоректенеді.Қар мұздықпен қоректенетін өзендер Қазақстанның биік
тауларындағы өзендер.Іле өзені салаларымен (Шілік, Шарын, Ыстық, Қаскелең,
Қаратал, Лепсі)өзендері жатады.
Тауларда қарлардың еруінен, желдің әсерінен үлкен селдер жүреді.
Қазақстандағы қауіпті аймаққа Іле Алатауының солтүстік беткейі жатады. Бұл
өңірге осы кезге дейін Кіші Алматы және Қаскелен өзендері аңғарында 1927
жылы болған селдің іздері байқалады. 1963 жылы 7 шілде күні Ыстық өзенінің
аңғарында да сел болған.
Қазір Алматыны қауіпсіздендіру үшін Кіші Алматы өзенінің бойына 112
метрлік бөген салынған.
Өзендерді шаруашылықта қолдану өте тиімді. Қазақстан территориясындағы
өзендерді егіндіктерді суғару, электроэнергиясын өндіру, жолаушыларды
тасымалдау және жүк тасымалдау үшін қолданады. Ақжайық өзенінде 1939 жылы
Орал-Көшім каналы салынып, ол 1млн. гектар жерді суландырды. Қазазстанның
ірі тау өзендеріне электростанциялар -Өскемен мен Бұқтырма СЭС Ертіс
өзенінде, Үлбі өзенінде Үлбі СЭС салынған. Іле өзенінде Қапшағай СЭС жұмыс
істейді.
Қазақстандағы Сырдария, Ертіс, Ақжайық, Іле өзендерінде кеме қатынасы
жұмыс істейді. Іле өзендер балыққа бай.
Көлдері.
Қазақстан көлдерге өте бай. Ірі көлдерге Каспий, Арал теңіздері,
Балқаш, Алакөл және т.б. жатады. Ұсақ көлдер саны бірнеше мың. Религті
және қалдықты көлдерге Каспий маңы және Тұран ойпатының көлдері жатады.
Балқаш –Алакөл тобы, Каспий Арал теңіздері сияқты типтік реликті көлге
жатады.
Текникалық көлдерге оңтүстік Шығыс Қазақстанмен ұсақ шоқылы
аудандардардағы көлдер кіреді. Олар Зайсаң, Қарасор, Марқакөл, Теңіз
Қоржалжын көлдері.
Мұздықты көлдер биік таулы аудандарда кездеседі. Олар ежелгі
және қәзіргі мұзданудың әсерінен пайда болған.Негізгілері үлкен Алматы
және жасыл көл. Олар Іле Алатауының солтүстік беткейінде және Жоңғар
Алатауында.
Батыс Сібір ойпатының шеткі Қазақстан территориясы бөлігінде көптеген
ұсақ суффозионды көлдер бар. Үстірт пен Бетпақдалада дефляционды көлдер.
Оңтүстік Батыс Тань-Шаньда және биік таулы аудандарда үлкен емес карсты
көлдер кездеседі.
Жазықты аудандардағы көлдер –Қазақстанның территориясында көлемі
бірнеше шаршы шақырымға жететін жазықтағы көлдер саны өте көп.
Қазақстанның солтүстік бөлігіндегі Есіл өзенінің батыс бөлігінде тұрақты
тұщы көлдер, ал шығысында тұзды көлдер тараған. Не үшін бір территорияда
көлдердің суының құрамы (хлорлы, магнезиалды,сульфатты) әртүрлі болып
келеді.Оның басты себебі таудың орналасуы жүйесіне және беті ашық немесе
жауын-шашынның орналасуына байланысты болады.
Каспий маңы ойпатындағы көлдер тұзды көлдерге жатады. Бұл
территориядағы көлдердің ұзындығы 5-6 км-ден аспайды. Осы көлдердің
бөлігінен ас тұзы мен глаубер тұздарын өндіреді.
Орал мен Ембі өзендерінің аралығында сор көлдер көп орналасқан. Соның
ішіндегі ең үлкен көл Шалқар. Ауданы 190км, суы тұзды.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен Торғай ойысының территориясында дала және тау
көлдері кездеседі. Олар ауданы үлкен емес, тереңдігі де терең болмайды.
Қапа көлі мен Желубай көлдері дала көліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz