Кәсіпорынның айналым капиталының мазмұнының теориялық аспектілері
Кіріспе
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мазмұнының теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру
1.2 Айналым капиталы мен кәсіпорын құнының арасындағы байланыс
1.3 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
2 Кәсіпорын капиталының құнын қалыптастыру және бағалау әдістерін талдау
2.1 Кәсіпорынның айналым капиталын талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметінің имитациялық моделі және эксперименттік есеп айырысу нәтижесін талдау
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
3 Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптастыруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мазмұнының теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру
1.2 Айналым капиталы мен кәсіпорын құнының арасындағы байланыс
1.3 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
2 Кәсіпорын капиталының құнын қалыптастыру және бағалау әдістерін талдау
2.1 Кәсіпорынның айналым капиталын талдау
2.2 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметінің имитациялық моделі және эксперименттік есеп айырысу нәтижесін талдау
2.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
3 Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптастыруды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыра отырып, ел экономикасының шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші өнеркәсіптерді дамыту жолымен экономика саласын диверсификациялау жолымен тұрақты даму жолына қол жеткізуді көздейді.
Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық саясатының басты мақсаты болып табылады.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыру экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен соның ішінде адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып, экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында “Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегментерде инновациялармен қаныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды” деп атап өтудің маңызы зор.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі керек.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнығуында негізгі капиталдың атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз. Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің экономиклық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады.
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру негізінде жүргізілуі тиіс.
Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық саясатының басты мақсаты болып табылады.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыру экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен соның ішінде адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып, экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында “Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегментерде инновациялармен қаныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды” деп атап өтудің маңызы зор.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі керек.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнығуында негізгі капиталдың атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз. Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің экономиклық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады.
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру негізінде жүргізілуі тиіс.
1. Мадиярова Э.С., Сүйеубаева С.Н. Қаржылық менеджмент: Оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2009. – 262б.
2. Асилова А.С. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2011.-280б.
3. Бигельдиева З.А. Корпаративтік қаржы: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2010.-150б.
4. Омарова А.К. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу : Оқулық. –Алматы: Таугуль-ПРИНТ, 2009.-236 б.
5. Сейткасимов Г., Бекболатулы Ж., Каримжанов С. Банковская система Казахстана: Учебное пособие. -Алматы: Экономика, 2008.-185 с.
6. Нарғозиев І.Ж. Салықтық бақылау: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2009.-336 бет.
7. Ержанов А.К., Айтанаева Ә.К., Жұманова Г.Ш. Басқару есебі : Оқу құралы. –Алматы: 2009.-304 б.
8. Дитрих Вальтер. Жасыл бизнес-Алматы: Экономика, 2011.-270б
9. Жүнісбекова Г.Е. Кәсіпорындағы контроллинг: Оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2010.144 б.
10. Қасенов Қ.Р. Ішкі фирмалық жоспарлау: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2011.-174 б.
11. Балашов А.П. Основы менеджмента: Учеб. пособие. –М.:Вузовский учебник, 2011.-288 с.
12. Алинов М.Ш. Инновационный менеджмент : Учебное пособие. –Алматы: Экономика, 2010.-223 с.
13. Бердалиев К.Б., Сатқалиева Т.С. және т.б. Инновациялық менеджмент: Оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2010.-326 б.
14. Байгісиев М. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. –Алматы: Раритет, 2010.-240 б.
15. Тоқсанбай С. Орысша-қазақша-ағылшынша экономикалық сөздік. –Алматы: Таймас, 2009.-240 б.
16. Сребник Б.В. Рынок ценных бумаг: учебное пособие. –М.: КНОРУС, 2010.-288с.
17. Жоламанова М.Т. Ақша. Несие. Банк: Оқу құралы. –Алматы: Еуразиялық нарық институты, 2011.-353 б.
18. Дуламбаева Р.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2011.-192 б.
19. Сидоренко Е.Н. Модернизация экономики Казахстана: учебное пособие. - Алматы: Қазақ университеті, 2011.-108 с.
20. Практикум по курсу «Государственное регулирование экономики»/ Жатканбаев Е.Б. - Алматы: Қазақ университеті, 2011.-172 с.
21. Серкебаева Р.К. Фондовые рынки и биржевое дело: Учебник. –Алматы: Принт-С, 2011.-395 с.
22. Елемесов Р.Е. и др. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие. –Алматы: Қазақ университеті, 2012.-258 с.
23. Кадерова Н.Н. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу. Оқулық. –Алматы: ТОО Print-S, 2015.-570 б.
24. Кокашева Н.С. Методы стоимостной оценки эффективности инвестиционных проектов // «Банки Казахстана». – 2015, №3. – С.8-17.
25. Омарова З.Е. Концептуальные аспекты финансового менеджмента // Сб. научных трудов – Алматы: Экономика, 2015, Выпуск №1. – С.18-30.
26. Кокашев Н. Айналым капиталының құрылу көздері және есептеу әдістемесі // ІІ-Рысқұлов оқулары: Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2015.
27. Базарбаев Ж. Айналым капиталын қысқа мерзімді қаржыландыру жолдарын жетілдіру//ІІІ-Рысқұлов оқулары: Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2015.
2. Асилова А.С. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2011.-280б.
3. Бигельдиева З.А. Корпаративтік қаржы: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2010.-150б.
4. Омарова А.К. Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу : Оқулық. –Алматы: Таугуль-ПРИНТ, 2009.-236 б.
5. Сейткасимов Г., Бекболатулы Ж., Каримжанов С. Банковская система Казахстана: Учебное пособие. -Алматы: Экономика, 2008.-185 с.
6. Нарғозиев І.Ж. Салықтық бақылау: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2009.-336 бет.
7. Ержанов А.К., Айтанаева Ә.К., Жұманова Г.Ш. Басқару есебі : Оқу құралы. –Алматы: 2009.-304 б.
8. Дитрих Вальтер. Жасыл бизнес-Алматы: Экономика, 2011.-270б
9. Жүнісбекова Г.Е. Кәсіпорындағы контроллинг: Оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2010.144 б.
10. Қасенов Қ.Р. Ішкі фирмалық жоспарлау: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2011.-174 б.
11. Балашов А.П. Основы менеджмента: Учеб. пособие. –М.:Вузовский учебник, 2011.-288 с.
12. Алинов М.Ш. Инновационный менеджмент : Учебное пособие. –Алматы: Экономика, 2010.-223 с.
13. Бердалиев К.Б., Сатқалиева Т.С. және т.б. Инновациялық менеджмент: Оқу құралы. –Алматы: Экономика, 2010.-326 б.
14. Байгісиев М. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. –Алматы: Раритет, 2010.-240 б.
15. Тоқсанбай С. Орысша-қазақша-ағылшынша экономикалық сөздік. –Алматы: Таймас, 2009.-240 б.
16. Сребник Б.В. Рынок ценных бумаг: учебное пособие. –М.: КНОРУС, 2010.-288с.
17. Жоламанова М.Т. Ақша. Несие. Банк: Оқу құралы. –Алматы: Еуразиялық нарық институты, 2011.-353 б.
18. Дуламбаева Р.Т. Кәсіпорын экономикасы: оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2011.-192 б.
19. Сидоренко Е.Н. Модернизация экономики Казахстана: учебное пособие. - Алматы: Қазақ университеті, 2011.-108 с.
20. Практикум по курсу «Государственное регулирование экономики»/ Жатканбаев Е.Б. - Алматы: Қазақ университеті, 2011.-172 с.
21. Серкебаева Р.К. Фондовые рынки и биржевое дело: Учебник. –Алматы: Принт-С, 2011.-395 с.
22. Елемесов Р.Е. и др. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие. –Алматы: Қазақ университеті, 2012.-258 с.
23. Кадерова Н.Н. Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу. Оқулық. –Алматы: ТОО Print-S, 2015.-570 б.
24. Кокашева Н.С. Методы стоимостной оценки эффективности инвестиционных проектов // «Банки Казахстана». – 2015, №3. – С.8-17.
25. Омарова З.Е. Концептуальные аспекты финансового менеджмента // Сб. научных трудов – Алматы: Экономика, 2015, Выпуск №1. – С.18-30.
26. Кокашев Н. Айналым капиталының құрылу көздері және есептеу әдістемесі // ІІ-Рысқұлов оқулары: Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2015.
27. Базарбаев Ж. Айналым капиталын қысқа мерзімді қаржыландыру жолдарын жетілдіру//ІІІ-Рысқұлов оқулары: Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2015.
Кіріспе
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыра отырып, ел экономикасының шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші өнеркәсіптерді дамыту жолымен экономика саласын диверсификациялау жолымен тұрақты даму жолына қол жеткізуді көздейді.
Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық саясатының басты мақсаты болып табылады.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыру экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен соның ішінде адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып, экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында "Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегментерде инновациялармен қаныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды" деп атап өтудің маңызы зор.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі керек.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай - күйінің орнығуында негізгі капиталдың атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз. Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің экономиклық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады.
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру негізінде жүргізілуі тиіс.
Кейінгі кезде еліміздегі өнеркәсіптегі негізгі капиталдардың жағдайына ерекше мән берілуде. Өйткені, оларды пайдалану деңгейі өнеркәсіптің және жалпы халық шаруашылығының даму жағдайына айтарлықтай әсер етеді. Мұнымен қай кезде де кәсіпорындарда негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану мәселесіне үнемі назар аударылатыны түсіндіріледі.
Демек, негізгі капиталды жаңарту бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Оларды өз уақытысында ауыстыру, техникамен жарақтандыру, модернизациялау, реконструкциялау үрдістерін жеделдету үшін инвестициялық және инновациялық ресурстардың қажеттілігі туындайды. Өнеркәсіп кәсіпорындарында жаңа техникаға қажеттіліктің өсуі, әсіресе аграрлық өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға инвестицияның жеткіліксіздігі, кәсіпорынның техникалық базасының төмендігінен және инвестицияның тартымды болмауынан соңғы жылдары өнеркәсіптің өңдеу секторында инвестиция белсенділігі бәсең болып келеді.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты - бүгінгі күнде бәсеке қабілеттілікті көтеруде басты міндет ғылымды көп қажетсінетін отандық өндірісті дамыту, Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі капиталдардың үнемі жаңартып отыру саясатының маңызын ашу.
Ал, оның басты міндеті - осы мәселелердің артықшылықтарын айқындап көрсету болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында кәсіпорында негізгі капиталды пайдаланудың теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу жүргізіле отырып, негізгі капиталдың экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді пайдаланудың ерекшеліктері, кәспорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі капиталды жаңарту құралы, өндіріске иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар төңірегіндегі мәселелер қарастырылады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері, бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары қолданылды.
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мазмұнының теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру
Рыноктық экономика және капиталдың үздіксіз қозғалысы тұрғысынан алсақ, негізгі капитал еңбек құралдарының аммортизациялық, босалқы қорын және олардың құнын көрсетеді.
Дисконттау үдерісінде капиталдың келешек құны оның қазіргі ағымдағы құнына қолданыстағы бағасына әкелінеді. Негізгі капиталды қайта бағалау кезінде дисконт мөлшерлемесі, әдетте, инфляция қарқыны сомасында және негізгі капиталға салынған инвестициялардың пайыздық мөлшерлемесінде анықталады.
Осындай әлеуметтік-экономикалық жағдайда ұдайы өндірістің құлдырауына Қазақстан экономикасындағы дағдарыс құбылыстарының әсері болған инвестициялық белсенділіктің құлдырауы себеп болып табылады. Реформа кезеңінде инвестициялық секторда экономиканың басқа секторларына қарағанда тереңірек құлдырауды байқауға болатын.
Көптеген жылдар бойы инвестициялар тек кәсіпорынның негізгі капиталын жаңартуға ғана емес, айналым капиталын толтыруға да жетпеді.
Қазіргі жағдайда, айналым капиталын дисконттау жүзеге асырылады. Оның дисконтының мөлшерлемесіне айналым капиталының айналысының жылдамдығы зор әсер етеді.
Айналым капиталы үшін дисконт белгілі бір уақыт мерзіміндегі инфляция қарқынының сол мерзімдегі айналым капиталының айналысы жылдамдығының қарым-қатынасына тең.
Біздің ойымызша, кәсіпорынның айналым капиталы экономикалық категория ретінде әр алуан экономикалық қарым-қатынастар мен әр түрлі материалдық емес активтерді құру және қолдану бойынша үдерістегі рыноктық экономиканың шаруашылық субьектілері арасындағы қарым-қатынастарды білдіреді.
Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру және оны қолдану біраз шамада шаруашылықтың осы көрсетілген макроэкономикалық деңгейінде шарттар мен қарым-қатынастарға байланысты.
Мемлекеттің көп қырлы саясаты кәсіпорынның табыстарын алу және оны бөлудің экономикалық шарттарына едәуір әсерін тигізеді және сонымен қатар ол материалдық ресурстар сияқты айналым капиталының элементтерін сатып алу үшін кәсіпорын бөлетін қаражаттардың көлеміне де өз әсерін тигізбей қоймайды.
Салықтың жоғары болуы, қымбат несие, өнімнің бағасының қымбат болуы, табиғи монополиядағы қызмет көрсетудің қымбаттауы кәсіпорынның айналым капиталының элементтерінің қажетті көлемі мен сапасын алуға деген мүмкіндіктерін азайтады.
Кәсіпорын үшін айналым капиталының айналысы едәуір маңызды көрсеткіш және капиталдың тиімді қызмет жасауын бағалау үшін айналым уақыты - авансыланған капитал құнының қозғалысының басталуынан бастап оның ақшалай нысанға қайтып оралу сәтіне дейінгі уақыт - деген ұғымды қолданады.
Ауыспалы айналым және айналым капиталының айналысының ең маңызды ерекшеліктерін баса көрсете отырып, қазіргі кезеңде рыноктық экономиканың пайда болу кезеңінде келесі жағдайларды атап өту керек:
ауыспалы айналым және айналым капиталы айналысының кезеңдері мен функционалды нысандары арасындағы алшақтық;
айналым капиталының айналысында тауарлық нысанның ақшалай нысаннан, айналыс кезеңінің өндіріс кезеңінен басым болуы;
тауар өндірушілер мен сатып алушылар арасындағы делдалдардың көп болуы және айналыс шығындарының шамадан тыс өсуі;
кеңейтілген ұдайы өндірістің ауыспалы айналым мен айналым капиталымен қамтамасыз етілмеуі, көптеген кәсіпорындарда жай немесе тар ауқымды ұдайы өндірістің басым болуы;
кәсіпорында маркетинг пен басқарудың төмен сапасы.
Айналым капиталының элементтерінде айналым капиталын пайдалану үдерісін зерттеу, біздің ойымызша, өндірістік - коммерциялық циклда қолдану тұрғысынан алғанда олардың алдын-ала сыныптамасын жасаудың қажеттілігі байқалады (1-сурет).
Біздің зерттеуімізде айналым капиталын нормаланған және нормаланбаған деп бөлуде өндіріс саласына қатысатын барлық айналым қаражатының нормаланатынын айта кету керек (яғни тиелген тауардан басқалары).
Айналым капиталында нормаланған тыс қажеттіліктерді қазіргі сәтте анықтау мүмкін. Айналым капиталының нормаланбаған атқарымдық түрі тұрақты қозғалыста болады, олар қаржылық циклге қызмет көрсетеді және икемді оңтайландырылған болжамға жатады.
Кәсіпорындардағы дағдарыс жағдайларын шешу олар үшін сыртқы макроэкономикалық шарттармен, Қазақстан экономикасының дағдарыстан шығуымен, инфляцияның төмендеуімен және экономиканың тұрақтануымен байланысты болады.
Төлем қабілетсіздігі проблемасын шешу, табиғи монополиялардың өніміне баға белгіленімін жақсарту, салық мерзімін төмендету кәсіпорындарға пайданы көбейтуге, кеңейтілген ұдайы өндірістің ішкі қайнар көздерінің негізі болып табылатын қорланым қорын құруға мүмкіндік береді. Қорланым қорының қаражаттары жартылай айналым капиталын толтыруға кетеді.
Кәсіпорынның өндіріс қызметінің үдерісінде кәсіпорынның серпінді тепе-теңдігінің ең көрнекі көрінісі ретінде айналым капиталының ұдайы қозғалысы болып отырады.
Бұл жерде кез-келген ауытқу кәсіпорынды дұрыс жолдан тайдырады және тез арада басқару шешімдерін қабылдауды қажетсінеді: қаражат жетіспеген жағдайда несие алу, дайын өнім тұрып қалғанда өткізу саясатын жақсарту, аяқталмаған өндірісте айналым баяуласа, материалдар мен жұмыс күшін басқа жерге ауыстыру қажет.
Сурет 1. Капиталды пайдалану тұрғысынан алғандағы айналым капиталының сыныптамасы
Егер айналым қаражатындағы және материалдық құрылымдағы шаруашылықтың қажеттілігі негізгі өндірістік сипаттамаға тәуелді болса, онда бұл қаражаттардың қалыптасуының қайнар көзінің қаржылық құрылымы негізінен олардың өндіріс үдерісінің жеке кезеңіндегі қозғалысындағы ерекшеліктерге байланысты болады.
Айналым қаражатының ауыспалы айналымының атқарымдық нысаны сияқты айналым қаражатының барлық қаржылық қайнар көзінің құрылуы да ақшалай қаражатқа байланысты. Бірақ меншікті қаражат пен банктік несие арасында тығыз байланыс бар.
Айналым қаражаттарының қалыптасу қайнар көзінің оңтайлы ара қатынасын орнату банк несиесінің экономикалық шекарасы проблемасын шешумен тығыз байланысты.
Несиенің экономикалық шекарасын анықтауда несие салымдарының тиімділігін баса айту өте маңызды, бұл олардың дер кезінде несиені өтеуін қамтамасыз етудің негізгі болып табылады.
1.2 Айналым капиталы мен кәсіпорын құнының арасындағы байланыс
Кәсіпорын құны дегеніміз сатып алушылар кәсіпорынды өз меншігіне алу үшін төлеуге дайын ақша мөлшерінің бағасы. Бұл жерде кәсіпорын құны терминін кәсіпорынның рыноктық құны терминімен шатастырмау керек, ол әрбір сәттегі қор рыногындағы кәсіпорынның акцияларының жалпы курстық құнын көрсетеді.
Компанияның рыноктық құнын бағалау модельінің сыныптамасының тәсілін қарастырар болсақ (2-сурет). Сыныптамага сәйкес, модельді үш негізгі топтарға бөлінеді:
Сурет 2. Кәсіпорын құнының бағасы моделінің сыныптамасы
oo ДСҒ-бағалау (дисконтталған ақша ағыны әдісі), активтердің перспективалық ақшалай ағынының келтірілген құнының есеп айырысуына негізделген бағалау.
oo Салыстырмалы бағалау, компанияның көбісі үшін тән болып табылатын ара қатынастардың орташа мәнін табу базасында бағаланатын компанияға қатысты шешімдерді қабылдау.
oo Опциондық белгіленім теориясының негізінде бағалау.
Көп жағдайда компанияны бағалау аналитикалық-бағалау қызметтерінің ақпараттық құзыреттілігіне байланысты. Ақпараттық қамтамасыз етілуге байланысты белгілі бір әдіс сапалырақ нәтиже береді.
Егерде салыстырмалы әдіс және опциондық баға белгіленген әдісі көбінесе аутсайдерлік ақпаратқа сүйенсе, дисконтталған ақша ағымдары әдісі кәсіпорынның ішкі ақпаратына бағытталған болады, яғни, активтердің құнын нақты бағалауда дәлірек болып табылады.
Есте сақтау керек, бұл әдіс өте нәзік инструмент, ол тек қана нақты, құрылымының детальдық деңгейіндегі ақпаратты қажет етіп қоймай, бағаланатын объектіні алдын-ала талдауды өте мұқият жүргізуді талап етеді. Бұл жерде кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің имитациялық модель базасында алынған тәжірибенің нәтижелері интеграциялануы мүмкін, бұл оның едәуір артықшылығы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау әдіснамасы қаржы-шаруашылық қызметтің перспективалық жоспарын шексіз мерзімге құруды көздемейді.
Сол себепті компанияның күшін бағалау кезінде жоспарлау шеңберінен тыс жатқан оның ары қарай қызмет істеуін біз қалай десек те есепке алатын болдық, мұнда белгілі бір уақыт мерзімінен бастап еркін ақша ағыны өзгермейтін бағамен не болмаса тұрақты болады, не болмаса бірдей қадаммен өсіп отырады.
Зерттеудің алдындағы тұрған мәселелерді шешу үшін біз имитациялық модель әдісін қолданамыз. Кез-келген үдерістің имитациялық моделі көрсеткіштердің соңғы жинағы мен белгілі бір ұғымдар жүйесінің көмегі арқылы үдерістің нақты жүрісін модельдер мен суреттеу.
Имитациялық модельдің негізгі артықшылығы оның имитациялығында (үдерісті ұдайы өндіру қабілеті) және жоспарлау немесе басқарудың нақты үдерісіне сәйкестігінің туралығы болады.
Әдістің басқа да артықшылықтарының ішінен келесілерін айтуға болады. Біріншіден, имитациялық модель кешенді түрде кәсіпорындағы негізгі өзара байланыстардың құрылымын және оның негізгі қаржылық және материалдық ағымдар жүйесін кешенді түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Нәтижесінде имитациялық модельді талдауға қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Екіншіден имитациялық модельді қолдану арқылы кәсіпорынның негізгі ағынының мінезін сипаттауға болады, ал ол қызметтің нәтижелеріне әсер ететін әр түрлі ішкі және сыртқы шарттарға тәуелді.
Үшіншіден, имитациялық модельді әрқашан өзінің мағынасы бойынша серпінді болып келеді. Осыған орай, уақытта объектінің ағымдағы күйін зерттеуге болады.
Сонымен, имитациялық модельдеуді басқа әдістермен салыстырғандағы едәуір артықшылығы - басқарушы параметрлердің ой тізбегінен өткізілген түрленуі арқылы зерттелетін үдерістерге әсер етуінің ең маңызды факторларын анықтау болып табылады.
Біз қолданып отырған бұл зерттеуде FCFF әдісі несие бойынша кәсіпорын есеп айырысуға дейінгі еркін ақша ағымын дисконтталған сомасы бағаланатындығына негізделеді.
Егер де компания капиталын қаржыландыру стратегиясы нақты есепке алынып, несиелік қаржыландырудың мүмкін еместігі ескерілсе, мұндай қаржыландырудың ең жоғарғы ұйғарымды үлесі өте аз болса, несие тарту тек ең соңғы шара ретінде қолданылса, онда компанияны бағалау кезінде ұзақ перспективалардың бүгінгі күн қарыздарын өтеу серпініне сенуге болмайды. Мұнда несие ресурстарының рыноктық құнын алып тастап, операция құнын бағалау тәсілі колданылады.
Операциялық қызметті қаржыландыру үшін тартылған қарыз қаражаттары компанияның құнын жасауға қатысады. Себебі, болжауда есептелген ақша ағымдары шарттасылған, олардың ішінде бағалау сәтінде қабылданған несиелік міндеттемелер де бар.
Біздің зерттеулерімізде өнімнің жеке ассортименттерінің бағасын алу үшін біз сол идеологияны азырақ түзетулер арқылы аламыз.
Олар бүкіл өнімнің ассортименті бойынша жеке өнімдердің арасындағы ақша ағымының компоненттерін бөлуде әдіснамалық қиындықтармен байланысты.
Кәсіпорындардың айналым қаражаттары айналымның барлық сатылары өндірістің материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін қанағаттандыруға, есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым капиталын пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған.
1.3 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор.
Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, сонц анықтап алған жөн.
Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов Кәсіпорын қаржысы (актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор П. А. Русак бұл ғұмыры бойынша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов қаржы жағдай ұғұмын былай түсіндіреді: Қаржылық жағдай - қаржылық ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жинағы.
Профессор И. Т. Балабанов шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу деп жазады.
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды: кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар.
Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
2 Кәсіпорын капиталының құнын қалыптастыру және бағалау әдістерін талдау
2.1 Кәсіпорынның айналым капиталын талдау
Айналым капиталы (айналым қаражаты) - кәсіпорын капиталының өзінің ағымдағы активіне салынған бөлігі. Материалдық - мүліктік белгі бойынша айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын және т.б.), кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған тауар, ақшалай қаражат және есептердегі қаражат енгізіледі.
Айналым қаражаты өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады. Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі негізгі капиталдардың рөлінен өте ерекшеленеді. Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Айналым капиталының (еңбек құрал - жабдығы) мүліктік элементтері әрбір өндірістік циклде тұтынылады. Ол өзінің табиғи нысанын толықтай жоғалтады, сондықтан жасалған өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметің) құнына толықтай енгізіледі. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары сызбада көрсетілген (3-сурет).
Сатып алу
Сату
Тауар
Өндіру
Тауар (ресурстары)
Сурет 3. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары
Капиталдың ауыспалы айналымы: дайындау (сатып алу), өндірістік және өткізу деген үш кезеңді қамтиды.
Кез келген бизнесті бастау үшін қолма - қол ақшаның біраз сомасы қажет, осы сома өндіріске арналған (немесе сатуға арналған тауар) белгіленген ресурстың мөлшеріне айналады.
Айналым капиталы сатып алу нәтижесінде ақшалай нысаннан өндірістік (еңбек заты немесе тауар) нысанға өтеді.
Өндірістік кезеңінде ресурс тауарға, жұмысқа немесе қызметке айналады. Осы сатының нәтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық нысанға өтеді.
Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) және өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түсетін түсімнің (Д') мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда немесе залал) сәйкессіздіктің себебін түсіндіреді.
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары үздіксіз ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың және кредиторлық берешектің ұлғаюына әкеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің, сондай - ақ кассадағы және есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың ұлғаюына себеп болады. Осы операциялар циклі көп есе қайталанады және қорытындысында ақшалай түсім және ақшалай төлем түседі.
Ақшалай қаражаттың айналымы жасалатын уақыт кезеңі өндірістік - коммерциялық циклдің ұзақтығы деп аталады.
Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу және даяр өнім сатудан ақша түсу арасындағы уақыттың бір бөлігінен құралады. Осы циклдің ұзақтығына жеткізушінің кәсіпорынды кредиттеу кезеңі, кәсіпорынның сатып алушыны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр өнім шығару және оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.
Осы тәуекелділікті мысалмен түсіндіреміз. Мысалы: Кәсіпорын лак-бояу шығарады. Шикізат сатып алудан бастап өнім сатуға дейінгі оқиғалар тізбегі төмендегідей болады:
Орау үшін химиялық шикізат пен материал
Сатып алу (кредитке) - 1 қыркүйек
Материалды өндіріске табыс ету - 1 қазан
Жеткізушілермен есеп айырысу - 15 қыркүйек
Даяр өнімді сату (кредитке) - 15 қазан
Сатып алушылардан (дебиторлардан) ақша түсу - 1 қараша
Бұл жағдайда ақша қаражатының айналым кезеңі 1,5 айды құрайды: жеткізушілерге шикізат пен материал үшін ақша төленген 15 қыркүйектен басталады жәнке сатып алушыдан ақша түскен күні, яғни 1 қарашада аяқталады.
Ақшалай қаражаттың айналым кезеңін кәсіпорын балансындағы ақпарат пен кіріс және шығыс жөніндегі есептегі ақпарат бойынша есептеуге болады.
Бұл үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:
1. шикізат пен материал запасының айналымдылығы;
2. кредиторлық берешектің айналымдылығы;
3. даяр өнім запасының айналымдылығы;
4. дебиторлық берешектің айналымдылығы;
5. ақшалай қаражаттың айналым кезеңі (5-т. = 1-т. + 3-т. + 4-т.).
Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс саласында (өндірістік запас, аяқталмаған құрылыс, қоймадағы даяр өнім және т.б.), ал басқа бөлігі - айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз және т.б.) үнемі болады.
Сондықтан кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері өндірістің қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілімен байланысты.
Шаруашылық қызметінің сан алуан түрлерімен айналысатын өндіріс саласы мен айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кәсіпорны айналым капиталын әр түрлі қажет етеді.
Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмұнына және айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістік мөлшеріне, өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай - ақ өнімді сату шикізат пен материал сатып алуға және басқа да факторларға байланысты болады.
Айналым капиталының жіктелімі
Айналым капиталы жоспарлау, есептеу және талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады:
1. өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты - өндірістік айналым қоры (құрал - жабдық) және айналыс қоры (2-кесте);
2. бақылау, жоспарлау және басқару практикасына байланысты - нормаланатын айналым капиталы және нормаланбайтын қарыз капиталы;
3. айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты - меншік айналым капиталы және қарыз айналым капиталы;
4. өтімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты - абсолютті өтімді қаражат, жылдам сатылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым қаражаты;
5. капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты - салу тәуекелі барынша аз айналым капиталы, салу тәуекелі шамалы айналым капиталы, салу тәуекелі орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;
6. материалдық - мүліктік маңызына байланысты - еңбек құралы (шикізат, материал, отын, аяқталмаған өндіріс және т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі ақшалай қаражат пен құрал - жабдық.
Айналым қаражатының өндіріс және айналыс процесінде болатын уақытты жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.
Кесте 1. Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым
қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Өндірістік айналым қоры (өндіріс саласындағы және өндіріс процесіндегі айналым қаражаты)
1.1. Өндірістік запас:
- шикізат;
- негізгі материал;
- сатып алынатын жартылай фабрикат;
- қосалқы материал;
- арзан бағалы және тозғыш зат.
1.2. Өндіріс процесіндегі құрал - жабдық:
- аяқталмаған құрылыс;
- меншікті өндіріс жартылай фабрикат;
- алдағы кезеңнің шығысы.
1 кестенің жалғасы
2. Айналыс қор (айналыстың айналым қаражаты)
2.1. Сатылмаған өнім:
- кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген даяр өнім;
- қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- бағалы қағаз;
- өзге ақшалай қаражат;
- басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен есеп айырысу.
Ескерту: автормен құрастырылған.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады. Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының алған элементтері, яғни тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың және есеп айырысудың барлық түрі жатады. Кәсіпорынның айналымдағы қаражатының сапасы айналым капиталының өтімділігі мен қаржы тәуекелінің дәрежесі бойынша жіктеледі (2,3 - кестелер). Жіктеуді қойылатын мақсат - сатылуы екіталай ағымдағы активті анықтау. Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару үшін қосымша қаржыландыру көзін іздестіріп қана қоймай, оны кәсіпорын активінде, әсіресе ағымдағы активте ұтымды орналастыру қажет.
Кесте 2. Айналым қаражатының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Ең өтімді
актив
1.1. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- өзге де ақшалай қаражат;
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары:
2. Жылдам сатылатын активтер
2.1. Жөнелтілген тауар
2.2. Дебиторлық берешек:
- тауар, жұмыс, қызмет үшін
- алынған вексель бойынша
- еншілес кәсіпорындармен
- бюджетпен
- қызметкерлермен өзге операциялар бойынша
- өзге дебиторлармен
2.3. Өзге айналым капиталы
3. Баяу сатылатын актив
3.1. Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Ескерту: автормен құрастырылған.
Кесте 3. Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелінің дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым
қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Салу тәуекелі барынша аз айналым қаражаты
1.1. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- өзге де ақшалай қаражат;
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары:
2. Салым тәуекелі шамалы айналым қаражаты
2.1. Дебиторлық берешек (күмәндіні шегергенде)
2.2. Өндірістік запас (сүр тауарды шегергенде)
2.3. Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі шегергенде)
3. Салу тәуекелі орташа айналым қаражаты
3.1. Арзан бағалы және тозғыш зат
3.2. Аяқталмаған құрылыс (нормативтіктен тысты шегергенде)
3.3. Алдағы кезеңнің шығысы.
3 кестенің жалғасы
4. Салу тәуекелі жоғары айналым қаражаты
4.1. Күмәнді дебиторлық берешек
4.2. өндірістік сүр запас
4.3. Нормативтіктен тыс аяқталмаған құрылыс
4.4. Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар
4.5. Айналым қаражатының айтылған топтарына енгізілмеген өзге элемент
Ескерту: автормен құрастырылған.
Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмайды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып, оның жылдамдығына ықпал етеді.
Артық айналым қаражаты кәсіпорын капиталының бөлігі әрекетсіз және кіріс әкелмейтінің білдіреді. Сонымен бірге айналым капиталының жетіспеуі кәсіпорын қаражатының шаруашылық айналымының жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мәселені екінші маңызды жағынан алып қарастырайық.
Нарық жағдайы үнемі өзгереді, сондықтан кәсіпорынның айналым қаражатына сұранысы да тұрақсыз болады. Іс жүзінде осы қажеттілікті тек меншік көздің есебінен өтеу мүмкін емес.
Кәсіпорынның меншікті қаражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екенін назарға алынбайды.
Ал көп жағдайда тәжірибе меншікті қаражатты пайдаланғаннан гөрі қарыз қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.
Сондықтан қарыз қаражат тартудың тиімділігін қамтамасыз ету айналым қаражатын қалыптастыру процесін басқарудағы негізгі міндет болып табылады.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзінің құрылымы:
oo меншікті көзді;
oo қарыз көзін;
oo қосымша тартылған көзді қамтиды(4-кесте).
Әдетте, кәсіпорынның айналым қаражатына барынша аз қажеттілігі келесі меншікті көздің: пайданың, жарғылық капиталдың, резервтегі капиталдың, жинақтау және мақсатты қаржыландыру қорының есебінен жабылады. Алайда бірқатар объективті себептерден (инфляция, өндіріс мөлшерінің ұлғаюы, клиенттердің шоттарын төлеуді кешіктіру және т.б.) кәсіпорынға уақытша қосымша айналым қаражаты қажет болады. Бұл жағдайда шаруашылық қызметті қаржымен қамтамасыз ету үшін қарыз көзі: банк және коммерциялық кредит, қарыз, инвестициялық салық кредиті, кәсіпорын қызметкерлерінің инвестициялық жарнасы, облигациялық қарыз тартылады.
Кесте 4. Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы
Айналым қаражат көзі
Меншікті
Қарыз
Қосымша тартылған
1. Жарғылық капитал
2. Үстеме капитал
3. Резервтегі капитал
4. Бөлінбеген таза кіріс
5. Жинақтау қоры
6. Мақсатты қаржыландыру, сондай-ақ бюджеттен тыс қордан түсетін түсім
1. Банкінің ұзақ мерзімді кредиті
2. Ұзақ мерзімді қарыз
3. Банкінің қысқа мерзімді кредиті
4. Қысқа мерзімді қарыздар
5. Коммерциялық кредит
6. Инвестициялық салық кредиті
7. Қызметкерлердің инвестициялық жарнасы
1. Кредиторлық берешек:
- жеткізушілер мен мердігерлерге;
- еңбекақы төлеу бойынша;
- сақтандыру бойынша;
- бюджетпен;
- өзге кредиторлармен.
2. Тұтыну қоры
3. Алдағы шығыс пен төлемнің резерві
4. Күмәнді борыш бойынша резерв
5. Қысқа мерзімді өзге міндеттеме
6. Қайырымдылық және өзге түсім
Ескерту: автормен құрастырылған.
Банк кредиті инвестициялық (ұзақ мерзімді) кредит немесе қысқа мерзімді несие нысанында беріледі. Банк кредиті негізгі және ағымдағы активті сатып алумен байланысты шығынды қаржыландыру, сондай-ақ кәсіпорынның маусым кезіндегі қажеттілігін, тауарлық - материалдық запасты уақытша ұлғайту, дебиторлық берешекті, салық төлемдерін, күрделі шығынды қаржыландыру үшін қажет.
Қысқа мерзімді несиені үкіметтік мекеме, қаржы компаниясы, коммерциялық банк, факторингтік компания беруі мүмкін.
Инвестициялық кредитті үкіметтік мекеме, сақтандыру компаниясы, коммерциялық банк, андеррайтер, жеке инвестор беруі мүмкін.
Айналым қаражатын қаржыландыру көзіне банк кредиті сияқты басқа кәсіпорын мен ұйымның қарыз, вексель, тауарлық кредит пен аванстық төлем түрінде ресімделген коммерциялық кредит те жатады.
Инвестициялық салық кредитін кәсіпорынға мемелекеттік билік органы кәсіпорынның салық төлемінің уақытын уақытша ұзарту түрінде береді. Кәсіпорын инвестициялық салық кредитін алу үшін өзі тіркелген жердегі салық органымен кредит келісімін жасасады.
Қызметкердің инвестициялық жарнасы (үлесі) - қызметкердің экономикалық субъектінің дамуына белгіленген пайызбен салатын ақшалай жарнасы. Тараптың мүддесі шартпен немесе инвестициялық салым туралы ережемен рәсімделеді.
Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі айналысқа борыштық бағалы қағаз немесе облигация шығару есебінен де жабылуы мүмкін. Облигация ұстаушы мен құжатты айналысқа шығарушы тұлғаның арасындағы қатынастарды растайды. Қарыз мерзімі бойынша облигация қысқа мерзімдіге (1-3жыл), орташа мерзімдіге (3-7 жыл), ұзақ мерзімдіге (7-30 жыл) жіктеледі. Басқа бағалы қағазбен салыстырғанда кәсіпорын облигациясының, әдетте, сенімділігі төмен болса да ол жоғары кіріс әкелетін жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы мемлекеттің экономикалық саясатын қалыптастыра отырып, ел экономикасының шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші өнеркәсіптерді дамыту жолымен экономика саласын диверсификациялау жолымен тұрақты даму жолына қол жеткізуді көздейді.
Сондықтан өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге жарамды және экспортқа бағытталған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттің индустриялды-инновациялық саясатының басты мақсаты болып табылады.
Бұл бағдарламаны жүзеге асыру экономика құрылымына сапалы өзгерістер әкелетіндігімен соның ішінде адамзат, өндіріс және табиғи капиталдарды тиімді пайдалана отырып, экономиканың тұрақты өсуіне ықпал ететіндігімен сипатталады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар.
Ел Президентінің халыққа жолдауында "Жаңа экономика кең тұрғыда - бұл жоғарғы технологиялар ғылымды көп қажет ететін, барлық салалар мен сегментерде инновациялармен қаныққан экономика.
Шикізаттық және индустриялдық экономикадан санаткерлік ресурстаға, ғылымды көп қажетсінетін және ақпараттық технологияларға негізделген осынау сапалық басқа құбылысқа көшу әлемдік шаруашылық барынша маңызды үрдістердің біріне айналды" деп атап өтудің маңызы зор.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны - бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да бар. Мұнда жоғарғы өнімді техникалар қолдану мәселелері кең тұрғыда шешілуі керек.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғарғы табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Сонымен қатар қазіргі жағдайда кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай - күйінің орнығуында негізгі капиталдың атқаратын рөлі аз емес. Отандық есептік аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім және тауарларды қайта бағалауда жүргізілмейді.
Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз. Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорынның қызмет етуінің экономиклық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Міне, осы табыс табуда кәсіпорынның негізгі капиталы басты орын алады.
Қазіргі таңда негізгі өндірістік қорлардың жағдайы мен оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның шаруашылық қызметінің соңғы нәтижесіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорында негізгі құралдар мен өндірістік қуатын ұтымды пайдалануды ұйымдастыру барлық техника-экономикалық көрсеткіштердің оң нәтижесін көрсетеді. Соның ішінде өнім көлемінің өсуіне, өзіндік құнның төмендеуіне, дайындаудың еңбек сыйымдылығына, табыстау және өндіріс рентабельділігінің өсуіне ықпал жасайды.
Кәсіпорында негізгі капиталды қалыптастыруда ұтымды саясат жүргізудің маңызы зор. Ол ең алдымен кәсіпорында шығарылатын тауарларға нарықтық талаптарды және негізгі өндірістік қолардың салалық ерекшеліктерін ескеру негізінде жүргізілуі тиіс.
Кейінгі кезде еліміздегі өнеркәсіптегі негізгі капиталдардың жағдайына ерекше мән берілуде. Өйткені, оларды пайдалану деңгейі өнеркәсіптің және жалпы халық шаруашылығының даму жағдайына айтарлықтай әсер етеді. Мұнымен қай кезде де кәсіпорындарда негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану мәселесіне үнемі назар аударылатыны түсіндіріледі.
Демек, негізгі капиталды жаңарту бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Оларды өз уақытысында ауыстыру, техникамен жарақтандыру, модернизациялау, реконструкциялау үрдістерін жеделдету үшін инвестициялық және инновациялық ресурстардың қажеттілігі туындайды. Өнеркәсіп кәсіпорындарында жаңа техникаға қажеттіліктің өсуі, әсіресе аграрлық өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға инвестицияның жеткіліксіздігі, кәсіпорынның техникалық базасының төмендігінен және инвестицияның тартымды болмауынан соңғы жылдары өнеркәсіптің өңдеу секторында инвестиция белсенділігі бәсең болып келеді.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты - бүгінгі күнде бәсеке қабілеттілікті көтеруде басты міндет ғылымды көп қажетсінетін отандық өндірісті дамыту, Қазақстан кәсіпорындарындағы негізгі капиталдардың үнемі жаңартып отыру саясатының маңызын ашу.
Ал, оның басты міндеті - осы мәселелердің артықшылықтарын айқындап көрсету болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында кәсіпорында негізгі капиталды пайдаланудың теориялық және практикалық аспектілеріне терең зерттеу жүргізіле отырып, негізгі капиталдың экономикалық мәні, кәсіпорында тиімді пайдаланудың ерекшеліктері, кәспорында ұйымдастырылу саясаты, сонымен қатар өнеркәсіптік кәсіпорындардағы негізгі капиталды жаңарту құралы, өндіріске иновациялық жаңалық енгізу құралы және тағы да басқа тақырыптар төңірегіндегі мәселелер қарастырылады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заңдылық құжаттары, ғылыми мақалалар мен оқулықтар интернет сайттарының және кәсіпорынның нақты мәліметтері, бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары, отандық және шетелдік ғалым экономистерінің еңбектері, үкімет бекіткен бағдарламалар мен қаулылар, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің ақпараттары қолданылды.
1 Кәсіпорынның айналым капиталының мазмұнының теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру
Рыноктық экономика және капиталдың үздіксіз қозғалысы тұрғысынан алсақ, негізгі капитал еңбек құралдарының аммортизациялық, босалқы қорын және олардың құнын көрсетеді.
Дисконттау үдерісінде капиталдың келешек құны оның қазіргі ағымдағы құнына қолданыстағы бағасына әкелінеді. Негізгі капиталды қайта бағалау кезінде дисконт мөлшерлемесі, әдетте, инфляция қарқыны сомасында және негізгі капиталға салынған инвестициялардың пайыздық мөлшерлемесінде анықталады.
Осындай әлеуметтік-экономикалық жағдайда ұдайы өндірістің құлдырауына Қазақстан экономикасындағы дағдарыс құбылыстарының әсері болған инвестициялық белсенділіктің құлдырауы себеп болып табылады. Реформа кезеңінде инвестициялық секторда экономиканың басқа секторларына қарағанда тереңірек құлдырауды байқауға болатын.
Көптеген жылдар бойы инвестициялар тек кәсіпорынның негізгі капиталын жаңартуға ғана емес, айналым капиталын толтыруға да жетпеді.
Қазіргі жағдайда, айналым капиталын дисконттау жүзеге асырылады. Оның дисконтының мөлшерлемесіне айналым капиталының айналысының жылдамдығы зор әсер етеді.
Айналым капиталы үшін дисконт белгілі бір уақыт мерзіміндегі инфляция қарқынының сол мерзімдегі айналым капиталының айналысы жылдамдығының қарым-қатынасына тең.
Біздің ойымызша, кәсіпорынның айналым капиталы экономикалық категория ретінде әр алуан экономикалық қарым-қатынастар мен әр түрлі материалдық емес активтерді құру және қолдану бойынша үдерістегі рыноктық экономиканың шаруашылық субьектілері арасындағы қарым-қатынастарды білдіреді.
Кәсіпорынның айналым капиталын қалыптастыру және оны қолдану біраз шамада шаруашылықтың осы көрсетілген макроэкономикалық деңгейінде шарттар мен қарым-қатынастарға байланысты.
Мемлекеттің көп қырлы саясаты кәсіпорынның табыстарын алу және оны бөлудің экономикалық шарттарына едәуір әсерін тигізеді және сонымен қатар ол материалдық ресурстар сияқты айналым капиталының элементтерін сатып алу үшін кәсіпорын бөлетін қаражаттардың көлеміне де өз әсерін тигізбей қоймайды.
Салықтың жоғары болуы, қымбат несие, өнімнің бағасының қымбат болуы, табиғи монополиядағы қызмет көрсетудің қымбаттауы кәсіпорынның айналым капиталының элементтерінің қажетті көлемі мен сапасын алуға деген мүмкіндіктерін азайтады.
Кәсіпорын үшін айналым капиталының айналысы едәуір маңызды көрсеткіш және капиталдың тиімді қызмет жасауын бағалау үшін айналым уақыты - авансыланған капитал құнының қозғалысының басталуынан бастап оның ақшалай нысанға қайтып оралу сәтіне дейінгі уақыт - деген ұғымды қолданады.
Ауыспалы айналым және айналым капиталының айналысының ең маңызды ерекшеліктерін баса көрсете отырып, қазіргі кезеңде рыноктық экономиканың пайда болу кезеңінде келесі жағдайларды атап өту керек:
ауыспалы айналым және айналым капиталы айналысының кезеңдері мен функционалды нысандары арасындағы алшақтық;
айналым капиталының айналысында тауарлық нысанның ақшалай нысаннан, айналыс кезеңінің өндіріс кезеңінен басым болуы;
тауар өндірушілер мен сатып алушылар арасындағы делдалдардың көп болуы және айналыс шығындарының шамадан тыс өсуі;
кеңейтілген ұдайы өндірістің ауыспалы айналым мен айналым капиталымен қамтамасыз етілмеуі, көптеген кәсіпорындарда жай немесе тар ауқымды ұдайы өндірістің басым болуы;
кәсіпорында маркетинг пен басқарудың төмен сапасы.
Айналым капиталының элементтерінде айналым капиталын пайдалану үдерісін зерттеу, біздің ойымызша, өндірістік - коммерциялық циклда қолдану тұрғысынан алғанда олардың алдын-ала сыныптамасын жасаудың қажеттілігі байқалады (1-сурет).
Біздің зерттеуімізде айналым капиталын нормаланған және нормаланбаған деп бөлуде өндіріс саласына қатысатын барлық айналым қаражатының нормаланатынын айта кету керек (яғни тиелген тауардан басқалары).
Айналым капиталында нормаланған тыс қажеттіліктерді қазіргі сәтте анықтау мүмкін. Айналым капиталының нормаланбаған атқарымдық түрі тұрақты қозғалыста болады, олар қаржылық циклге қызмет көрсетеді және икемді оңтайландырылған болжамға жатады.
Кәсіпорындардағы дағдарыс жағдайларын шешу олар үшін сыртқы макроэкономикалық шарттармен, Қазақстан экономикасының дағдарыстан шығуымен, инфляцияның төмендеуімен және экономиканың тұрақтануымен байланысты болады.
Төлем қабілетсіздігі проблемасын шешу, табиғи монополиялардың өніміне баға белгіленімін жақсарту, салық мерзімін төмендету кәсіпорындарға пайданы көбейтуге, кеңейтілген ұдайы өндірістің ішкі қайнар көздерінің негізі болып табылатын қорланым қорын құруға мүмкіндік береді. Қорланым қорының қаражаттары жартылай айналым капиталын толтыруға кетеді.
Кәсіпорынның өндіріс қызметінің үдерісінде кәсіпорынның серпінді тепе-теңдігінің ең көрнекі көрінісі ретінде айналым капиталының ұдайы қозғалысы болып отырады.
Бұл жерде кез-келген ауытқу кәсіпорынды дұрыс жолдан тайдырады және тез арада басқару шешімдерін қабылдауды қажетсінеді: қаражат жетіспеген жағдайда несие алу, дайын өнім тұрып қалғанда өткізу саясатын жақсарту, аяқталмаған өндірісте айналым баяуласа, материалдар мен жұмыс күшін басқа жерге ауыстыру қажет.
Сурет 1. Капиталды пайдалану тұрғысынан алғандағы айналым капиталының сыныптамасы
Егер айналым қаражатындағы және материалдық құрылымдағы шаруашылықтың қажеттілігі негізгі өндірістік сипаттамаға тәуелді болса, онда бұл қаражаттардың қалыптасуының қайнар көзінің қаржылық құрылымы негізінен олардың өндіріс үдерісінің жеке кезеңіндегі қозғалысындағы ерекшеліктерге байланысты болады.
Айналым қаражатының ауыспалы айналымының атқарымдық нысаны сияқты айналым қаражатының барлық қаржылық қайнар көзінің құрылуы да ақшалай қаражатқа байланысты. Бірақ меншікті қаражат пен банктік несие арасында тығыз байланыс бар.
Айналым қаражаттарының қалыптасу қайнар көзінің оңтайлы ара қатынасын орнату банк несиесінің экономикалық шекарасы проблемасын шешумен тығыз байланысты.
Несиенің экономикалық шекарасын анықтауда несие салымдарының тиімділігін баса айту өте маңызды, бұл олардың дер кезінде несиені өтеуін қамтамасыз етудің негізгі болып табылады.
1.2 Айналым капиталы мен кәсіпорын құнының арасындағы байланыс
Кәсіпорын құны дегеніміз сатып алушылар кәсіпорынды өз меншігіне алу үшін төлеуге дайын ақша мөлшерінің бағасы. Бұл жерде кәсіпорын құны терминін кәсіпорынның рыноктық құны терминімен шатастырмау керек, ол әрбір сәттегі қор рыногындағы кәсіпорынның акцияларының жалпы курстық құнын көрсетеді.
Компанияның рыноктық құнын бағалау модельінің сыныптамасының тәсілін қарастырар болсақ (2-сурет). Сыныптамага сәйкес, модельді үш негізгі топтарға бөлінеді:
Сурет 2. Кәсіпорын құнының бағасы моделінің сыныптамасы
oo ДСҒ-бағалау (дисконтталған ақша ағыны әдісі), активтердің перспективалық ақшалай ағынының келтірілген құнының есеп айырысуына негізделген бағалау.
oo Салыстырмалы бағалау, компанияның көбісі үшін тән болып табылатын ара қатынастардың орташа мәнін табу базасында бағаланатын компанияға қатысты шешімдерді қабылдау.
oo Опциондық белгіленім теориясының негізінде бағалау.
Көп жағдайда компанияны бағалау аналитикалық-бағалау қызметтерінің ақпараттық құзыреттілігіне байланысты. Ақпараттық қамтамасыз етілуге байланысты белгілі бір әдіс сапалырақ нәтиже береді.
Егерде салыстырмалы әдіс және опциондық баға белгіленген әдісі көбінесе аутсайдерлік ақпаратқа сүйенсе, дисконтталған ақша ағымдары әдісі кәсіпорынның ішкі ақпаратына бағытталған болады, яғни, активтердің құнын нақты бағалауда дәлірек болып табылады.
Есте сақтау керек, бұл әдіс өте нәзік инструмент, ол тек қана нақты, құрылымының детальдық деңгейіндегі ақпаратты қажет етіп қоймай, бағаланатын объектіні алдын-ала талдауды өте мұқият жүргізуді талап етеді. Бұл жерде кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің имитациялық модель базасында алынған тәжірибенің нәтижелері интеграциялануы мүмкін, бұл оның едәуір артықшылығы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау әдіснамасы қаржы-шаруашылық қызметтің перспективалық жоспарын шексіз мерзімге құруды көздемейді.
Сол себепті компанияның күшін бағалау кезінде жоспарлау шеңберінен тыс жатқан оның ары қарай қызмет істеуін біз қалай десек те есепке алатын болдық, мұнда белгілі бір уақыт мерзімінен бастап еркін ақша ағыны өзгермейтін бағамен не болмаса тұрақты болады, не болмаса бірдей қадаммен өсіп отырады.
Зерттеудің алдындағы тұрған мәселелерді шешу үшін біз имитациялық модель әдісін қолданамыз. Кез-келген үдерістің имитациялық моделі көрсеткіштердің соңғы жинағы мен белгілі бір ұғымдар жүйесінің көмегі арқылы үдерістің нақты жүрісін модельдер мен суреттеу.
Имитациялық модельдің негізгі артықшылығы оның имитациялығында (үдерісті ұдайы өндіру қабілеті) және жоспарлау немесе басқарудың нақты үдерісіне сәйкестігінің туралығы болады.
Әдістің басқа да артықшылықтарының ішінен келесілерін айтуға болады. Біріншіден, имитациялық модель кешенді түрде кәсіпорындағы негізгі өзара байланыстардың құрылымын және оның негізгі қаржылық және материалдық ағымдар жүйесін кешенді түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Нәтижесінде имитациялық модельді талдауға қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Екіншіден имитациялық модельді қолдану арқылы кәсіпорынның негізгі ағынының мінезін сипаттауға болады, ал ол қызметтің нәтижелеріне әсер ететін әр түрлі ішкі және сыртқы шарттарға тәуелді.
Үшіншіден, имитациялық модельді әрқашан өзінің мағынасы бойынша серпінді болып келеді. Осыған орай, уақытта объектінің ағымдағы күйін зерттеуге болады.
Сонымен, имитациялық модельдеуді басқа әдістермен салыстырғандағы едәуір артықшылығы - басқарушы параметрлердің ой тізбегінен өткізілген түрленуі арқылы зерттелетін үдерістерге әсер етуінің ең маңызды факторларын анықтау болып табылады.
Біз қолданып отырған бұл зерттеуде FCFF әдісі несие бойынша кәсіпорын есеп айырысуға дейінгі еркін ақша ағымын дисконтталған сомасы бағаланатындығына негізделеді.
Егер де компания капиталын қаржыландыру стратегиясы нақты есепке алынып, несиелік қаржыландырудың мүмкін еместігі ескерілсе, мұндай қаржыландырудың ең жоғарғы ұйғарымды үлесі өте аз болса, несие тарту тек ең соңғы шара ретінде қолданылса, онда компанияны бағалау кезінде ұзақ перспективалардың бүгінгі күн қарыздарын өтеу серпініне сенуге болмайды. Мұнда несие ресурстарының рыноктық құнын алып тастап, операция құнын бағалау тәсілі колданылады.
Операциялық қызметті қаржыландыру үшін тартылған қарыз қаражаттары компанияның құнын жасауға қатысады. Себебі, болжауда есептелген ақша ағымдары шарттасылған, олардың ішінде бағалау сәтінде қабылданған несиелік міндеттемелер де бар.
Біздің зерттеулерімізде өнімнің жеке ассортименттерінің бағасын алу үшін біз сол идеологияны азырақ түзетулер арқылы аламыз.
Олар бүкіл өнімнің ассортименті бойынша жеке өнімдердің арасындағы ақша ағымының компоненттерін бөлуде әдіснамалық қиындықтармен байланысты.
Кәсіпорындардың айналым қаражаттары айналымның барлық сатылары өндірістің материалдық және ақшалай ресурстарға қажеттіліктерін қанағаттандыруға, есептесулердің өз уақытылығын қамтамасыз етуге, айналым капиталын пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға, айналым қаражаттарының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған.
1.3 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор.
Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер және де басқа контрагенттер алдында өізнің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуына байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын қаржылық жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, сонц анықтап алған жөн.
Сонғы жылы шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әртүрлі түсіндіріледі. Профессор А. Д. Шереметов Кәсіпорын қаржысы (актитер) жағдайы қаржыны талдау, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер яғыни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор П. А. Русак бұл ғұмыры бойынша анықтайды: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және де басқада қызмет түрлелі үшін қажетті қаржы ресурстары мен қамтамассыз етуімен және олардың мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен,сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді.
В. М. Радионова мен М. А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарының қалыптасуымен, тарту және пайдаланумен көрсетіледі деп жазады.
М. Н. Креинина, А. И. Ковалев және В. П. Привалов қаржы жағдай ұғұмын былай түсіндіреді: Қаржылық жағдай - қаржылық ресурстарының қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жинағы.
Профессор И. Т. Балабанов шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы - бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттігінің сипаттамасы (яғыни төлем қабілеттігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды пайдалану,мнмлекет алдында және басқа да шаруасылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау.
Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабелділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капитал пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу деп жазады.
С. А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын баяндайды: кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғары берілген анықтамалар қарастырылып отырылған ұлым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсында бұл ұғымды дәлірек анықтауға мүмкіндік беретін ұғым тұжырымдар бар.
Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірінғай көрсеткіштерге қарғанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарылымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді ескеру нәтижесінде және оларды жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
2 Кәсіпорын капиталының құнын қалыптастыру және бағалау әдістерін талдау
2.1 Кәсіпорынның айналым капиталын талдау
Айналым капиталы (айналым қаражаты) - кәсіпорын капиталының өзінің ағымдағы активіне салынған бөлігі. Материалдық - мүліктік белгі бойынша айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын және т.б.), кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған тауар, ақшалай қаражат және есептердегі қаражат енгізіледі.
Айналым қаражаты өзіне тән ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады. Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі негізгі капиталдардың рөлінен өте ерекшеленеді. Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Айналым капиталының (еңбек құрал - жабдығы) мүліктік элементтері әрбір өндірістік циклде тұтынылады. Ол өзінің табиғи нысанын толықтай жоғалтады, сондықтан жасалған өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметің) құнына толықтай енгізіледі. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары сызбада көрсетілген (3-сурет).
Сатып алу
Сату
Тауар
Өндіру
Тауар (ресурстары)
Сурет 3. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары
Капиталдың ауыспалы айналымы: дайындау (сатып алу), өндірістік және өткізу деген үш кезеңді қамтиды.
Кез келген бизнесті бастау үшін қолма - қол ақшаның біраз сомасы қажет, осы сома өндіріске арналған (немесе сатуға арналған тауар) белгіленген ресурстың мөлшеріне айналады.
Айналым капиталы сатып алу нәтижесінде ақшалай нысаннан өндірістік (еңбек заты немесе тауар) нысанға өтеді.
Өндірістік кезеңінде ресурс тауарға, жұмысқа немесе қызметке айналады. Осы сатының нәтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық нысанға өтеді.
Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) және өнімді (жұмысты, қызметті) сатудан түсетін түсімнің (Д') мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда немесе залал) сәйкессіздіктің себебін түсіндіреді.
Айналым капиталының элементтері шаруашылық операциялары үздіксіз ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың және кредиторлық берешектің ұлғаюына әкеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің, сондай - ақ кассадағы және есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың ұлғаюына себеп болады. Осы операциялар циклі көп есе қайталанады және қорытындысында ақшалай түсім және ақшалай төлем түседі.
Ақшалай қаражаттың айналымы жасалатын уақыт кезеңі өндірістік - коммерциялық циклдің ұзақтығы деп аталады.
Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу және даяр өнім сатудан ақша түсу арасындағы уақыттың бір бөлігінен құралады. Осы циклдің ұзақтығына жеткізушінің кәсіпорынды кредиттеу кезеңі, кәсіпорынның сатып алушыны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр өнім шығару және оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.
Осы тәуекелділікті мысалмен түсіндіреміз. Мысалы: Кәсіпорын лак-бояу шығарады. Шикізат сатып алудан бастап өнім сатуға дейінгі оқиғалар тізбегі төмендегідей болады:
Орау үшін химиялық шикізат пен материал
Сатып алу (кредитке) - 1 қыркүйек
Материалды өндіріске табыс ету - 1 қазан
Жеткізушілермен есеп айырысу - 15 қыркүйек
Даяр өнімді сату (кредитке) - 15 қазан
Сатып алушылардан (дебиторлардан) ақша түсу - 1 қараша
Бұл жағдайда ақша қаражатының айналым кезеңі 1,5 айды құрайды: жеткізушілерге шикізат пен материал үшін ақша төленген 15 қыркүйектен басталады жәнке сатып алушыдан ақша түскен күні, яғни 1 қарашада аяқталады.
Ақшалай қаражаттың айналым кезеңін кәсіпорын балансындағы ақпарат пен кіріс және шығыс жөніндегі есептегі ақпарат бойынша есептеуге болады.
Бұл үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:
1. шикізат пен материал запасының айналымдылығы;
2. кредиторлық берешектің айналымдылығы;
3. даяр өнім запасының айналымдылығы;
4. дебиторлық берешектің айналымдылығы;
5. ақшалай қаражаттың айналым кезеңі (5-т. = 1-т. + 3-т. + 4-т.).
Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс саласында (өндірістік запас, аяқталмаған құрылыс, қоймадағы даяр өнім және т.б.), ал басқа бөлігі - айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз және т.б.) үнемі болады.
Сондықтан кәсіпорынның айналым капиталының құрамы мен мөлшері өндірістің қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілімен байланысты.
Шаруашылық қызметінің сан алуан түрлерімен айналысатын өндіріс саласы мен айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кәсіпорны айналым капиталын әр түрлі қажет етеді.
Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмұнына және айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістік мөлшеріне, өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай - ақ өнімді сату шикізат пен материал сатып алуға және басқа да факторларға байланысты болады.
Айналым капиталының жіктелімі
Айналым капиталы жоспарлау, есептеу және талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады:
1. өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты - өндірістік айналым қоры (құрал - жабдық) және айналыс қоры (2-кесте);
2. бақылау, жоспарлау және басқару практикасына байланысты - нормаланатын айналым капиталы және нормаланбайтын қарыз капиталы;
3. айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты - меншік айналым капиталы және қарыз айналым капиталы;
4. өтімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты - абсолютті өтімді қаражат, жылдам сатылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым қаражаты;
5. капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты - салу тәуекелі барынша аз айналым капиталы, салу тәуекелі шамалы айналым капиталы, салу тәуекелі орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;
6. материалдық - мүліктік маңызына байланысты - еңбек құралы (шикізат, материал, отын, аяқталмаған өндіріс және т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі ақшалай қаражат пен құрал - жабдық.
Айналым қаражатының өндіріс және айналыс процесінде болатын уақытты жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.
Кесте 1. Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым
қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Өндірістік айналым қоры (өндіріс саласындағы және өндіріс процесіндегі айналым қаражаты)
1.1. Өндірістік запас:
- шикізат;
- негізгі материал;
- сатып алынатын жартылай фабрикат;
- қосалқы материал;
- арзан бағалы және тозғыш зат.
1.2. Өндіріс процесіндегі құрал - жабдық:
- аяқталмаған құрылыс;
- меншікті өндіріс жартылай фабрикат;
- алдағы кезеңнің шығысы.
1 кестенің жалғасы
2. Айналыс қор (айналыстың айналым қаражаты)
2.1. Сатылмаған өнім:
- кәсіпорын қоймасындағы, алайда әлі төленбеген даяр өнім;
- қайта сатуға арналған тауар.
2.2. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- бағалы қағаз;
- өзге ақшалай қаражат;
- басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен есеп айырысу.
Ескерту: автормен құрастырылған.
Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кәсіпорын қоймасындағы сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады. Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының алған элементтері, яғни тұтынушыларға жіберілген, алайда әлі төленбеген өнім мен ақшалай қаражаттың және есеп айырысудың барлық түрі жатады. Кәсіпорынның айналымдағы қаражатының сапасы айналым капиталының өтімділігі мен қаржы тәуекелінің дәрежесі бойынша жіктеледі (2,3 - кестелер). Жіктеуді қойылатын мақсат - сатылуы екіталай ағымдағы активті анықтау. Кәсіпорынның айналым капиталын тиімді басқару үшін қосымша қаржыландыру көзін іздестіріп қана қоймай, оны кәсіпорын активінде, әсіресе ағымдағы активте ұтымды орналастыру қажет.
Кесте 2. Айналым қаражатының өтімділік дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Ең өтімді
актив
1.1. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- өзге де ақшалай қаражат;
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары:
2. Жылдам сатылатын активтер
2.1. Жөнелтілген тауар
2.2. Дебиторлық берешек:
- тауар, жұмыс, қызмет үшін
- алынған вексель бойынша
- еншілес кәсіпорындармен
- бюджетпен
- қызметкерлермен өзге операциялар бойынша
- өзге дебиторлармен
2.3. Өзге айналым капиталы
3. Баяу сатылатын актив
3.1. Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас және сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА
Ескерту: автормен құрастырылған.
Кесте 3. Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелінің дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы
Айналым
қаражатының
топтары
Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Салу тәуекелі барынша аз айналым қаражаты
1.1. Ақшалай қаражат:
- касса;
- есеп айырысу шоты;
- валюталық шот;
- өзге де ақшалай қаражат;
1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары:
2. Салым тәуекелі шамалы айналым қаражаты
2.1. Дебиторлық берешек (күмәндіні шегергенде)
2.2. Өндірістік запас (сүр тауарды шегергенде)
2.3. Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі шегергенде)
3. Салу тәуекелі орташа айналым қаражаты
3.1. Арзан бағалы және тозғыш зат
3.2. Аяқталмаған құрылыс (нормативтіктен тысты шегергенде)
3.3. Алдағы кезеңнің шығысы.
3 кестенің жалғасы
4. Салу тәуекелі жоғары айналым қаражаты
4.1. Күмәнді дебиторлық берешек
4.2. өндірістік сүр запас
4.3. Нормативтіктен тыс аяқталмаған құрылыс
4.4. Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар
4.5. Айналым қаражатының айтылған топтарына енгізілмеген өзге элемент
Ескерту: автормен құрастырылған.
Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмайды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып, оның жылдамдығына ықпал етеді.
Артық айналым қаражаты кәсіпорын капиталының бөлігі әрекетсіз және кіріс әкелмейтінің білдіреді. Сонымен бірге айналым капиталының жетіспеуі кәсіпорын қаражатының шаруашылық айналымының жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мәселені екінші маңызды жағынан алып қарастырайық.
Нарық жағдайы үнемі өзгереді, сондықтан кәсіпорынның айналым қаражатына сұранысы да тұрақсыз болады. Іс жүзінде осы қажеттілікті тек меншік көздің есебінен өтеу мүмкін емес.
Кәсіпорынның меншікті қаражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екенін назарға алынбайды.
Ал көп жағдайда тәжірибе меншікті қаражатты пайдаланғаннан гөрі қарыз қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.
Сондықтан қарыз қаражат тартудың тиімділігін қамтамасыз ету айналым қаражатын қалыптастыру процесін басқарудағы негізгі міндет болып табылады.
Айналым қаражатын қалыптастыру көзінің құрылымы:
oo меншікті көзді;
oo қарыз көзін;
oo қосымша тартылған көзді қамтиды(4-кесте).
Әдетте, кәсіпорынның айналым қаражатына барынша аз қажеттілігі келесі меншікті көздің: пайданың, жарғылық капиталдың, резервтегі капиталдың, жинақтау және мақсатты қаржыландыру қорының есебінен жабылады. Алайда бірқатар объективті себептерден (инфляция, өндіріс мөлшерінің ұлғаюы, клиенттердің шоттарын төлеуді кешіктіру және т.б.) кәсіпорынға уақытша қосымша айналым қаражаты қажет болады. Бұл жағдайда шаруашылық қызметті қаржымен қамтамасыз ету үшін қарыз көзі: банк және коммерциялық кредит, қарыз, инвестициялық салық кредиті, кәсіпорын қызметкерлерінің инвестициялық жарнасы, облигациялық қарыз тартылады.
Кесте 4. Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы
Айналым қаражат көзі
Меншікті
Қарыз
Қосымша тартылған
1. Жарғылық капитал
2. Үстеме капитал
3. Резервтегі капитал
4. Бөлінбеген таза кіріс
5. Жинақтау қоры
6. Мақсатты қаржыландыру, сондай-ақ бюджеттен тыс қордан түсетін түсім
1. Банкінің ұзақ мерзімді кредиті
2. Ұзақ мерзімді қарыз
3. Банкінің қысқа мерзімді кредиті
4. Қысқа мерзімді қарыздар
5. Коммерциялық кредит
6. Инвестициялық салық кредиті
7. Қызметкерлердің инвестициялық жарнасы
1. Кредиторлық берешек:
- жеткізушілер мен мердігерлерге;
- еңбекақы төлеу бойынша;
- сақтандыру бойынша;
- бюджетпен;
- өзге кредиторлармен.
2. Тұтыну қоры
3. Алдағы шығыс пен төлемнің резерві
4. Күмәнді борыш бойынша резерв
5. Қысқа мерзімді өзге міндеттеме
6. Қайырымдылық және өзге түсім
Ескерту: автормен құрастырылған.
Банк кредиті инвестициялық (ұзақ мерзімді) кредит немесе қысқа мерзімді несие нысанында беріледі. Банк кредиті негізгі және ағымдағы активті сатып алумен байланысты шығынды қаржыландыру, сондай-ақ кәсіпорынның маусым кезіндегі қажеттілігін, тауарлық - материалдық запасты уақытша ұлғайту, дебиторлық берешекті, салық төлемдерін, күрделі шығынды қаржыландыру үшін қажет.
Қысқа мерзімді несиені үкіметтік мекеме, қаржы компаниясы, коммерциялық банк, факторингтік компания беруі мүмкін.
Инвестициялық кредитті үкіметтік мекеме, сақтандыру компаниясы, коммерциялық банк, андеррайтер, жеке инвестор беруі мүмкін.
Айналым қаражатын қаржыландыру көзіне банк кредиті сияқты басқа кәсіпорын мен ұйымның қарыз, вексель, тауарлық кредит пен аванстық төлем түрінде ресімделген коммерциялық кредит те жатады.
Инвестициялық салық кредитін кәсіпорынға мемелекеттік билік органы кәсіпорынның салық төлемінің уақытын уақытша ұзарту түрінде береді. Кәсіпорын инвестициялық салық кредитін алу үшін өзі тіркелген жердегі салық органымен кредит келісімін жасасады.
Қызметкердің инвестициялық жарнасы (үлесі) - қызметкердің экономикалық субъектінің дамуына белгіленген пайызбен салатын ақшалай жарнасы. Тараптың мүддесі шартпен немесе инвестициялық салым туралы ережемен рәсімделеді.
Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі айналысқа борыштық бағалы қағаз немесе облигация шығару есебінен де жабылуы мүмкін. Облигация ұстаушы мен құжатты айналысқа шығарушы тұлғаның арасындағы қатынастарды растайды. Қарыз мерзімі бойынша облигация қысқа мерзімдіге (1-3жыл), орташа мерзімдіге (3-7 жыл), ұзақ мерзімдіге (7-30 жыл) жіктеледі. Басқа бағалы қағазбен салыстырғанда кәсіпорын облигациясының, әдетте, сенімділігі төмен болса да ол жоғары кіріс әкелетін жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz