Салық жүйесінің теориялық аспектілері мен салық жүйесінің қалыптасуы жағдайын талдау негізінде салықтық реформаларды сипаттау, шетелдік салық салу ерекшеліктерін талдау және оларды шешуге бағыттылған оңтайлы шараларды ұсыну
Кіріспе
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы мен реформалау кезеңдері
1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні
Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін
1.2 Нарықтық экономикадағы салық реформалары және салықтық қатынастар
1.3 Шет елдердегі салық жүйесін ұйымдастыру және оларды реформалау ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен атқарылуын талдау
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кіріс түсімдері мен шығыстардың игерілуін талдау
2.2 Елдегі салық.бюджет саясатының негізгі бағыттарыныңжүзеге асырылуын бағалау
2.3 Республикалық және жергілікті бюджетті реттеу механизмін талдау
3 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін дамыту мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары
3.1 Салық кодексіндегі өзгерістер және салық салу жүйесін дамытудағы мәселелер
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру жолдары мен негізгі бағыттары
Қорытынды
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы мен реформалау кезеңдері
1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні
Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін
1.2 Нарықтық экономикадағы салық реформалары және салықтық қатынастар
1.3 Шет елдердегі салық жүйесін ұйымдастыру және оларды реформалау ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен атқарылуын талдау
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кіріс түсімдері мен шығыстардың игерілуін талдау
2.2 Елдегі салық.бюджет саясатының негізгі бағыттарыныңжүзеге асырылуын бағалау
2.3 Республикалық және жергілікті бюджетті реттеу механизмін талдау
3 Қазақстан Республикасында салық салу жүйесін дамыту мәселелері мен оларды жетілдіру жолдары
3.1 Салық кодексіндегі өзгерістер және салық салу жүйесін дамытудағы мәселелер
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру жолдары мен негізгі бағыттары
Қорытынды
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет әдістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда,оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды,бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады.Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды – пайдаланушыларқызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет – бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын,салық салудағы бейтараптықты, салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды [1].
Елімізде жүзеге асырылып жатқан нарықты экономикаға көшу кезеңі өмірімізге жаңалықтар, қалтарысы көп құбылыстар мен сан-алуан атаулар алып келді. Бұлардың көпшілігі қалың жұртшылыққа мүлдем таңсық дүние. Осыған байланысты жалпы қоғамдағы оның ішінде осы нарықты экономикада салықтың алатын орны туралы, пайдасы мен кемшілігі туралы жәмиғатты таныстырып, аз да болса мағлұмат беруді өзіме парыз санадым.
Салық – нарықтықэкономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық салу әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен қатар салық экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда «Жалпы мемлекеттік салықтың» алатын орны ерекше. Себебі бүгінгі таңда еліміздің бюджетінің 70%-тен астамы салықтардан құралады, ал салықтық түсімдердің үштен екі бөлігін жалпы мемлекеттік салықтың үлесі алады.
Мемлекеттік басқарудың сәттілігі бюджеттің өте ұшқыр және маңызды мәселерін шешуден тәуелді. Сондықтан салықтардың көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық саладағы ролінің өсуімен тығыз байланысты. Қай бір кезең мен уақытты алсақ та салық өз маңыздылығын жоғалтпауда. Ол әрқашан ғылыми зерттеулер мен талдауда теориясы мен тәжірибесін ұштастыра жетілуде.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда,оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды,бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады.Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды – пайдаланушыларқызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет – бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын,салық салудағы бейтараптықты, салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп,экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды [1].
Елімізде жүзеге асырылып жатқан нарықты экономикаға көшу кезеңі өмірімізге жаңалықтар, қалтарысы көп құбылыстар мен сан-алуан атаулар алып келді. Бұлардың көпшілігі қалың жұртшылыққа мүлдем таңсық дүние. Осыған байланысты жалпы қоғамдағы оның ішінде осы нарықты экономикада салықтың алатын орны туралы, пайдасы мен кемшілігі туралы жәмиғатты таныстырып, аз да болса мағлұмат беруді өзіме парыз санадым.
Салық – нарықтықэкономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық салу әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен қатар салық экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда «Жалпы мемлекеттік салықтың» алатын орны ерекше. Себебі бүгінгі таңда еліміздің бюджетінің 70%-тен астамы салықтардан құралады, ал салықтық түсімдердің үштен екі бөлігін жалпы мемлекеттік салықтың үлесі алады.
Мемлекеттік басқарудың сәттілігі бюджеттің өте ұшқыр және маңызды мәселерін шешуден тәуелді. Сондықтан салықтардың көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық саладағы ролінің өсуімен тығыз байланысты. Қай бір кезең мен уақытты алсақ та салық өз маңыздылығын жоғалтпауда. Ол әрқашан ғылыми зерттеулер мен талдауда теориясы мен тәжірибесін ұштастыра жетілуде.
1. Кодекс Республики Казахстан О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс) (с изменениями и дополнениями по состоянию на 01.01.2013 г.)
2. Қазақстан Республикасының (2008 ж., 4 желтоқсан, №95-IV) Бюджет Кодексі (2011.02.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасының Кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. Салық кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы А., 2009 .
5. Үмбеталиев А.А., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу. – Алматы, 2013.
6. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. – Алматы: Жеті жарғы, 2008.
7. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу: Оқу құралы.- Астана, 2009.
8. Төреғожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы.- Алматы: Экономика, 2008.
9. Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері: Оқу құралы.- Астана: Фолиант, 2007.
10. Ермекбаева Б.Ж. Салық салу негіздері. Алматы, Қазақ Университеті 2013., 5-15 б., 23-32 б., 157-165 б.
11. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Салықтық жоспарлау және бақылау. Оқу құралы, Алматы, Қазақ Университеті, 2009., 24-36 бет
12. М. Романовский, О. Врублевской. Налоги и налогообложение., Питер – 2012.
13. Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики., Алматы, Қазақ университеті, 2007. 95-101 б.
14. Скакова Г.Е. Қазақстан Республикасындағы салық саясатын мемлекеттік реттеу. Алматы-2012.-№2.-44-46б.
15. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы – 2002, 115-119 бб.
16. А.Д.Умбеталиев, Г.Е. Керімбек. Салық және салық салу.Оқу құралы. Алматы, 2006.
17. Химичев Н.И. Налоговое право. – М.: Век, 2009. – 336 с.
18. Шарипов А.Қ. Салық есебі. 2009., «Экономика» баспасы, 45-51, 147-156 б.
19. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Салықтық жоспарлау және бақылау. Оқу құралы, Алматы, Қазақ Университеті, 2009. 24-36 б.
20. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі. 2008., «Экономика» баспасы, 54-55 б.
21. Қалдыбаев Е.К., Маткаримова Л.К. Салықтық бақылау: теориясы және жүргізу әдісі. РПБК «Дәуір», 2011., 36-91 б.
22. Сұлтанова Б.Б. Налоговый учет., «Экономика» баспасы, 2013., 54-58 б.
23. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
24. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане// учебное пособие.-Алматы, 2008.
25. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие. – Алма¬ты: «LEM», 2009.
26. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения /Учебное пособие.- Алматы, 2008.
27. Налоги: Учеб. Пособие под ред. Д.Г. Черника, -3-е изд.- М.: Финансы и статистика, 2009.-688 с.
28. Налоги и налогообложение. Учебн. Пособие для вузов /И.Г. Русакова, В.А. Кашин, А.В. Толкушен и др; Под ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина.- М.: ЮНТИ, 2009.- 495с.
29. Налоговые системы зарубежных стран: Учебник для вузов / Под ред. Проф. В.Г. Князева, проф. Д.Г. Черника.- 2-е изд., перераб. И доп. М.: Закон и право, ЮНИТИ, 2007.- 191с.
30. Д. А. Тілеужанова. Бюджетаралық қатынастарды дамытудағы реттеуші салықтардың жағымсыз және оң тенденциялары. // Экономическая наука в Казахстане: проблемы и пути реформирования: Материалы междунар. Научно-практ. Конф: сб. науч. Тр. – Алматы: Экономика, 2014 – ч.1.
31. http://www.stat.kz/ – Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми веб сайты
32. С. Құлпыбаев, Қ. Ілиясов «Қаржы» оқу құралы, Алматы, 2012.
33. Абдешов Б.Е. Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың негізі ретінде // Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право. Материалы международной научно – практической конференции 29 апреля 2015 года. Том 1. –Алматы: Казахская Академия труда и социальных отношений. 2015. –333-341б.–0,6 б.б.
34. Кожахметова Р.О. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі салық салудың әлеуметтік функциялары // Ұлттық экономика жаһандану жағдайында. Халықаралық ғылыми симпозиум. –Алматы: Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. 2015. –61-169б. – 0,5 б.б.
35. Даирова К.Н. Нарықтық экономиканың дамуы жағдайындағы салық салу жүйесінің әлеуметтік функциялары// Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы. 2015. № 6 (41). –70-75 б. – 0,6 б.б.
36. Косаякова А.Ш. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшелігі // Транзитная экономика, 2015. №6. -22-27 б. –0,4б.б.
37. Жумагалиева Г.А. Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік тұрғыда жетілдірудің алғы шарттары // Экономика и статистика. Агенство РК по статистике. –Алматы, 2015.№3. –130-139б.– 0,8 б.б.
38. Жауанова А.А. Нарықтық экономиканы әлеуметтендірудің алғы шарттары // «Инновациялар мен оқу- білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына» VII Халықаралық ғылыми - әдістемелік конференция. –Алматы: Алматы экономика және статистика академиясы.17-18 қазан 2015ж. –58-162 б. –0,4 б.б.
39. Косекенова А.Ж. Салық салудың әлеуметтік сипаты: теориялық аспектілері // Развитие экономической мысли в Казахстане. Материалы международной научно – практической конференций 19-20 октября 2016. –Алматы: Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. –147-154 б. – 0,5 б.б.
40. www tax kz.kz.
41. www budgetrf.ru.
42. www esep.kz.
43. www government.kz.
44. www minfin.kz.
2. Қазақстан Республикасының (2008 ж., 4 желтоқсан, №95-IV) Бюджет Кодексі (2011.02.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасының Кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. Салық кодексі. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы А., 2009 .
5. Үмбеталиев А.А., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу. – Алматы, 2013.
6. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. – Алматы: Жеті жарғы, 2008.
7. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу: Оқу құралы.- Астана, 2009.
8. Төреғожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы.- Алматы: Экономика, 2008.
9. Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері: Оқу құралы.- Астана: Фолиант, 2007.
10. Ермекбаева Б.Ж. Салық салу негіздері. Алматы, Қазақ Университеті 2013., 5-15 б., 23-32 б., 157-165 б.
11. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Салықтық жоспарлау және бақылау. Оқу құралы, Алматы, Қазақ Университеті, 2009., 24-36 бет
12. М. Романовский, О. Врублевской. Налоги и налогообложение., Питер – 2012.
13. Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики., Алматы, Қазақ университеті, 2007. 95-101 б.
14. Скакова Г.Е. Қазақстан Республикасындағы салық саясатын мемлекеттік реттеу. Алматы-2012.-№2.-44-46б.
15. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы – 2002, 115-119 бб.
16. А.Д.Умбеталиев, Г.Е. Керімбек. Салық және салық салу.Оқу құралы. Алматы, 2006.
17. Химичев Н.И. Налоговое право. – М.: Век, 2009. – 336 с.
18. Шарипов А.Қ. Салық есебі. 2009., «Экономика» баспасы, 45-51, 147-156 б.
19. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Салықтық жоспарлау және бақылау. Оқу құралы, Алматы, Қазақ Университеті, 2009. 24-36 б.
20. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі. 2008., «Экономика» баспасы, 54-55 б.
21. Қалдыбаев Е.К., Маткаримова Л.К. Салықтық бақылау: теориясы және жүргізу әдісі. РПБК «Дәуір», 2011., 36-91 б.
22. Сұлтанова Б.Б. Налоговый учет., «Экономика» баспасы, 2013., 54-58 б.
23. Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
24. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане// учебное пособие.-Алматы, 2008.
25. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие. – Алма¬ты: «LEM», 2009.
26. Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения /Учебное пособие.- Алматы, 2008.
27. Налоги: Учеб. Пособие под ред. Д.Г. Черника, -3-е изд.- М.: Финансы и статистика, 2009.-688 с.
28. Налоги и налогообложение. Учебн. Пособие для вузов /И.Г. Русакова, В.А. Кашин, А.В. Толкушен и др; Под ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина.- М.: ЮНТИ, 2009.- 495с.
29. Налоговые системы зарубежных стран: Учебник для вузов / Под ред. Проф. В.Г. Князева, проф. Д.Г. Черника.- 2-е изд., перераб. И доп. М.: Закон и право, ЮНИТИ, 2007.- 191с.
30. Д. А. Тілеужанова. Бюджетаралық қатынастарды дамытудағы реттеуші салықтардың жағымсыз және оң тенденциялары. // Экономическая наука в Казахстане: проблемы и пути реформирования: Материалы междунар. Научно-практ. Конф: сб. науч. Тр. – Алматы: Экономика, 2014 – ч.1.
31. http://www.stat.kz/ – Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми веб сайты
32. С. Құлпыбаев, Қ. Ілиясов «Қаржы» оқу құралы, Алматы, 2012.
33. Абдешов Б.Е. Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың негізі ретінде // Казахстан в эпоху глобализации: экономика, образование, право. Материалы международной научно – практической конференции 29 апреля 2015 года. Том 1. –Алматы: Казахская Академия труда и социальных отношений. 2015. –333-341б.–0,6 б.б.
34. Кожахметова Р.О. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі салық салудың әлеуметтік функциялары // Ұлттық экономика жаһандану жағдайында. Халықаралық ғылыми симпозиум. –Алматы: Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. 2015. –61-169б. – 0,5 б.б.
35. Даирова К.Н. Нарықтық экономиканың дамуы жағдайындағы салық салу жүйесінің әлеуметтік функциялары// Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ хабаршысы. 2015. № 6 (41). –70-75 б. – 0,6 б.б.
36. Косаякова А.Ш. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшелігі // Транзитная экономика, 2015. №6. -22-27 б. –0,4б.б.
37. Жумагалиева Г.А. Қазақстан Республикасында салық жүйесін әлеуметтік тұрғыда жетілдірудің алғы шарттары // Экономика и статистика. Агенство РК по статистике. –Алматы, 2015.№3. –130-139б.– 0,8 б.б.
38. Жауанова А.А. Нарықтық экономиканы әлеуметтендірудің алғы шарттары // «Инновациялар мен оқу- білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына» VII Халықаралық ғылыми - әдістемелік конференция. –Алматы: Алматы экономика және статистика академиясы.17-18 қазан 2015ж. –58-162 б. –0,4 б.б.
39. Косекенова А.Ж. Салық салудың әлеуметтік сипаты: теориялық аспектілері // Развитие экономической мысли в Казахстане. Материалы международной научно – практической конференций 19-20 октября 2016. –Алматы: Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ. –147-154 б. – 0,5 б.б.
40. www tax kz.kz.
41. www budgetrf.ru.
42. www esep.kz.
43. www government.kz.
44. www minfin.kz.
Қысқартылған сөздер тізімі
ҚҚС - қосымша құнға салынатын салық
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘАБ - әкімшілік аумақтық бірліктер
АҚШ - Америка Құрама Штаты
РФ - Ресей Федерациясы
БҒМ - Білім және ғылым министрлігі
ТЖМ - Төтенше жағдайлар министрлігі
ҚМ - Қорғаныс министрлігі
ЭБЖМ - Экономика министрлігі
АҚ - акционерлік қоғам
АЕК - айлық есептік көрсеткіш
Кіріспе
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет әдістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды - пайдаланушылар қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет - бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты, салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды [1].
Елімізде жүзеге асырылып жатқан нарықты экономикаға көшу кезеңі өмірімізге жаңалықтар, қалтарысы көп құбылыстар мен сан-алуан атаулар алып келді. Бұлардың көпшілігі қалың жұртшылыққа мүлдем таңсық дүние. Осыған байланысты жалпы қоғамдағы оның ішінде осы нарықты экономикада салықтың алатын орны туралы, пайдасы мен кемшілігі туралы жәмиғатты таныстырып, аз да болса мағлұмат беруді өзіме парыз санадым.
Салық - нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық салу әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен қатар салық экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда Жалпы мемлекеттік салықтың алатын орны ерекше. Себебі бүгінгі таңда еліміздің бюджетінің 70%-тен астамы салықтардан құралады, ал салықтық түсімдердің үштен екі бөлігін жалпы мемлекеттік салықтың үлесі алады.
Мемлекеттік басқарудың сәттілігі бюджеттің өте ұшқыр және маңызды мәселерін шешуден тәуелді. Сондықтан салықтардың көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық саладағы ролінің өсуімен тығыз байланысты. Қай бір кезең мен уақытты алсақ та салық өз маңыздылығын жоғалтпауда. Ол әрқашан ғылыми зерттеулер мен талдауда теориясы мен тәжірибесін ұштастыра жетілуде.
Халықаралық тәжірибесі дәлелдегендей нарықты экономиканың дамуы мен одан әрі жетілуі салық жүйесінің әділетті болуымен сипатталады. Дамыған өркениетті елдердегі өзіндік ерекшеліктер бар.
Диплом жұмысының мақсаты - салық жүйесінің теориялық аспектілері мен салық жүйесінің қалыптасуы жағдайын талдау негізінде салықтық реформаларды сипаттау, шетелдік салық салу ерекшеліктерін талдау және оларды шешуге бағыттылған оңтайлы шараларды ұсыну.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шешімін табуы тиіс:
oo Салық және салық жүйесінің түсінігі мен оның экономикалық мәнін қарастыру;
oo салық жүйесінің принциптеріне сипаттама беру;
oo салық салу функцияларын ашып көрсету;
oo салық жүйесінің шетелдік тәжірибесі;
oo салық жүйесінің реформаларына талдау жасау;
oo мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығысы бойынша салық түсіміне талдау жасау;
oo мемлекеттік бюждетті қалыптастырудағы салықтардың рөлін анықтау;
oo салық жүйесінің өзекті проблемаларын қарастыру.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен реформалау кезеңдері.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен ұсыныстар, қосымшалардан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектері пайдаланылды, соның ішінде аталған зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж. Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли, Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, К.С.Сағадиев, Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтық реформаларының жетістіктерінен құралды. Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс - жақын шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары, Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы мен реформалау кезеңдері
1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
реттеушілік:
фискалдық;
қайта бөлу.
Салықтардың негізгі қызметтері
Қайта бөлу
фискалдық
реттеушілік
Ескерту: автормен құрастырылған.
Кесте 1 - Салықтың негізгі қызметтері
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар, ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай ұдайы өндірістке әкеледі.
егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады, себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қорғаныс тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді.
Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары.
Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын. Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:
Салық салу объектісіне байланысты;
Қолданылуына қарай;
Салық салу органына байланысты;
Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
Салық салу объектісін бағалай дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.
Салықтар
Жанама салықтар
Тікелей салықтар
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
баж салығы
заңды және жеке тұлғалардың табысына салынтаын салық;
мүлік салығы;
жер салығы;
бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары мен төлемдері;
көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 2 - Салықтың түрлері
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
заңды және жеке тұлғалардың табысына салынтаын салық;
мүлік салығы;
жер салығы;
бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары мен төлемдері;
көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
Жанама салықтар - тікелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмасалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: корпоративтік және жеке табыс салықтары, қосылған құнға салынатын салық, акциздер және тағы басқа.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы, жол салығы. Мұндай салықтар жол құрын құрауға жұмсалады. Салықты жинайтын салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға Қазақстан Республикасында мына салықтар жатады:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
ҚҚС;
Акциздер;
Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын арнайы төлемдер мен салықтар;
Әлеуметтік салық.
Жергілікті салықтарға келесі салық түрлері жатады:
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Мүлік салығы.
Жергілікті салықтар
Мемлекеттік салықтар
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Мүлік салығы.
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
ҚҚС;
Акциздер;
Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын арнайы төлемдер мен салықтар;
Әлеуметтік салық
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 3 - Мемлекеттік және жергілікті салықтар
Экономикалық белгісіне байланысты салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып бөлінеді.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар - салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздарды тіркегені үшін алымдар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мысал бола алады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтары; салық механизмі және, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және тағы басқа да компоненттер салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да тиімді жұмыс істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
салық салу субъектісі;
салық салу объектісі;
салық салу көзі;
салық ставкасы;
салық бірлігі;
салық оклады;
салық жеңілдіктері;
салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
салық төлеушінің және салық қызметі орагндарының құқы мен міндеттері;
салықтық төлеуін бақылау;
салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі - табыс, мүлік, қызмет түрлері, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы басқалар.
Салық көзі, бұл салық салынатын табыс.
Салық ставкасы бұл салық бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты түрде немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, салық бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивті ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, ұлғайып отырады.
Регрессивті ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, яғни салық каникулдары мен салық несиелері жатады.
Салық төлеу мерзімі - салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екендігін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай тәртіппен жүзеге асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң акциздер және баж салығы төленеді;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар.
Б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі.
Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлкеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Экономикасы дамыған елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды қалыптастыруда басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті ынталандырушы құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогрессті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсенді қызмет жасап, маңызды орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрініп отырғандай бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді нысана болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады.
Салықтар - қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен ролі мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шегінен шығып отыр. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Салықтар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерін қамтамасыз етіп отырады.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттеп отырып, өндірістің процесстеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әсер ете отырып, мемлекет капиталының қорланылуына асқан ықпал етеді.
Салықтық реттеу шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағатандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштері территориалдық орналасуға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы басқа да іс әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкіндік алады.
1.2 Нарықтық экономикадағы салық реформалары және салықтық қатынастар
Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін мәжбүрлеп алудың нақты нысаны ретінде мемлекеттік құрылым және басқару жүйесінің экономикалық кеңістіктің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бейнелейді.
Салық реформасы салық салу жүйесінің қызмет ету жүйесін ауқымды қайта құру және оны басқару механизмін өзгерту негізінде салық қатынастарын шектеулі немесе түбегейлі қайта құруды білдіреді. Аталған қайта құруды салық қатынастары мемлекет дамуының экономикалық, әлеуметтік немесе саяси жадайларының елеулі өзгерістерге сәйкес келмеуімен байланысты салық саясатының негіздерін қайта қарастыру қажеттілігімен шарттастырылған. Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын дамытудың басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол - мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.
Салық кірістерінің қажетті көлемін қамтамасыз ету, салық жүйесінің фискалды функциясының тиімділігіне тәуелді. Сондай-ақ экономикалық өрлеу басым дәрежеде салық салу жүйесінің басқа функцияларын, яғни реттеуші және ынталандырушы функцияларын табысты жүзеге асырумен анықталады. Сондықтан салық реформалары, ең алдымен, салық жүйесі өзінің функцияларын тиімді орындауымен тығыз байланысты.
Экономикалық ғылым және тәжірибе салық реформаларының жалпы сыныптамасын ұсынған. Мазмұны бойынша салық реформалары жүйелік және құрылымдық реформаларға бөлінеді. Жүйелі салқ реформасы кезінде бүкіл салық салу жүйесінің тұжырымдамалық және әдістемелік ережелерінің ауқымды құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді, тікелей және жанама салықтардың ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді. Құрылымдық салық реформалары неғұрлым жалпы нысанда салықтар құрылымымен және салықты ұйымдастыруға байланысты салық салуды қайта құруды білдіреді. Бұл салықты қайта құрулар ең бірінші, салық салу базасын анықтау бойынша,салық мөлшерлемелерін тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну тетіктерін түбегейлі ұайта құру бойынша өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру барысындағы Қазақстан Республикасының салық реформаларына талдау жүргізейік. Бұл реформаларды 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-1994 жылдары салық жүйесінің негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы шараларға негізделген салық жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары экономикалық өрлеу тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. VI кезеңде, 2002 жылдан бастап нарықтық экономика талаптарына жауап беретін, экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі қабылданды.
ҚР - ның салық реформалары
ІV кезең
2002 жылдан бастап
ІІІ кезең
1999 - 2001 жылдары
ІІ кезең
1995 - 1998 жылдары
І кезең
1991-1991 жылдары
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 4 - ҚР-ның салық реформалары
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған, ол кезде КСРО-ның салық мәселелері бойынша құжаттар пакеті қызмет еткен. Әдеттегідей өз ережелерінің көпшілік жағдайында ол сол кездегі салық салудың ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, нарықтық қатынастардың қалыптаса бастауына қарай, оның салық жүйесі де өзгерді.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңына сәйкес келетін келесі салықтар алынды: Жалпы мемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; жергілікті салықтар мен алымдар. Осы жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетін жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және ззінің бағытталуыбойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетн басқа да міндетті төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық заңдылығына жаңа жеңілдік түрлері де толассыз, ретсіз енгізіле берді. Бірінші кезең, аяғында салық заңдылығы жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл салық жүйесінің қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды.
1995 жылдың басында салық жүйесі өте күрделі, басқарылмайтын және тиімсіз жағдайға жетті, ал салық төлеушілерге жүктелетін ауыртпалықтың басымдылығынан, ол экономиканың барлық өрістеріндегі өндіріске кері әсерін тигізіп, қоғамдағы экономикалық реформаларының тежеуішіне айналды.
1995 жылдың 1 шілдесінде енгізілген Салықтар және басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы жағдайдың оңалуына септігін тигізді. 1995 жылға дейін салықтар, жоғарыда аталып өткендей, жалпы мемлекеттік салықтар, жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар, жергілікті салықтар мен алымдар болып үшке бөлінсе жне олардың жалпы саны 45 болса, енді салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді және олардың саны 11-ге дейін қысқартылды. Салық реформасының екінші кезеңінде экономика субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметі үшін ыңғайлы жағдай құрумен, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге жағдайлар жасалды. Салық жүйесі бірінші кезеңмен салыстырғанда барынша ықшамдалды.
1999 жылы салық заңдарындағы өзгерістерге сәйкес салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуіне шектеу койылды, Қазақстан Республикасының аумағында әрекет ететін Салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер деп аталып, олардың саны 11-ден 17-ге дейін жетлізілді. 1998 жылы бюджеттен тыс қорлардың қысқартылуына сәйкес, салық жүйесіне әлеуметтік салық пен алымдардың түрлері енгізілді. Үшінші кезеңдегі салық реформасы құрылымдық реформаға жатты, өйткені салық салу базасын кеңейтуге, мемлекттік бюджетке түсетін салық түсімдерінің мөлшерін жоғарылатуға бағытталды.
2002 жылғы салық реформасы жаңа, нарық талаптарына жауап беретін Салық кодексінің енгізілуімен байланысты болды. Салық жүйесі жаңғыртуға және шаруашылық жүргізудің нарықтық қағидаларына көшуіне бағытталды. Салық реформасының төртінші кезеңі ерекшеліктеріне инвестициялық белсенділікті қолдау, салық салу базасын кеңейту, салық ауыртпалығын төмендету, интеграциялық ақпараттық салық жүйесін енгізу жатады.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл сайынғы халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта дайындауды тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды (А қосымшасы).
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексімен реттеледі. Аталған құжат мемлекет пен салық төлеушілер арасында сапалы жаңа қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
Сонымен салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Сонымен кез келген салық реформасының мақсаты, елдің серпінді әлеуметтік әлеуметтік-экономикалық даму негізі ретіндегі, болашақтық фискалды тетіктерді қалыптастыру болып табылады.
Салық салу реформасы саяси, экономикалық және құрылымдық қайта құрудан кейін жүргізіледі. Өйткені, ол нәтижесінің тиімділігі жағынан неғұрлым инерциалы болып келеді. Осыған байланысты салық реформалары салық жүйесінің қызмет ету аясында анықталған кемшіліктерді және қателіктерді жою жолымен, тым ұзақ уақыт аралығында жүзеге асырылады.
Аталып өткен Қазақстан салық жүйесінің реформаларын кезеңдерге бөлгенмен, әрбір кезең барысында тұрақты салық жүйесі қызмет етпейді, оған үнемі өзгерістер енгізіліп отырады.
Салық қатынастарының жағымсыз жақтары елдің экономикалық дамуының объективті қадамымен анықталады. Нарықтық экономиканың салық реформалары кезекті және үздіксіз жүргізіліп отырады.
Еліміздің салық жүйесі бірқатар маңызды қайта құрулардан өтті. Дегенмен осы қайта құрулар үлкен оң өзгерістер алып келгенін аңғаруға болады. Оған дәлел еліміздің салық жүйесінің халықаралық деңгейге жеткендігі. Дүниежүзілік банк Doіng Busіness рейтингінің бағалауы бойынша 2013 жылдың соңында 2012 жылмен салыстырғанда 14 - орынға көтеріліп, 39-орынға ие болды. Бұл - ТМД аумағындағы ең жоғары көрсеткіш. Салықтарды тиімді әкімшіліктендіру, тұрғындардың салықтық сауатын көтеру, жүргізіліп отырған салықтық реформаларды насихаттау көзделген мақсаттарға жету жолындағы біздің басым бағыттарымыз болып табылады.
1.3 Шет елдердегі салық жүйесін ұйымдастыру және оларды реформалау ерекшеліктері
Салықтар өзінің мәні және мазмұнына қарай жинақтала келіп, әртүрлі елдердің салық жүйесін құрайтын, ұлттық ерекшіліктердің көптеген нысандары түрінде болады.
Салықтар құрамы, құрылымы, оларды алу тәсілдері, мөлшерлемелері, қазыналық өкілдіктері, салық базасы, әрекет ету өрісі, жеңілдіктері бойынша бұл жүйелер бір-бірінен елеулі айырмашылықта болады және бастапқыда мүлдем салыстыруға келмейтіндей болып көрінеді. Бірақ неғұрлым мұқият талдау кезінде екі негізгі жалпы белгілерді айқындауға болады: 1) мемлекеттің салықтан түсетін кірістерді ұлғайтудың тұрақты нақты жолдарын іздеу; 2) салық жүйесін экономиканың теориялық жалпы қабылданған қағидалары базасында құру.
Әртүрлі елдердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік шарттар негізінде құрылған. Әрине, олар оңтайлы емес, бұл оңтайлы жүйені құру үшін экономистерге және әлеуметтанушыларға талаптар ретін өңдеу қажет болды. Олардың ішінде неғұрлым маңыздылары мыналар:
oo салық ауыртпалығын тарату біркелкілігі немесе басқа сөзбен айтқанда, әркім мемлекеттік кірістерге өзінің әділетті үлесін енгізуі;
oo салықтар мүмкіндігінше әр түрлі тұлғалармен экономикалық шешімдерді қабылдауға әсерін тигізбеуі қажет, немесе мұндай әсер ең аз шамада болуы қажет;
oo әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін салықтық саясатты пайдалану кезінде,салық салудың теңдік және әділеттік қағидаларын бұзуды ең аз шамаға жеткізу қажет;
oo елдің экономикалық өсуі және тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық саясатын пайдалануда салықтық құрылым әсер етуі қажет;
oo салық жүйесі әділетті болуы қажет және салық төлеушілерге түсінікті болуы қажет;
oo салықтарды басқару және салық заңдылығын сақтау бойынша әкімшілік шығындар ең аз шамада болуы қажет.
Осы талаптар елдің салық жүйесінің сапасын бағалау үшін негізгі критерийлер ретінде пайдалануы мүмкін.
Салық жүйесін құру кезінде әр түрлі салықты қолданудың салдарын қайта тарату күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Бұл салдар салықтарды алу тәсілінен, салық мөлшерлеме құрылымынан, салық базасын анықтаудан, және салықтың қызмет өрісіне тәуелді болады.
Ел экономикасының салық жүйесіне әсері сұраныс және ұсыныс жағдайынан, нарықтар құрылымынан және жаңа салықтық жағдайларға бейімделу кезеңіне тәуелді болады. Салықтық өзгерістер баға өзгерістеріне әкеледі, бұл салық төлеушілердің кірістері және шығыстарына, салық ауыртпалығын таратуға әсерін тигізеді. Қайта таратудың соңғы нәтижесі барлық көрсетілген факторлардың өзара әсеріне тәуелді болады. Бұл өте күрделі үдеріс, бірақ жалпы ережелер және қорытындыларды жасауға болады.
Тұтыну салықтырына қатысты бұл қорытындылар төмендегілерден тұрады:
oo салықты енгізу бағаның өсуіне әкеледі және салық салынатын тауарларға сұранысты қысқартады;
oo бағадағы және өндірістегі өзгерістер ауқымы сұраныс пен ұсыныстың икемділігіне тәуелді болады;
oo салық ауыртпалығы сұраныс және ұсыныс икемділігіне қатысты сатушы және сатып алушы арасында таратылады;
oo белгілі шектен жоғары салық мөлшерлемелерін жоғарылату кезінде салықтық түсімдер төмендеуі мүмкін.
Өндіріс факторына салықтар қатыстылығына қарай бұл ережелер мен қорытындылар мыналарға бөлінеді:
oo салық өндіріс факторында табыстың жалпы нормасын жоғарылатады, осы факторлардың ұсынысын қысқартады және пайданың таза нормасын төмендетеді;
oo салық ауыртпалығын қайта тарату сұраныс және ұсыныстың икемділігіне тәуелді болады;
oo бұл салықтар шешуші әсерді үй шаруашылығының шығындарына емес, кірістеріне тигізеді;
oo өндіріс факторына салық салу өзгерістерінің соңғы нәтижесі нарық құрылымына, ұжымдық келісімшарттарға және бәсекелестік шарттарына тәуелді болады.
Салықтық қатыныстар үйлестігі мемлекеттің, салық төлеушілердің және өзге мемлекеттердің мүдделерін, ұзақ мерзімді және тұрақты теңдігін, қамтамасыз ететін салықтық қатынастар жүйесін құруды білдіреді. Мемлекеттің қазыналық мүдделері мен шаруашылық субъектілеріне салық ауыртпалығы арасындағы қатынасты; салық төлеушілер мен мемлекттік орган міндеттерінің және құқықтарының теңдігін қамтамсыз етуді; барлық деңгейлердің салықтық мүдделерін үйлестіруді; салық салу жүйесін еларалық бірыңғайландыру үшін сәйкес негіздерді қалыптастыруды салықтық қатынастар үйлестіру бағыттары ретінде қарастыруға болады.
Алғашқы үш бағытқа салық реформалары негізінде біршама қол жеткізілді. Ал салықтық қатынастарды еларалық үйлестіру қажеттілігі, ортақ кеден және салық саясатын жүргізу мақсатында, мемлекттерді біртұтас халықаралық одаққа біріктіру кезінде пайда болады. Салықтық қатынастарды үйлестіруді қарастырылатын бағыты салық салудың белгілі элементтерін бірыңғайландыруды, халықаралық бірлесуге қатысушы елдердің ұлттық салық жүйесі және салық саясатын құрылымдастыруды білдіреді.
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса түсініктеме беру өте орынды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі - салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру. Осы орайда дамыған Европа елдері мен Америка Құрама Штаттарының салық ісіндегі тәжірибесін танысып, талдау жүргізейік.
Германия екі деңгейге бөлінген мемлекеттік билігі бар федеративтік мемлекет болып табылады. Осыған орай оның салық салу жүйесі федерацияның, федерация мүшелері-жерлердің және осы жерлердің құрамдас бөлігі болып есептелетін қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін) көздей отырып құрылғанын байқаймыз. Сонымен, Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық салықтар мен жерлердің және қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы салықтарға: еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация бойынша төленетін табыс салығы; корпорациялық салық; капиталдан алынатын табыстарға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; импорт айналымынан алынатын салық жатады.
Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, темекіден, спирт және арақ өнімдерінен алынатын акциздер; сақтандыру салығы; жерлердің салықтарына: автомобиль иелерінен алынатын салық; мүлік салығы; сырадан алынатын акциз; шіркеулік салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; қоғамдастықтардың салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық салық жатады.
Германияның салық жүйесінің ұтымдылығының жарқын көрінісі ретінде мына келесідей жәйтті атап өтуге болады: салықтық кірістері айтарлықтай мол Бавария, Вюртемберг, солтүстік Рейн-Вестфалия жерлері онша дами қоймаған Саксония, Шлезвиг-Гольштейн жерлеріне өз қаржылық ресурстарының бір бөлігін әрдайым беріп отырады. Сонымен, Германиядағы салықтар мына: жеке тұлғаларға салынатын салық; корпорацияларға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; мүлікке салынатын салық; жер салығы; жер учаскесін сатып алу кезінде төленетін салық; сақтандыру жарналары; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; автомобильдік салық; кофеге, минералдық майларға, арақ, шарап және темекі өнімдеріне салынатын акциздер; Германия аумағында мұнай және газ өндіруді дамыту үшін алынатын кедендік баждар мен алымдар, әлеуметтік сақтандыру қорына алынатын жарналар сияқты негізгі түрлерге бөлінеді.
Салық салу туралы заңдар шығару, салықтарды алу және салықтық түсімдерді пайдалану процестері Германияның Конституциясымен реттелінеді. Федералдық билік органдарына кедендік баждар мен қаржылық монополияларға қатысты заңдарды шығаруға байланысты айрықша құқық берілген. Қалған салықтар мен алымдар бойынша бәсекелесу заңдары шығарылады. Осы заңдарды шығару барысында кәсіпқойлық және жер салықтарына мұқият назар аударылады. Салықтарды алу жөніндегі әкімшілік құзыреттер Бас кедендік басқармаларға және қаржылық басқармаларға бөлініп берілген. Осы Бас кедендік басқармалар өз қызметтерінің федералдық және Еуропалық қоғамдастық ауқымында жүзеге асыратын федералдық қаржылық органдар болып табылады.
Ал қаржылық басқармалар жергілікті деңгейдегі салықтар мен кейбір федерациялық салықтарды алуға ат салысады.
Өткен жүзжылдықта қалыптасып, құрылған Ұлыбританияның салық жүйесі 1973 және 1987 жылдары реформаларға ұшыраған болатын. Осы салықтық реформаларды құрайтын негізгі шараларға: жеке табыс салығының төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін төмендету; тұрғылықты халыққа салынатын табыс салығын 20,24 және 40 процент ставкалар мөлшерінде алу; ерлі-зайыптылардың табыстарына бөлек салық салуды енгізу және т.б. жатқызылған еді. Ұлыбританияның қазіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтар (өз деңгейлеріне орай):
Орталық салықтар: тұрғылықты халықтан алынатын табыс салығы; корпорацияға салынатын табыс салығы; мұнайдан түсетін табысқа салынатын салық; мұраға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; елтаңбалық алым; баждар және акциздер.
Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар мен фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын үйлерге, дүкендерге және мекемелерге салынатын салықтардан тұрады.
Ұлыбританияның салықтық заңдарының негізі ретінде: 1970 жылғы халықтан және корпорациялардан алынатын табыс салығына қатысты заң Актісін, 1979 жылғы қосылған құнға салынатын салыққа қатысты Актіні және 1996 жылғы корпорациядан алынатын салыққа қатысты Актіні атап көрсетуге болады. Британия парламентінің заң шығарушылық билігі және осыған орай салықтық құзыреті Англияға Уэльске, Шотландияға және Солтүстік Ирландияға таралды. Ұлыбританияның Үкіметі мен Қазынашылығы салық жүйесін басқаруды жүзеге асырады.
Ал салық қызметін ұйымдастыруды жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер басқармасы мен Баждар және акциздер басқармасына жүктелген. Бұл жерде айта кететін бір қызықты жәйт, елтаңбалық алым ең (ескі) көне салықтар қатарына жатады, себебі ол салық салу жүйесіне 1694 жылы енгізілген болатын.
Францияның салық жүйесіндегі салықтар табыс салықтары, тұтынуға салынатын салықтар және капиталға салынатын салықтар болып аса ірі үш топқа бөлінеді. Сонымен қатар Франциядағы салық салу көбінесе тұтынуға салынатын салыққа бағытталған. Франциядағы фиксалдық жүйедегі тікелей салық салудың деңгейі төмен, ал жанама салықтардың деңгейі аса жоғары болып табылады.
Францияның салық жүйесінің негізін құрайтын салықтар орталық және жергілікті салықтар болып бөлінеді. Негізгі орталық салықтарға мыналар: қосылған құнға салынатын салық; ақшалай капиталдардың табысына салынатын салық; жылжымайтын мүліктерден түскен пайдаларға салынатын салық; акционерлік компаниялардың пайдаларына салынатын салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; капиталдың өсімінен алынатын салық; елтаңбалық және тіркеу алымы; тіркеу салығы (алымы) жатады.
Жергілікті салықтар жүйесіне мына келесідей салықтар мен алымдар: тұрғын үйге салынатын салық; кәсіптік салық; жер салығы; құрылыс салынған учаскелерден алынатын жер салығы; құрал - жабдықтарға салынатын арнайы (қосымша) салықтар; тұрмыстық қоқыстарды жою үшін алынатын салық; рудниктерге салынатын департаменттік және коммуналдық салықтар; ауыл -шаруашылығы палатасын ұстауға алынатын баж; автокөлік құралдарынан алынатын баж; көгалдандыру үшін салынатын салық енгізілген.
Бүгінде Францияның салық жүйесі үш әкімшілік аумақтық бірліктер жүйесін қамтиды. Оларға регион, департамент және коммуна жүйесі жатады. Әрбір регион, департамент немесе коммуна өз ерекшеліктері мен мұқтаждықтарына сай қосымша салықтар енгізуге құқылы. Мәселен, Иль-де Франс регионында құрал-жабдықтарға салынатын арнаулы салық бұрыннан белгіленсе, әкімшілік аумақтық бірліктердің (АӘБ) басшылары осы салықты Эссон, О-де-Сен, Сен-э-Марнь, Сен-Дени, Валь-де-Марн, Валь-де Уаз және Эвелин департаменттерінде енгізе алады, сондай-ақ осы жәйттер Кальвадос, Ор, Сен-Маритин, Басс-Сен, Мерт-Э-Мозеле, Басс-Ран, О-Ранн аумақтарында да әртүрлі негіздерге байланысты қарастырылуы мүмкін.
Франциядағы салық жүйесін басқаруды жүзеге асыратын бірден-бір орган Экономика және Қаржы министірлігі болып табылады.
Италияның салық жүйесінің айтарлықтай өзгеріске ұшырап, жаңадан қалыптасуы 1973-1974 жылдары көрініс тапқан еді және ол жанама салықтардан гөрі тікелей салықтардың басымдылығымен ерекшеленген болатын.
Қазіргі кезде Италияның салық жүйесінің құрылымындағы салықтарға мыналар: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы; заңды тұлағалардан алынатын табыс салығы; жергілікті табыс салығы; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; арнаулы акциздер; іскерлік операциялардан алынатын салық (елтаңбалық салық; тіркеу салығы; концессиялық салық); жерді иеленгені үшін алынатын салық; жылжымайтын мүлік құнының ұлғаюына салынатын салық; жарнамаға салынатын салық; көлік құралдарына салынатын салық; қоғамдық алаңдарды пайдаланғаны үшін салынатын салық; жергілікті лицензиялық алымдар; мектептік салықтық алым және т.б. жатады.
Корпорациялық табыс салығының ставкасы бірыңғай 36 процент, ал жергілікті табыс салығының ставкасы 16,2 процент мөлшерінде белгіленген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚҚС - қосымша құнға салынатын салық
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘАБ - әкімшілік аумақтық бірліктер
АҚШ - Америка Құрама Штаты
РФ - Ресей Федерациясы
БҒМ - Білім және ғылым министрлігі
ТЖМ - Төтенше жағдайлар министрлігі
ҚМ - Қорғаныс министрлігі
ЭБЖМ - Экономика министрлігі
АҚ - акционерлік қоғам
АЕК - айлық есептік көрсеткіш
Кіріспе
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет әдістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды - пайдаланушылар қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.
Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында Салық кодексінде күрделі, көпқұрамалы міндет - бір мезгілде салық жүйесінің ашықтығын, салық салудағы бейтараптықты, салықтық әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етіп, экономиканың сапалы дамуы үшін ынталандыру жүйелерін құруды тапсырды [1].
Елімізде жүзеге асырылып жатқан нарықты экономикаға көшу кезеңі өмірімізге жаңалықтар, қалтарысы көп құбылыстар мен сан-алуан атаулар алып келді. Бұлардың көпшілігі қалың жұртшылыққа мүлдем таңсық дүние. Осыған байланысты жалпы қоғамдағы оның ішінде осы нарықты экономикада салықтың алатын орны туралы, пайдасы мен кемшілігі туралы жәмиғатты таныстырып, аз да болса мағлұмат беруді өзіме парыз санадым.
Салық - нарықтық экономиканың аса маңызды жүйелерінің бірі болып саналады. Салық салу әрекетінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Сондықтан да кез-келген елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Сонымен қатар салық экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Бүгінгі күні барлық салық жүйелерінің міндеті салық жинау жұмысын одан әрі жақсарту, жетілдіру болып табылады. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетінің кірісін құрастыруда Жалпы мемлекеттік салықтың алатын орны ерекше. Себебі бүгінгі таңда еліміздің бюджетінің 70%-тен астамы салықтардан құралады, ал салықтық түсімдердің үштен екі бөлігін жалпы мемлекеттік салықтың үлесі алады.
Мемлекеттік басқарудың сәттілігі бюджеттің өте ұшқыр және маңызды мәселерін шешуден тәуелді. Сондықтан салықтардың көптеген елдердің әлеуметтік-экономикалық саладағы ролінің өсуімен тығыз байланысты. Қай бір кезең мен уақытты алсақ та салық өз маңыздылығын жоғалтпауда. Ол әрқашан ғылыми зерттеулер мен талдауда теориясы мен тәжірибесін ұштастыра жетілуде.
Халықаралық тәжірибесі дәлелдегендей нарықты экономиканың дамуы мен одан әрі жетілуі салық жүйесінің әділетті болуымен сипатталады. Дамыған өркениетті елдердегі өзіндік ерекшеліктер бар.
Диплом жұмысының мақсаты - салық жүйесінің теориялық аспектілері мен салық жүйесінің қалыптасуы жағдайын талдау негізінде салықтық реформаларды сипаттау, шетелдік салық салу ерекшеліктерін талдау және оларды шешуге бағыттылған оңтайлы шараларды ұсыну.
Бұл мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер шешімін табуы тиіс:
oo Салық және салық жүйесінің түсінігі мен оның экономикалық мәнін қарастыру;
oo салық жүйесінің принциптеріне сипаттама беру;
oo салық салу функцияларын ашып көрсету;
oo салық жүйесінің шетелдік тәжірибесі;
oo салық жүйесінің реформаларына талдау жасау;
oo мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығысы бойынша салық түсіміне талдау жасау;
oo мемлекеттік бюждетті қалыптастырудағы салықтардың рөлін анықтау;
oo салық жүйесінің өзекті проблемаларын қарастыру.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен реформалау кезеңдері.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен ұсыныстар, қосымшалардан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектері пайдаланылды, соның ішінде аталған зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж. Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли, Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, К.С.Сағадиев, Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтық реформаларының жетістіктерінен құралды. Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс - жақын шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары, Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы мен реформалау кезеңдері
1.1 Салықтардың және салық жүйесінің экономикалық мәні
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
реттеушілік:
фискалдық;
қайта бөлу.
Салықтардың негізгі қызметтері
Қайта бөлу
фискалдық
реттеушілік
Ескерту: автормен құрастырылған.
Кесте 1 - Салықтың негізгі қызметтері
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар, ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай ұдайы өндірістке әкеледі.
егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады, себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қорғаныс тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді.
Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі жалпы өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлде қайда жоғары.
Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың анықтамасы, мәні және мазмұны жоғарыда айтылған болатын. Оған тоқталмай, енді салықтарды топтастыру туралы айтып өтеміз.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:
Салық салу объектісіне байланысты;
Қолданылуына қарай;
Салық салу органына байланысты;
Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
Салық салу объектісін бағалай дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.
Салықтар
Жанама салықтар
Тікелей салықтар
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
баж салығы
заңды және жеке тұлғалардың табысына салынтаын салық;
мүлік салығы;
жер салығы;
бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары мен төлемдері;
көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 2 - Салықтың түрлері
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
заңды және жеке тұлғалардың табысына салынтаын салық;
мүлік салығы;
жер салығы;
бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салықтары мен төлемдері;
көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
Жанама салықтар - тікелей емес жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес, сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмасалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: корпоративтік және жеке табыс салықтары, қосылған құнға салынатын салық, акциздер және тағы басқа.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы, жол салығы. Мұндай салықтар жол құрын құрауға жұмсалады. Салықты жинайтын салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға Қазақстан Республикасында мына салықтар жатады:
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
ҚҚС;
Акциздер;
Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын арнайы төлемдер мен салықтар;
Әлеуметтік салық.
Жергілікті салықтарға келесі салық түрлері жатады:
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Мүлік салығы.
Жергілікті салықтар
Мемлекеттік салықтар
Жер салығы;
Көлік құралдарына салынатын салық;
Мүлік салығы.
Корпоративтік табыс салығы;
Жеке табыс салығы;
ҚҚС;
Акциздер;
Жер қойнауын пайдаланушылардан алынатын арнайы төлемдер мен салықтар;
Әлеуметтік салық
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 3 - Мемлекеттік және жергілікті салықтар
Экономикалық белгісіне байланысты салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып бөлінеді.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар - салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздарды тіркегені үшін алымдар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мысал бола алады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель.
Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтары; салық механизмі және, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және тағы басқа да компоненттер салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да тиімді жұмыс істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық салу элементтері мыналар:
салық салу субъектісі;
салық салу объектісі;
салық салу көзі;
салық ставкасы;
салық бірлігі;
салық оклады;
салық жеңілдіктері;
салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
салық төлеушінің және салық қызметі орагндарының құқы мен міндеттері;
салықтық төлеуін бақылау;
салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі - табыс, мүлік, қызмет түрлері, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы басқалар.
Салық көзі, бұл салық салынатын табыс.
Салық ставкасы бұл салық бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты түрде немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, салық бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивті ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, ұлғайып отырады.
Регрессивті ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады - салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, яғни салық каникулдары мен салық несиелері жатады.
Салық төлеу мерзімі - салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екендігін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай тәртіппен жүзеге асырылады:
а) бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, сонан соң акциздер және баж салығы төленеді;
ә) екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар.
Б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.
Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі.
Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлкеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Экономикасы дамыған елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды қалыптастыруда басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті ынталандырушы құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогрессті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда белсенді қызмет жасап, маңызды орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрініп отырғандай бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу несие-қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді нысана болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп, мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады.
Салықтар - қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элементтері болып табылады.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен ролі мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шегінен шығып отыр. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Салықтар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі ұлттық табыстың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерін қамтамасыз етіп отырады.
Салықтар экономикалық белсенділікті реттеп отырып, өндірістің процесстеріне де қатты әсер етеді. Бұл әсер жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әсер ете отырып, мемлекет капиталының қорланылуына асқан ықпал етеді.
Салықтық реттеу шаралары әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап, кәсіпорындардың іс әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағатандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштері территориалдық орналасуға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы басқа да іс әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкіндік алады.
1.2 Нарықтық экономикадағы салық реформалары және салықтық қатынастар
Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін мәжбүрлеп алудың нақты нысаны ретінде мемлекеттік құрылым және басқару жүйесінің экономикалық кеңістіктің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бейнелейді.
Салық реформасы салық салу жүйесінің қызмет ету жүйесін ауқымды қайта құру және оны басқару механизмін өзгерту негізінде салық қатынастарын шектеулі немесе түбегейлі қайта құруды білдіреді. Аталған қайта құруды салық қатынастары мемлекет дамуының экономикалық, әлеуметтік немесе саяси жадайларының елеулі өзгерістерге сәйкес келмеуімен байланысты салық саясатының негіздерін қайта қарастыру қажеттілігімен шарттастырылған. Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын дамытудың басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол - мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.
Салық кірістерінің қажетті көлемін қамтамасыз ету, салық жүйесінің фискалды функциясының тиімділігіне тәуелді. Сондай-ақ экономикалық өрлеу басым дәрежеде салық салу жүйесінің басқа функцияларын, яғни реттеуші және ынталандырушы функцияларын табысты жүзеге асырумен анықталады. Сондықтан салық реформалары, ең алдымен, салық жүйесі өзінің функцияларын тиімді орындауымен тығыз байланысты.
Экономикалық ғылым және тәжірибе салық реформаларының жалпы сыныптамасын ұсынған. Мазмұны бойынша салық реформалары жүйелік және құрылымдық реформаларға бөлінеді. Жүйелі салқ реформасы кезінде бүкіл салық салу жүйесінің тұжырымдамалық және әдістемелік ережелерінің ауқымды құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді, тікелей және жанама салықтардың ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді. Құрылымдық салық реформалары неғұрлым жалпы нысанда салықтар құрылымымен және салықты ұйымдастыруға байланысты салық салуды қайта құруды білдіреді. Бұл салықты қайта құрулар ең бірінші, салық салу базасын анықтау бойынша,салық мөлшерлемелерін тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну тетіктерін түбегейлі ұайта құру бойынша өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру барысындағы Қазақстан Республикасының салық реформаларына талдау жүргізейік. Бұл реформаларды 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-1994 жылдары салық жүйесінің негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы шараларға негізделген салық жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары экономикалық өрлеу тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. VI кезеңде, 2002 жылдан бастап нарықтық экономика талаптарына жауап беретін, экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі қабылданды.
ҚР - ның салық реформалары
ІV кезең
2002 жылдан бастап
ІІІ кезең
1999 - 2001 жылдары
ІІ кезең
1995 - 1998 жылдары
І кезең
1991-1991 жылдары
Ескерту: автормен құрастырылған
Кесте 4 - ҚР-ның салық реформалары
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған, ол кезде КСРО-ның салық мәселелері бойынша құжаттар пакеті қызмет еткен. Әдеттегідей өз ережелерінің көпшілік жағдайында ол сол кездегі салық салудың ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, нарықтық қатынастардың қалыптаса бастауына қарай, оның салық жүйесі де өзгерді.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңына сәйкес келетін келесі салықтар алынды: Жалпы мемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; жергілікті салықтар мен алымдар. Осы жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетін жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және ззінің бағытталуыбойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетн басқа да міндетті төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық заңдылығына жаңа жеңілдік түрлері де толассыз, ретсіз енгізіле берді. Бірінші кезең, аяғында салық заңдылығы жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл салық жүйесінің қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды.
1995 жылдың басында салық жүйесі өте күрделі, басқарылмайтын және тиімсіз жағдайға жетті, ал салық төлеушілерге жүктелетін ауыртпалықтың басымдылығынан, ол экономиканың барлық өрістеріндегі өндіріске кері әсерін тигізіп, қоғамдағы экономикалық реформаларының тежеуішіне айналды.
1995 жылдың 1 шілдесінде енгізілген Салықтар және басқа да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы жағдайдың оңалуына септігін тигізді. 1995 жылға дейін салықтар, жоғарыда аталып өткендей, жалпы мемлекеттік салықтар, жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар, жергілікті салықтар мен алымдар болып үшке бөлінсе жне олардың жалпы саны 45 болса, енді салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді және олардың саны 11-ге дейін қысқартылды. Салық реформасының екінші кезеңінде экономика субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметі үшін ыңғайлы жағдай құрумен, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге жағдайлар жасалды. Салық жүйесі бірінші кезеңмен салыстырғанда барынша ықшамдалды.
1999 жылы салық заңдарындағы өзгерістерге сәйкес салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуіне шектеу койылды, Қазақстан Республикасының аумағында әрекет ететін Салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер деп аталып, олардың саны 11-ден 17-ге дейін жетлізілді. 1998 жылы бюджеттен тыс қорлардың қысқартылуына сәйкес, салық жүйесіне әлеуметтік салық пен алымдардың түрлері енгізілді. Үшінші кезеңдегі салық реформасы құрылымдық реформаға жатты, өйткені салық салу базасын кеңейтуге, мемлекттік бюджетке түсетін салық түсімдерінің мөлшерін жоғарылатуға бағытталды.
2002 жылғы салық реформасы жаңа, нарық талаптарына жауап беретін Салық кодексінің енгізілуімен байланысты болды. Салық жүйесі жаңғыртуға және шаруашылық жүргізудің нарықтық қағидаларына көшуіне бағытталды. Салық реформасының төртінші кезеңі ерекшеліктеріне инвестициялық белсенділікті қолдау, салық салу базасын кеңейту, салық ауыртпалығын төмендету, интеграциялық ақпараттық салық жүйесін енгізу жатады.
2008 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің дәстүрлі жыл сайынғы халыққа жолдауында Елбасы салық органдарына салық заңын қайта дайындауды тапсырды. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2008 жылдың 10 желтоқсанында қабылданды (А қосымшасы).
Қазақстанның қазіргі салық жүйесі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Кодексімен реттеледі. Аталған құжат мемлекет пен салық төлеушілер арасында сапалы жаңа қатынастарды реттемелейді. Ол салық салудың ойластырылған құқықтық негізін құрудың түпкілікті міндетін шешуге бағытталған.
Сонымен салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Сонымен кез келген салық реформасының мақсаты, елдің серпінді әлеуметтік әлеуметтік-экономикалық даму негізі ретіндегі, болашақтық фискалды тетіктерді қалыптастыру болып табылады.
Салық салу реформасы саяси, экономикалық және құрылымдық қайта құрудан кейін жүргізіледі. Өйткені, ол нәтижесінің тиімділігі жағынан неғұрлым инерциалы болып келеді. Осыған байланысты салық реформалары салық жүйесінің қызмет ету аясында анықталған кемшіліктерді және қателіктерді жою жолымен, тым ұзақ уақыт аралығында жүзеге асырылады.
Аталып өткен Қазақстан салық жүйесінің реформаларын кезеңдерге бөлгенмен, әрбір кезең барысында тұрақты салық жүйесі қызмет етпейді, оған үнемі өзгерістер енгізіліп отырады.
Салық қатынастарының жағымсыз жақтары елдің экономикалық дамуының объективті қадамымен анықталады. Нарықтық экономиканың салық реформалары кезекті және үздіксіз жүргізіліп отырады.
Еліміздің салық жүйесі бірқатар маңызды қайта құрулардан өтті. Дегенмен осы қайта құрулар үлкен оң өзгерістер алып келгенін аңғаруға болады. Оған дәлел еліміздің салық жүйесінің халықаралық деңгейге жеткендігі. Дүниежүзілік банк Doіng Busіness рейтингінің бағалауы бойынша 2013 жылдың соңында 2012 жылмен салыстырғанда 14 - орынға көтеріліп, 39-орынға ие болды. Бұл - ТМД аумағындағы ең жоғары көрсеткіш. Салықтарды тиімді әкімшіліктендіру, тұрғындардың салықтық сауатын көтеру, жүргізіліп отырған салықтық реформаларды насихаттау көзделген мақсаттарға жету жолындағы біздің басым бағыттарымыз болып табылады.
1.3 Шет елдердегі салық жүйесін ұйымдастыру және оларды реформалау ерекшеліктері
Салықтар өзінің мәні және мазмұнына қарай жинақтала келіп, әртүрлі елдердің салық жүйесін құрайтын, ұлттық ерекшіліктердің көптеген нысандары түрінде болады.
Салықтар құрамы, құрылымы, оларды алу тәсілдері, мөлшерлемелері, қазыналық өкілдіктері, салық базасы, әрекет ету өрісі, жеңілдіктері бойынша бұл жүйелер бір-бірінен елеулі айырмашылықта болады және бастапқыда мүлдем салыстыруға келмейтіндей болып көрінеді. Бірақ неғұрлым мұқият талдау кезінде екі негізгі жалпы белгілерді айқындауға болады: 1) мемлекеттің салықтан түсетін кірістерді ұлғайтудың тұрақты нақты жолдарын іздеу; 2) салық жүйесін экономиканың теориялық жалпы қабылданған қағидалары базасында құру.
Әртүрлі елдердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік шарттар негізінде құрылған. Әрине, олар оңтайлы емес, бұл оңтайлы жүйені құру үшін экономистерге және әлеуметтанушыларға талаптар ретін өңдеу қажет болды. Олардың ішінде неғұрлым маңыздылары мыналар:
oo салық ауыртпалығын тарату біркелкілігі немесе басқа сөзбен айтқанда, әркім мемлекеттік кірістерге өзінің әділетті үлесін енгізуі;
oo салықтар мүмкіндігінше әр түрлі тұлғалармен экономикалық шешімдерді қабылдауға әсерін тигізбеуі қажет, немесе мұндай әсер ең аз шамада болуы қажет;
oo әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін салықтық саясатты пайдалану кезінде,салық салудың теңдік және әділеттік қағидаларын бұзуды ең аз шамаға жеткізу қажет;
oo елдің экономикалық өсуі және тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық саясатын пайдалануда салықтық құрылым әсер етуі қажет;
oo салық жүйесі әділетті болуы қажет және салық төлеушілерге түсінікті болуы қажет;
oo салықтарды басқару және салық заңдылығын сақтау бойынша әкімшілік шығындар ең аз шамада болуы қажет.
Осы талаптар елдің салық жүйесінің сапасын бағалау үшін негізгі критерийлер ретінде пайдалануы мүмкін.
Салық жүйесін құру кезінде әр түрлі салықты қолданудың салдарын қайта тарату күрделі проблемалардың бірі болып табылады. Бұл салдар салықтарды алу тәсілінен, салық мөлшерлеме құрылымынан, салық базасын анықтаудан, және салықтың қызмет өрісіне тәуелді болады.
Ел экономикасының салық жүйесіне әсері сұраныс және ұсыныс жағдайынан, нарықтар құрылымынан және жаңа салықтық жағдайларға бейімделу кезеңіне тәуелді болады. Салықтық өзгерістер баға өзгерістеріне әкеледі, бұл салық төлеушілердің кірістері және шығыстарына, салық ауыртпалығын таратуға әсерін тигізеді. Қайта таратудың соңғы нәтижесі барлық көрсетілген факторлардың өзара әсеріне тәуелді болады. Бұл өте күрделі үдеріс, бірақ жалпы ережелер және қорытындыларды жасауға болады.
Тұтыну салықтырына қатысты бұл қорытындылар төмендегілерден тұрады:
oo салықты енгізу бағаның өсуіне әкеледі және салық салынатын тауарларға сұранысты қысқартады;
oo бағадағы және өндірістегі өзгерістер ауқымы сұраныс пен ұсыныстың икемділігіне тәуелді болады;
oo салық ауыртпалығы сұраныс және ұсыныс икемділігіне қатысты сатушы және сатып алушы арасында таратылады;
oo белгілі шектен жоғары салық мөлшерлемелерін жоғарылату кезінде салықтық түсімдер төмендеуі мүмкін.
Өндіріс факторына салықтар қатыстылығына қарай бұл ережелер мен қорытындылар мыналарға бөлінеді:
oo салық өндіріс факторында табыстың жалпы нормасын жоғарылатады, осы факторлардың ұсынысын қысқартады және пайданың таза нормасын төмендетеді;
oo салық ауыртпалығын қайта тарату сұраныс және ұсыныстың икемділігіне тәуелді болады;
oo бұл салықтар шешуші әсерді үй шаруашылығының шығындарына емес, кірістеріне тигізеді;
oo өндіріс факторына салық салу өзгерістерінің соңғы нәтижесі нарық құрылымына, ұжымдық келісімшарттарға және бәсекелестік шарттарына тәуелді болады.
Салықтық қатыныстар үйлестігі мемлекеттің, салық төлеушілердің және өзге мемлекеттердің мүдделерін, ұзақ мерзімді және тұрақты теңдігін, қамтамасыз ететін салықтық қатынастар жүйесін құруды білдіреді. Мемлекеттің қазыналық мүдделері мен шаруашылық субъектілеріне салық ауыртпалығы арасындағы қатынасты; салық төлеушілер мен мемлекттік орган міндеттерінің және құқықтарының теңдігін қамтамсыз етуді; барлық деңгейлердің салықтық мүдделерін үйлестіруді; салық салу жүйесін еларалық бірыңғайландыру үшін сәйкес негіздерді қалыптастыруды салықтық қатынастар үйлестіру бағыттары ретінде қарастыруға болады.
Алғашқы үш бағытқа салық реформалары негізінде біршама қол жеткізілді. Ал салықтық қатынастарды еларалық үйлестіру қажеттілігі, ортақ кеден және салық саясатын жүргізу мақсатында, мемлекттерді біртұтас халықаралық одаққа біріктіру кезінде пайда болады. Салықтық қатынастарды үйлестіруді қарастырылатын бағыты салық салудың белгілі элементтерін бірыңғайландыруды, халықаралық бірлесуге қатысушы елдердің ұлттық салық жүйесі және салық саясатын құрылымдастыруды білдіреді.
Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып, біздің елімізбен тығыз сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса түсініктеме беру өте орынды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі - салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру. Осы орайда дамыған Европа елдері мен Америка Құрама Штаттарының салық ісіндегі тәжірибесін танысып, талдау жүргізейік.
Германия екі деңгейге бөлінген мемлекеттік билігі бар федеративтік мемлекет болып табылады. Осыған орай оның салық салу жүйесі федерацияның, федерация мүшелері-жерлердің және осы жерлердің құрамдас бөлігі болып есептелетін қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін) көздей отырып құрылғанын байқаймыз. Сонымен, Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық салықтар мен жерлердің және қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы салықтарға: еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация бойынша төленетін табыс салығы; корпорациялық салық; капиталдан алынатын табыстарға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; импорт айналымынан алынатын салық жатады.
Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, темекіден, спирт және арақ өнімдерінен алынатын акциздер; сақтандыру салығы; жерлердің салықтарына: автомобиль иелерінен алынатын салық; мүлік салығы; сырадан алынатын акциз; шіркеулік салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; қоғамдастықтардың салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық салық жатады.
Германияның салық жүйесінің ұтымдылығының жарқын көрінісі ретінде мына келесідей жәйтті атап өтуге болады: салықтық кірістері айтарлықтай мол Бавария, Вюртемберг, солтүстік Рейн-Вестфалия жерлері онша дами қоймаған Саксония, Шлезвиг-Гольштейн жерлеріне өз қаржылық ресурстарының бір бөлігін әрдайым беріп отырады. Сонымен, Германиядағы салықтар мына: жеке тұлғаларға салынатын салық; корпорацияларға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; мүлікке салынатын салық; жер салығы; жер учаскесін сатып алу кезінде төленетін салық; сақтандыру жарналары; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; автомобильдік салық; кофеге, минералдық майларға, арақ, шарап және темекі өнімдеріне салынатын акциздер; Германия аумағында мұнай және газ өндіруді дамыту үшін алынатын кедендік баждар мен алымдар, әлеуметтік сақтандыру қорына алынатын жарналар сияқты негізгі түрлерге бөлінеді.
Салық салу туралы заңдар шығару, салықтарды алу және салықтық түсімдерді пайдалану процестері Германияның Конституциясымен реттелінеді. Федералдық билік органдарына кедендік баждар мен қаржылық монополияларға қатысты заңдарды шығаруға байланысты айрықша құқық берілген. Қалған салықтар мен алымдар бойынша бәсекелесу заңдары шығарылады. Осы заңдарды шығару барысында кәсіпқойлық және жер салықтарына мұқият назар аударылады. Салықтарды алу жөніндегі әкімшілік құзыреттер Бас кедендік басқармаларға және қаржылық басқармаларға бөлініп берілген. Осы Бас кедендік басқармалар өз қызметтерінің федералдық және Еуропалық қоғамдастық ауқымында жүзеге асыратын федералдық қаржылық органдар болып табылады.
Ал қаржылық басқармалар жергілікті деңгейдегі салықтар мен кейбір федерациялық салықтарды алуға ат салысады.
Өткен жүзжылдықта қалыптасып, құрылған Ұлыбританияның салық жүйесі 1973 және 1987 жылдары реформаларға ұшыраған болатын. Осы салықтық реформаларды құрайтын негізгі шараларға: жеке табыс салығының төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін төмендету; тұрғылықты халыққа салынатын табыс салығын 20,24 және 40 процент ставкалар мөлшерінде алу; ерлі-зайыптылардың табыстарына бөлек салық салуды енгізу және т.б. жатқызылған еді. Ұлыбританияның қазіргі кездегі салық жүйесіндегі салықтар (өз деңгейлеріне орай):
Орталық салықтар: тұрғылықты халықтан алынатын табыс салығы; корпорацияға салынатын табыс салығы; мұнайдан түсетін табысқа салынатын салық; мұраға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; елтаңбалық алым; баждар және акциздер.
Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар мен фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын үйлерге, дүкендерге және мекемелерге салынатын салықтардан тұрады.
Ұлыбританияның салықтық заңдарының негізі ретінде: 1970 жылғы халықтан және корпорациялардан алынатын табыс салығына қатысты заң Актісін, 1979 жылғы қосылған құнға салынатын салыққа қатысты Актіні және 1996 жылғы корпорациядан алынатын салыққа қатысты Актіні атап көрсетуге болады. Британия парламентінің заң шығарушылық билігі және осыған орай салықтық құзыреті Англияға Уэльске, Шотландияға және Солтүстік Ирландияға таралды. Ұлыбританияның Үкіметі мен Қазынашылығы салық жүйесін басқаруды жүзеге асырады.
Ал салық қызметін ұйымдастыруды жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер басқармасы мен Баждар және акциздер басқармасына жүктелген. Бұл жерде айта кететін бір қызықты жәйт, елтаңбалық алым ең (ескі) көне салықтар қатарына жатады, себебі ол салық салу жүйесіне 1694 жылы енгізілген болатын.
Францияның салық жүйесіндегі салықтар табыс салықтары, тұтынуға салынатын салықтар және капиталға салынатын салықтар болып аса ірі үш топқа бөлінеді. Сонымен қатар Франциядағы салық салу көбінесе тұтынуға салынатын салыққа бағытталған. Франциядағы фиксалдық жүйедегі тікелей салық салудың деңгейі төмен, ал жанама салықтардың деңгейі аса жоғары болып табылады.
Францияның салық жүйесінің негізін құрайтын салықтар орталық және жергілікті салықтар болып бөлінеді. Негізгі орталық салықтарға мыналар: қосылған құнға салынатын салық; ақшалай капиталдардың табысына салынатын салық; жылжымайтын мүліктерден түскен пайдаларға салынатын салық; акционерлік компаниялардың пайдаларына салынатын салық; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; капиталдың өсімінен алынатын салық; елтаңбалық және тіркеу алымы; тіркеу салығы (алымы) жатады.
Жергілікті салықтар жүйесіне мына келесідей салықтар мен алымдар: тұрғын үйге салынатын салық; кәсіптік салық; жер салығы; құрылыс салынған учаскелерден алынатын жер салығы; құрал - жабдықтарға салынатын арнайы (қосымша) салықтар; тұрмыстық қоқыстарды жою үшін алынатын салық; рудниктерге салынатын департаменттік және коммуналдық салықтар; ауыл -шаруашылығы палатасын ұстауға алынатын баж; автокөлік құралдарынан алынатын баж; көгалдандыру үшін салынатын салық енгізілген.
Бүгінде Францияның салық жүйесі үш әкімшілік аумақтық бірліктер жүйесін қамтиды. Оларға регион, департамент және коммуна жүйесі жатады. Әрбір регион, департамент немесе коммуна өз ерекшеліктері мен мұқтаждықтарына сай қосымша салықтар енгізуге құқылы. Мәселен, Иль-де Франс регионында құрал-жабдықтарға салынатын арнаулы салық бұрыннан белгіленсе, әкімшілік аумақтық бірліктердің (АӘБ) басшылары осы салықты Эссон, О-де-Сен, Сен-э-Марнь, Сен-Дени, Валь-де-Марн, Валь-де Уаз және Эвелин департаменттерінде енгізе алады, сондай-ақ осы жәйттер Кальвадос, Ор, Сен-Маритин, Басс-Сен, Мерт-Э-Мозеле, Басс-Ран, О-Ранн аумақтарында да әртүрлі негіздерге байланысты қарастырылуы мүмкін.
Франциядағы салық жүйесін басқаруды жүзеге асыратын бірден-бір орган Экономика және Қаржы министірлігі болып табылады.
Италияның салық жүйесінің айтарлықтай өзгеріске ұшырап, жаңадан қалыптасуы 1973-1974 жылдары көрініс тапқан еді және ол жанама салықтардан гөрі тікелей салықтардың басымдылығымен ерекшеленген болатын.
Қазіргі кезде Италияның салық жүйесінің құрылымындағы салықтарға мыналар: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы; заңды тұлағалардан алынатын табыс салығы; жергілікті табыс салығы; мұраға және сыйға тартуға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; арнаулы акциздер; іскерлік операциялардан алынатын салық (елтаңбалық салық; тіркеу салығы; концессиялық салық); жерді иеленгені үшін алынатын салық; жылжымайтын мүлік құнының ұлғаюына салынатын салық; жарнамаға салынатын салық; көлік құралдарына салынатын салық; қоғамдық алаңдарды пайдаланғаны үшін салынатын салық; жергілікті лицензиялық алымдар; мектептік салықтық алым және т.б. жатады.
Корпорациялық табыс салығының ставкасы бірыңғай 36 процент, ал жергілікті табыс салығының ставкасы 16,2 процент мөлшерінде белгіленген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz