Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының ерекшеліктері жайлы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Бөлім. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
ІІ. Бастаушы сыныптағы оқушысындағы эмоционалдық жағдайының көрініс табу ерекшеліктері
2.2 Эмоционалдық жағдай . психологиядағы зерттеу пәні ретінде
ІІІ. Практикалық бөлім
Сабақ жоспарлары
Әдістемелік нұсқау
Зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
1 Бөлім. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
ІІ. Бастаушы сыныптағы оқушысындағы эмоционалдық жағдайының көрініс табу ерекшеліктері
2.2 Эмоционалдық жағдай . психологиядағы зерттеу пәні ретінде
ІІІ. Практикалық бөлім
Сабақ жоспарлары
Әдістемелік нұсқау
Зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Зерттеу мақсаты: оқушылардың эмоцияларының дамуы
Өзектілігі:
- Оқушылар эмоциялар рөлін зерттеу;
- Оқушылар дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: оқушылар
Зерттеу пәні: оқушылардың эмоцияларына қатысты психикалық процесстер
Зерттеу болжамы: оқушылардың эмоцияларын дамыту және тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар. Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: «Эмоция адамның түрлі органикалық қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып, ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын және біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адалдық сезімдері адамдарда бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең әсерлі сезім жеке адам психологиясының басты белгілерінің бірі».
Өзектілігі:
- Оқушылар эмоциялар рөлін зерттеу;
- Оқушылар дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: оқушылар
Зерттеу пәні: оқушылардың эмоцияларына қатысты психикалық процесстер
Зерттеу болжамы: оқушылардың эмоцияларын дамыту және тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар. Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: «Эмоция адамның түрлі органикалық қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып, ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын және біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адалдық сезімдері адамдарда бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең әсерлі сезім жеке адам психологиясының басты белгілерінің бірі».
1. Абрамова Г.С. «Жас ерекшелік психологиясы» Студенттерге арнлаған көмекші оқулық. -4- бөлім, стереотип. М: Баспа орталығы «Академия», 1999. – 678 б.
2. Астапов В.М. Үйрей жағдайын зерттеуге функционалдық жағы. – Психологиялық жағы. – Психологиялық журнал, 1992 – 13 томдық, №5. – 111 б.
3. Березин Ф.Б. «Адамның психикалық және психофизиологиялық бейімделуі». – Л. Ғылым, 1988 – 13 – 21 б.
4. Бектерев В.М. Соматикалық ммимиканың рефлексі ретіндегі эмоциялар туралы. – Кітапта.: Жүйке жүйесінің физиологиясы мен рефлексологиясында жаңалықтар. – М.: Л., 1929 ж.
5. Божавич Л.И. «Балалық шақтағы қалыптасу мен жеке тұлға. –М.: «Провесщение». 1968 – 464 б.
6. Бреслов Г.М. «Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуының эмоционалды ерекшеліктері: Норма және ауытқулар». – М.: Педагогика. 1990 - 140 б.
7. Бютнер К. «Агресивті балалармен өмір сүру. (Неміс тілінен аударылған) – М.: Педагогика 1990 ж – 140 б.
8. Василюк Ф.Е. «Уайымдау психологиясы». Критикалық ситуациялардың талдау сөйлемдері. – М.: Мәскеу университетінің баспасы, 1984 – 200 б.
9. Валюнас В.К. «Эмоционалды құбылыстардың психологиясы». – М.: М.Ұ.У. баспа., 1976 – 143 б.
10. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. М.В. Гамезоның және т.б. ред. астында, - М.: Просвещение, 1984 – 256 б.
11. Выготский Л.С. «Педагогикалық психология». В.В. Давыдов ред., 1984 – 256 б.
12. Выготский Л.С. «Жоғарғы психологиялық функциялардың дамуы». – М.: Педагогика, 1960 – 598 б.
13. Гуревич К.М. «Оқушылардың жекелік – психологиялық ерекшеліктері» - М.: 1987 24-31 б. (Төменгі сыныптағы жас ерекшелік)
14. Гуревич П.С. «Психология». Оқу құралы. – білім, 1999 – 304 б.
15. Дерабин В.С. Сезімдер, құмарлықтар, эмоциялар. (В.М. Смирнов пен А.И. Грохочева ред. – Л.: Ғылым, 1974 – 257 б.
16. Балалық шақтағы психология: Хрестоматия Н.Л. Белопольсакая құрастырған. – 2 – ші баспа., - М.: «Когито – Орталық» 2001 – 351 б.
17. Захаров А.И. «Балалардағы күндізгі және түнгі қорқыныштар». – СПБ.: СОЮЗ. 2000 – 448 б.
18. Захаров А.И. «Балалардағы қорқынышты қалай жеңу керек». – М.: Педагогика, 1986 112 б. (Педагогика ата – аналарға)
19. Изард К.Э. «Эмоция психологиясы» (ағылшын аудармасы). СПБ.: Питер, 2000 464 б.
2. Астапов В.М. Үйрей жағдайын зерттеуге функционалдық жағы. – Психологиялық жағы. – Психологиялық журнал, 1992 – 13 томдық, №5. – 111 б.
3. Березин Ф.Б. «Адамның психикалық және психофизиологиялық бейімделуі». – Л. Ғылым, 1988 – 13 – 21 б.
4. Бектерев В.М. Соматикалық ммимиканың рефлексі ретіндегі эмоциялар туралы. – Кітапта.: Жүйке жүйесінің физиологиясы мен рефлексологиясында жаңалықтар. – М.: Л., 1929 ж.
5. Божавич Л.И. «Балалық шақтағы қалыптасу мен жеке тұлға. –М.: «Провесщение». 1968 – 464 б.
6. Бреслов Г.М. «Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуының эмоционалды ерекшеліктері: Норма және ауытқулар». – М.: Педагогика. 1990 - 140 б.
7. Бютнер К. «Агресивті балалармен өмір сүру. (Неміс тілінен аударылған) – М.: Педагогика 1990 ж – 140 б.
8. Василюк Ф.Е. «Уайымдау психологиясы». Критикалық ситуациялардың талдау сөйлемдері. – М.: Мәскеу университетінің баспасы, 1984 – 200 б.
9. Валюнас В.К. «Эмоционалды құбылыстардың психологиясы». – М.: М.Ұ.У. баспа., 1976 – 143 б.
10. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. М.В. Гамезоның және т.б. ред. астында, - М.: Просвещение, 1984 – 256 б.
11. Выготский Л.С. «Педагогикалық психология». В.В. Давыдов ред., 1984 – 256 б.
12. Выготский Л.С. «Жоғарғы психологиялық функциялардың дамуы». – М.: Педагогика, 1960 – 598 б.
13. Гуревич К.М. «Оқушылардың жекелік – психологиялық ерекшеліктері» - М.: 1987 24-31 б. (Төменгі сыныптағы жас ерекшелік)
14. Гуревич П.С. «Психология». Оқу құралы. – білім, 1999 – 304 б.
15. Дерабин В.С. Сезімдер, құмарлықтар, эмоциялар. (В.М. Смирнов пен А.И. Грохочева ред. – Л.: Ғылым, 1974 – 257 б.
16. Балалық шақтағы психология: Хрестоматия Н.Л. Белопольсакая құрастырған. – 2 – ші баспа., - М.: «Когито – Орталық» 2001 – 351 б.
17. Захаров А.И. «Балалардағы күндізгі және түнгі қорқыныштар». – СПБ.: СОЮЗ. 2000 – 448 б.
18. Захаров А.И. «Балалардағы қорқынышты қалай жеңу керек». – М.: Педагогика, 1986 112 б. (Педагогика ата – аналарға)
19. Изард К.Э. «Эмоция психологиясы» (ағылшын аудармасы). СПБ.: Питер, 2000 464 б.
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Бөлім. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
ІІ. Бастаушы сыныптағы оқушысындағы эмоционалдық жағдайының көрініс
табу ерекшеліктері
2. Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде
ІІІ. Практикалық бөлім
Сабақ жоспарлары
Әдістемелік нұсқау
Зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу мақсаты: оқушылардың эмоцияларының дамуы
Өзектілігі:
- Оқушылар эмоциялар рөлін зерттеу;
- Оқушылар дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: оқушылар
Зерттеу пәні: оқушылардың эмоцияларына қатысты психикалық процесстер
Зерттеу болжамы: оқушылардың эмоцияларын дамыту және тәрбиелеу арқылы жеке
тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-
қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді.
Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар.
Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: Эмоция адамның түрлі органикалық
қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам
қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып,
ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-
ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете
алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын және
біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адалдық сезімдері адамдарда
бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең әсерлі сезім жеке адам психологиясының
басты белгілерінің бірі.
І. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының
ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
Ғылым тілінде адам бойындағы түрлі психикалық құбылыстарды сезім деп
атайды. Күнделікті тұрмыс-тіршілікте ақыл-парасат иесінің бойында
кездесетін сезімдер әрқилы. Олар-дың ең бастылары: торығу мен жайдарылану,
ашығу мен тоқмейілсу, шөлдеу мен шаршау, ауырсыну мен рахаттану, сырқаттану
мен сауығу, ұнату мен жеккөру, шошу мен ұялу, таңдану мен тамсану және т.б.
Сезімдердің ұзақтығы мен қарқыны, деңгейі мен сипаты, табиғаты мен
мазмұныда сан алуан. Оның бір сәттік тебіреністен күнделікті құштарлыққа,
үстірт эмоциядан терең де тұрақты сезімге де ұласуы ғажап емес.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген
қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді.
Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар.
Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: Эмоция адамның түрлі орга-никалық
қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам
қуанғаннан, қамыққан-нан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып,
ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-
ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете
алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын
және біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адал-дық сезімдері адамдарда
бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
жөнді байқалмайды. Тұрақты, те-рең әсерлі сезім жеке адам психологиясының
басты белгілерінің бірі.
Адамның сезім мүшелері Тіршілік иелері – адамдар мен жан-жануар-лардың
ағзасында ішкі және сыртқы ортаның сан алуан әсерлерін қабылдайтын, оны
мидың сезімтал орталық-тарына жеткізетін тал-дағыштардың шеткі бөлімі бар.
Мұны – рецепторлар деп атайды. Олар денеге әсер етуші тітіркендіргіштердің
бел-гілі бір нақты түрін ғана қабылдауға бейім. Олар өздерінің орналасу
орнына сәйкес экстерорецепторлар және интерорецепторлар болып екіге
бөлінеді, дейді ғалымдар. Экстерорецепторлар – қоршаған ортадан келетін
тітіркендіргіш әсер-лерді (дәм, иіс, жанасу сезімі, көру, есту) қабылдаушы.
Интерорецепторлар – ішкі органдарда, қан және лимфа тамыр-ларындағы
қабырғалар- да орналасқан, осы органдардағы тітіркеніс-терді қабылдаушы.
Олар: ішкі органдардағы барорецепторлар мен олардың кілегейлі қабықта-
рындағы бос сезімтал рецепторлар, тамырлар қабырғаларындағы
аншорецепторлар, тірекқимыл аппараты орган-дарындағы, проприорецепторлар.
Тірек-қимыл аппараты дегеніміз – сүйек бұлшық ет, буын.
Бір мәселедегі сезімдер қайшылығы
Біздің өмірімізде болып жатқан әр түрлі өзгерістер эмоциялар мен
сезімдердің қайнар көзі екені мәлім. Тек, бір жағдайдың, бір заттың әр
адамға әрқилы әсер ететін де кездер болады. Біз олардың кейбіріне
тоқталсақ: шөлдегенде ішкен бір стақан су адамның жанын рахат сезіміне
бөлейді. Ал енді шөлдемеген кісіге зорлап ішкізсе, оның бойында ашу,
наразылық сезімін туғызады. Әрбір адам музыканы тыңдағанда сүйсініп,
етжүрегі елжірегенімен, жақсы сезімдер құшағында болғанымен, барған
концерті тым ұзаққа созылып кетсе, қалжырап, жалығып кететіні өтірік пе?
Яғни, эмоция мен сезімнің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол адамның еркімен,
ниетімен, мінезінің ерекшелігімен, талап-тілегімен әр түрлі көріністе,
сипатта анықталады. Олай болса, эмоция мен сезім әлемі өте күрделі, алуан
түрлі, таңғажайып сырларға толы. Зерттеу-ші мамандардың пайымдауынша,
адамның эмоциясы мен сезімі қоғамдық-тарихи сипатта болса, жануарлардың
эмоциясы биологиялық күйде, тек есте болатын бір жағдай, адам сезімдері-не
лайықты көріністер жануарлар психикасында ұшыраспайды. Оның сәл ұшқыны
сезілгенімен, ол адамның сезімдеріндей нәзік те ұзақ, ұлы емес.
Адам бойындағы ең биік сезім
Ол жөнінде әркімнің өзіндік ой-пікірі, түсінігі болады. Біздің және
бірқатар мамандардың дүниетанымы бойынша, адамның жоғары сезім-дері көп.
Солардың ішінде әркімнің күнделікті тыныс-тіршілігінде ай-рықша орын
алатыны жә-не ең бастысы – парыз сезімі. Бұл – адамның өз Отанының,
халқының, ата-анасының, отбасының, туған-туыстарының, еңбек ұжымының, қоға-
мының, дінінің, өзіндей адамдардың алдындағы парызы. Адамдар оны қалай
түсінеді, оған сөзі-мен, ісімен қалай жауап береді, оның бәрі өзінің де,
өзгенің да алдында көрініп тұратын өлшем. Парыз сезімі терең дамы-ған
адамда оны орындау, өтеу ауырлық әкелмейді, қайта бақытқа бөлей-ді, оған
зор сый-құрмет сыйлайды.
Сезім арқылы адамды танып, білу
Адамды танып, білу үшін оның қалай ойлайтынынан, соған сәйкес қалай іс-
әрекет ететінінен хабардар болу жеткіліксіз. Ең бастысы, адамның не нәрсені
де тебірене се-зінетінін білуіміз қажет. Бұл орайда психолог мамандар
адамның сезімін 4 топқа бөліп сараптап, бағалайды. Олар: сезімнің
бағыттылығы; сезімнің тереңдігі; сезімнің тұрақты-лығы; сезімнің әсерлігі.
Егерде адамның сезімі не болса, соған әсерленіп, бетімен лақса, онда ол
ақыл-парасат иесінің шығармашылығына, тіршілік үшін күресіне, ал-дына
қойған мақсат-мүддесіне мықты тірек бола алмай, адамды тура жолынан
адастыруы да, қате қадамдарға бастыруы да, негізгі парызы мен міндетін адал
атқаруы-нан аластатуы да мүмкін. Адам сезімі оның мақсат-мүддесімен
қаншалықты қабысып жатыр, оның беріктілігі қандай, бар бақыт, абырой соған
бай-ланысты.
Адамның эмоциялық өмірін талдап, таразыла-ғанда оның өмірінде ең үлкен
орын алатын сезімдері қандай, ол жеке дүниетанымынан, көзқа-расынан туған
ба, негізгі мақсаттарымен сәйкес келе ме, сезімдері ұсақ па, ірі ме, аумалы-
төкпелі ме әлде тұрақты ма, соған басты назар аударған жөн. Себебі, кейбір
сезімдердің бағытына сәйкес жоғары немесе уақ болатыны белгілі.
Осы орайда өшпенділік сезімін алып, қарастырсақ, Елің мен Жеріңнің
жауларына деген өшпенділік сезімің сені ер-лікке құштарландырады, қаһарман
етіп шығарады.
Олай болса, бұл ең жо-ғарғы сезім. Ал енді, бағы жанған біреуді күндеп,
оған өшпенділікпен қарау - өсек туғызып, жат қылықтар жасауға итер-мелейді.
Яғни, бұл – тайыз сезім. Көрдіңіз бе, бір ғана өшпенділік сезімінің өз
бағытына (не нәрсеге бағытталуына) байланысты қандай мән-маңызға ие болып
отырғанын.
Кез-келген адамның эмоциялық өмірінің бай-лығы мен мазмұндылығы
бойындағы сенімдерінің күшімен емес, тереңдігі-мен өлшенеді. Терең се-зім
әр адамның тыныс-тіршілігінің ең маңызды жақтарын қамтиды, ойымен, талап-
тілектерімен жан-жақты байланыста болады, өзінің бүкіл рухани болмыс-
бітіміне әсер етеді, оған нәр береді. Бұл орайда Лермонтов былай деген:
Сабырлылық – бойда жасырынып жатқан ұлы қуаттың бел-гісі; сезімнің,
ойлардың толық және терең болуы ұстамсыз қылықтарды болдырмайды. Иә, тез
лып етіп өте шығатын, сыртқа көрінуі күшті сезімдердің барлығы бірдей терең
сезімге жатпайды, адамның сенімі-нен туатын, оның өмірлік күресінің бағыт-
бағдарын айқындайтын, принципті түрде жек көруді туғыза-тын сезімдер терең
сезім болып саналады.
Қандай сезім тұрақты? Адамның бойындағы сезімі терең болса, ол тұ-рақты
да берік. Тайыз сезім күшті болғанымен, уақытша және өткінші. Кез-келген
адамның басында болатын жағдай, ол бір істі шын жүрегімен сүйсе, оған зор
сенім артса, онымен әрдәйім шұғылданса да зерікпейді, қажып шаршамайды.
Керісінше, бұл іске күннен-күнге ынта-ықыласы арта түседі. Жақсы ән-күйді
тыңдауға құштар жан оны тыңдаған сайын оған деген құштарлығы кемі-мей,
керісінше, арта түседі. Өмірде ықыласы тайыз, тұрақсыз, бар күнін күлкі-
думанмен өткізуге құштар адам тез қажиды, бәрінен де тез суынады, тез
жалығады. Өйткені, оның сезімі терең емес, тайыз, үстірт қана. Олар уайым-
қайғыға да тез көндігіп кетеді де, өмірі күн санап бос болып, мәңгіреді.
Бұл сезімі тайыз, үстірт адамдардың эмоциясы мен сезімінің тез мұқалғышты-
ғынан, тез жасып кететіндігінен.
Сезім-адамның мінез-құлқы үшін қозғаушы күш. Тек есте болатын бір мә-
селе, кейбір адамдар үшін қозғаушы күш болып табылатын сезім екінші бір
адамдардың мінез-құл-қына онша әсер етпейді. Осы соңғы категория-дағы
адамдардың бір сезімге қатты берілуі де мүмкін, бірақта ол ісіне, қылығына
әсер ете қой-майды. Сонда сезім әсерсіз болғаны ма? Жоқ, берік және терең
сезімдер-дің әсерлік күші жоғары. Негізінен, зерттеушілер сезімнің
әсерлілігі деп оның адамды іскерлікке жұмылдырушы қабілетін, күш-қуатын
айтады
Терең де берік сезім қашанда адамның ойын туралап, барлық іс-қимылына
белгілі бір ба-ғыт-бағдар сілтейді, қызметіне белгілі бір дәре-жеде әсер
етеді. Психологтар сезімнің бұл түрін құмарлық деп атап, Құмарлық адамның
тұла-бойын билеп алады, сол себепті ол үлкен күш, - дейді. Иә, өзінің Елі
мен Жерін сүю, оның әдебиеті мен мәдениетін, ғылымы мен білімін сүю-адамды
ізгі істерге ұмтылдырады, ерлік істерге, ұлы шығармаларға жол ашады.
Біздің тіліміздегі құмартып сүю, ызаланып жек көрушілік, өз ісіне
деген құштарлық деген сөздер әсерлі, өте терең, тұрақты сезімдер туралы.
Ғалым Б.М. Тепловтың айтуынша: Сезімнің әсерлігі жөнінен, бір жағынан,
сентиментальдық адамдар, екінші жағынан, құмартқыш адамдар бір-біріне
қарама-қарсы болады. Біріншілер өз се-зімдеріне өздері сүйсініп, содан
ләззат алатындар, ол туралы көп айтады, бірақ оны іске асыру жа-
ғын аз ойлайтындар; екіншілері, сезімдерін көп білдірмейді, бірақ өмірі
соның соңында болады, оларды іске асыруға тырысады....
Сезім кең-сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне
сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық
процестердің түрін атайды. Сезімдер өте күрделі психикалык процестердің
бірі. Сезімдер адамньщ тіршілік кажетіне, езара қарым-қатынасына байланысты
сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта
болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық
саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып,
сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдердің екінші
ерекшелігі- олардың актив (қажырлы) жэне пассив (солғын) болып бөлінуінен
көрінеді. Адамға күш беріп, эрекетке ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен
эмоцияларды стеникалыц, ал бұлардың баяу, солғын түрлерін астеникалың деп
атайды. Стеникалык сезімдерге жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылык
сезімдер тса, ал астеникалық сезімдерге уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б.
сезімдер жатады. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір
сезімнің өзі бірде қуатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін. Сезімдердің
үшінші бір ерекшелігі-жігерлендіру және кернеуден босану немесе шешілу. Б^л
да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен, студенттердің
емтиханнан отуі, спортпен айналысатын адамның мэреге жетуі шешуші кезеңдер
болып табылады. Мәреге тақалганда адам барлық күш жігерін жұмылдырады. Осы
кезең өткен соң, басқа бір күйге түседі. Мұны кернеуден босану (шешілу)
сезімі дейді. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске кедергі
келтіреді.Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге қарсы
күрессе, соны елердейжек көріпотыруы керек.
Эмоция дегеніміз - адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру
не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық күйлер.
Адамның эр түлі эмоциялары оның кажеті мен қызығу ерекшеліктеріне,
дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлкы мен мінез көлеміне, санасы мен
ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады. Шамадан тыс күшті
тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар тудырады. Кісі үнемі
қинала беретін болса, оның діңкесі қүрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша
шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді.
Жоғары сезімдср адамга ғана тэн. Осы топқа адамгершілік, эстетикалык,
интеллектік деп аталатын сезімдер кіреді. Қоғамдык өмірдің талабына сэйкес
адам мінез-қулқынан жиі көрінетін сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмүныда, қүрылымы да күрделі
келеді.
Эмоция және сезім - бұл адамның айналадығы өмір шындығына және өз басына
деген өзіндік қарым – қатынасы.
Сезімдер мен эмоциялар бейнеленетін заттардың ерекшеліктеріне тәуелді.
Сезімдер мен эмоциялар адамның таным және іс – әрекетінен тыс болмайды.
Олар іс – әрекет барысында пайда болады және оның жүзге асуына әсер етіп
отырады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келдуі –
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түріе,
сезім деп атайды.
Сезімдер өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым - қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады.
Сезімдерден эмоцияны дұрыс айыра білу қажет.
Біздің сезімдеріміз екі - реттеуші және сигналдық қызмет атқарады.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамдар көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Адамның осылайша шамадан тыс зарлауын психологияда стресс (стресс
– ағ. сөзі шамадан тыс зарлану деген мағынаны береді) деген терминмен
белгіленеді.
Сезімдер өздерінің мазмұны және мәні жағынан әртүрлі және сан қырлы болады.
Психологияда сезімді – моральдық (адамгершілік), интелектуальды (танымдық)
эстетикалық сезімдер болып бөлінеді.
Моральдық сезімдер. Моральдық сезімдер дегеніміз – жеке адамның адамдардың
өзінің мінез құлқын деген эмоциялық қатынасы. Өршіл сезімдер арасынан
моральдық сезім ерекше орын алады. Интелектуальды сезімдер. Ақыл ой әрекеті
процесінде пайда болатын тебіреністерді интелектуалды сезім деп атабйды.
Эстетикалық сезімдер – адамның әсемдікті қабылдауы және қолдан жасауы
барысында туады және сұлулықты қабылдай отырып, адам көз қызықтырып,
сүйсіне тамашалап, қарау ынтасын тудыратын, өзіне тартқан үстіне тарта
түсетін эстетикалық әсемдік сезімін бастан кешіреді.
Жеке адам өмірінде эмоциялық күйлердің үлкен мәні бар. Эмоциялық күйлер
өтіп жатқан психикалық әрекет сипатына ғана тәуелді болып қана қоймай, оған
өзі де орасан зор әсе етеді. Эмоциялыцқ күйлердің бәрі де өткінші сипатта
болады.
Көңіл – күй бұл адамның барлық толғаныс тебіреністері мен әрекетіне өң
беретін біршама ұзақ эмоциялық күй.
Аффект – бұл қысқа мерзімді, бұрқ етпе өте күшті эмоциялық реакция. Аффекті
күй эмоцияның бірте – бірте күшеюінен көрінеді. Аффект жағдайда сана
таралады, ол көңіл күймен байланысты қабылдайтын заттар мен түсініктердің
шағын шоғырына бағытталады.
Фрустрация. Тұрақты жағымсыз эмоціиялық күйге душар ететін, шектен асқан
қанағаттанбаушылық фрустрациясының, яғни сана мен әрекеттің бұзылуының
негізі болады. Фрустрация кезінде адам өте күшті жүйкелік - психикалық
күйзеліске түседі. Фрустрадцдияның өту ерекшелігі шиеленіскен жағдайдың
шашілуіне байланысты болады.
Фрустрация әлсіреуі, тыным табуды немесе күшеюі мүмкін. Егер шиеленіс
шешімін таппаса, онда фрустрация басқа кереғар жағдайда басталады.
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция – ой сияқты – шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс.
Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және
жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және
түңілу – осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов
айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар
адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап
келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір
адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың
ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш),
сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық
(а жалғауы қарсылықты білдіреді) – сөндіруші, адамның белсенділігіне
кедергі келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты
жеңуге кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық
ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу,
ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі
(44).
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді,
тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары
қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына
(жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы
қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке
құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу
үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол
стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да
кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір
жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және
маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты
әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте
жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы
тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға
ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл
әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық
өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер
етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы,
қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек
ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір
бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен,
сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция
біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция
бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар
мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе
жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа
бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік
және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның
организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол
эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның
қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер
байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген
қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке ның эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық
сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері
арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық,
сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Жеке ның эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін
сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей
жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң
оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай
бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке ның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын
сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті
бағытталуы – оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы – капиталды
феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық
процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан
осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық
құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер – бұл тек танымдық
емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды – еріктік процестер: Олар
құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда
тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне
деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір – біріне қарама – қарсы
компонеттерді біріктіреді – білім және қатынас, интелектуалдылық және
аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет)
Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты -
эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады,
және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469
бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты
көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті
біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден –
толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды
әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті
түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам
қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген
жағдайда қол жеткізсек – біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе – біз
жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық
құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы
жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез – келген әрекеттті ұқсас
уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік – сәтсізден эмоциясын
әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті
қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай – ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы
заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда
тәуелдігі, қайталауны – оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның
сәтті – сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда
болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше
физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы
қорытындысында туындады және осы – қажет етілген және алынған – сәйкестене
пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай,
эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді
аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар.
Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы
еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып,
бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының
ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс,
соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының
өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар
әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш,
қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы
кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік
кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына
ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын
қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына
ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне деген
сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау одан
әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама
кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы
қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер
етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар
спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге
деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге
қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу,
мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның
эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды
әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете
алады – көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре
алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз
сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен
тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша
көрінеді. Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған
ортаға жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады.
Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің
арасында айырмашылық байқалады. Сондай – ақ эмоциясы анық байқалған суретті
көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш
мен шошынуды 9 – 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке
адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау
кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды –
жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық,
біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте
маңызды – егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол
әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез – құлық сияқты төменгі
сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне
қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс
әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр
басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді
қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған
қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады.
Оған коллективтің және топтың қарым – қатынасы ересектердің ол туралы
пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға
ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу,
спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен
байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ – қөңілдігімен
немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
сынып оқушысы адам мінез – құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді.
Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық
білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып
оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды,
тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен
сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның
сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне
қатынасын анықтай бастайды.
Н.Л. Лейтес және П.М. Якобсонның зерттеуінше 7 жасар бала өзінің
ызасын, қорқыныш, шошынуын жиі дұрыс қабылдай алмай қалады. Сондықтан өз
сезімдерін қабылдау мен түсіне алуы, ересектердің сезім көріністеріне
еліктеумен сипатталады. Кейде қарым – қатынастың жағымды немесе жағымсыз
стилі балаға еліктеу арқылы беріледі.
ІІ – ІІІ сыныптарға қарай сезім көріністерінде ұстамдылық байқалады.
Бала күнделікті мектеп талаптарына сай, мұғалім шарттарына, сынып
коллективіне сай өз сезімін басқара алуы керек. Моторлы импульсті
реакциялар көбіне мектепке дейінгі балаларға бірінші сынып оқушыларына тән,
соңынан олар сөздікпен аусады.
ІІІ сыныпта мәнерлеп сөйлеу дамиды, интонация өзгереді.
І сынып оқушысы өзінің қатты толқуымен күресуге тырысады, өзінің
ықыласынсыз, шарттарға бағынуына тура келеді, сонымен бірге бұл оның сезім
сферасына әсер етеді. сынып оқушысының бүтіндей көңіл күйі жарқын ширақ,
қуанышты. Бұл – эмоцияналды өмірдің осы жасқа тән нормасы.
Л.С. Славинаның зерттеулері бойынша кейбір оқушыларда осы жас кезеңінде
өткір аффективті күйлерге басымдылық байқалады, зерттеу мәлімет бойынша,
бұл баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады. Мысалы: жаңа
коллективте балаға әдеттегідей жоғары бағаға ие болу, жекелік қасиеттерін,
мүмкіншіліктерін көрсете алу, құрдастары тарапынан жақсы қарым - қатынасқа
ие болу оңайға түспейді. Осы жағдайдын бәрі – деп жазды Л.С.Славина –
шамасы жоқтығы туралы ой болады өткір аффективі әсерленушілік туғызады:
ондай күй дөрекілік, ашушаңдық, эмоцияналдық тұрақсыздық, адекватты емес,
күшті қарсы эмоционалды реакциялары кезінде көрінеді.
Үлгерушілігі нашар оқушыларды жекелік зерттеу кезінде кейбір
эмоцияналды ерекшеліктер көрсетілді. Эмоцияналдық тұрақтылығы тән оқушылар,
оқуға деген дұрыс қатынас сақтап қалуға бейім.
Үлгерімі төмен қобалжулығы жоғары деңгейде сезімталдығы көтеріңкі және
ұстамсыз балаларда көп жағдайда мұғалімге және сабақтарға деген жағымсыз
қатынас байқалады. Бұндай оқушылардың мінез – құлықтары көбіне конфликтіге
әкеп соғады. (10)
Оқушының жоғары сезімдері бара – бара терең, негізделген бола бастайды:
өнегелілік, интелектуалдылық, эстетикалық.
ІІІ сыныпта өнегелік сезімін сезінуі оның дос таңдауында көрінеді.
Ол досты кездейсоқ сыртқы жағдайына байланысты таңдамайды, (қатар тұрады,
бiрге үйге қайтады) сыртқы өнегелiлiк белгiлерiне қарап, өзiне жақын
тартуына қарап таңдайды.
Оның бұл сананы ажырата алуы, сөзсiз онда тағы бiр сезiмнiң
қалыптасқандығын көрсетедi.
Құлықтық сезiмiн сезiне алуы, әрекетшiлдiгi оның iс-әрекетiнде
қалыптасады, байқалады.
Мұғалiмнiң оқу, еңбек, ойын әрекетiндегi әсер етуiне
байланысты оқушыларда жанашырлық сезiмi пайда болады. Балада жанашырлық
көптеген әдiстердiң әсер етуi арқылы қалыптасады, соның iшiнде қолдаудың
маңызы зор.
Жанашырлық – бұл басқа бiр адамның қайғысына ортақтасу,
қайғыны басқалармен бiрге көру, сол адамға деген қатынасты бiлдiредi.
Жанашырлықтың дамуы өзiне мынадай күйлердiң диапазонын
бiлдiредi: 1-ден қайғысына ортақтасу (жан ашу, басқа адамның қайғысына)
және көңiл бiлдiру (сол адамның қайғысына көңiл айту); 2-ден, бұл
жанашырлықты да бала елiктеу арқылы үйренедi.
Елiктеу оның iс-әрекетi мен сезiмiн көшiрiп алу арқылы iске
асады.
Сезiмге елiктеу физиологиялық және психологиялық механизмдер негiзiнде
орындалады.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз
коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға
көмектесуге деген сезiмiн оятады.
сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар.
Құлықтық сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық,
жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ
достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша,
бұл маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде
сирек көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе
шектеулi екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе
қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл
баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы – эмоциялар – бұл бiздiң
әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз,
бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және
ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды
қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол
бiздiң “Менiмiздiң” бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта
әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы
анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi.
Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек
ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да
байланысты.
ІІ. Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
2.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде.
Үрей адам әсерленушiлiк өмiрiндегi - өте кең тараған және әртүрлi реңi
бар, оны түсiндiруге тырысу да өте қиын.
Бұл психикалық қалыпты түсiндiруде әртүрлi тiлде әртүрлi
анықтамалар бар. Олар көп ғасырлар тәжiрибе жүйесiне сүйене отырып
түсiндiрiледi. Бiрақ үрей және қорқыныш сөздерiне анық және нақты анықтама
беру мүмкiн емес.
А. Кемпинский жазғандай, әдетте бұндай жағдайлар жекелiк
әсерленушiлiктi түсiндiрген кезде көп болады. Оны сезiнуге болады, бiрақ
нақты анықтама беру қиын.
Ешқандай психологиялық мәселе қобалжулық мәселесi секiлдi
көтерiлу мен қайта басылуға шыдаған жоқ. Егер 1927 жылы Psyhological
Abstracth осы мәселеге 3 статья өткiзсе, 1960ж – 222, ал 1995 ж – 600-н
өткiздi.
Отандық психологияда қобалжушылыққа жүргiзiлген зерттеулер
1970 пен 1990 жылдар аралығын қамтиды.
Көптеген жүргiзiлген зерттеулерге қарасақ бұл терминмен
аталатын зат, анық және көпшiлiк ұсынған бiр анықтамаға ие болар едi.
Дегенмен психологияда психиатрияда сияқты, қобалжушылықтың көптеген
анықтамасын ол жайында пiкiрлер көп.
Бұл “қобалжушылық” терминiнiң көп мағыналылығы,
семантикалығы, анықталмағандығы психологияда оны әртүрлi мағынада
қолдануына әкеп соғады.
Бұл стрестiк факторлар арқылы туындайтын гепотетикалық “уақыт
аралық ауыспалы” және уақытша психикалық қалып;
Бұл әлеуметтiк қажеттiлiктер фрустрациясы; жеке iшкi және
сыртқы факторлар әсерiнен туындайды және құрылымы; және мотивациялық
конфликт;
Бұдан басқа бұл жағдай, басқа да зерттеулерде терминнiң
әртүрлi болып қолданылуымен шиеленiседi.
Шынында бүгiнгi таңда психологияда, психиатрияда сияқты
қобалжулықты зерттеу жайында жауаптарға қарағанда сұрақтар көп.
Дегенмен қазiргi кезде психологияның кезектi қобалжушылық
жайында көптеген мақалалар жариялануда. Бұл осы мәселенi зерттеуге деген
қызығушылықтың өсуiн көрсетедi.
Қобалжушылықты зерттеу кезiндегi қиындықтарға кездесудi
ескере отырып, бұл саладағы барлық жетiстiктердi пайдаланып, зерттеу
барысын жаңа арнаға бұруда.
Қобалжулық түсiнiгi психология тарихында, ең бiрiншi жеке ның
даму теориясымен тығыз байланысты. Ең алғаш рет қобалжушылықты зерттеуге
алған З. Фрейдд және оның неофрейдист шәкiрттерi, сонымен қатар Э.Хромм,
К. Корни, Г. С. Салливан және т.б. да қобалжушылықты жеке ның фазалық
бөлiгi дедi. Бiрақ олар оның ағымын биологиядан емес, Фрейдд секiлдi
әлеуметтiк себептерден көрдi.
“Психикалық қалып” психологияның тамырлы, тума түсiнiктерiне кiредi, Д.Н.
Левитов айтқандай оған жалпы түсiнiктерден бөлек өзiне тән анықтама беру
қиын.
“Психикалық қалып” тәжiрибелi котегориялық мiнезге ие болады
және психология ғылымының ең негiзгi мазмұндарының бiрi болып табылады.
Психикалық қалып мәселелерiн зерттеу, адам психикалық құрылымы мен
процестерiнiң мазмұнын ашу жолымен толықтырылады. (28,39)
Дарвин мен Джеймстың үлесiне сыртқы психикалық қалыпты және
соның iшiнде эмоциялық қалыпты мұқият зерттеу тиедi. Сонымен қатар, Джеймс
пiкiрiнше, психологиялық қалып психология ғылымының басты пәнi болып
табылады. Психологиялық күштену, үрей, қорқыныш қалыптарын зерттеуде, ХХ
ғасырдың бiрiншi жартысында орыс ғалымдарының ерекше еңбегi сiңдi. В.М.
Бектерев және оның оқушыларының жұмысында эмоционалды қалып
феноменологиялық түсiндiрiлумен қатар, оны зерттеу кезiнде методологиялық
адекватты дұрыс қатынас жасау туралы түсiндiрiлген. Психикалық қалыптың
жалпы проблематикасын зерттеу кезiнде мәдени әлеуметтiк, философиялық-
психологиялық, психоаналитикалық, психосоматикалық және т.б. бағыттар
қарастырылады.
ХХ ғасырдың бiрiншi жартысының соңында психикалық қалыптың
жалпы тапсырмалары Д. Н. Левитовтың зерттеу монографияларында толық
қамтылды және олар төмендегiдей едi:
1). Психикалық қалыпты оның өзiндiк психологиялық категориясын анықтап
және оның басқа категориялы психикалық құбылыстармен байланысын орнату;
2). Психикалық қалыпқа классификация беру;
3). Психикалық қалыпқа нақты феноменологиялық мiнездеме беру;
4). Психикалық қалыптың құрылымын, дамуын және жойылу механизмдерiн
қарастыру;
5). Психикалық қалыптың әртүрлi iс-әрекеттегi, сыртқы орта талаптарына сай
өзгеру ерекшелiктерiн зерттеу;
В.Н. Мясищеваның пiкiрiнше психикалық қалып психикалық
әрекеттiң жалпы функционалды деңгейiмен көрiнедi және адамның
әсерленушiлiгiмен қорытындылады. Сонымен психикалық қалыптың құрылымына
әсерленушiлiктiң белгiлi бiр бөлiгi және психикалық процестердегi нақты
өзгерiстер, жекелiк мiнез ерекшелiктерi және соматикалық қалып кiредi.
Қиын жағдайда туындаған эмоцианың мәселелерiн жан-жақты және
жемiстi зерттеген П.В. Симонов. Ол өңдеген эмоцияның информациялық
теориясы, жағымды және жағымсыз эмоцияның туындау себептерiн анықтауда
үлкен жетiстiк енгiздi және жүйкелiк психикалық күштенiдiң қажеттiлiктiң
қанағаттанбаушылық қауiпiнен туындайтынын анықтады.
Күштену мен қобалжушылық активтi ретикулярлық информацияның
жоғарылауы, жүйке жүйесiнiң деңгейiнiң жоғарылуы, вегетативтi функциялардың
кейбiр өзгерiстерiнiң нәтижесiнде көрiнедi. Адамның психикалық қалпы тердiң
электролитикалық құрамының өзгеруiмен сипатталады және бұл терi –
гальваникалық реакцияларында көрiнедi.
Ең алғаш рет Қорқынышты 1944 жылы дат философы Серен
Кьеркегер (1813-1855) ашты. Өзiнiң ашқан жаңалығы туралы көлемi жағынан
кiшiлеу, “Қорқыныш туралы түсiнiк” кiтабында жазды.
А.Й.Захаров пiкiрiнше қорқыныш, өзiн қорғаушылық инстинкт
негiзiнде құралады, қорғаушылық мiнез көрсетедi;
Қорқыныш жоғары жүйке жүйесiнiң белгiлi бiр физиологиялық
өзгерiстерiмен сипатталады, ол пульс пен демалудың жиiлеуiне, артериалды
қысымның көтерiлуiне, өт сөлiнiң көп бөлiнуiне әсер етедi.(16,17,18)
Жалпы алғанда қорқыныш эмоциясы қауiп стимул әрекетiне жауап
кезiнде туындайды. Негiзiнен екi қауiп бар, мiнезден шығатын әмбебап және
фатальды. Бұл өмiр, денсаулық, өзiн таныту, жекелiк және әлеуметтiк имандық
түсiнiктерiне қарсы тұратын өмiр құндылықтарының өлiмi мен күйреуi. Бiрақ
бұл көрiнiстерден бөлек, қорқыныш қандайда бiр әсерленушiлiктi, шын немесе
елестету қаупiн көрсетедi.
Қауiп мағынасы, өмiрлiк тәжiрибе процесiнде, аралық қатынас
кезiнде қалыптасады, баланың өмiрiндегi тiтiркендiрушiлерге немқұрайлы
қарау нәтижесiне, қатерлi әсерлер пайда болады. Әдетте бұл жағдайлар –
қорқыныш, ауру, конфликт.
Қорқыныштардың iшiнде ең кең тарағаны – сендiрiлген
қорқыныштар. Олардың қайнар көзi – ересектер, баланы қоршашаған адамдар
(ата-анасы, әжелерi, бала бақша тәрбиешiлерi және т.б.) Олар балада
ерiксiз қорқыныш туғызып, баланың эмоциялық қалпына әсер етедi. Нәтижесiнде
бала айтылған сөздiң соңғы жағын қабылдайды: “жақындама – құлайсың” және
т.б. Бұның ненi бiлдiретiнi кiшкентай балаға әлi түсiнiксiз, бiрақ бұл
қобалжу сигналына әсер етiп, қорқыныш реакциясын тудырады. Егер баланы
“қажетсiз” қорқыта берсе, бала әрекетiндегi спонтандықты толығымен жойып
алады және өзiне сенiмсiздiгi артады. Уақыт өте қорқыныштары шексiз жинала
бередi, бала одан әрi күштенген, шырмалған, сақталған болып қалады.
Баланың көзiнше өлiм, қайғы, және өшiгу, өрт пен өлтiру туралы
әңгiме айту баланың психикасында оның жiгерiнен тыс тез қалыптасады.
Мұның барлығы қорқыныштың туындауының шартты-рефлекторлы
сипаттамасы туралы айтуға алып келедi, бала әрбiр шу мен дыбысқа қорқатын
болса, онда оның соңғы күндерi өте жайсыз, ... жалғасы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 Бөлім. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
ІІ. Бастаушы сыныптағы оқушысындағы эмоционалдық жағдайының көрініс
табу ерекшеліктері
2. Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде
ІІІ. Практикалық бөлім
Сабақ жоспарлары
Әдістемелік нұсқау
Зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу мақсаты: оқушылардың эмоцияларының дамуы
Өзектілігі:
- Оқушылар эмоциялар рөлін зерттеу;
- Оқушылар дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: оқушылар
Зерттеу пәні: оқушылардың эмоцияларына қатысты психикалық процесстер
Зерттеу болжамы: оқушылардың эмоцияларын дамыту және тәрбиелеу арқылы жеке
тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-
қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді.
Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар.
Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: Эмоция адамның түрлі органикалық
қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам
қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып,
ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-
ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете
алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын және
біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адалдық сезімдері адамдарда
бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
жөнді байқалмайды. Тұрақты, терең әсерлі сезім жеке адам психологиясының
басты белгілерінің бірі.
І. Бастауыш сыныптағы оқушының психикалық дамуының
ерекшеліктері.
1.1.Сезім мен эмоция
Ғылым тілінде адам бойындағы түрлі психикалық құбылыстарды сезім деп
атайды. Күнделікті тұрмыс-тіршілікте ақыл-парасат иесінің бойында
кездесетін сезімдер әрқилы. Олар-дың ең бастылары: торығу мен жайдарылану,
ашығу мен тоқмейілсу, шөлдеу мен шаршау, ауырсыну мен рахаттану, сырқаттану
мен сауығу, ұнату мен жеккөру, шошу мен ұялу, таңдану мен тамсану және т.б.
Сезімдердің ұзақтығы мен қарқыны, деңгейі мен сипаты, табиғаты мен
мазмұныда сан алуан. Оның бір сәттік тебіреністен күнделікті құштарлыққа,
үстірт эмоциядан терең де тұрақты сезімге де ұласуы ғажап емес.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген
қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді.
Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғымдарының өзіндік айыр-машылықтары бар.
Психолог Қ.Жарықбаевтың пікірінше: Эмоция адамның түрлі орга-никалық
қажеттеріне байланысты туып отыратын шағын, ситуациялы көңіл-күйлері, адам
қуанғаннан, қамыққан-нан көзіне жас алса, не болмаса бір нәрсеге мәз болып,
ішек-сілесі қатып күлсе, мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқалатын ым-
ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете
алады.
Сезімдер – адамдардың бір-бірімен қарымқатынас жасау қажетінен туатын
және біртіндеп дамып отыратын процесс. Достық, адал-дық сезімдері адамдарда
бірден қалыптаса қоймайтындығы белгілі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
жөнді байқалмайды. Тұрақты, те-рең әсерлі сезім жеке адам психологиясының
басты белгілерінің бірі.
Адамның сезім мүшелері Тіршілік иелері – адамдар мен жан-жануар-лардың
ағзасында ішкі және сыртқы ортаның сан алуан әсерлерін қабылдайтын, оны
мидың сезімтал орталық-тарына жеткізетін тал-дағыштардың шеткі бөлімі бар.
Мұны – рецепторлар деп атайды. Олар денеге әсер етуші тітіркендіргіштердің
бел-гілі бір нақты түрін ғана қабылдауға бейім. Олар өздерінің орналасу
орнына сәйкес экстерорецепторлар және интерорецепторлар болып екіге
бөлінеді, дейді ғалымдар. Экстерорецепторлар – қоршаған ортадан келетін
тітіркендіргіш әсер-лерді (дәм, иіс, жанасу сезімі, көру, есту) қабылдаушы.
Интерорецепторлар – ішкі органдарда, қан және лимфа тамыр-ларындағы
қабырғалар- да орналасқан, осы органдардағы тітіркеніс-терді қабылдаушы.
Олар: ішкі органдардағы барорецепторлар мен олардың кілегейлі қабықта-
рындағы бос сезімтал рецепторлар, тамырлар қабырғаларындағы
аншорецепторлар, тірекқимыл аппараты орган-дарындағы, проприорецепторлар.
Тірек-қимыл аппараты дегеніміз – сүйек бұлшық ет, буын.
Бір мәселедегі сезімдер қайшылығы
Біздің өмірімізде болып жатқан әр түрлі өзгерістер эмоциялар мен
сезімдердің қайнар көзі екені мәлім. Тек, бір жағдайдың, бір заттың әр
адамға әрқилы әсер ететін де кездер болады. Біз олардың кейбіріне
тоқталсақ: шөлдегенде ішкен бір стақан су адамның жанын рахат сезіміне
бөлейді. Ал енді шөлдемеген кісіге зорлап ішкізсе, оның бойында ашу,
наразылық сезімін туғызады. Әрбір адам музыканы тыңдағанда сүйсініп,
етжүрегі елжірегенімен, жақсы сезімдер құшағында болғанымен, барған
концерті тым ұзаққа созылып кетсе, қалжырап, жалығып кететіні өтірік пе?
Яғни, эмоция мен сезімнің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол адамның еркімен,
ниетімен, мінезінің ерекшелігімен, талап-тілегімен әр түрлі көріністе,
сипатта анықталады. Олай болса, эмоция мен сезім әлемі өте күрделі, алуан
түрлі, таңғажайып сырларға толы. Зерттеу-ші мамандардың пайымдауынша,
адамның эмоциясы мен сезімі қоғамдық-тарихи сипатта болса, жануарлардың
эмоциясы биологиялық күйде, тек есте болатын бір жағдай, адам сезімдері-не
лайықты көріністер жануарлар психикасында ұшыраспайды. Оның сәл ұшқыны
сезілгенімен, ол адамның сезімдеріндей нәзік те ұзақ, ұлы емес.
Адам бойындағы ең биік сезім
Ол жөнінде әркімнің өзіндік ой-пікірі, түсінігі болады. Біздің және
бірқатар мамандардың дүниетанымы бойынша, адамның жоғары сезім-дері көп.
Солардың ішінде әркімнің күнделікті тыныс-тіршілігінде ай-рықша орын
алатыны жә-не ең бастысы – парыз сезімі. Бұл – адамның өз Отанының,
халқының, ата-анасының, отбасының, туған-туыстарының, еңбек ұжымының, қоға-
мының, дінінің, өзіндей адамдардың алдындағы парызы. Адамдар оны қалай
түсінеді, оған сөзі-мен, ісімен қалай жауап береді, оның бәрі өзінің де,
өзгенің да алдында көрініп тұратын өлшем. Парыз сезімі терең дамы-ған
адамда оны орындау, өтеу ауырлық әкелмейді, қайта бақытқа бөлей-ді, оған
зор сый-құрмет сыйлайды.
Сезім арқылы адамды танып, білу
Адамды танып, білу үшін оның қалай ойлайтынынан, соған сәйкес қалай іс-
әрекет ететінінен хабардар болу жеткіліксіз. Ең бастысы, адамның не нәрсені
де тебірене се-зінетінін білуіміз қажет. Бұл орайда психолог мамандар
адамның сезімін 4 топқа бөліп сараптап, бағалайды. Олар: сезімнің
бағыттылығы; сезімнің тереңдігі; сезімнің тұрақты-лығы; сезімнің әсерлігі.
Егерде адамның сезімі не болса, соған әсерленіп, бетімен лақса, онда ол
ақыл-парасат иесінің шығармашылығына, тіршілік үшін күресіне, ал-дына
қойған мақсат-мүддесіне мықты тірек бола алмай, адамды тура жолынан
адастыруы да, қате қадамдарға бастыруы да, негізгі парызы мен міндетін адал
атқаруы-нан аластатуы да мүмкін. Адам сезімі оның мақсат-мүддесімен
қаншалықты қабысып жатыр, оның беріктілігі қандай, бар бақыт, абырой соған
бай-ланысты.
Адамның эмоциялық өмірін талдап, таразыла-ғанда оның өмірінде ең үлкен
орын алатын сезімдері қандай, ол жеке дүниетанымынан, көзқа-расынан туған
ба, негізгі мақсаттарымен сәйкес келе ме, сезімдері ұсақ па, ірі ме, аумалы-
төкпелі ме әлде тұрақты ма, соған басты назар аударған жөн. Себебі, кейбір
сезімдердің бағытына сәйкес жоғары немесе уақ болатыны белгілі.
Осы орайда өшпенділік сезімін алып, қарастырсақ, Елің мен Жеріңнің
жауларына деген өшпенділік сезімің сені ер-лікке құштарландырады, қаһарман
етіп шығарады.
Олай болса, бұл ең жо-ғарғы сезім. Ал енді, бағы жанған біреуді күндеп,
оған өшпенділікпен қарау - өсек туғызып, жат қылықтар жасауға итер-мелейді.
Яғни, бұл – тайыз сезім. Көрдіңіз бе, бір ғана өшпенділік сезімінің өз
бағытына (не нәрсеге бағытталуына) байланысты қандай мән-маңызға ие болып
отырғанын.
Кез-келген адамның эмоциялық өмірінің бай-лығы мен мазмұндылығы
бойындағы сенімдерінің күшімен емес, тереңдігі-мен өлшенеді. Терең се-зім
әр адамның тыныс-тіршілігінің ең маңызды жақтарын қамтиды, ойымен, талап-
тілектерімен жан-жақты байланыста болады, өзінің бүкіл рухани болмыс-
бітіміне әсер етеді, оған нәр береді. Бұл орайда Лермонтов былай деген:
Сабырлылық – бойда жасырынып жатқан ұлы қуаттың бел-гісі; сезімнің,
ойлардың толық және терең болуы ұстамсыз қылықтарды болдырмайды. Иә, тез
лып етіп өте шығатын, сыртқа көрінуі күшті сезімдердің барлығы бірдей терең
сезімге жатпайды, адамның сенімі-нен туатын, оның өмірлік күресінің бағыт-
бағдарын айқындайтын, принципті түрде жек көруді туғыза-тын сезімдер терең
сезім болып саналады.
Қандай сезім тұрақты? Адамның бойындағы сезімі терең болса, ол тұ-рақты
да берік. Тайыз сезім күшті болғанымен, уақытша және өткінші. Кез-келген
адамның басында болатын жағдай, ол бір істі шын жүрегімен сүйсе, оған зор
сенім артса, онымен әрдәйім шұғылданса да зерікпейді, қажып шаршамайды.
Керісінше, бұл іске күннен-күнге ынта-ықыласы арта түседі. Жақсы ән-күйді
тыңдауға құштар жан оны тыңдаған сайын оған деген құштарлығы кемі-мей,
керісінше, арта түседі. Өмірде ықыласы тайыз, тұрақсыз, бар күнін күлкі-
думанмен өткізуге құштар адам тез қажиды, бәрінен де тез суынады, тез
жалығады. Өйткені, оның сезімі терең емес, тайыз, үстірт қана. Олар уайым-
қайғыға да тез көндігіп кетеді де, өмірі күн санап бос болып, мәңгіреді.
Бұл сезімі тайыз, үстірт адамдардың эмоциясы мен сезімінің тез мұқалғышты-
ғынан, тез жасып кететіндігінен.
Сезім-адамның мінез-құлқы үшін қозғаушы күш. Тек есте болатын бір мә-
селе, кейбір адамдар үшін қозғаушы күш болып табылатын сезім екінші бір
адамдардың мінез-құл-қына онша әсер етпейді. Осы соңғы категория-дағы
адамдардың бір сезімге қатты берілуі де мүмкін, бірақта ол ісіне, қылығына
әсер ете қой-майды. Сонда сезім әсерсіз болғаны ма? Жоқ, берік және терең
сезімдер-дің әсерлік күші жоғары. Негізінен, зерттеушілер сезімнің
әсерлілігі деп оның адамды іскерлікке жұмылдырушы қабілетін, күш-қуатын
айтады
Терең де берік сезім қашанда адамның ойын туралап, барлық іс-қимылына
белгілі бір ба-ғыт-бағдар сілтейді, қызметіне белгілі бір дәре-жеде әсер
етеді. Психологтар сезімнің бұл түрін құмарлық деп атап, Құмарлық адамның
тұла-бойын билеп алады, сол себепті ол үлкен күш, - дейді. Иә, өзінің Елі
мен Жерін сүю, оның әдебиеті мен мәдениетін, ғылымы мен білімін сүю-адамды
ізгі істерге ұмтылдырады, ерлік істерге, ұлы шығармаларға жол ашады.
Біздің тіліміздегі құмартып сүю, ызаланып жек көрушілік, өз ісіне
деген құштарлық деген сөздер әсерлі, өте терең, тұрақты сезімдер туралы.
Ғалым Б.М. Тепловтың айтуынша: Сезімнің әсерлігі жөнінен, бір жағынан,
сентиментальдық адамдар, екінші жағынан, құмартқыш адамдар бір-біріне
қарама-қарсы болады. Біріншілер өз се-зімдеріне өздері сүйсініп, содан
ләззат алатындар, ол туралы көп айтады, бірақ оны іске асыру жа-
ғын аз ойлайтындар; екіншілері, сезімдерін көп білдірмейді, бірақ өмірі
соның соңында болады, оларды іске асыруға тырысады....
Сезім кең-сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне
сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық
процестердің түрін атайды. Сезімдер өте күрделі психикалык процестердің
бірі. Сезімдер адамньщ тіршілік кажетіне, езара қарым-қатынасына байланысты
сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта
болады. Демек, адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық
саналы әрекет. Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып,
сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдердің екінші
ерекшелігі- олардың актив (қажырлы) жэне пассив (солғын) болып бөлінуінен
көрінеді. Адамға күш беріп, эрекетке ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен
эмоцияларды стеникалыц, ал бұлардың баяу, солғын түрлерін астеникалың деп
атайды. Стеникалык сезімдерге жауапкершілік, жолдастық, достық, айбаттылык
сезімдер тса, ал астеникалық сезімдерге уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б.
сезімдер жатады. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір
сезімнің өзі бірде қуатты, бірде әлсіз болып көрінуі мүмкін. Сезімдердің
үшінші бір ерекшелігі-жігерлендіру және кернеуден босану немесе шешілу. Б^л
да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен, студенттердің
емтиханнан отуі, спортпен айналысатын адамның мэреге жетуі шешуші кезеңдер
болып табылады. Мәреге тақалганда адам барлық күш жігерін жұмылдырады. Осы
кезең өткен соң, басқа бір күйге түседі. Мұны кернеуден босану (шешілу)
сезімі дейді. Сезімнің қораш, солғын, селсоқ болуы іске кедергі
келтіреді.Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге қарсы
күрессе, соны елердейжек көріпотыруы керек.
Эмоция дегеніміз - адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру
не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық күйлер.
Адамның эр түлі эмоциялары оның кажеті мен қызығу ерекшеліктеріне,
дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлкы мен мінез көлеміне, санасы мен
ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады. Шамадан тыс күшті
тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар тудырады. Кісі үнемі
қинала беретін болса, оның діңкесі қүрып, берекесі кетеді. Адамның осылайша
шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген терминмен белгілейді.
Жоғары сезімдср адамга ғана тэн. Осы топқа адамгершілік, эстетикалык,
интеллектік деп аталатын сезімдер кіреді. Қоғамдык өмірдің талабына сэйкес
адам мінез-қулқынан жиі көрінетін сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмүныда, қүрылымы да күрделі
келеді.
Эмоция және сезім - бұл адамның айналадығы өмір шындығына және өз басына
деген өзіндік қарым – қатынасы.
Сезімдер мен эмоциялар бейнеленетін заттардың ерекшеліктеріне тәуелді.
Сезімдер мен эмоциялар адамның таным және іс – әрекетінен тыс болмайды.
Олар іс – әрекет барысында пайда болады және оның жүзге асуына әсер етіп
отырады.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келдуі –
келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің түріе,
сезім деп атайды.
Сезімдер өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым - қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады.
Сезімдерден эмоцияны дұрыс айыра білу қажет.
Біздің сезімдеріміз екі - реттеуші және сигналдық қызмет атқарады.
Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамдар көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Адамның осылайша шамадан тыс зарлауын психологияда стресс (стресс
– ағ. сөзі шамадан тыс зарлану деген мағынаны береді) деген терминмен
белгіленеді.
Сезімдер өздерінің мазмұны және мәні жағынан әртүрлі және сан қырлы болады.
Психологияда сезімді – моральдық (адамгершілік), интелектуальды (танымдық)
эстетикалық сезімдер болып бөлінеді.
Моральдық сезімдер. Моральдық сезімдер дегеніміз – жеке адамның адамдардың
өзінің мінез құлқын деген эмоциялық қатынасы. Өршіл сезімдер арасынан
моральдық сезім ерекше орын алады. Интелектуальды сезімдер. Ақыл ой әрекеті
процесінде пайда болатын тебіреністерді интелектуалды сезім деп атабйды.
Эстетикалық сезімдер – адамның әсемдікті қабылдауы және қолдан жасауы
барысында туады және сұлулықты қабылдай отырып, адам көз қызықтырып,
сүйсіне тамашалап, қарау ынтасын тудыратын, өзіне тартқан үстіне тарта
түсетін эстетикалық әсемдік сезімін бастан кешіреді.
Жеке адам өмірінде эмоциялық күйлердің үлкен мәні бар. Эмоциялық күйлер
өтіп жатқан психикалық әрекет сипатына ғана тәуелді болып қана қоймай, оған
өзі де орасан зор әсе етеді. Эмоциялыцқ күйлердің бәрі де өткінші сипатта
болады.
Көңіл – күй бұл адамның барлық толғаныс тебіреністері мен әрекетіне өң
беретін біршама ұзақ эмоциялық күй.
Аффект – бұл қысқа мерзімді, бұрқ етпе өте күшті эмоциялық реакция. Аффекті
күй эмоцияның бірте – бірте күшеюінен көрінеді. Аффект жағдайда сана
таралады, ол көңіл күймен байланысты қабылдайтын заттар мен түсініктердің
шағын шоғырына бағытталады.
Фрустрация. Тұрақты жағымсыз эмоціиялық күйге душар ететін, шектен асқан
қанағаттанбаушылық фрустрациясының, яғни сана мен әрекеттің бұзылуының
негізі болады. Фрустрация кезінде адам өте күшті жүйкелік - психикалық
күйзеліске түседі. Фрустрадцдияның өту ерекшелігі шиеленіскен жағдайдың
шашілуіне байланысты болады.
Фрустрация әлсіреуі, тыным табуды немесе күшеюі мүмкін. Егер шиеленіс
шешімін таппаса, онда фрустрация басқа кереғар жағдайда басталады.
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция – ой сияқты – шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс.
Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және
жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және
түңілу – осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов
айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар
адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап
келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір
адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың
ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш),
сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық
(а жалғауы қарсылықты білдіреді) – сөндіруші, адамның белсенділігіне
кедергі келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты
жеңуге кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық
ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу,
ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі
(44).
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді,
тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары
қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына
(жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы
қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке
құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу
үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол
стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да
кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір
жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және
маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты
әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте
жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы
тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға
ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл
әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық
өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер
етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы,
қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек
ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір
бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен,
сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция
біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция
бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар
мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе
жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа
бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік
және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның
организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол
эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның
қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер
байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген
қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке ның эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық
сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері
арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық,
сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Жеке ның эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін
сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей
жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң
оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай
бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке ның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын
сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті
бағытталуы – оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы – капиталды
феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық
процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан
осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық
құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер – бұл тек танымдық
емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды – еріктік процестер: Олар
құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда
тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне
деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір – біріне қарама – қарсы
компонеттерді біріктіреді – білім және қатынас, интелектуалдылық және
аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет)
Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты -
эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады,
және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469
бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты
көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті
біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден –
толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды
әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті
түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам
қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген
жағдайда қол жеткізсек – біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе – біз
жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық
құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы
жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез – келген әрекеттті ұқсас
уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік – сәтсізден эмоциясын
әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті
қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай – ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы
заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда
тәуелдігі, қайталауны – оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның
сәтті – сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда
болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше
физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы
қорытындысында туындады және осы – қажет етілген және алынған – сәйкестене
пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай,
эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді
аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар.
Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы
еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып,
бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының
ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс,
соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының
өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар
әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш,
қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы
кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік
кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына
ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын
қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына
ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне деген
сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау одан
әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама
кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы
қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер
етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар
спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге
деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге
қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу,
мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның
эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды
әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете
алады – көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре
алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз
сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен
тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша
көрінеді. Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған
ортаға жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады.
Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің
арасында айырмашылық байқалады. Сондай – ақ эмоциясы анық байқалған суретті
көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш
мен шошынуды 9 – 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке
адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау
кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды –
жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық,
біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте
маңызды – егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол
әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез – құлық сияқты төменгі
сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне
қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс
әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр
басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді
қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған
қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады.
Оған коллективтің және топтың қарым – қатынасы ересектердің ол туралы
пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға
ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу,
спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен
байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ – қөңілдігімен
немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
сынып оқушысы адам мінез – құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді.
Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық
білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып
оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды,
тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен
сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның
сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне
қатынасын анықтай бастайды.
Н.Л. Лейтес және П.М. Якобсонның зерттеуінше 7 жасар бала өзінің
ызасын, қорқыныш, шошынуын жиі дұрыс қабылдай алмай қалады. Сондықтан өз
сезімдерін қабылдау мен түсіне алуы, ересектердің сезім көріністеріне
еліктеумен сипатталады. Кейде қарым – қатынастың жағымды немесе жағымсыз
стилі балаға еліктеу арқылы беріледі.
ІІ – ІІІ сыныптарға қарай сезім көріністерінде ұстамдылық байқалады.
Бала күнделікті мектеп талаптарына сай, мұғалім шарттарына, сынып
коллективіне сай өз сезімін басқара алуы керек. Моторлы импульсті
реакциялар көбіне мектепке дейінгі балаларға бірінші сынып оқушыларына тән,
соңынан олар сөздікпен аусады.
ІІІ сыныпта мәнерлеп сөйлеу дамиды, интонация өзгереді.
І сынып оқушысы өзінің қатты толқуымен күресуге тырысады, өзінің
ықыласынсыз, шарттарға бағынуына тура келеді, сонымен бірге бұл оның сезім
сферасына әсер етеді. сынып оқушысының бүтіндей көңіл күйі жарқын ширақ,
қуанышты. Бұл – эмоцияналды өмірдің осы жасқа тән нормасы.
Л.С. Славинаның зерттеулері бойынша кейбір оқушыларда осы жас кезеңінде
өткір аффективті күйлерге басымдылық байқалады, зерттеу мәлімет бойынша,
бұл баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады. Мысалы: жаңа
коллективте балаға әдеттегідей жоғары бағаға ие болу, жекелік қасиеттерін,
мүмкіншіліктерін көрсете алу, құрдастары тарапынан жақсы қарым - қатынасқа
ие болу оңайға түспейді. Осы жағдайдын бәрі – деп жазды Л.С.Славина –
шамасы жоқтығы туралы ой болады өткір аффективі әсерленушілік туғызады:
ондай күй дөрекілік, ашушаңдық, эмоцияналдық тұрақсыздық, адекватты емес,
күшті қарсы эмоционалды реакциялары кезінде көрінеді.
Үлгерушілігі нашар оқушыларды жекелік зерттеу кезінде кейбір
эмоцияналды ерекшеліктер көрсетілді. Эмоцияналдық тұрақтылығы тән оқушылар,
оқуға деген дұрыс қатынас сақтап қалуға бейім.
Үлгерімі төмен қобалжулығы жоғары деңгейде сезімталдығы көтеріңкі және
ұстамсыз балаларда көп жағдайда мұғалімге және сабақтарға деген жағымсыз
қатынас байқалады. Бұндай оқушылардың мінез – құлықтары көбіне конфликтіге
әкеп соғады. (10)
Оқушының жоғары сезімдері бара – бара терең, негізделген бола бастайды:
өнегелілік, интелектуалдылық, эстетикалық.
ІІІ сыныпта өнегелік сезімін сезінуі оның дос таңдауында көрінеді.
Ол досты кездейсоқ сыртқы жағдайына байланысты таңдамайды, (қатар тұрады,
бiрге үйге қайтады) сыртқы өнегелiлiк белгiлерiне қарап, өзiне жақын
тартуына қарап таңдайды.
Оның бұл сананы ажырата алуы, сөзсiз онда тағы бiр сезiмнiң
қалыптасқандығын көрсетедi.
Құлықтық сезiмiн сезiне алуы, әрекетшiлдiгi оның iс-әрекетiнде
қалыптасады, байқалады.
Мұғалiмнiң оқу, еңбек, ойын әрекетiндегi әсер етуiне
байланысты оқушыларда жанашырлық сезiмi пайда болады. Балада жанашырлық
көптеген әдiстердiң әсер етуi арқылы қалыптасады, соның iшiнде қолдаудың
маңызы зор.
Жанашырлық – бұл басқа бiр адамның қайғысына ортақтасу,
қайғыны басқалармен бiрге көру, сол адамға деген қатынасты бiлдiредi.
Жанашырлықтың дамуы өзiне мынадай күйлердiң диапазонын
бiлдiредi: 1-ден қайғысына ортақтасу (жан ашу, басқа адамның қайғысына)
және көңiл бiлдiру (сол адамның қайғысына көңiл айту); 2-ден, бұл
жанашырлықты да бала елiктеу арқылы үйренедi.
Елiктеу оның iс-әрекетi мен сезiмiн көшiрiп алу арқылы iске
асады.
Сезiмге елiктеу физиологиялық және психологиялық механизмдер негiзiнде
орындалады.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз
коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға
көмектесуге деген сезiмiн оятады.
сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар.
Құлықтық сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық,
жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ
достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша,
бұл маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде
сирек көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе
шектеулi екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе
қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл
баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы – эмоциялар – бұл бiздiң
әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз,
бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және
ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды
қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол
бiздiң “Менiмiздiң” бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта
әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы
анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi.
Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек
ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да
байланысты.
ІІ. Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
2.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде.
Үрей адам әсерленушiлiк өмiрiндегi - өте кең тараған және әртүрлi реңi
бар, оны түсiндiруге тырысу да өте қиын.
Бұл психикалық қалыпты түсiндiруде әртүрлi тiлде әртүрлi
анықтамалар бар. Олар көп ғасырлар тәжiрибе жүйесiне сүйене отырып
түсiндiрiледi. Бiрақ үрей және қорқыныш сөздерiне анық және нақты анықтама
беру мүмкiн емес.
А. Кемпинский жазғандай, әдетте бұндай жағдайлар жекелiк
әсерленушiлiктi түсiндiрген кезде көп болады. Оны сезiнуге болады, бiрақ
нақты анықтама беру қиын.
Ешқандай психологиялық мәселе қобалжулық мәселесi секiлдi
көтерiлу мен қайта басылуға шыдаған жоқ. Егер 1927 жылы Psyhological
Abstracth осы мәселеге 3 статья өткiзсе, 1960ж – 222, ал 1995 ж – 600-н
өткiздi.
Отандық психологияда қобалжушылыққа жүргiзiлген зерттеулер
1970 пен 1990 жылдар аралығын қамтиды.
Көптеген жүргiзiлген зерттеулерге қарасақ бұл терминмен
аталатын зат, анық және көпшiлiк ұсынған бiр анықтамаға ие болар едi.
Дегенмен психологияда психиатрияда сияқты, қобалжушылықтың көптеген
анықтамасын ол жайында пiкiрлер көп.
Бұл “қобалжушылық” терминiнiң көп мағыналылығы,
семантикалығы, анықталмағандығы психологияда оны әртүрлi мағынада
қолдануына әкеп соғады.
Бұл стрестiк факторлар арқылы туындайтын гепотетикалық “уақыт
аралық ауыспалы” және уақытша психикалық қалып;
Бұл әлеуметтiк қажеттiлiктер фрустрациясы; жеке iшкi және
сыртқы факторлар әсерiнен туындайды және құрылымы; және мотивациялық
конфликт;
Бұдан басқа бұл жағдай, басқа да зерттеулерде терминнiң
әртүрлi болып қолданылуымен шиеленiседi.
Шынында бүгiнгi таңда психологияда, психиатрияда сияқты
қобалжулықты зерттеу жайында жауаптарға қарағанда сұрақтар көп.
Дегенмен қазiргi кезде психологияның кезектi қобалжушылық
жайында көптеген мақалалар жариялануда. Бұл осы мәселенi зерттеуге деген
қызығушылықтың өсуiн көрсетедi.
Қобалжушылықты зерттеу кезiндегi қиындықтарға кездесудi
ескере отырып, бұл саладағы барлық жетiстiктердi пайдаланып, зерттеу
барысын жаңа арнаға бұруда.
Қобалжулық түсiнiгi психология тарихында, ең бiрiншi жеке ның
даму теориясымен тығыз байланысты. Ең алғаш рет қобалжушылықты зерттеуге
алған З. Фрейдд және оның неофрейдист шәкiрттерi, сонымен қатар Э.Хромм,
К. Корни, Г. С. Салливан және т.б. да қобалжушылықты жеке ның фазалық
бөлiгi дедi. Бiрақ олар оның ағымын биологиядан емес, Фрейдд секiлдi
әлеуметтiк себептерден көрдi.
“Психикалық қалып” психологияның тамырлы, тума түсiнiктерiне кiредi, Д.Н.
Левитов айтқандай оған жалпы түсiнiктерден бөлек өзiне тән анықтама беру
қиын.
“Психикалық қалып” тәжiрибелi котегориялық мiнезге ие болады
және психология ғылымының ең негiзгi мазмұндарының бiрi болып табылады.
Психикалық қалып мәселелерiн зерттеу, адам психикалық құрылымы мен
процестерiнiң мазмұнын ашу жолымен толықтырылады. (28,39)
Дарвин мен Джеймстың үлесiне сыртқы психикалық қалыпты және
соның iшiнде эмоциялық қалыпты мұқият зерттеу тиедi. Сонымен қатар, Джеймс
пiкiрiнше, психологиялық қалып психология ғылымының басты пәнi болып
табылады. Психологиялық күштену, үрей, қорқыныш қалыптарын зерттеуде, ХХ
ғасырдың бiрiншi жартысында орыс ғалымдарының ерекше еңбегi сiңдi. В.М.
Бектерев және оның оқушыларының жұмысында эмоционалды қалып
феноменологиялық түсiндiрiлумен қатар, оны зерттеу кезiнде методологиялық
адекватты дұрыс қатынас жасау туралы түсiндiрiлген. Психикалық қалыптың
жалпы проблематикасын зерттеу кезiнде мәдени әлеуметтiк, философиялық-
психологиялық, психоаналитикалық, психосоматикалық және т.б. бағыттар
қарастырылады.
ХХ ғасырдың бiрiншi жартысының соңында психикалық қалыптың
жалпы тапсырмалары Д. Н. Левитовтың зерттеу монографияларында толық
қамтылды және олар төмендегiдей едi:
1). Психикалық қалыпты оның өзiндiк психологиялық категориясын анықтап
және оның басқа категориялы психикалық құбылыстармен байланысын орнату;
2). Психикалық қалыпқа классификация беру;
3). Психикалық қалыпқа нақты феноменологиялық мiнездеме беру;
4). Психикалық қалыптың құрылымын, дамуын және жойылу механизмдерiн
қарастыру;
5). Психикалық қалыптың әртүрлi iс-әрекеттегi, сыртқы орта талаптарына сай
өзгеру ерекшелiктерiн зерттеу;
В.Н. Мясищеваның пiкiрiнше психикалық қалып психикалық
әрекеттiң жалпы функционалды деңгейiмен көрiнедi және адамның
әсерленушiлiгiмен қорытындылады. Сонымен психикалық қалыптың құрылымына
әсерленушiлiктiң белгiлi бiр бөлiгi және психикалық процестердегi нақты
өзгерiстер, жекелiк мiнез ерекшелiктерi және соматикалық қалып кiредi.
Қиын жағдайда туындаған эмоцианың мәселелерiн жан-жақты және
жемiстi зерттеген П.В. Симонов. Ол өңдеген эмоцияның информациялық
теориясы, жағымды және жағымсыз эмоцияның туындау себептерiн анықтауда
үлкен жетiстiк енгiздi және жүйкелiк психикалық күштенiдiң қажеттiлiктiң
қанағаттанбаушылық қауiпiнен туындайтынын анықтады.
Күштену мен қобалжушылық активтi ретикулярлық информацияның
жоғарылауы, жүйке жүйесiнiң деңгейiнiң жоғарылуы, вегетативтi функциялардың
кейбiр өзгерiстерiнiң нәтижесiнде көрiнедi. Адамның психикалық қалпы тердiң
электролитикалық құрамының өзгеруiмен сипатталады және бұл терi –
гальваникалық реакцияларында көрiнедi.
Ең алғаш рет Қорқынышты 1944 жылы дат философы Серен
Кьеркегер (1813-1855) ашты. Өзiнiң ашқан жаңалығы туралы көлемi жағынан
кiшiлеу, “Қорқыныш туралы түсiнiк” кiтабында жазды.
А.Й.Захаров пiкiрiнше қорқыныш, өзiн қорғаушылық инстинкт
негiзiнде құралады, қорғаушылық мiнез көрсетедi;
Қорқыныш жоғары жүйке жүйесiнiң белгiлi бiр физиологиялық
өзгерiстерiмен сипатталады, ол пульс пен демалудың жиiлеуiне, артериалды
қысымның көтерiлуiне, өт сөлiнiң көп бөлiнуiне әсер етедi.(16,17,18)
Жалпы алғанда қорқыныш эмоциясы қауiп стимул әрекетiне жауап
кезiнде туындайды. Негiзiнен екi қауiп бар, мiнезден шығатын әмбебап және
фатальды. Бұл өмiр, денсаулық, өзiн таныту, жекелiк және әлеуметтiк имандық
түсiнiктерiне қарсы тұратын өмiр құндылықтарының өлiмi мен күйреуi. Бiрақ
бұл көрiнiстерден бөлек, қорқыныш қандайда бiр әсерленушiлiктi, шын немесе
елестету қаупiн көрсетедi.
Қауiп мағынасы, өмiрлiк тәжiрибе процесiнде, аралық қатынас
кезiнде қалыптасады, баланың өмiрiндегi тiтiркендiрушiлерге немқұрайлы
қарау нәтижесiне, қатерлi әсерлер пайда болады. Әдетте бұл жағдайлар –
қорқыныш, ауру, конфликт.
Қорқыныштардың iшiнде ең кең тарағаны – сендiрiлген
қорқыныштар. Олардың қайнар көзi – ересектер, баланы қоршашаған адамдар
(ата-анасы, әжелерi, бала бақша тәрбиешiлерi және т.б.) Олар балада
ерiксiз қорқыныш туғызып, баланың эмоциялық қалпына әсер етедi. Нәтижесiнде
бала айтылған сөздiң соңғы жағын қабылдайды: “жақындама – құлайсың” және
т.б. Бұның ненi бiлдiретiнi кiшкентай балаға әлi түсiнiксiз, бiрақ бұл
қобалжу сигналына әсер етiп, қорқыныш реакциясын тудырады. Егер баланы
“қажетсiз” қорқыта берсе, бала әрекетiндегi спонтандықты толығымен жойып
алады және өзiне сенiмсiздiгi артады. Уақыт өте қорқыныштары шексiз жинала
бередi, бала одан әрi күштенген, шырмалған, сақталған болып қалады.
Баланың көзiнше өлiм, қайғы, және өшiгу, өрт пен өлтiру туралы
әңгiме айту баланың психикасында оның жiгерiнен тыс тез қалыптасады.
Мұның барлығы қорқыныштың туындауының шартты-рефлекторлы
сипаттамасы туралы айтуға алып келедi, бала әрбiр шу мен дыбысқа қорқатын
болса, онда оның соңғы күндерi өте жайсыз, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz