Ертегілер туралы мәлімет

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

Ертегілер туралы мәлімет

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

І. ЕРТЕГІЛЕР ЖАНРЫ

1. 1. Ертегі жанрының шығу және зерттелу тарихы

1. 2 . Ертегілерді оқытудың ерекшеліктері мен тиімді тәсілдері

1. 3. Ертегілердің тәрбиелік мәні және оларды оқу - тәрби процесінде пайдаланудың мүмкіндіктері

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМША

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Ертегілер туралы мәлімет

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

І. ЕРТЕГІЛЕР ЖАНРЫ

1. 1. Ертегі жанрының шығу және зерттелу тарихы

1. 2 . Ертегілерді оқытудың ерекшеліктері мен тиімді тәсілдері

1. 3. Ертегілердің тәрбиелік мәні және оларды оқу - тәрби процесінде пайдаланудың мүмкіндіктері

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМША

Курстық жұмыстың мақсаты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті жанрларындағы ертегілерді оқыту барысында пайдаланып, балалардың тілін дамыту жолдарын көрсету.

Курстық жұмыстың міндеттері :

түрлі әдебиеттерді пайдалана отырып халық ауыз әдебиеті туралы қысқаша мағлұмат беру;
ертегілердің түрлері мен олардың тәрбиелік мәніне шолу;
оқушылардың тілін дамытуда ертегілердің рөлін сипаттау;

Курстық жұмыстың өзектілігі. Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-қүлқы т. б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т. б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор.

Кіріспе

Ертегілер туралы мәлімет

Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-қүлқы т. б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т. б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш мектеп оқушыларының ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға, өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік оқушы, себебі жоғарыда аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған баланың айтар ойы да, істер ісі де өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту - қоғам дамыған сайын күнделікті қажеттілікке айнала беретін ең өзекті мәселелердің бірі. Оның үстіне еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік тілде сөйлеу соны оқыту әдістемесін жетілдіру, соның ішінде, бала тілінің дамуы мен сөздік қорының молаю мәселесі әдіскер ғалымдардың зерттеуінен түспей, назардан тыс қалмай жүрген мәселелердің бірі. Сондықтан диплом жұмысы өзекті мәселеге арналған деп білеміз және де ертегілер арқылы бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту енді-енді ғана қолға алынған мәселе екендігін ескерсек, біздің жұмысымыздың көкейкестілігі даусыз екендігіне ешқандай күмән жоқ.

Ертегілерді оқыту- халық әділеттілік пен адамгершілікті ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән-жырға арқау етіп отырған. Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелердің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық, пен адалдық, жақсылық пен жауыздық қатар көрсетілді.

Ертегілердің тәрбиелік маңызы орасан зор. Ертегілерді оқу арқылы балалар қарапайымдылық, кішпейілділік, қарапайымдылық, адалдық сияқты қасиетерді бойына сіңірді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді.

К Д. Ушинискийдің сөзімен айтканда, ертегі оқушыны халақ қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады.

Ертегілерді оқуды мыналар ескерілуі қажет:

1. Ертегіні оқу барысында « бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеседі» деудің қажеті жоқ, балықтың, жан- жануардың сөйлемейтінн балалардың өздері біледі. Бірақ ертегідегі оқиғанысеніп, оның кейіпкерлерінің іс-әрекетіне бірде қайғырып, бірде қуанып, қиялдау оларды армандауға үйретеді.

2. Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруде үйретеді де ертегілерді пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлердің берілетін мінедеме әдетте бір- екі айқын белгілерді көрсетсе де анық түсінікті болып келеді.

3. Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын үлгімен мазмұндалады. Кейде ертегіні оқымай- ақ, мұғалім оның мазмұны қызықты етіп, кейде, қысқаша айтып береді. Егер артистердің рындауындағы фотохрестоматияны пайдаланса, тіпті жақсы.

4. Ертегі қушыларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте қолайлы. Оны ьөлімдерге бөлу, ат қою қандай суреттер салуға болатынын анықтау т. б. осындай жұмыстарды II-III сынып оқушыларды орындай алады. АлIV сынып ертегілерге беттерімен жоспар жасау тпсырылады.

5. Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың оны керегі жоқ.

6. Кейбір ертегілерді песьаға айналдырып, қуыршақ жасатып сыныптан тыс сабақтарда балаларға орындауға болады.

7. Ертегінің композициялық ерекшеліктерін қарапайым түрде бақылау жүргізіп үйрету жұмыстары да үнемі іскеасырылып отырғаны жөн.

8. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұынын бір оқиғанада-ақ игереді. Сондықтан бірқатар ертегілерді оқығанда жалпы идеясын ғана әңгімелеп, мазмұнын үйден оқуға тапсыруға болады.

Ертегі -ауыз әдебиетіндегі проза жанрының ішіндегі ең көркемделген, сюжет пен композицияоық жағынан дамыған түрі.

І. Ертегілер жанры

1. 1. Ертегі жанрының шығу және зерттелу тарихы

ЕРТЕГІ - фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры - халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты - тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық рөл атқарады. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі қызметтен шығады. Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. Оның түп-төркіні - алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі - миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен. Миф - алғашқы рулық қауымның қасиетті деп саналған құпия әңгімесі мен шежіресі. Оны ол кезде әркімге және әр жерде айта бермеген. Мифте қоршаған ортаның, дүниенің жаратылуы мен аспан әлемі жайында, рудың тотемдік бабасы, ілкі атасы мен жасампаз қаhармандар туралы, олардың іс-әрекеттері жөнінде фантастикалық түрде баяндалған. Алайда ол заманда осының бәрі ақиқат деп қабылданған, мифке жұрт кәміл сенген. Бірақ уақыт өтіп, адам санасы мен мүмкіндігі жетілген сайын миф өзгеріске ұшырап, бірте-бірте “қасиетті” сипатынан айырылған, құпия болудан қалған. Осының нәтижесінде мифке сенушілік те әлсіреген, ондағы оқиғалар мен кейіпкерлер басқа сипат қабылдаған, тіпті мифті айтушы бара-бара өз жанынан да қосатын болған. Соның салдарынан іс-әрекеттердің де нәтижесі баяғы мифтік сипаттан айырылған. Мифтің себеп-салдарлық белгісі жоғалған. Бірте-бірте мифтің бұрынғы масштабы тарылып, әңгіме жеке бір адамның тағдырын баяндайтын жағдайға келеді. Сөйтіп, миф хикаяға, содан соң ертегіге айналады. Ертегінің тағы бір тамыры - алғашқы рулық қауым адамдарының аңшылық әңгімелері мен хикаялары. Алғашында шын болған оқиғалар негізінде айтылған әңгімелер бірте-бірте ел арасына тараған сайын қоспалармен толықтырылып, хикаяға, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай аңшы мергендер жайындағы әңгімелер қазақ ертегілерінің құрамында аз емес. Әрине, олар біздің ертегіде сол ежелгі замандағы күйінде емес, көркем фольклорға айналған формада көрінеді. Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызған небір ғаламат мақұлықтар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, албасты, жалмауыз кемпір, т. б. ) бұрынғы аңшылар әңгімесіне кірігіп, хикая туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретіні де сондықтан. Бірақ мифтің ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф, әсіресе, хикая өзінше жеке айтылып, елге жайылады. Қазақ халқы прозасында осы процесс түгел дерлік із қалдырған. Жалпы ертегілердің пайда болып, қалыптасуының алғашқы кездерінде ел оны қиял деп ойламаған, онда баяндалатын оқиғаға сенген, себебі ол шақта ертегі өз төркінінен алшақ кете қоймаған, сондықтан көркемдік қызмет те атқармаған. Ал, көркем фольклорлық жанр болып қалыптасқан классик. Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады. ґмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету - ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ, тыңдаушыға да, ертегінің айтылу жағдайына да байланысты. Ертегіде қиял мен ғажайып әрі идеялық та мақсатта қолданылады, себебі классик. Ертегінің көркем баяндалуында сюжеттен де гөрі композицияның рөлі артығырақ. Ертегінің композициясы бас қаhарманды дәріптеуге бағындырылады, сөйтіп ол белгілі бір схема бойынша құрылады. Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, уақыттың тұйық болуы, көркем шарттылықтың міндеттілігі, ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы, т. т. ертегінің поэтикасы мен композициясы көркем әрі жүйелі. Композициясы бірнеше бөлшектен тұрады: бастама - эпикалық баяндау - аяқтау. Бастама, әдетте өлең, немесе ұйқасқан проза түрінде бас кейіпкердің ата-анасы, оның дүниеге келуі туралы айтып, тыңдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалық баяндау қаhарманның өсуін, үйлену тарихын, оның бастан кешкендерін әңгімелейді. Аяқтауда кейіпкердің сүйгенін алып, немесе ойлағанын іске асырып, мұратына жеткені хабарланады. Бастама мен аяқтау көбінесе тұрақты тіркес болып келеді. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалған, біздің заманымызға жеткізген. Қазақ ертегілерінде хандық заманның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан. Қазақ ертегілері жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді: жануарлар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер. Сюжеттері тек қазақтың өзіне тән ертегілермен қатар, басқа елдермен ортақ сюжетке құрылған ертегілер де бар. Олардың көбі тарихи-типологиялық жағдайда пайда болған, біразы тарихи-генетикалық, яғни туыс халықтарға ортақ болып табылады, кейбірі тарихи-мәдени байланыс нәтижесінде қазақ жұртына тараған. Сол себепті қазақ ертегілерінде таза ұлттық та, халықаралық та, көшпелі сюжеттер де қатар өмір сүрген. Қазақ ертегілерінің жиналуы мен жарияланып, зерттелуі 18 ғ-дың 2-жартысында басталды. Алғашқы жүз жылда, негізінен, Қазақстанға Ресейден келген адамдардың кейбірі қазақ жұртының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы туралы деректер жинап, солардың қатарында фольклор жайында жалпылама мәліметтер жариялап жүрді. Етегілердің көбірек жиналып, жарық көрген тұсы - 19 ғ-дың 2-жартысы. Бұл кезеңде қазақ ертегілерін ғылыми мақсатта жариялаған жинақтар да болды. Әсіресе, В. Радлов, И. Березин, Ы. Алтынсарин, Я. Лютш, Г. Потанин, М. Миропиев, А. Васильев, А. Алекторов, Ә. Диваев жинақтарында ертегілердің көптеген мәтіндері жарық көріп, олар туралы азды-көпті ғылыми пікір айтылды. Аталған жинаушы-жариялаушылардың ғалымдық деңгейі, ғылыми түсінігі әр түрлі болғандықтан ертегілер мәтіндері әр түрлі көзқарас тұрғысынан бағаланды. Соған қарамастан біраз ертегілер жарық көрді, ғылыми айналымға енді. Соның арқасында қазақ ертегілері Потаниннің, Радловтың, В. Стасовтың, А. Веселовскийлердің кең масштабты ғылыми зерттеулеріне ілікті. Бұл шақта ертегілерді қазақ оқығандары да, ақындары да жинастырып, “Дала уалаятының газетінде” жекелеген мәтіндерді жарыққа шығарды. Әсіресе, Мәшhүр Жүсіп Көпейұлы ертегілерді арнайы түрде жариялап отырды. Ш. Уәлиханов бастаған зерттеу ісін Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Ә. Бөкейхановтар жалғастырды. Ертегілерді ғылыми әрі ағартушылық мақсатта жинап, жария ету, зерттеу жұмысы 20 ғ-да кең жолға қойылды. Бұл ғасырдың 40- 50-жылдарына дейін ертегілер, көбінесе, оқу-ағарату мәселесі тұрғысынан жарияланып, оқулықтарда, жекелеген мақала мен кітаптарда арнайы қарастырылды. Осы тұста А. Байтұрсыновтың, Х. Досмұхамедовтің, М. Әуезовтің, С. Сейфуллиннің оқулық іспетті жарық көрген кітаптары, С. Мұқановтың, Б. Кенжебаевтың, Е. Ысмайыловтардың мақалалары қазақ фольклортануы ертегілер жанрына да арнайы көңіл бөлгенін айғақтады. Бірақ аталған авторлар ертегіні түсінуде, талдауда әркелкі түсінік көрсетті. Әсіресе, ертегіні таза таптық тұрғыдан бағалау етек алып, оның көптеген нұсқалары талдаудан тыс қалды, тіпті мәтіндерге редакциялық түзетулер де енгізілді. Осы үрдіс 20 ғ-дың 60-жылдарына дейін жалғасып, жарық көрген мәтіндерге таптық сипат берілді, ал зерттеу еңбектер тұрпайы социологиялық бағытта болды. 1960 жылдан бастап ертегі жанрын зерттеу ғылыми негізге түсті. Бұл салада Әуезов пен Ысмайыловтың, В. Сидельниковтың, М. Ғабдуллиннің еңбектері айрықша болды. Олар ертегілердің қазақша үш, орысша үш томын жариялап, бұл жанр туралы жаңаша ой толғап, көлемді мақалалар жазды және мәтіндерге түсініктер берді. Ертегілер 1960 ж. басылып шыққан “Қазақ әдебиетінің тарихына” жеке бөлім болып енді (авторы - Әуезов) . Ертегілер жанрына Ғабдуллиннің жоғары оқу орнына арналған оқулығында, Н. Смирнованың кітабында, орыс тілінде жарық көрген “История казахской литературы” атты 3 томдық еңбектің бірінші томында арнайы тараулар берілді (авторы - Е. Костюхин) . Ертегіні сала-салаға бөліп, тереңдете, типологиялық тұрғыдан зерттеу ісі 1970 жылдан қолға алынды. С. Қасқабасовтың қиял-ғажайып ертегілерге, Е. Тұрсыновтың тұрмыс-салт ертегілерінің шығу тегіне арналған монографиялары 1972 - 73 ж. баспадан шықты. 1979 ж. хайуанаттар туралы Ертегілердің тұңғыш академиялық басылымы жарық көрді. Ертегі жанры бүкіл халық прозасы жүйесінде “Қазақтың халық прозасы” атты еңбекте зерттеліп, оған 1986 ж. Қазақстан ҒА-ның Ш. Уәлиханов атынд. сыйл. берілді (авторы - Қасқабасов) . Қазақ ертегітануы ұлттық фольклор туралы ғылымымыздың үлкен де маңызды бір саласына айналды.

1. 2 . Ертегілерді оқытудың ерекшеліктері мен тиімді тәсілдері

К Д. Ушинискийдің сөзімен айтканда, ертегі оқушыны халақ қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады.

Ертегілерді оқуды мыналар ескерілуі қажет:

5. Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың оны керегі жоқ.

Оның қызметі кең әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық рөлін атқарады. Сондықтан ертегі оқиғаның барынша ғажайып етіп көркемдеп, әрлеп баяндайды. Шындықты шынайы суреттеуді емес, керісінше, әсерлеуді міндет тұтады. Ал ертекші әңгімесін шын болғкан деп дәлелдеуге тырыспайды. Әдетте, ертегіні ойдан шығарылған, таңғажайып оқиғалы әңгіме дейді. Расында, олай емес ертегі жанры өздігінен немесе ойдан тумаған оның негізін қалаған көне жанрлар. Миф, хикая әнсана т. б алғашқы қауымдық қоғамның түсініктері мен салтын, әдет-ғұрыпын яғни сол заман шындығын өзінше бейнелеген. Ертегідегі бізге қиял ғажайып мысалының, құбылыстың іздері, саулелері. Ертегінің пайда болып қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде (яғни алғашқы қауымды) ел оны қиял деп қабылдамаған, онда қауым ыдыраған тұста ертегі көркем жанрға айнала бастап, бұрынғы өзіне негіз болған көне жанрларды қорытып, өзінше пайдаланған, енді қиялды мақсат көркемдеп есебінде қолданған. Бұдан былай ертег адамның күнделікті көріп жүрген заттарымен құбылыстарын саналы түрде басқаша әсерлеп, көркемдеп көрсетеді. Өмірдегі нақты нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету-ертегі жанрының басты қаситі болғандықтан, ертекшіде оның мазмұнын барынша әсерлеп көрсетуге күш салады. Олай болса ертегідегі оқтғалармен іс әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшігеде, тыңдаушыға да байланысты. Мәселен, әлсіз, бейшара түлкінің айбынды арыстанды жеңді - өмірде еш қисыны жоқ өтірік. Бірақ ертекші осылай көрсетеді, себебі ертегі жанрының поэтикасы осыны талап етеді және тыңдашыға осылай болғанын қалайды. Сол сияқты адамның өзінен әлденеше есе күшті жеті басты .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.