Лиро- эпостық және батырлар жырындағы салт- дәстүрлерді оқыту
І. КІРІСПЕ
. Лиро. эпостың туу, қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО. ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ.
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро. эпостық жырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу” жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Жырдың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Лиро. эпос жырларының бірі “Қыз Жібек” ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. «Айман. Шолпан» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
. Лиро. эпостың туу, қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО. ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ.
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро. эпостық жырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу” жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Жырдың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4. Лиро. эпос жырларының бірі “Қыз Жібек” ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. «Айман. Шолпан» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Эпос – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса, эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді
Лиро-эпос – лиро –эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б. зерттеушілердің еңбегі бар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса, эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді
Лиро-эпос – лиро –эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б. зерттеушілердің еңбегі бар.
1. «Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл» ғылыми –әдістемелік журнал. №12-18 бет, 10-23бет, 5-19 бет. 2009 жыл. Алматы қаласы
2. «Ақиқат» ұлттық –қоғамдық саяси журнал №2-28бет, №7-3 бет, №9-11 бет.2009 жыл. Алматы қаласы
3. Қ.О Бітібаева. «Қазақ әдебиетін тереңдетіп оқытудың инновациялық әдістемесі мен технологиясы». 2012 Алматы.
4. С.Ч Тұрсынғалиева, Ә.С Берекенова. Қазақ әдебиеті. Әдістемелік құрал. 9 сынып
5. Т.Жұртбай. Ұраным- Алаш. Алматы: «Ел шежіре», 2008 жыл
6. Д.Қамзабекұлы. Руханият: мақалалар мен зерттеулер. Алматы: «Білім»,1997
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі . Алматы “Рауан”, 1997 131-бет
8. Жұмабаева З. “Әдебиетті инновация мәнде оқыту” Ұлт тағлымы 2003, №2 250-бет
9. Икапова Д. “Оқушыларға батырлар жырын оқыту” Қазақ тілі мен әдебиеті 2004, №7 122-бет
10. Имжарова З. “Пікірсайысы – жаңашылдық қайнары” Қазақстан мектебі 2003, №6 54-бет
11. Көшекова А. “Батырлар жырының зерттелуі” Қазақ тілі мен әдебиеті 2004, №6 73-бет
12. Мырзабекова К. “Алпамыс батыр жырының сюжеті мегн композициясы” Қазақ тілі мен әдебиеті , 2003, №12 35-бет
13. Сағындықова Қ. “Білім сабақ санасынан” Қазақстан мектебі , 2004 №7 30-бет
14. Серікбаев Т. “Дәстүрлі емес сабақтар туралы бірер сөз” Қазақстан мектебі , 2002 №11-12 62-бет
15. Тәжібаева С. “Дәстүрлі емес сабақтар” Қазақстан мектебі , 2003 №2 27-бет
16. Үрістенбекова Г. “Пікірталас дамыту және тәрбиелеу құралы” Қазақстан мектебі 2003 №5 39-бет
2. «Ақиқат» ұлттық –қоғамдық саяси журнал №2-28бет, №7-3 бет, №9-11 бет.2009 жыл. Алматы қаласы
3. Қ.О Бітібаева. «Қазақ әдебиетін тереңдетіп оқытудың инновациялық әдістемесі мен технологиясы». 2012 Алматы.
4. С.Ч Тұрсынғалиева, Ә.С Берекенова. Қазақ әдебиеті. Әдістемелік құрал. 9 сынып
5. Т.Жұртбай. Ұраным- Алаш. Алматы: «Ел шежіре», 2008 жыл
6. Д.Қамзабекұлы. Руханият: мақалалар мен зерттеулер. Алматы: «Білім»,1997
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі . Алматы “Рауан”, 1997 131-бет
8. Жұмабаева З. “Әдебиетті инновация мәнде оқыту” Ұлт тағлымы 2003, №2 250-бет
9. Икапова Д. “Оқушыларға батырлар жырын оқыту” Қазақ тілі мен әдебиеті 2004, №7 122-бет
10. Имжарова З. “Пікірсайысы – жаңашылдық қайнары” Қазақстан мектебі 2003, №6 54-бет
11. Көшекова А. “Батырлар жырының зерттелуі” Қазақ тілі мен әдебиеті 2004, №6 73-бет
12. Мырзабекова К. “Алпамыс батыр жырының сюжеті мегн композициясы” Қазақ тілі мен әдебиеті , 2003, №12 35-бет
13. Сағындықова Қ. “Білім сабақ санасынан” Қазақстан мектебі , 2004 №7 30-бет
14. Серікбаев Т. “Дәстүрлі емес сабақтар туралы бірер сөз” Қазақстан мектебі , 2002 №11-12 62-бет
15. Тәжібаева С. “Дәстүрлі емес сабақтар” Қазақстан мектебі , 2003 №2 27-бет
16. Үрістенбекова Г. “Пікірталас дамыту және тәрбиелеу құралы” Қазақстан мектебі 2003 №5 39-бет
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ
- Лиро- эпостың туу, қалыптасу тарихы
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро- эпостық жырлар
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу” жыры
1.3. Жырдың зерттелуі
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз Жібек”
1.5. Айман- Шолпан
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
- Лиро- эпостың туу, қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро- эпостық
жырлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу”
жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Жырдың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз
Жібек” ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
1.5. Айман-
Шолпан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
ҚОСЫМША
Курстық жұмыстың мақсаты . Лиро- эпостық және батырлар жырындағы салт-
дәстүрлерді оқыту. Жырдағы кедесетін салт-дәстүрлер,олардың қазақ халқының
тұрмыс-тіршілігіндегі, бала тәрбиесіндегі орны туралы білім қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Оқушыларға лиро – эпостық жырлар жайында мағлұмат беру;
- Дүние тану жолындағы ой- өрісін, қиялының шамасын, еркін сөйлеуге,
терең ойлауға, әдеби тіл байлықтарын дамытуға итермелеу.
- Тапқырлыққа, достыққа баулыту. Елін, жерін, Отанын сүйюге, патриоттық
сезімдерін оятуға тәрбиелеу
Тақырыптың өзектілігі. Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап айту) –
көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір
шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып,
жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам
санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын
баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
І .Кіріспе
1.1.Лиро- эпостың туу, қалыптасу тарихы
Эпос – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың
туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып
жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-
ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби
туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес,
сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл
халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін
драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу
арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен
қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру
жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы
бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса,
эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді
Лиро-эпос – лиро –эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған
көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым,
сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып
келеді.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі
желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар
көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың
шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы
жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан
баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс
ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал
қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев,
М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б.
зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып
табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай
деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді.
Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырыбы –
сүйіспеншілік.
Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста реалистік
арна үстем;
Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-
эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [16; 195]
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте қиын.
Өйткені, олар кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнді дерек
сақталмаған, тек ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Бұл
нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десек те, халық
арасында жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бір қатарын ХVІІІ-ХІХ
ғасырда өмір сүрген атақты ақын-жыраулардың ел аралап айтып жүргені, өңдеп
жөндегені мәлім.
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. ЛИРО-ЭПОСТЫҚ ЖЫРЛАР
Лиро-эпостық жырлар ғашықтық жырлар - лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға
желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады.
Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған, жастарға ескі салт-сана
қарсы тұрып, мерт қылумен аяқталады. Лиро-эпостық
жырларларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-
күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер
сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лиро- эпостық жырларда
кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген
сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз
бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте,
олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе
қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып
көрсетіледі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу
қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық
эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір
-бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың
жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті
болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш
құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі.
Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл
жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі
ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Лиро-эпостық жырлардың түрлері
Қазақ Лиро-эпостық жырлары негізінен екі түрге бөлінеді:
1. Қазақ халқының төл туындылары - "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу", "Қыз
Жібек", "Айман-Шолпан"; "Күлше қыз", "Құл мен қыз", "Мақпал қыз",
"Есім - Зылиха"
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира гөйлік дәстүрде жазылған қиссалар
"Мұңлық - Зарлық", "Сейфілмәлік", "Бозжігіт", "Таһир - Зуһра", "Жүсіп
- Зылиха", "Шәкір - Шәкірат", т.б.
Лиро-эпостық жырларында тұрмыс-салт жырларының айтыс, жоқтау, жар-
жар, жұбату, жұмбақ айтыс, қоштасу, сыңсу сияқты түрлері өте жиі
кездеседі. Қазан төңкерісіне дейін Лиро-эпостық жырларын жинап, жариялауда
орыс ориенталистері В.В.Радлов, И.Н.Бере зин, Г.Потанин, т.б. көп еңбек
сіңірді. Лиро-эпостық жырларды С. Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова,
М.Ғабдуллин, т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, еңбектер жазған.
Ертедегі қазақ поэзиясывда сюжетті әңгімеге құрылған жырлардың бір бөлігі
лиро-эпос деп аталады.
Егер, батырлар жырының басты тақырыбы, күрделі әңгімесі — ел қорғау жайы
болса, лиро-эпостық жырлардың одан біраз айырмашылығы бар сияқты. Ең
алдымен, бұл алуандас жырлардың оқиғасы халықтың ертедегі жалпы әдет-
ғұрпына, үйлену салтына байланысты туған. Онда көбінесе бір-біріне ғашық
болған жұбайлар жайы, олардың қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері
суреттеледі. Және де өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың
арман-мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көпте-ген бөгеттердің
кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке
ұшырағандары жырға қосылады. Бұл ретте халықтық негізде туған лиро-эпос
жырлары өткен заманның жастарға жасаған озбырлық әдет-ғұрпын сынға алады.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпос жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да
талай ғасырмен бірге жасасып, әртүрлі жағдайларды, таптық, қоғамдық
тілектердің ыңғайына қарай өзгеріп отырған. Ұрпақтан ұрпаққа ауызша айтылу
түрінде, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада туған
және халықтың көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза
күйінде халықтық сипатын толығынан сақтаған емес. Халықтық сипаты бар деп
танылатын лиро-эпос жырларының қайсысынан болса да әр қилы қайшылықтар мен
кемшіліктердің кездесуі осыдан. Сондай-ақ, халықтың лиро-эпос жырларын
үстем тап та өз мүддесіне пайдаланған, жырдың халықтық идеясын бұрмалап,
ескі әдет-ғүрыптың халыққа жат жақтарын мақтап көрсетуге тырысқан.
Қазақ ауыз әдебиетінде лиро-эпос жырларының ертеден келе жатқан бірнеше
үлгілері бар. Солардың ішінде бастылары деп “қозы Көрпеш — Баян сұлу”, “Қыз
Жібек”,“Күлше қыз — Назымбек” “Мақпал қыз”, “Құл мен қыз”,“Айман — Шолпан”
жырларын айтуға болады. Бұл жырларда тек ғашықтық, махаббат әңгімелері ғана
суреттелмейді.
Солармен қатар, халықтың ертедегі тұрмысы, салты,қоғамдық мәні бар жайлары
қамтылады. Жырлардың оқиғасы халықтың тұрмыс, салтынан туып дамиды, күрделі
әңгімелер айтылады. Осыған орай біз лиро-эпостың кейбір үлгілерін мысалға
ала талдап көрелік.
Ертедегі қазақ поэзиясывда сюжетті әңгімеге құрылған жырлардың бір бөлігі
лиро-эпос деп аталады.
Егер, батырлар жырының басты тақырыбы, күрделі әңгімесі — ел қорғау жайы
болса, лиро-эпостық жырлардың одан біраз айырмашылығы бар сияқты. Ең
алдымен, бұл алуандас жырлардың оқиғасы халықтың ертедегі жалпы әдет-
ғұрпына, үйлену салтына байланысты туған. Онда көбінесе бір-біріне ғашық
болған жұбайлар жайы, олардың қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері
суреттеледі. Және де өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың
арман-мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көпте-ген бөгеттердің
кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке
ұшырағандары жырға қосылады. Бұл ретте халықтық негізде туған лиро-эпос
жырлары өткен заманның жастарға жасаған озбырлық әдет-ғұрпын сынға ала-ды.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпос жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да
талай гасырмен бірге жасасып, әртүрліжағдайларды, таптық,
қоғамдықтілектердіңыңғайына қарай өзгеріп отырған. Үрпақтан ұрпаққа ауызша
айтылу түрінде, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада
туған және халықтың көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза
күйінде халықтық сипатын толығынан сақтаған емес. Халықтық сипаты бар деп
танылатын лиро-эпос жырларының қайсысынан болса да әр қилы қайшылықтар мен
кемшіліктердің кездесуі осыдан. Сондай-ақ, халықтың лиро-эпос жырларын
үстем тап та өз мүддесіне пайдаланған, жырдың халықтық идеясын бұрмалап,
ескі әдет-ғүрыптың халыққа жат жақтарын мақтап көрсетуге тырысқан.
1.2.“ҚОЗЫ КӨРПЕШ — БАЯН С¥ЛУ” ЖЫРЫ
Лиро-эпос жырларының ішінде тақырыбы, оқиғасы, құрылысы жағынан ерекше орын
алатыны және халық арасына көп тарағаны — қозы Көрпеш-Баян сұлу жайындағы
жыр. Бұл жыр бір-біріне ғашық болған екі жастьщ өдоірін ғана баяндаған
дастан емес. Ол сонымен қатар, қоғамдық мәні бар әңгімелерді қамтыған,
халықтың өткендегі тұрмыс-салтын суреттеген жыр.
Жырдыңң “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры тек қазақ арасында туып, қазақ еліне
ғана та-раған жыр емес. Ол ерте кезде бір-бірі-мен қарым-қатынас жасаған,
көшіп—қонып көршілес болған, түрмыс-салты, тіршілігі ұқсас қазақ, башқұрт,
барабын татарлары, үйғыр, алтай елдерінде айтылып жүрген жыр. Аталған
халықтардьщ қайсысы болса да жырды өзінің төл шығармасы деп таниды.
Соңғы кезде “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры жай-ында біраз еңбектер жазылды.
М. әуезов, қ. Жүмалиев, Ы. Дүйсенбаев, ә. қоңыратбаев сияқты галымдар бүл
жырды арнайы зерттеп, оның қазақта он алты варианты барлығын анықтады. Және
де олар жырдың қазақтағы варианттарьш башқұрт, ұйғыр, барабын татарлары
арасында, алтай ел-дерінде айтылатын әңгімелерімен салыстыра зерттеді,
қандай ұқсастықтары, айырмашылықтары барлығын көрсетті.
Қазақ арасында айтылып, ауызша тараған “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының он
алты варианты бар дедік. Оларды зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне
қарағанда , бүл жыр ел арасынан өткен ғасырдың бас кезінде-ақ жинала
бастаған. Бұл ретте игілікті жұмыстар жүргізген орыс ғалымдары болған.
Мәселен, шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков
жырдың бір варианты 1830 жылы бұрынғы Семей губерниясына қарасты
Көкпектілік бір жыраудан жазып алған. Омбыда, губернатордың кеңсесінде, іс
жүргізуші болып істеген ғ. Дербісәлин 1834 жылы “қозы Көрпеш — Баян
сұлудың” бір үлгісін хатқа түсірген. Бүрынғы Аягөз сыртқы округтік
приказының тілмашы Андрей Фролов деген кісі 1841 жылы қазақ ақындарының
айтуынан жырдың бір нүсқасын жазып алған.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырын атақты Жанақ
ақыннан естігенін және жазып аліанын айтады . Бірақ жырдың Шокэн жазып
алнан бұл варианты өз кезінде баспа жүзін көрмегендіктен әлі күнге дейін
жұртшылыққа мәлім болмай келеді.
Орыс халқының ұлы ақыны А. С. Пушкин Пугачев қозғалысы туралы материал
жинау мақсатымен Орынбор жағына келіп, сол маңдағы қазақ ауылдарында да
болады. Осы сапарында ол ел арасынан “қозы Көрпеш — Баян сұлу” әңгімесін
естіп, негізгі мазмұнын жазып алады, кейіннен оны өзі поэма етіп жазуды
ойлайды .
М. Путинцев 1865 жылы “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының бір вариантын жазып
алып, оның мазмұнын орыс тіліне аударып бастырған . Академик В. Радлов
жырдың бір нұсқасын қазақ арасынан жазып алады да, оны өзінің үшінші томына
(1870 ж.) енгізеді.
Петербург университетінің профессоры И. Н. Березин өзінің “Түрік
хрестоматиясы” дейтін кітабында (1876 ж.) “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының
бір вариантын жариялайды. Түркістан өлкесінің археологаясын зерттеген ғалым
Н. Пантусов 1898 жылы қозы мен Баянның моласы дейтін ескерткішті зерттейді,
ол осы жолда ел арасынан “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының бір нұсқасын
жазып алады да, оны әуелі Ташкентте кейіннен қазанда шыққан “Орта Азияның
ескі заманы” дейтін кітабында ба-стырған. Оренбург музейінің басқарушысы
болған орыс та-рихшысы И. А. Кастанье өзінің “қазақ даласы мен Оренбург
өлкесінің ескі белгілері” (1910) дейтін кітабында “қозы Көрпеш — Баян сұлу”
жырының он шақты нұсқасынан дерек береді және сол кітабында жырдың бір
үлгісін орысша аударып жариялайды. Кастанье бастырған бұл нүсқа жай-ында
мынадай бір мәлімет келтіреді: бүрынғы Жетісу об-лысының губернаторы
Колпаковский Семейден қапалға бара жатып, жолда қозы Көрпеш пен Баян
сүлудың моласын көреді, осы екі ғашық жайындагы аңыз әңгімелерді жина-
стыруды Лепсі уезінің начальнигіне тапсырады. Лепсі уезі начальнигінің
айтуы бойынша, “қозы Көрпеш — Баян сүлу” жырының бір үлгісін орман
қарауылшысы Салағаев ел арасынан жинап тапсырады, ол орысшаға аударылады
да, қастаньенің қолына түседі. Бүл кейіннен Кастаньенің бастырған варианты
болып кетеді.
Бұлармен қатар, “қозы Көрпеш — Баян сүлу” жырының кейбір үлгілері,
үзівділері 1877 жылы “Ақмола облыстық ведомосында”(186 1,3), “Нива”
журналында (№2, 1899 ж., Е. 3. Баранов нұсқасы), “Дала уалаяты” газетінде
(1894 және 1899 жылдар), “Торғай газетінде” (А. Васильев нүсқасы, 1900 ж.,
№6) басылған. Жырдың бір варианты 1916 жылы Сейітовтың қолжазбасы бойынша,
“Орыс гео-графия қоғамының батыс — сибирлік бөлімінің еңбектерінде”
жарияланған.
1878 жылы жырдың бір варианты “Хисса қозы Көрпеш” деген атпен қазанда Ш.
Хүсаиновтар бастырып, оны 1890, 1894, 1896, 1905 жылдары қайта бастырған.
“қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры кеңестік дәуірде бірнеше рет басылып шықты.
1925 жылы Москвада басылды. 1936 жылы жырдың Жанақ айтуындағы нүсқасын М.
әуезов Алматыда шығарды. Кейіннен ол 1939 жылы шыққан “Ба-тырлар жыры”
жинағына енді. Бұл жырдан алынған үзінділер оқу орындарына арналған
хрестоматияларда жа-рияланып келеді. Г. Тверитин дейтін ақын жырдың бір
вариантын өзінше жырлап, орысшаға аударып (1928, 1941, 1949) бастырды және
“Песни степей” атты жинақта жари-яланды. 1959 жылы қазақстан Респуликасы
Үлттық ғылым ағадемиясы жырдың алты вариантынан қүралган (қүрасты-рушы Ы.
Дүйсенбаев) жинақ ‘шығарды. Мұнымен қатар, “қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының
сюжетін пайдалана отырып, жазушы ғабит Мүсірепов пьеса жазды, кино-фильм де
шығарылды.
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз Жібек”
Лиро-эпос жырларынан сл арасына ауызша да, баспа арқылы да ерте тарағаны —
“қыз Жібек”
М. Әуезовтің айтуына қарағанда, “қыз Жібек” жырының бір варианты өткен
ғасырдың тоқсаныншы жылдарында қазанда басылған . Бірақ ол күні бігінге
дейін қолға түскен емес. Ы. Дүйсенбаевтың зерттеуінде былай делінеді. XIX
Іясырдың екінші жартысында Зайсан жагында Валиолла Тух-ватуллин деген
мүғалім болыпты. Ол ел арасынан “қыз Жібек” жырын жинайды да, 1894 жылы
қазанда бастырады . Кейіннен бұл вариант 1896, 1897, 1905, 1911 жылдары да
басылды, 1958 жылы “қазақ эпосы” деп аталатын жинаққа енді.
“Қыз Жібек” жыры қазақ еліне көптен таныс және оны бірнешеақындар жырлаған.
Мәселен, орысғалымы В. Карлсон осы ғасырдың бас кезінде жазған бір
мақаласында “қыз Жібек” жырын қазақбай және Көшілек деген ақындардың айтып
бергенін хабарлайды . қазақтың халық ақындары Нүрпейіс, Мұрьш жырау, Айса
да жас шағында бұл жырды айтып жүрген. Бірақ олардың қай көлемде және
қандай мазмұнда жырлағанын айту қиын. Өйткені олардың айтуындағы “қыз
Жібек” жазылып алынбаған. Мұны халық ақыны Омар Шипин де жырлаған. Бұл
жөнінде Ы. Дүйсенбаев жоғарыда аталған еңбегівде мынадай бір дерек
келтіреді. “қыз Жібекті”, — дейді ол, — жас кезінде Омар Шипин ұзақ жыр
етіп айтқан екен. Кейіннен ақын ол жырын үмытқан көрінеді. Тек болғаны:
жақсыға бір сөз айтсаң, шам алмайды, Сөз бабын жаман адам таба алмайды.
Жайықтың екі жагын бірдей жайлап, Өтіпті он мың үйлі Жағалбайлы әр қойды
жетім қозы емеген-ді, Екі айғыр қасаң байтал тебеген-ді. Жамағат, құлақ
салып тыңдасаңыз, Айтайын өлең қылып Төлегенді, —деген шумақтары есшде
қалыпты .
Бұл деректерге қарағанда, “қыз Жібек” жыры ел арасына бірнеше вариантта
тараған. Солардың баспа жүзіне шыққаны (1894 жылы) Валиолла жинаған
варианты.
“Қыз Жібек” жырының Валиолла варианты орыс тіліне де аударып басылған
болатын (“Песни степей”, 1940) және жазушы ғабит Мүсіреповтың либреттосы
бойынша, компо-зитор Е. Г. Брусиловский “қыз Жібек” атты опера жазып,
сахнаға шығарды.
Қазан революциясына дейін “Қыз Жібек” жыры туралы жазылган зерттеу еңбектер
де, айтылған пікірлер де болған емес. Мұндай еңбектер де, пікірлер де
кеңестік дәуірде туа бастады. Бұл жөнівде Сәкен Сайфуллин, Мұхтар әуезов,
Сәбит Мұқанов, ғабит Мүсірепов, қажьщ Жұмалиев, Ес-мағамбет Ысмайылов,
Мұсатай Ақынжанов, Бейсенбай Кен-жебаев, Ысқақ Дүйсенбаев, т. б. бірсыпыра
пікірлер айтты. Олар жырдың қай дәуірді суреттейтіндігін, халықтық сипа-
тын, қайшылықтары мен кемшіліктерін, көркемдік ерек-шеліктерін сөз етті.
Сәкен Сейфуллин: “қыз Жібек” жыры ноғайлы рулары ыдырап, бөлініп кеткен
заманды суреттейді” , — дейді. Мүхтар мен Сәбиттің айтуына қарағанда, бұл
жыр он жетінші ғасырдың шамасында туған секілді . Өйткені жырда ата-латын
рулар сол кезде Жайық, қата теңіз (онысы Каспий теңізі яғни Атрау теңізі
болуға керек) бойларын мекендеп, сол манда көшіп жүрген. Атраудан бастап,
бүгінгі Маг-нитогорскіге дейін созылған жерлерді Жағалбайлылардың қоныс
еткені аз емес дейді. Ал тарихшы Мұсатай Ақынжанов бұл пікірге қосылмайды.
Оның айтуынша, “қыз Жібек” жыры Кіші жүздің Ресейге қосылуынан кейін туған.
Оған дәлел, — дейді М. Ақынжанов, — жырда аталатын жерлерді қазақтар Кіші
жүздің Ресейге қосылганына дейін мекен еткен емес. Екіншіден, жырдағы кісі
аттары, Базарбай, Төлеген, қорен қалмақ, Шеге, т. б. дегендер, бертінде
пайда болған. Мүнымен қатар, жырдың тілі бүгінгі тілімізгс жақын, ескі
сөздер жоқтың қасы дейді .
әдебиетшілер мен тарихшылардың екінші бір көтерген мәселесі “қыз Жібек”
жырының халықтық немесе халыққа жат шығарма екендігін анықтау айналасында
болады. Сәкеннің айтуынша, “қыз Жібек” байлардың ұлдары мен қыздарын
ардақтаған, соларды мадақтап суреттеген жыр болып табылады. Бұл пікірді
Мұсатай да қостайды. “Жырдың жұртқа таныс вариантында, — дейді М.
Ақынжанов, — халықтық элементтер өте аз. Жырдың идеялық мазмұны және
көркемдік түрі халықтық емес. Поэманың мақсаты — көшпелі тұрмысты, жерді
жеке меншік етіп пайдалануға және адамды адам қанауға негізделген
патриархалдық-фе-одалдық қарым-қатынастарды мадақтау; ескі өмірді, қыздарды
қалың малға сату, сатып алуды және әмеңгерлікті уағыздау. Сөз жоқ, бұл идея
феодалдардың мүддесін көрсе-теді- Поэмада озық ой-пікір жоқ, еңбекші
бұқараның езушілерге қарсы күресі суреттелмейді, поэма ілгері ұмты-луға
шақырмайды”, — дейді .
“Қыз Жібек” жайында пікір айтқан (жоғарыда аталған) әдебиетші, ғалымдардың
екінші тобы бұл жырдың халықтық негізінде шыкқандығын дәлелдейді. Мүхтар,
Сәбит, қажым, ғабит, т. б. жырдың халықтық сипаты барлығын, халық тілегіне
үйлесетіндігін айта келіп, жырға көптеген өзгерістер енгендігін, жырды
үстем тап өз мақсатына пайдаланбақ болып өңдегенін, халықтық әңгімелерді
фео-далдардың мүддесіне қарай бұрмалағандығын айтады.
Жоғарыда келтірілген пікірлердің дұрыс жағы да, қисынга келмейтін теріс
жағы да бар. Жырдың шығуы, онда сурет-телетін оқиғалардың болған кезі
жайында Сәкен, Мұхтар, Сәбит пікірлері бір-бірінён алшақ кетпейді және
дүрысқа үйлесетін секілді. Өйткені, тарихтың айтуынша, XVI ғасырдың орта
кезінде ноғайлы ыдырайды. Сол кезде қазіргі қазақстан жерінде қүрылған үш
жүздің бірі Кіші жүз болады. Кіші жүздің қарамагына: жеті ру (Табын, Тама,
Жағалбайлы, Кердері, т. б.), әлімүлы (Шөмекей, Кете, Төрт қара, қарасақал,
т. б.), Байұлы (Адай, Тана, Шекті, Алшын, Шеркеш, т. б.) сияқты рулар енеді
және олар Жайық, Орал бойларын мекендеп, сол маңдарда көшіп-қонып жүреді .
Он алтыншы ғасырдың аяғынан бері қарай Кіпіі жүз нығая бастайды.
Бұл тарихи деректерге сүйенсек, “қыз Жібек” жырының әңгімесі XVII ғасырда
туған секілді деген пікірді қостауға болады. Мүның үстіне жырда
қалмақтардың қазақ еліне шабуыл жасауын көрсетуі де кездейсоқ нәрсе емес.
Та-рихтың айтуынша, қалмақ басқыншылары сол XVII ғасырда қазақ елдеріне
көбірек шабуыл жасаған. Ал жырдағы кісі аттары Кіші жүздің Ресейге
қосылғанынан соңғы уақытта пайда болды деушілердің еске алатыны мынадай:
Базарбай, Төлеген, Сырлыбай, Шеге деген аттар Ресеймен қарым-қатынас
жасаудың нәтижесінде туған, базар, сыр, шеге сияқты үгымдар осы кезде пайда
болған дейді. Осыған қарап, жыр әңгімесінің шығуын қазақ. елінің Ресейге
қосылуымен байланыстырады. Бұл — әрине, бал ашып болжау жа-сағандай, жаңсақ
айтылған пікір. Ерте кездің өзінде-ақ, қазақ әдебиетіне әсері тиген шығыс
әдебиетін былай қойғанда, Орта Азия халықтары тудырған шығармаларды, тіпті
қожа Ахмет Иассауиға байланысты аңыз-әңгімелерді алайық. Осы-ларға сыр,
шеге, базар, қала, сауда-саттық деген үғымдар, атаулар өте көп кездеседі.
қожа Ахметтің мешіті қандай сырмен боялганы, қандай шегелер қағылғаны,
шеберлсрдің еңбегіне қандай төлем берілгені айтылады. Демек, жырдағы кісі
аттарын бергі заманда пайда болды деу, соған қарап жыр әңгімелері соңғы
кезде туды деу шындыққа жанаспайды.
“Қыз Жібек” жырының идеялық негіздері жайында Мүхтар, қажым, Сәбит айтқан
пікірлерді дұрыстыққа келеді деуге болады. Жырдың жүртқа таныс және талдау
бергелі отырған вариантында, әсіресе оның бірінші бөлімінде, ха-лықтық
сипат бар екендігі, жырдың бұл бөлімі халықтық ортада туғандығы байқалады.
Ескі рушылдық, феодалдық әдет-салтқа наразы болған Төлеген жастардың бас
бостан-дығын аңсайды, қалыңдықты өзі тандауды, сүйген адамына өз еркімен
үйленуді көздейді. Бірақ ол мақсатына жете алмай өлімге душар болады.
Бәлкім, жырдың халықтық ортада туған варианты осымен, яғни Төлегеннің
өлімімен, аяқталуы да мүмкін. Бұлай болғанда жырдың халықтық сипаты айқын
көрінеді. Онда жыр жастардың бас бостан-дығы болса екен деген халықтық
идеяны білдірген тілектен туса керек. Және де ескі әдет-ғұрып, рушылдық-
феодалдық құрылыс тудырып белгілі заң-жобаға айналдырған салт жүріп тұрған
кезде бостандыққа үмтылған жастардың көптсгсн бөгеттерге жолығатындығын,
мақсаттарына жете алмай-тындығын реалистік тұрғыдан бейнелеген. қозы Көрпеш
пен Баян сияқты трагедияға ұшырайтындығын және жас-тарды осындай күйге
түсірген ескі салтқа, оны қолдаушыларға халықтың наразы екендігін
білдіргенін көреміз. “қыз Жібек” жырының бірінші бөлімі халықтық ортада
туган, алғашқы кезде өз алдына жеке түрде айтылған жырболуы мүмкін десек,
ол әлгі айтылған халықтық идеяны жыр етіп таратқан болып шығады.
Бірақ жырдың халықтық ортада туған және жеке вариант болып тараған бірініпі
бөлімін кейіннен үстем тап өз мүддесіне сәйкес пайдаланған. Оған жаңа бөлім
қосып, Сансызбайды мақтай әңгіме еткен, феодалдық ортаның иде-ясын
білдіретін жыр етіп қайта жырлаған. Жьірдың осылай өңделгені айқын
көрінеді. Онда жыр Төлегенді ескі салт-ты, ата жолын бұзды деп бейнелейді.
Төлеген сияқты жастардың бостандыққа үмтылуын қуаттамайды, қайта он-
дайларды жек керетіндігін білдіреді. Ал ата жолын, ескі салтты заң етіп
ұстаған Сансызбайға батырлық тұлға беріп көтере жырлайды. Төлегенге қарсы
қойып жолын болғызады, мұратына жеткізеді. Және де ескі салттың ха-лыққа
жат бір түрі- әмеңгерлікті, “аға өлсе, іні мұра” де-ушілікті дәріптейді.
Сөйтіп, әуелде халықтық ортада туған “қыз Жібек” жыры кейіннен қатты
өндеуге ұшырап, фе-одалдық-кертартпалық сипат алған.
“Қыз Жібек” жырын осы сияқты аз-кем қайшылықтарына қарап, оның қалай
өңделгенін, үстем тап-тың қандай түрде редакциялағанын ескермей тұрып,
бірден халыққа жат жыр, халықтық мәні жоқ шығарма деу қиянат секілді.
Мүнымен қатар, жырдың халықтық еместігін дәлелдеу үшін жырда еңбекші
бүқараның езушілерге қарсы жүргізген таптық күресі суреттелмейді деп
бағалаушылық құргақ социология болып табылады. “қыз Жібекті” былай
қойғанда, халықтық жыр деп танылған “қамбар батырдың” өзінде тап күресі
айқын көрінбейді. Сондықтан “қыз Жібек” жырын қайшылық-кемшіліктерімен ала
отырып қарауға тиістіміз.
Біз талдауға алғалы отырған және көпке таныс болған “қыз Жібек” жыры екі
бөлімнен құралған. Біріншісінде Төлеген мен Жібек жайы суреттеледі. Жыр
әңгімесі Төле-геннің өлімімен аяқталады. Екінші бөлімі Сансызбайға арналады
да, оның істерін суреттейді. Екі бдлімнен тұрған бұл жырдың әңгімесі
халықтың әдет-ғұрып салтынан туады. Жырдың алғашқы бөлімінің негізгі идеясы
— жастардың бас еркі болуын көксегендіктен шығады, ескі мен жаңаның
тартысын бейнелейді. Екінші бөлімінде, яғни жырдың ха-лықтық сипаты жоқ
бөлімінде, ескі әдет-ғүрып, салтты дәріптеушілік идеясы беріледі, соны
дәріптеп негізгі заң деп қараушылық баяндалады. Жырдағы бұл идеялар басты
кейіпкерлердің мінез-қүлқы, іс-әрекеттері арқылы суретте-леді.
Жырдағы басты кейіпкердің бірі — Төлеген. Ол өзіне тең жар-жолдасқа ескі
салт бойынша, ата-ананың айтты-руымен, қосылуды көздемейді. Сүйген жарын
өзі тавдап алуды мақсат етеді. Бұл ойын ол Жайыққа алғаш аттанып бара
жатып, шешесіне білдіреді.
Бір сұлу алмай, шешеке-ау, Сірә да, көңілім, тынар’ма. Талап қылған ісінен
Ат басын ерлер бұрар ма,—деп, өзінің еркін махаббат іздеген бір асыл жарға
қосылу жолында қандай іске болса да шыдауға бел байлаған адам екендігін
айтады.
Ойына алан асыл жарды ез елінен таба алмаған Төле-ген саудагерден қыз Жібек
жайын естіп, оған сырттай ғашық болады, “іздегенім сол” дегендей ойға
келеді. Осыдан былай оның Жібекке деген махаббаты арта түседі, жас жүрегін
ғашьтқтық сезімі билейді. Төлегеннің осы халін, көңіл күйін жыршы ақын
әсірелей суреттеп, үдетіп жібереді. қыз Жібекке тез жетіп көрісуді, ұғысып
білісуді асыға аңсаған Төлеген:
Атына қамшы басады, Тұлпардан туған Көкжорға ат Аузынан көбік шашады. Жер
тарпынып, жануар, ауыздықты басады. Алдындағы белестен Орғытып келіп асады
сырттай ғашық болып, алыстан аңсап келген Төлеген қыз Жібекті көріп көңілі
толады. Екі жас бірін-бірі ұнатып қосылады да, аз уақыт қызық дәурен
сүреді. Бірақ олардың өміріндегі бұл бір тәтті кез үзаққа созылмайды.
Төлеген қазаға, Жібек қайғыға ұшырайды.
Төлегеннің ізгі мақсатына жете алмай, арманда кетуіне жырдың алғашқы
бөлімінде бірнеше себептер келтіріледі. Рушылдық-феодалдық құрылыс
заманында, ескі әдет-ғұрып дәуірлеп тұрған шақта, жастардың еркін махаббат
іздеуі, бас бостандыгы болуын көздеуі жүзеге аспайтын қиял екендігін
көрсетеді. Ондай жастардың өмірі ұзаққа бар-майтынын, қайғы-қасіретке душар
болатындығын, қаншама әрекет жасаса да, ескі салтты жеңіп шыға
алмайтындығын суреттейді. Сол жастардың өкілі ретінде алынған Төлеген
аңсаған арманына жету жолывда қозы Көрпеш сияқты көптеген кедергі,
бөгеттерге кездеседі. қабағын қарс жапқан қатал әке, ескі салттың күзетшісі
болған Бекежан, өзінің жалғыздығы, шөл дала, алыс жол — барлығы Төле-генге
кездескен кедергі, мол бөгет болып шығады. Оларға қарсы алысарлық күші
жетпей Төлеген қаза табады. Осын-дай ауыр халге душар болған Төлегенге
жыршы көпшіліктің аяушылық сезімін білдіреді:
Айтып айтпай немене, сол секілді асылдар Кебіні жоқ, көрі жоқ,
Ит пен құсқа жем болып, Мұратына жете алмай, Арманда болып кетіпті,—
деп, жас жігіттің өліміне өкінеді.
Жырдың халықтық негізі кейіннен феодалдық қауым тілегіне сәйкес өзгертілген
де, Төлеген ата жолын аттап, теріс бата алғандығынан өлімге ұшыраған адам
болып көрінеді. Ескі діни ұғымдарды дәлел етеді. Теріс бата алған адамның
жолы болмайды, оған ешкім де көмектеспейді, қайта қалың қырсыққа жолығады
дейді. Бұған бірнеше мы-салдар келтіреді. Соның бірі Көкжорғаның Төлегенге
жәрдем бере алмауы болады. Батырлар жырының барлығывда яа батырға серік
болған тұлпардың қызметі зор болатын, батырмен бірге жауға қарсы баратын,
жау қоршауынан батырды құтқарып әкететін. Кейде ондай тұлпарларға тіл
бітіп, батырға ақылшы, жаудың қайда екендігін білдіретін. Дл Төлегеннің
Көкжорғасы ондай емес. Жау қамап кел-генде Көкжорға басын жерге салып,
Төлегенді құтқарысуға жарамай қалады. Мүнымен жыршы теріс бата алған Төле-
геннің неліктен жолы болмагандығын көрсеткісі келеді.
Басында еркін махаббат іздеп, сүйген адамына қосылуды арман еткен және
белгілі мөлшерде ескі салтқа қарсылық білдіре шыққан Төлеген кейіннен
өзінің әлсіздігін сезіне бастайды, ескі салгқа мойынсүнып, оны қүптағандай
болады. Осы тұста жыршы ақын рушылдық, феодалдық салттың бір түрі
әмеңгерлік, жесірлік дегенді әңгімелеп, оған Төлеген мен Жібекті көндіріп
те шыгады. Төлеген еліне қайтар алдында: “Олай-бұлай болып кетсем, артымнан
іздеп шығар інім Сансызбай бар, ол сені жылатпас, мұратыңа жеткізер, сені
әмеңгер етіп алар”, — дегенді Жібекке ескертіп кетеді. Және бұл ойын ол
Сансызбайға да айтады:
Олай-бұлай боп кетсем, Асыл туған Жібекті Еш жаманға қор қылмай, Өзің бір
алып сүйгейсің,—дейді. Сөйтіп, жыршы ақын Төлегенді де ескі салтты құптаған
адам етіп бейнелейді. Мұнысы феодалдық сананы дәріптеген ақынның “Қыз
Жібек” жырының халықтық нұсқасын бұза отырып, үстем тап тілегіне қарай
пайдаланғандығын аңгартады.
Жырдағы ең басты кейіпкердің бірі — Қыз Жібек. Төлеген сияқты, Жібектің де
— ерекше мінезі бар. Талай байдың мырзасы айттырмақ болғанда, Жібек оның
бірде-біріне көңіл бөлмейді, сүйген жігітіне өз еркімен қосылуды арман
етеді. Жібектің осындай мінез-сипатын әсірелеп көрсету үшін жыршы ақьш әр
түрлі әдіс қолданады. Сырттай ғашық болып, алыстан іздеп келген Төлегенге
ол Жібекті бірден жолықтырмайды, біраз уақыт қызды көрсетпей, жігітті
қызықтыра түседі. Жібектің басқа қыздардан артық екендігін байқатпақ болып,
Төлегенді қалың көшке кездестіреді. әр көшті бастап бара жатқан сұлу қыздар
бірінен-бірі өтеді.
Көш алдына қараса, Бейіштен шығып келмесе, Бір қыз кетіп барады. Бұл
жалғанда хор қызы. Таң мезгілі болганда Сондай-ақ болып туар да Шолпанның
туған жұлдызы, Адамзаттың бір қызы,— қигені атлас қырмызы, деп суреттесе,
келесі қыздар одан да әдемі, сұлу көрінеді. Оларды көргенде Төлеген “Жібек
осы болар” деп қалады. Бірақ ол Жібек болмай шығады. Көш соңында Жібектің
шешесі келе жатады, оның сұлулығы алдыңғы қыздардан да асып түседі. Бұларды
көрген Төлеген: “Жолдас қыздары мен шешесі мынадай сұлу болғанда, Жібектің
өзі қавдай екен”, — деп таңцанады, Жібекті көруге асығады, оның осы сәттегі
барлық арман-мүддесі қыз Жібек болады. Төлеген мен қаршыға қыз Жібектің
күймелі арбасына кездеседі. қаршыға Жібекке: “Өзіңе тең ер жігіт ертіп
келдім”, — дейді. Бұл сөзге Жібек қатты ашуланып, мен-мендік білдіреді,
паңцық көрсетеді. “Бай тауып әкел дегенім жоқ”, — деп қаршығаға тосын жауап
қайырады. Бірақ қаршығаның жақсылықтан басқа жаманшылық ниеті жоқтығын
білетін Жібек қадірлі ағаның көңілін қалдырмайын деген оймен күймесінен
шығып амандасады да, қайтадан күймесіне еніп кетеді. Жібектің сұлулығына
көзі түскен Төлеген таңдана қарайды, тұла бойын ма-хаббат сезімі билеп
әкетеді. Жыршы ақын Төлеген сияқты жігіттерді көрмей жатып өзіне ғашық
еткен қыз Жібектің сүлулығын суреттей келіп: Қыз Жібектің ақтығы Наурыздың
ақша қарындай, Ақ бетінің қызылы Ақ тауықтың қанындай, екі беттің ажары
Жазғы түскен сағымдай, Білегінің мүсіні Айбалтаның сабындай...,-Жібек
Төлегенмен жүздесіп сөйлескен кезде де ірілік білдіріп, тәкаппар мінез
көрсетеді. Жас жігітті сынау мақсатымен оған біраз әзіл-оспақ, ащы сөздер
де айтады, өзін жоғары ұстап: “Мен де сенен кем емеспін, асылмын, танысаң
кел, танымасаң жолың әне, жүре бер”, — дейді. Ақындар айтысында
қолданылатын, бірақ кешірім етілетін тұрпайы сөздерді айтуға дейін барады.
Жібектің сынау түрінде айтқандарын көңіліне алмаған Төлеген қыз сөзіне орай
жауап қайырады. Сөзбен қағыса отырып, екі жас бірін-бірі үғыса бастайды,
еүйіспеншілік сезім, ұғысу пайда болады. Мұның арты махаббат, ғашықтыққа
ауысады.
Бір кездегі тәкаппар, паң Жібек енді Төлегенді көрме-се, тұра алмайтын
болады. Басында қызға жігіт ғагаық болса, енді жігітке қыЗ гашық.
Үйден шықты Кыз Жібек... Атқан оқтай жылысып, Ор қояндай ығысып, қылаң етіп,
қылт етіп, сылаң етіп, сылт стіп... Буындары былқылдап, Отауға қарай жөнелді,
ғашық жарын көрмекке, дейді- Ескі дәстүр бойынша қызды іздеп баратын жігіт
бо-латын. Ал қыз Жібек бұл салтты бүзады да, оңаша отауда жатқан Төлегенге
өзі барады. Мұнымен жыршы Жібектің де Төлегенге ғашық екендігін, асыл жарын
көре алмаса, түра алмайтындығын аңғартпақ.
Жібек Төлегеннен бұрын дәмелі болған талай жігіттерді естіген де, көрген де
еді. Бірақ олардың бірде-біріне Жібек сөз беріп, көңіл аудармаған-ды,
қайсысын болса да өзіне тең деп есептемейтін, менсінбейтін-ді. Ал Төлегеңге
кез-десіп, алғаш рет қағыса сынағанда-ақ, оның қандаи жігіт екендігін
байқайды, оған көңілі толады, “аңсаған адамым осы” дегендей болады.
Төлегеннің ақыл, көркіне ғана емес, адамгершілігіне, ерлік өр мінезіне
сүйсінеді. Және менсінбеген жігіттерінің кектеніп жаманшылық істеу қаупін
түсінген Жібек сол қауіп-қатерден қүтқарып а^Іатын, қорған болатын тек
Төлеген деп біледі. Сондықтан да ол Төле-генді өзіне тең жар-жолдас деп қол
береді, ендігі өмір қызығы Төлегенге байланысты деп ақ көңіл, адал нитімен,
таза махаббатымен қосылады. Төлегенге айнымас жар екендігін сегіз жьшдай
күтуімен де көрсетеді.
Жібектің Төлегенмен өткізген аз күндері аса бір қызық дәурен еді, бір-
біріне сүйісіп қосылған екі жастың өміріндегі ең әдемі кезі болған еді.
Бірақ бұл дәурен үзаққа созылмай, ақыры ауыр қайғыға әкеп соғады. Жау
қолынан қаза тауып, Төлеген өлгеннен кейін Жібектің басына бір қайғыдан соң
екіншісі орнай бастайды. Сүйген жары Төлегеннің қаза болуы Жібекке қатты
батса, ”Бекежанның жауыздығы одан кем соқпайды. Бекежаннан құтыла бергенде,
қылышынан қан тамған қорен келеді, ол шаңыраққа қобыз тарта, айбынды
ызғарын білдіре, күш көрсете келеді. Осын-дай жағдайда азалы Жібек қиын
халге килігеді. Есіне Төле-генді және оның қоштасарда айтқан сөзін
түсіреді. Төлегенді жоқтай отырып:
Тағыда бас қосқаным Жағалбайлы, Жылқысы көптігінен баға алмайды, Сол елде
сірә жігіт жок па, тәңірі-ай, Жесірін іздеп келіп, неге алмайды,—
деп зарланады. Бір кезде ескі салтқа қарсылық білдірген, сүйген адамына өз
еркімен қосылуды көздеген Жібек енді сол салтқа бас иеді, қүптаушысы
болады. Меңіреу дүниенің мейрімсіз заңына бой үсына отырып, жас қайны
Сансызбайдың әмеңгері болып баруға ризалық білдіреді: “Тағдырдың жазуы осы
шығар”, — деп көндіккен пейіл көрсетеді. Бұған жалғыз қыз Жібек емес,
қытымыр заманда талай Жібектердің осындай азалы ауыр халге душар болғандығы
елестейді. Олар қаншама қарманып талпынса да, барар жер, басар тауы болмай,
әділет таба алмай, ескілік салтка бағынады. Соның бірі қыз Жібек еді.
Ескі салтқа бас иген Жібск снді Сансызбайдың іздеп келуін, оған әмеңгері
болып баруын арман етеді. Осыдан былай жыр әңгімесінің екінші бөлімі
басталады. Мүндай жыршы ақын рушылдық, феодалдық салтты дәріптей отырып,
соны идеялық нысанаға айналдырады. Бұл ретте Ы. Дүйсен-баевтың жоғарыда
аталган еңбегінде айтқан: “қыз Жібск пен Сансызбай жайы жырдың бөлек
варианты болуға керск” деген пікірі дұрыстыққа келетін сияқты. Жібектің
әмеңгерлік салтты құптауын жыршы мадақтап, көтере жырлайды. Және бұл ретте
Жібекке өжеттілік, ерлік мінез, қысылған жерде жол тапқыштық сипат береді.
Басында жан-тәнімен Төлегенді сүйген Жібек кейіннен:
Тұлпардыц қалған тұяғы, Сансызбай іздеп келіпті; Тілекті берсе құдайым,
қосылайын дсп тұрмын Басында қосқан теніме,—дейді. Ескі әдет-ғұрыптан туған
әмеңгерлікті жыршы шене-І мейді, оны белгілі заң, ата жолы деп қарайды,
ЖібектіІ соған бағындыра сөйлейді. Жібек бұл салтқа қарсылықі білдірмеген,
қайта оны қостаған адам етіп бейнелейді. Сан-І сызбай келген кезде Жібек
әрі ақылды-айлалы, әрі өрі мінезді сипатта көрінеді. Ол Сансызбайға әмеңгер
болыпі қосылу үшін алдымен жолда тұрған күшті жаудың қалмақі ханы қореннен
құтылу жайын қарастырады. Ақылмен айлаі жасайды, жеңгссі арқылы қореннің
тұлпарын сұратады.І Бірақ: “Жібек маған тимеймін деп айтады ғой, атымдыі
бермеймін”, — дейді хан. Сонда оған Жібектің өзі барып,[ Сандалкөкті сұрап
алады. Жібекке Сандалкөкті береі тұрса да, хан сезіктенеді, біреумен қашып
кетер деген ойғаі келеді де, қыздың соңынан еріп шығады. Бұл арада ЖібекІ
қулығын да асырып жібереді: “Ей, тақсыр, неше атаңнані бері хансыз? Хан
болған өзіңіз бе, иә арғы атаңнан беріі хансыз ба,”, — деді. қорен: “Жеті
атамнан бері ханмын”,
— дейді. Жібек: “Сен хан болатын болсаң, мен сенің әйелің болатын болсам,
құл қойшыға ұқсап көш жөнекей мснің қасыма неге келесің. Бұл жерде
тұрмаңыз, ілгері барып шатырыңызды тігіп жатыңыз, біз көшпен бірге
барамыз”,- дейді. Хан алданып соғылады, Жібек айласын асырып,
Саясызбаймен кете барады. Жібектің бұл істерін жыршы сүйсіне жырлап, мақтан
етеді.
Жанрдың Төлегенге қарсы қоя, жағымды кейіпкер ретінде суреттейтіні —
Сансызбай. Ол рушылық-феодалдық қауым тудырған әдет-ғұрып салттың
қорғаушысы және қолдап құптаушысы болады. Сондықтан да оған батырлық
беріледі. Жайық бойына екінші рет аттанып бара жатқан Төлеген:
Алтын балдақ, ақ семсер Саған арнап соқтырып, Салдырып қойдым қынапқа Аш
беліне ілгейсін... Бадана көзді кіреуке тоғыз қабат көк сауыр, Саған арнап
соқтырып, Будырып кеттім кілемге Оны үстіңе кигейсің,— дейді Сансызбайга.
Оған арналган тұлпар да, қару-жарақтар да басқыншы жаудан ел-жүртын қорғауы
үшін емес, салтты қолдауы үшін даярлаған болады.
Ескі салтты жақтаған, атадан бата алып шыққан, әмеңгерін іздеп аттанған,
“аға өлсе, іні мүра” дегенді қолдаған Сансызбайдың жолы болып отырады. Ол
кездескен бөгеттердің бәрін жеңеді. қоренмен кездескенде Сансызбай батырлық
қимыл көрсетеді. қоренмен жекпе-жекке шығады, жасанган жауға қарсы барады.
Өзінің кезегі кел-генде “қорамсаққа қол салып, сұр жебе деген оқ алып”
қорен ханды ұшырып түсіреді. Сонда оның атқан оғы:
Зырлауменен өтеді, Бір төбеге жетеді, Үй орнындай бір жерді Төңкере тастап
кетеді.
Оқ тоқтаган кезінде қорен аттан құлады. Туы қолдан үшады.
кейіннен ол Сырлыбайдың еліне қайта оралып келеді де, жау әскерлерін қырып-
жойып, қайын жүртын қүтқарып алады. Сөйтіп, жыршы-ақын Сансызбайға батырлық
түлға бере, көтере жырлайды. Ескі салтқа қарсы келмей, оны қолдаған, бата
алған адамдар міне осындай жолды болады деген феодалдық-кертартпалық
көзқарасын білдіреді.
“Қыз Жібек” жырында үнамсыз, жек көрінішті бейнеде алынғандар — Бекежан мен
қорен. Мүның біреуі ішкі жау, екіншісі сыртқы жау болып суреттеледі. Олар
бір-біріне ғашық болған жастарды зар жылатып айыруды ғана көзде-ген жандар
емес. Соньшен қатар, олар — ел-жұрттың ма-засын алған, жауыздық-зүлымдық
әрекеттер жасаған адамдар. Бұл жағынан Бекежан мен қорен бір-біріне үқсас
та келеді. Бірақ екеуінің мінезі, ісі екі түрлі. Бекежан — іші тар
қызғаншақ, пасық адам. Ол Жібекке сырттай ынтық, қызға сырттай тон пішіп
өзіндік санайды, бөтен адамға бермеймін деп әрекеттенеді. қыздың сүймесін,
тимесін білген Бекежан зорлық, қиянат жасайды. Бақталас адамы Төле-генге
қарсы жекпе-жек күреске бара алмайды, қарақшылық әдісін қолданады, бір
қурайды тасалап келіп Төлегенді атып өлтіреді, екі жасты зар жылатады.
Осындай жауыздық жасаған Бекежанды.
Атана нәлет, қарақшы, құдайым сені қарғасын, қатын-балаң зарласын, Басына
қиын іс түссе, қасыңа досын бармасын!- деп қарғайды Жібек. Осы жауыздығы
үшін Бекежан өлім жазасына бұйырылады. Бұдан жауыздық, қарақшылық, қиянат
пен зорлық жасаушыларды, қанаушылықты халықтың жек көретіндігі де
аңғарылады.
Жау бола тұрса да қалмақ ханы қореннің мінезі, іс- әрекеті Бекежаннан
басқаша. Ол алдына қойған мақсатына жету үшін Бекежан сияқты қарақшы,
қорқақ болмай, ашык күреске шығады; намысын күшпен қорғаған батыр болыг
суреттеледі. Жібектің Сансызбаймен кеткенін біліп, қоренІ олардың соңынан
қуады; Сансызбайды жекпе-жек ұрысқаі шақырады және батырлардың дәстүрін
жасап алғашқы кезектіі өзі алады. Осы тұста жыршы ақын Сансызбайдың да ер
екендігін айқындай түсу үшін қоренді күшті батыр етіпі көрсетеді. қорен
мықты болғанымен де СансызбайданІ жеңіледі. Бұл арада зорлықшыл, әділетсіз
жау қаншама) күшті болса да жеңіледі деген халық санасы аңғарылады.
ІІ. Әдебиет сабағында батырлар жырын оқыту
2.1.Батырлар жырын оқыту
Ауыз әдебиетінің бағы заманнан ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған
күрделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Бұл жырларды жыршы–жыраулар
ғасырлар бойы қобызға немесе домбырыға қосып, белгілі бір әнмен айтып,
ауыздан-ауызға таратып келген. Қазақ батырлар жырындағы басты қаһарман елін
сүйген батыр, ал оның басты мақсат-мұраты — халқын, Отанын басқыншы жаудан
қорғау. Батырлар жырының көпшілігінде халықтың түбегейлі мұң-мүдесі
көкселеді. Батырдың халыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
- Лиро- эпостың туу, қалыптасу тарихы
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро- эпостық жырлар
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу” жыры
1.3. Жырдың зерттелуі
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз Жібек”
1.5. Айман- Шолпан
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
- Лиро- эпостың туу, қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. Лиро- эпостық
жырлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.“Қозы көрпеш — Баян сұлу”
жыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Жырдың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз
Жібек” ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
1.5. Айман-
Шолпан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
ҚОСЫМША
Курстық жұмыстың мақсаты . Лиро- эпостық және батырлар жырындағы салт-
дәстүрлерді оқыту. Жырдағы кедесетін салт-дәстүрлер,олардың қазақ халқының
тұрмыс-тіршілігіндегі, бала тәрбиесіндегі орны туралы білім қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Оқушыларға лиро – эпостық жырлар жайында мағлұмат беру;
- Дүние тану жолындағы ой- өрісін, қиялының шамасын, еркін сөйлеуге,
терең ойлауға, әдеби тіл байлықтарын дамытуға итермелеу.
- Тапқырлыққа, достыққа баулыту. Елін, жерін, Отанын сүйюге, патриоттық
сезімдерін оятуға тәрбиелеу
Тақырыптың өзектілігі. Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап айту) –
көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір
шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып,
жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам
санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын
баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
І .Кіріспе
1.1.Лиро- эпостың туу, қалыптасу тарихы
Эпос – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың
туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып
жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-
ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби
туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес,
сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл
халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін
драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу
арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен
қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру
жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы
бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса,
эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді
Лиро-эпос – лиро –эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған
көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым,
сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып
келеді.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі
желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар
көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың
шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы
жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан
баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін орыс
ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті. Ал
қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев,
М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б.
зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып
табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай
деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді.
Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырыбы –
сүйіспеншілік.
Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста реалистік
арна үстем;
Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-
эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [16; 195]
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте қиын.
Өйткені, олар кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнді дерек
сақталмаған, тек ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Бұл
нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десек те, халық
арасында жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бір қатарын ХVІІІ-ХІХ
ғасырда өмір сүрген атақты ақын-жыраулардың ел аралап айтып жүргені, өңдеп
жөндегені мәлім.
І . ЛИРО- ЭПОСТЫҚ ЖӘНЕ БАТЫРЛАР ЖЫРЫНДАҒЫ САЛТ-
ДӘСТҮРЛЕРДІ ОҚЫТУ
1.1. ЛИРО-ЭПОСТЫҚ ЖЫРЛАР
Лиро-эпостық жырлар ғашықтық жырлар - лирикалық әрі эпикалық шығарма. Оқиға
желісі бірін-бірі құлай сүйген екі жас арасындағы махаббатқа құрылады.
Көпшілігінің оқиғасы сүйгеніне қосылуды аңсаған, жастарға ескі салт-сана
қарсы тұрып, мерт қылумен аяқталады. Лиро-эпостық
жырларларда халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, көңіл-
күйі көбірек суреттеледі. Оларда реалистік және романтикалық көріністер
сабақтаса келіп, реалистік әдіс басым жатады. лиро- эпостық жырларда
кейіпкерлер батырлар емес, карапайым адамдар. Екі жастың бір -біріне деген
сүйіспешілігін жырлайтын эпостарда, негізінен, махаббат отына жанған қыз
бен жігіттің қосыла алмай, трагедияға ұшыраған тағдыры баяндалады. Әдетте,
олардың бақытына кедергі болатын нәрсе -ата- аналардың қарсылығы немесе
қызға ғашық басқа жігіттің жауыздығы , иә болмаса екі рудың араздығы болып
көрсетіледі.
Ғашықтық жырлар көркем фольклордың даму барысында батырлық эпостан кештеу
қалыптасқан, бірақ бұл қаһармандық жыр мүлде өшіп, оның орнына романдық
эпос келді деген сөз емес, Эпостың бұл екі түрі көп уақыт бірге , бір
-бірімен байланыса, қатарласа дамыған. Ұқсастықтары да аз емес. Олардың
жалпы поэтикалық сипаты ұқсас. Айталық, сюжеттік құрылымдардың бір типті
болып келуі, образдар жүйесіндегі біркелкілік, өлең құрылысы мен бейнелеуіш
құралдардың біртектілігі секілді белгілер эпостың екі түрінде де кездеседі.
Ғашыктык жырлар көп вариантты болып келеді Оның себебі көп замандар бүл
жырлар ауыздан- ауызға тарап, біреуден біреу жаттап алу арқылы кейінгі
ұрпаққа жетіп баспаға іліккен.
Лиро-эпостық жырлардың түрлері
Қазақ Лиро-эпостық жырлары негізінен екі түрге бөлінеді:
1. Қазақ халқының төл туындылары - "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу", "Қыз
Жібек", "Айман-Шолпан"; "Күлше қыз", "Құл мен қыз", "Мақпал қыз",
"Есім - Зылиха"
2. Шығыс әдебиеті негізінде назира гөйлік дәстүрде жазылған қиссалар
"Мұңлық - Зарлық", "Сейфілмәлік", "Бозжігіт", "Таһир - Зуһра", "Жүсіп
- Зылиха", "Шәкір - Шәкірат", т.б.
Лиро-эпостық жырларында тұрмыс-салт жырларының айтыс, жоқтау, жар-
жар, жұбату, жұмбақ айтыс, қоштасу, сыңсу сияқты түрлері өте жиі
кездеседі. Қазан төңкерісіне дейін Лиро-эпостық жырларын жинап, жариялауда
орыс ориенталистері В.В.Радлов, И.Н.Бере зин, Г.Потанин, т.б. көп еңбек
сіңірді. Лиро-эпостық жырларды С. Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова,
М.Ғабдуллин, т.б. ғылыми тұрғыда зерттеп, еңбектер жазған.
Ертедегі қазақ поэзиясывда сюжетті әңгімеге құрылған жырлардың бір бөлігі
лиро-эпос деп аталады.
Егер, батырлар жырының басты тақырыбы, күрделі әңгімесі — ел қорғау жайы
болса, лиро-эпостық жырлардың одан біраз айырмашылығы бар сияқты. Ең
алдымен, бұл алуандас жырлардың оқиғасы халықтың ертедегі жалпы әдет-
ғұрпына, үйлену салтына байланысты туған. Онда көбінесе бір-біріне ғашық
болған жұбайлар жайы, олардың қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері
суреттеледі. Және де өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың
арман-мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көпте-ген бөгеттердің
кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке
ұшырағандары жырға қосылады. Бұл ретте халықтық негізде туған лиро-эпос
жырлары өткен заманның жастарға жасаған озбырлық әдет-ғұрпын сынға алады.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпос жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да
талай ғасырмен бірге жасасып, әртүрлі жағдайларды, таптық, қоғамдық
тілектердің ыңғайына қарай өзгеріп отырған. Ұрпақтан ұрпаққа ауызша айтылу
түрінде, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада туған
және халықтың көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза
күйінде халықтық сипатын толығынан сақтаған емес. Халықтық сипаты бар деп
танылатын лиро-эпос жырларының қайсысынан болса да әр қилы қайшылықтар мен
кемшіліктердің кездесуі осыдан. Сондай-ақ, халықтың лиро-эпос жырларын
үстем тап та өз мүддесіне пайдаланған, жырдың халықтық идеясын бұрмалап,
ескі әдет-ғүрыптың халыққа жат жақтарын мақтап көрсетуге тырысқан.
Қазақ ауыз әдебиетінде лиро-эпос жырларының ертеден келе жатқан бірнеше
үлгілері бар. Солардың ішінде бастылары деп “қозы Көрпеш — Баян сұлу”, “Қыз
Жібек”,“Күлше қыз — Назымбек” “Мақпал қыз”, “Құл мен қыз”,“Айман — Шолпан”
жырларын айтуға болады. Бұл жырларда тек ғашықтық, махаббат әңгімелері ғана
суреттелмейді.
Солармен қатар, халықтың ертедегі тұрмысы, салты,қоғамдық мәні бар жайлары
қамтылады. Жырлардың оқиғасы халықтың тұрмыс, салтынан туып дамиды, күрделі
әңгімелер айтылады. Осыған орай біз лиро-эпостың кейбір үлгілерін мысалға
ала талдап көрелік.
Ертедегі қазақ поэзиясывда сюжетті әңгімеге құрылған жырлардың бір бөлігі
лиро-эпос деп аталады.
Егер, батырлар жырының басты тақырыбы, күрделі әңгімесі — ел қорғау жайы
болса, лиро-эпостық жырлардың одан біраз айырмашылығы бар сияқты. Ең
алдымен, бұл алуандас жырлардың оқиғасы халықтың ертедегі жалпы әдет-
ғұрпына, үйлену салтына байланысты туған. Онда көбінесе бір-біріне ғашық
болған жұбайлар жайы, олардың қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері
суреттеледі. Және де өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың
арман-мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көпте-ген бөгеттердің
кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке
ұшырағандары жырға қосылады. Бұл ретте халықтық негізде туған лиро-эпос
жырлары өткен заманның жастарға жасаған озбырлық әдет-ғұрпын сынға ала-ды.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпос жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да
талай гасырмен бірге жасасып, әртүрліжағдайларды, таптық,
қоғамдықтілектердіңыңғайына қарай өзгеріп отырған. Үрпақтан ұрпаққа ауызша
айтылу түрінде, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада
туған және халықтың көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза
күйінде халықтық сипатын толығынан сақтаған емес. Халықтық сипаты бар деп
танылатын лиро-эпос жырларының қайсысынан болса да әр қилы қайшылықтар мен
кемшіліктердің кездесуі осыдан. Сондай-ақ, халықтың лиро-эпос жырларын
үстем тап та өз мүддесіне пайдаланған, жырдың халықтық идеясын бұрмалап,
ескі әдет-ғүрыптың халыққа жат жақтарын мақтап көрсетуге тырысқан.
1.2.“ҚОЗЫ КӨРПЕШ — БАЯН С¥ЛУ” ЖЫРЫ
Лиро-эпос жырларының ішінде тақырыбы, оқиғасы, құрылысы жағынан ерекше орын
алатыны және халық арасына көп тарағаны — қозы Көрпеш-Баян сұлу жайындағы
жыр. Бұл жыр бір-біріне ғашық болған екі жастьщ өдоірін ғана баяндаған
дастан емес. Ол сонымен қатар, қоғамдық мәні бар әңгімелерді қамтыған,
халықтың өткендегі тұрмыс-салтын суреттеген жыр.
Жырдыңң “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры тек қазақ арасында туып, қазақ еліне
ғана та-раған жыр емес. Ол ерте кезде бір-бірі-мен қарым-қатынас жасаған,
көшіп—қонып көршілес болған, түрмыс-салты, тіршілігі ұқсас қазақ, башқұрт,
барабын татарлары, үйғыр, алтай елдерінде айтылып жүрген жыр. Аталған
халықтардьщ қайсысы болса да жырды өзінің төл шығармасы деп таниды.
Соңғы кезде “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры жай-ында біраз еңбектер жазылды.
М. әуезов, қ. Жүмалиев, Ы. Дүйсенбаев, ә. қоңыратбаев сияқты галымдар бүл
жырды арнайы зерттеп, оның қазақта он алты варианты барлығын анықтады. Және
де олар жырдың қазақтағы варианттарьш башқұрт, ұйғыр, барабын татарлары
арасында, алтай ел-дерінде айтылатын әңгімелерімен салыстыра зерттеді,
қандай ұқсастықтары, айырмашылықтары барлығын көрсетті.
Қазақ арасында айтылып, ауызша тараған “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының он
алты варианты бар дедік. Оларды зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне
қарағанда , бүл жыр ел арасынан өткен ғасырдың бас кезінде-ақ жинала
бастаған. Бұл ретте игілікті жұмыстар жүргізген орыс ғалымдары болған.
Мәселен, шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков
жырдың бір варианты 1830 жылы бұрынғы Семей губерниясына қарасты
Көкпектілік бір жыраудан жазып алған. Омбыда, губернатордың кеңсесінде, іс
жүргізуші болып істеген ғ. Дербісәлин 1834 жылы “қозы Көрпеш — Баян
сұлудың” бір үлгісін хатқа түсірген. Бүрынғы Аягөз сыртқы округтік
приказының тілмашы Андрей Фролов деген кісі 1841 жылы қазақ ақындарының
айтуынан жырдың бір нүсқасын жазып алған.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырын атақты Жанақ
ақыннан естігенін және жазып аліанын айтады . Бірақ жырдың Шокэн жазып
алнан бұл варианты өз кезінде баспа жүзін көрмегендіктен әлі күнге дейін
жұртшылыққа мәлім болмай келеді.
Орыс халқының ұлы ақыны А. С. Пушкин Пугачев қозғалысы туралы материал
жинау мақсатымен Орынбор жағына келіп, сол маңдағы қазақ ауылдарында да
болады. Осы сапарында ол ел арасынан “қозы Көрпеш — Баян сұлу” әңгімесін
естіп, негізгі мазмұнын жазып алады, кейіннен оны өзі поэма етіп жазуды
ойлайды .
М. Путинцев 1865 жылы “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының бір вариантын жазып
алып, оның мазмұнын орыс тіліне аударып бастырған . Академик В. Радлов
жырдың бір нұсқасын қазақ арасынан жазып алады да, оны өзінің үшінші томына
(1870 ж.) енгізеді.
Петербург университетінің профессоры И. Н. Березин өзінің “Түрік
хрестоматиясы” дейтін кітабында (1876 ж.) “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының
бір вариантын жариялайды. Түркістан өлкесінің археологаясын зерттеген ғалым
Н. Пантусов 1898 жылы қозы мен Баянның моласы дейтін ескерткішті зерттейді,
ол осы жолда ел арасынан “қозы Көрпеш — Баян сұлу” жырының бір нұсқасын
жазып алады да, оны әуелі Ташкентте кейіннен қазанда шыққан “Орта Азияның
ескі заманы” дейтін кітабында ба-стырған. Оренбург музейінің басқарушысы
болған орыс та-рихшысы И. А. Кастанье өзінің “қазақ даласы мен Оренбург
өлкесінің ескі белгілері” (1910) дейтін кітабында “қозы Көрпеш — Баян сұлу”
жырының он шақты нұсқасынан дерек береді және сол кітабында жырдың бір
үлгісін орысша аударып жариялайды. Кастанье бастырған бұл нүсқа жай-ында
мынадай бір мәлімет келтіреді: бүрынғы Жетісу об-лысының губернаторы
Колпаковский Семейден қапалға бара жатып, жолда қозы Көрпеш пен Баян
сүлудың моласын көреді, осы екі ғашық жайындагы аңыз әңгімелерді жина-
стыруды Лепсі уезінің начальнигіне тапсырады. Лепсі уезі начальнигінің
айтуы бойынша, “қозы Көрпеш — Баян сүлу” жырының бір үлгісін орман
қарауылшысы Салағаев ел арасынан жинап тапсырады, ол орысшаға аударылады
да, қастаньенің қолына түседі. Бүл кейіннен Кастаньенің бастырған варианты
болып кетеді.
Бұлармен қатар, “қозы Көрпеш — Баян сүлу” жырының кейбір үлгілері,
үзівділері 1877 жылы “Ақмола облыстық ведомосында”(186 1,3), “Нива”
журналында (№2, 1899 ж., Е. 3. Баранов нұсқасы), “Дала уалаяты” газетінде
(1894 және 1899 жылдар), “Торғай газетінде” (А. Васильев нүсқасы, 1900 ж.,
№6) басылған. Жырдың бір варианты 1916 жылы Сейітовтың қолжазбасы бойынша,
“Орыс гео-графия қоғамының батыс — сибирлік бөлімінің еңбектерінде”
жарияланған.
1878 жылы жырдың бір варианты “Хисса қозы Көрпеш” деген атпен қазанда Ш.
Хүсаиновтар бастырып, оны 1890, 1894, 1896, 1905 жылдары қайта бастырған.
“қозы Көрпеш — Баян сұлу” жыры кеңестік дәуірде бірнеше рет басылып шықты.
1925 жылы Москвада басылды. 1936 жылы жырдың Жанақ айтуындағы нүсқасын М.
әуезов Алматыда шығарды. Кейіннен ол 1939 жылы шыққан “Ба-тырлар жыры”
жинағына енді. Бұл жырдан алынған үзінділер оқу орындарына арналған
хрестоматияларда жа-рияланып келеді. Г. Тверитин дейтін ақын жырдың бір
вариантын өзінше жырлап, орысшаға аударып (1928, 1941, 1949) бастырды және
“Песни степей” атты жинақта жари-яланды. 1959 жылы қазақстан Респуликасы
Үлттық ғылым ағадемиясы жырдың алты вариантынан қүралган (қүрасты-рушы Ы.
Дүйсенбаев) жинақ ‘шығарды. Мұнымен қатар, “қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының
сюжетін пайдалана отырып, жазушы ғабит Мүсірепов пьеса жазды, кино-фильм де
шығарылды.
1.4. Лиро- эпос жырларының бірі “Қыз Жібек”
Лиро-эпос жырларынан сл арасына ауызша да, баспа арқылы да ерте тарағаны —
“қыз Жібек”
М. Әуезовтің айтуына қарағанда, “қыз Жібек” жырының бір варианты өткен
ғасырдың тоқсаныншы жылдарында қазанда басылған . Бірақ ол күні бігінге
дейін қолға түскен емес. Ы. Дүйсенбаевтың зерттеуінде былай делінеді. XIX
Іясырдың екінші жартысында Зайсан жагында Валиолла Тух-ватуллин деген
мүғалім болыпты. Ол ел арасынан “қыз Жібек” жырын жинайды да, 1894 жылы
қазанда бастырады . Кейіннен бұл вариант 1896, 1897, 1905, 1911 жылдары да
басылды, 1958 жылы “қазақ эпосы” деп аталатын жинаққа енді.
“Қыз Жібек” жыры қазақ еліне көптен таныс және оны бірнешеақындар жырлаған.
Мәселен, орысғалымы В. Карлсон осы ғасырдың бас кезінде жазған бір
мақаласында “қыз Жібек” жырын қазақбай және Көшілек деген ақындардың айтып
бергенін хабарлайды . қазақтың халық ақындары Нүрпейіс, Мұрьш жырау, Айса
да жас шағында бұл жырды айтып жүрген. Бірақ олардың қай көлемде және
қандай мазмұнда жырлағанын айту қиын. Өйткені олардың айтуындағы “қыз
Жібек” жазылып алынбаған. Мұны халық ақыны Омар Шипин де жырлаған. Бұл
жөнінде Ы. Дүйсенбаев жоғарыда аталған еңбегівде мынадай бір дерек
келтіреді. “қыз Жібекті”, — дейді ол, — жас кезінде Омар Шипин ұзақ жыр
етіп айтқан екен. Кейіннен ақын ол жырын үмытқан көрінеді. Тек болғаны:
жақсыға бір сөз айтсаң, шам алмайды, Сөз бабын жаман адам таба алмайды.
Жайықтың екі жагын бірдей жайлап, Өтіпті он мың үйлі Жағалбайлы әр қойды
жетім қозы емеген-ді, Екі айғыр қасаң байтал тебеген-ді. Жамағат, құлақ
салып тыңдасаңыз, Айтайын өлең қылып Төлегенді, —деген шумақтары есшде
қалыпты .
Бұл деректерге қарағанда, “қыз Жібек” жыры ел арасына бірнеше вариантта
тараған. Солардың баспа жүзіне шыққаны (1894 жылы) Валиолла жинаған
варианты.
“Қыз Жібек” жырының Валиолла варианты орыс тіліне де аударып басылған
болатын (“Песни степей”, 1940) және жазушы ғабит Мүсіреповтың либреттосы
бойынша, компо-зитор Е. Г. Брусиловский “қыз Жібек” атты опера жазып,
сахнаға шығарды.
Қазан революциясына дейін “Қыз Жібек” жыры туралы жазылган зерттеу еңбектер
де, айтылған пікірлер де болған емес. Мұндай еңбектер де, пікірлер де
кеңестік дәуірде туа бастады. Бұл жөнівде Сәкен Сайфуллин, Мұхтар әуезов,
Сәбит Мұқанов, ғабит Мүсірепов, қажьщ Жұмалиев, Ес-мағамбет Ысмайылов,
Мұсатай Ақынжанов, Бейсенбай Кен-жебаев, Ысқақ Дүйсенбаев, т. б. бірсыпыра
пікірлер айтты. Олар жырдың қай дәуірді суреттейтіндігін, халықтық сипа-
тын, қайшылықтары мен кемшіліктерін, көркемдік ерек-шеліктерін сөз етті.
Сәкен Сейфуллин: “қыз Жібек” жыры ноғайлы рулары ыдырап, бөлініп кеткен
заманды суреттейді” , — дейді. Мүхтар мен Сәбиттің айтуына қарағанда, бұл
жыр он жетінші ғасырдың шамасында туған секілді . Өйткені жырда ата-латын
рулар сол кезде Жайық, қата теңіз (онысы Каспий теңізі яғни Атрау теңізі
болуға керек) бойларын мекендеп, сол манда көшіп жүрген. Атраудан бастап,
бүгінгі Маг-нитогорскіге дейін созылған жерлерді Жағалбайлылардың қоныс
еткені аз емес дейді. Ал тарихшы Мұсатай Ақынжанов бұл пікірге қосылмайды.
Оның айтуынша, “қыз Жібек” жыры Кіші жүздің Ресейге қосылуынан кейін туған.
Оған дәлел, — дейді М. Ақынжанов, — жырда аталатын жерлерді қазақтар Кіші
жүздің Ресейге қосылганына дейін мекен еткен емес. Екіншіден, жырдағы кісі
аттары, Базарбай, Төлеген, қорен қалмақ, Шеге, т. б. дегендер, бертінде
пайда болған. Мүнымен қатар, жырдың тілі бүгінгі тілімізгс жақын, ескі
сөздер жоқтың қасы дейді .
әдебиетшілер мен тарихшылардың екінші бір көтерген мәселесі “қыз Жібек”
жырының халықтық немесе халыққа жат шығарма екендігін анықтау айналасында
болады. Сәкеннің айтуынша, “қыз Жібек” байлардың ұлдары мен қыздарын
ардақтаған, соларды мадақтап суреттеген жыр болып табылады. Бұл пікірді
Мұсатай да қостайды. “Жырдың жұртқа таныс вариантында, — дейді М.
Ақынжанов, — халықтық элементтер өте аз. Жырдың идеялық мазмұны және
көркемдік түрі халықтық емес. Поэманың мақсаты — көшпелі тұрмысты, жерді
жеке меншік етіп пайдалануға және адамды адам қанауға негізделген
патриархалдық-фе-одалдық қарым-қатынастарды мадақтау; ескі өмірді, қыздарды
қалың малға сату, сатып алуды және әмеңгерлікті уағыздау. Сөз жоқ, бұл идея
феодалдардың мүддесін көрсе-теді- Поэмада озық ой-пікір жоқ, еңбекші
бұқараның езушілерге қарсы күресі суреттелмейді, поэма ілгері ұмты-луға
шақырмайды”, — дейді .
“Қыз Жібек” жайында пікір айтқан (жоғарыда аталған) әдебиетші, ғалымдардың
екінші тобы бұл жырдың халықтық негізінде шыкқандығын дәлелдейді. Мүхтар,
Сәбит, қажым, ғабит, т. б. жырдың халықтық сипаты барлығын, халық тілегіне
үйлесетіндігін айта келіп, жырға көптеген өзгерістер енгендігін, жырды
үстем тап өз мақсатына пайдаланбақ болып өңдегенін, халықтық әңгімелерді
фео-далдардың мүддесіне қарай бұрмалағандығын айтады.
Жоғарыда келтірілген пікірлердің дұрыс жағы да, қисынга келмейтін теріс
жағы да бар. Жырдың шығуы, онда сурет-телетін оқиғалардың болған кезі
жайында Сәкен, Мұхтар, Сәбит пікірлері бір-бірінён алшақ кетпейді және
дүрысқа үйлесетін секілді. Өйткені, тарихтың айтуынша, XVI ғасырдың орта
кезінде ноғайлы ыдырайды. Сол кезде қазіргі қазақстан жерінде қүрылған үш
жүздің бірі Кіші жүз болады. Кіші жүздің қарамагына: жеті ру (Табын, Тама,
Жағалбайлы, Кердері, т. б.), әлімүлы (Шөмекей, Кете, Төрт қара, қарасақал,
т. б.), Байұлы (Адай, Тана, Шекті, Алшын, Шеркеш, т. б.) сияқты рулар енеді
және олар Жайық, Орал бойларын мекендеп, сол маңдарда көшіп-қонып жүреді .
Он алтыншы ғасырдың аяғынан бері қарай Кіпіі жүз нығая бастайды.
Бұл тарихи деректерге сүйенсек, “қыз Жібек” жырының әңгімесі XVII ғасырда
туған секілді деген пікірді қостауға болады. Мүның үстіне жырда
қалмақтардың қазақ еліне шабуыл жасауын көрсетуі де кездейсоқ нәрсе емес.
Та-рихтың айтуынша, қалмақ басқыншылары сол XVII ғасырда қазақ елдеріне
көбірек шабуыл жасаған. Ал жырдағы кісі аттары Кіші жүздің Ресейге
қосылғанынан соңғы уақытта пайда болды деушілердің еске алатыны мынадай:
Базарбай, Төлеген, Сырлыбай, Шеге деген аттар Ресеймен қарым-қатынас
жасаудың нәтижесінде туған, базар, сыр, шеге сияқты үгымдар осы кезде пайда
болған дейді. Осыған қарап, жыр әңгімесінің шығуын қазақ. елінің Ресейге
қосылуымен байланыстырады. Бұл — әрине, бал ашып болжау жа-сағандай, жаңсақ
айтылған пікір. Ерте кездің өзінде-ақ, қазақ әдебиетіне әсері тиген шығыс
әдебиетін былай қойғанда, Орта Азия халықтары тудырған шығармаларды, тіпті
қожа Ахмет Иассауиға байланысты аңыз-әңгімелерді алайық. Осы-ларға сыр,
шеге, базар, қала, сауда-саттық деген үғымдар, атаулар өте көп кездеседі.
қожа Ахметтің мешіті қандай сырмен боялганы, қандай шегелер қағылғаны,
шеберлсрдің еңбегіне қандай төлем берілгені айтылады. Демек, жырдағы кісі
аттарын бергі заманда пайда болды деу, соған қарап жыр әңгімелері соңғы
кезде туды деу шындыққа жанаспайды.
“Қыз Жібек” жырының идеялық негіздері жайында Мүхтар, қажым, Сәбит айтқан
пікірлерді дұрыстыққа келеді деуге болады. Жырдың жүртқа таныс және талдау
бергелі отырған вариантында, әсіресе оның бірінші бөлімінде, ха-лықтық
сипат бар екендігі, жырдың бұл бөлімі халықтық ортада туғандығы байқалады.
Ескі рушылдық, феодалдық әдет-салтқа наразы болған Төлеген жастардың бас
бостан-дығын аңсайды, қалыңдықты өзі тандауды, сүйген адамына өз еркімен
үйленуді көздейді. Бірақ ол мақсатына жете алмай өлімге душар болады.
Бәлкім, жырдың халықтық ортада туған варианты осымен, яғни Төлегеннің
өлімімен, аяқталуы да мүмкін. Бұлай болғанда жырдың халықтық сипаты айқын
көрінеді. Онда жыр жастардың бас бостан-дығы болса екен деген халықтық
идеяны білдірген тілектен туса керек. Және де ескі әдет-ғұрып, рушылдық-
феодалдық құрылыс тудырып белгілі заң-жобаға айналдырған салт жүріп тұрған
кезде бостандыққа үмтылған жастардың көптсгсн бөгеттерге жолығатындығын,
мақсаттарына жете алмай-тындығын реалистік тұрғыдан бейнелеген. қозы Көрпеш
пен Баян сияқты трагедияға ұшырайтындығын және жас-тарды осындай күйге
түсірген ескі салтқа, оны қолдаушыларға халықтың наразы екендігін
білдіргенін көреміз. “қыз Жібек” жырының бірінші бөлімі халықтық ортада
туган, алғашқы кезде өз алдына жеке түрде айтылған жырболуы мүмкін десек,
ол әлгі айтылған халықтық идеяны жыр етіп таратқан болып шығады.
Бірақ жырдың халықтық ортада туған және жеке вариант болып тараған бірініпі
бөлімін кейіннен үстем тап өз мүддесіне сәйкес пайдаланған. Оған жаңа бөлім
қосып, Сансызбайды мақтай әңгіме еткен, феодалдық ортаның иде-ясын
білдіретін жыр етіп қайта жырлаған. Жьірдың осылай өңделгені айқын
көрінеді. Онда жыр Төлегенді ескі салт-ты, ата жолын бұзды деп бейнелейді.
Төлеген сияқты жастардың бостандыққа үмтылуын қуаттамайды, қайта он-
дайларды жек керетіндігін білдіреді. Ал ата жолын, ескі салтты заң етіп
ұстаған Сансызбайға батырлық тұлға беріп көтере жырлайды. Төлегенге қарсы
қойып жолын болғызады, мұратына жеткізеді. Және де ескі салттың ха-лыққа
жат бір түрі- әмеңгерлікті, “аға өлсе, іні мұра” де-ушілікті дәріптейді.
Сөйтіп, әуелде халықтық ортада туған “қыз Жібек” жыры кейіннен қатты
өндеуге ұшырап, фе-одалдық-кертартпалық сипат алған.
“Қыз Жібек” жырын осы сияқты аз-кем қайшылықтарына қарап, оның қалай
өңделгенін, үстем тап-тың қандай түрде редакциялағанын ескермей тұрып,
бірден халыққа жат жыр, халықтық мәні жоқ шығарма деу қиянат секілді.
Мүнымен қатар, жырдың халықтық еместігін дәлелдеу үшін жырда еңбекші
бүқараның езушілерге қарсы жүргізген таптық күресі суреттелмейді деп
бағалаушылық құргақ социология болып табылады. “қыз Жібекті” былай
қойғанда, халықтық жыр деп танылған “қамбар батырдың” өзінде тап күресі
айқын көрінбейді. Сондықтан “қыз Жібек” жырын қайшылық-кемшіліктерімен ала
отырып қарауға тиістіміз.
Біз талдауға алғалы отырған және көпке таныс болған “қыз Жібек” жыры екі
бөлімнен құралған. Біріншісінде Төлеген мен Жібек жайы суреттеледі. Жыр
әңгімесі Төле-геннің өлімімен аяқталады. Екінші бөлімі Сансызбайға арналады
да, оның істерін суреттейді. Екі бдлімнен тұрған бұл жырдың әңгімесі
халықтың әдет-ғұрып салтынан туады. Жырдың алғашқы бөлімінің негізгі идеясы
— жастардың бас еркі болуын көксегендіктен шығады, ескі мен жаңаның
тартысын бейнелейді. Екінші бөлімінде, яғни жырдың ха-лықтық сипаты жоқ
бөлімінде, ескі әдет-ғүрып, салтты дәріптеушілік идеясы беріледі, соны
дәріптеп негізгі заң деп қараушылық баяндалады. Жырдағы бұл идеялар басты
кейіпкерлердің мінез-қүлқы, іс-әрекеттері арқылы суретте-леді.
Жырдағы басты кейіпкердің бірі — Төлеген. Ол өзіне тең жар-жолдасқа ескі
салт бойынша, ата-ананың айтты-руымен, қосылуды көздемейді. Сүйген жарын
өзі тавдап алуды мақсат етеді. Бұл ойын ол Жайыққа алғаш аттанып бара
жатып, шешесіне білдіреді.
Бір сұлу алмай, шешеке-ау, Сірә да, көңілім, тынар’ма. Талап қылған ісінен
Ат басын ерлер бұрар ма,—деп, өзінің еркін махаббат іздеген бір асыл жарға
қосылу жолында қандай іске болса да шыдауға бел байлаған адам екендігін
айтады.
Ойына алан асыл жарды ез елінен таба алмаған Төле-ген саудагерден қыз Жібек
жайын естіп, оған сырттай ғашық болады, “іздегенім сол” дегендей ойға
келеді. Осыдан былай оның Жібекке деген махаббаты арта түседі, жас жүрегін
ғашьтқтық сезімі билейді. Төлегеннің осы халін, көңіл күйін жыршы ақын
әсірелей суреттеп, үдетіп жібереді. қыз Жібекке тез жетіп көрісуді, ұғысып
білісуді асыға аңсаған Төлеген:
Атына қамшы басады, Тұлпардан туған Көкжорға ат Аузынан көбік шашады. Жер
тарпынып, жануар, ауыздықты басады. Алдындағы белестен Орғытып келіп асады
сырттай ғашық болып, алыстан аңсап келген Төлеген қыз Жібекті көріп көңілі
толады. Екі жас бірін-бірі ұнатып қосылады да, аз уақыт қызық дәурен
сүреді. Бірақ олардың өміріндегі бұл бір тәтті кез үзаққа созылмайды.
Төлеген қазаға, Жібек қайғыға ұшырайды.
Төлегеннің ізгі мақсатына жете алмай, арманда кетуіне жырдың алғашқы
бөлімінде бірнеше себептер келтіріледі. Рушылдық-феодалдық құрылыс
заманында, ескі әдет-ғұрып дәуірлеп тұрған шақта, жастардың еркін махаббат
іздеуі, бас бостандыгы болуын көздеуі жүзеге аспайтын қиял екендігін
көрсетеді. Ондай жастардың өмірі ұзаққа бар-майтынын, қайғы-қасіретке душар
болатындығын, қаншама әрекет жасаса да, ескі салтты жеңіп шыға
алмайтындығын суреттейді. Сол жастардың өкілі ретінде алынған Төлеген
аңсаған арманына жету жолывда қозы Көрпеш сияқты көптеген кедергі,
бөгеттерге кездеседі. қабағын қарс жапқан қатал әке, ескі салттың күзетшісі
болған Бекежан, өзінің жалғыздығы, шөл дала, алыс жол — барлығы Төле-генге
кездескен кедергі, мол бөгет болып шығады. Оларға қарсы алысарлық күші
жетпей Төлеген қаза табады. Осын-дай ауыр халге душар болған Төлегенге
жыршы көпшіліктің аяушылық сезімін білдіреді:
Айтып айтпай немене, сол секілді асылдар Кебіні жоқ, көрі жоқ,
Ит пен құсқа жем болып, Мұратына жете алмай, Арманда болып кетіпті,—
деп, жас жігіттің өліміне өкінеді.
Жырдың халықтық негізі кейіннен феодалдық қауым тілегіне сәйкес өзгертілген
де, Төлеген ата жолын аттап, теріс бата алғандығынан өлімге ұшыраған адам
болып көрінеді. Ескі діни ұғымдарды дәлел етеді. Теріс бата алған адамның
жолы болмайды, оған ешкім де көмектеспейді, қайта қалың қырсыққа жолығады
дейді. Бұған бірнеше мы-салдар келтіреді. Соның бірі Көкжорғаның Төлегенге
жәрдем бере алмауы болады. Батырлар жырының барлығывда яа батырға серік
болған тұлпардың қызметі зор болатын, батырмен бірге жауға қарсы баратын,
жау қоршауынан батырды құтқарып әкететін. Кейде ондай тұлпарларға тіл
бітіп, батырға ақылшы, жаудың қайда екендігін білдіретін. Дл Төлегеннің
Көкжорғасы ондай емес. Жау қамап кел-генде Көкжорға басын жерге салып,
Төлегенді құтқарысуға жарамай қалады. Мүнымен жыршы теріс бата алған Төле-
геннің неліктен жолы болмагандығын көрсеткісі келеді.
Басында еркін махаббат іздеп, сүйген адамына қосылуды арман еткен және
белгілі мөлшерде ескі салтқа қарсылық білдіре шыққан Төлеген кейіннен
өзінің әлсіздігін сезіне бастайды, ескі салгқа мойынсүнып, оны қүптағандай
болады. Осы тұста жыршы ақын рушылдық, феодалдық салттың бір түрі
әмеңгерлік, жесірлік дегенді әңгімелеп, оған Төлеген мен Жібекті көндіріп
те шыгады. Төлеген еліне қайтар алдында: “Олай-бұлай болып кетсем, артымнан
іздеп шығар інім Сансызбай бар, ол сені жылатпас, мұратыңа жеткізер, сені
әмеңгер етіп алар”, — дегенді Жібекке ескертіп кетеді. Және бұл ойын ол
Сансызбайға да айтады:
Олай-бұлай боп кетсем, Асыл туған Жібекті Еш жаманға қор қылмай, Өзің бір
алып сүйгейсің,—дейді. Сөйтіп, жыршы ақын Төлегенді де ескі салтты құптаған
адам етіп бейнелейді. Мұнысы феодалдық сананы дәріптеген ақынның “Қыз
Жібек” жырының халықтық нұсқасын бұза отырып, үстем тап тілегіне қарай
пайдаланғандығын аңгартады.
Жырдағы ең басты кейіпкердің бірі — Қыз Жібек. Төлеген сияқты, Жібектің де
— ерекше мінезі бар. Талай байдың мырзасы айттырмақ болғанда, Жібек оның
бірде-біріне көңіл бөлмейді, сүйген жігітіне өз еркімен қосылуды арман
етеді. Жібектің осындай мінез-сипатын әсірелеп көрсету үшін жыршы ақьш әр
түрлі әдіс қолданады. Сырттай ғашық болып, алыстан іздеп келген Төлегенге
ол Жібекті бірден жолықтырмайды, біраз уақыт қызды көрсетпей, жігітті
қызықтыра түседі. Жібектің басқа қыздардан артық екендігін байқатпақ болып,
Төлегенді қалың көшке кездестіреді. әр көшті бастап бара жатқан сұлу қыздар
бірінен-бірі өтеді.
Көш алдына қараса, Бейіштен шығып келмесе, Бір қыз кетіп барады. Бұл
жалғанда хор қызы. Таң мезгілі болганда Сондай-ақ болып туар да Шолпанның
туған жұлдызы, Адамзаттың бір қызы,— қигені атлас қырмызы, деп суреттесе,
келесі қыздар одан да әдемі, сұлу көрінеді. Оларды көргенде Төлеген “Жібек
осы болар” деп қалады. Бірақ ол Жібек болмай шығады. Көш соңында Жібектің
шешесі келе жатады, оның сұлулығы алдыңғы қыздардан да асып түседі. Бұларды
көрген Төлеген: “Жолдас қыздары мен шешесі мынадай сұлу болғанда, Жібектің
өзі қавдай екен”, — деп таңцанады, Жібекті көруге асығады, оның осы сәттегі
барлық арман-мүддесі қыз Жібек болады. Төлеген мен қаршыға қыз Жібектің
күймелі арбасына кездеседі. қаршыға Жібекке: “Өзіңе тең ер жігіт ертіп
келдім”, — дейді. Бұл сөзге Жібек қатты ашуланып, мен-мендік білдіреді,
паңцық көрсетеді. “Бай тауып әкел дегенім жоқ”, — деп қаршығаға тосын жауап
қайырады. Бірақ қаршығаның жақсылықтан басқа жаманшылық ниеті жоқтығын
білетін Жібек қадірлі ағаның көңілін қалдырмайын деген оймен күймесінен
шығып амандасады да, қайтадан күймесіне еніп кетеді. Жібектің сұлулығына
көзі түскен Төлеген таңдана қарайды, тұла бойын ма-хаббат сезімі билеп
әкетеді. Жыршы ақын Төлеген сияқты жігіттерді көрмей жатып өзіне ғашық
еткен қыз Жібектің сүлулығын суреттей келіп: Қыз Жібектің ақтығы Наурыздың
ақша қарындай, Ақ бетінің қызылы Ақ тауықтың қанындай, екі беттің ажары
Жазғы түскен сағымдай, Білегінің мүсіні Айбалтаның сабындай...,-Жібек
Төлегенмен жүздесіп сөйлескен кезде де ірілік білдіріп, тәкаппар мінез
көрсетеді. Жас жігітті сынау мақсатымен оған біраз әзіл-оспақ, ащы сөздер
де айтады, өзін жоғары ұстап: “Мен де сенен кем емеспін, асылмын, танысаң
кел, танымасаң жолың әне, жүре бер”, — дейді. Ақындар айтысында
қолданылатын, бірақ кешірім етілетін тұрпайы сөздерді айтуға дейін барады.
Жібектің сынау түрінде айтқандарын көңіліне алмаған Төлеген қыз сөзіне орай
жауап қайырады. Сөзбен қағыса отырып, екі жас бірін-бірі үғыса бастайды,
еүйіспеншілік сезім, ұғысу пайда болады. Мұның арты махаббат, ғашықтыққа
ауысады.
Бір кездегі тәкаппар, паң Жібек енді Төлегенді көрме-се, тұра алмайтын
болады. Басында қызға жігіт ғагаық болса, енді жігітке қыЗ гашық.
Үйден шықты Кыз Жібек... Атқан оқтай жылысып, Ор қояндай ығысып, қылаң етіп,
қылт етіп, сылаң етіп, сылт стіп... Буындары былқылдап, Отауға қарай жөнелді,
ғашық жарын көрмекке, дейді- Ескі дәстүр бойынша қызды іздеп баратын жігіт
бо-латын. Ал қыз Жібек бұл салтты бүзады да, оңаша отауда жатқан Төлегенге
өзі барады. Мұнымен жыршы Жібектің де Төлегенге ғашық екендігін, асыл жарын
көре алмаса, түра алмайтындығын аңғартпақ.
Жібек Төлегеннен бұрын дәмелі болған талай жігіттерді естіген де, көрген де
еді. Бірақ олардың бірде-біріне Жібек сөз беріп, көңіл аудармаған-ды,
қайсысын болса да өзіне тең деп есептемейтін, менсінбейтін-ді. Ал Төлегеңге
кез-десіп, алғаш рет қағыса сынағанда-ақ, оның қандаи жігіт екендігін
байқайды, оған көңілі толады, “аңсаған адамым осы” дегендей болады.
Төлегеннің ақыл, көркіне ғана емес, адамгершілігіне, ерлік өр мінезіне
сүйсінеді. Және менсінбеген жігіттерінің кектеніп жаманшылық істеу қаупін
түсінген Жібек сол қауіп-қатерден қүтқарып а^Іатын, қорған болатын тек
Төлеген деп біледі. Сондықтан да ол Төле-генді өзіне тең жар-жолдас деп қол
береді, ендігі өмір қызығы Төлегенге байланысты деп ақ көңіл, адал нитімен,
таза махаббатымен қосылады. Төлегенге айнымас жар екендігін сегіз жьшдай
күтуімен де көрсетеді.
Жібектің Төлегенмен өткізген аз күндері аса бір қызық дәурен еді, бір-
біріне сүйісіп қосылған екі жастың өміріндегі ең әдемі кезі болған еді.
Бірақ бұл дәурен үзаққа созылмай, ақыры ауыр қайғыға әкеп соғады. Жау
қолынан қаза тауып, Төлеген өлгеннен кейін Жібектің басына бір қайғыдан соң
екіншісі орнай бастайды. Сүйген жары Төлегеннің қаза болуы Жібекке қатты
батса, ”Бекежанның жауыздығы одан кем соқпайды. Бекежаннан құтыла бергенде,
қылышынан қан тамған қорен келеді, ол шаңыраққа қобыз тарта, айбынды
ызғарын білдіре, күш көрсете келеді. Осын-дай жағдайда азалы Жібек қиын
халге килігеді. Есіне Төле-генді және оның қоштасарда айтқан сөзін
түсіреді. Төлегенді жоқтай отырып:
Тағыда бас қосқаным Жағалбайлы, Жылқысы көптігінен баға алмайды, Сол елде
сірә жігіт жок па, тәңірі-ай, Жесірін іздеп келіп, неге алмайды,—
деп зарланады. Бір кезде ескі салтқа қарсылық білдірген, сүйген адамына өз
еркімен қосылуды көздеген Жібек енді сол салтқа бас иеді, қүптаушысы
болады. Меңіреу дүниенің мейрімсіз заңына бой үсына отырып, жас қайны
Сансызбайдың әмеңгері болып баруға ризалық білдіреді: “Тағдырдың жазуы осы
шығар”, — деп көндіккен пейіл көрсетеді. Бұған жалғыз қыз Жібек емес,
қытымыр заманда талай Жібектердің осындай азалы ауыр халге душар болғандығы
елестейді. Олар қаншама қарманып талпынса да, барар жер, басар тауы болмай,
әділет таба алмай, ескілік салтка бағынады. Соның бірі қыз Жібек еді.
Ескі салтқа бас иген Жібск снді Сансызбайдың іздеп келуін, оған әмеңгері
болып баруын арман етеді. Осыдан былай жыр әңгімесінің екінші бөлімі
басталады. Мүндай жыршы ақын рушылдық, феодалдық салтты дәріптей отырып,
соны идеялық нысанаға айналдырады. Бұл ретте Ы. Дүйсен-баевтың жоғарыда
аталган еңбегінде айтқан: “қыз Жібск пен Сансызбай жайы жырдың бөлек
варианты болуға керск” деген пікірі дұрыстыққа келетін сияқты. Жібектің
әмеңгерлік салтты құптауын жыршы мадақтап, көтере жырлайды. Және бұл ретте
Жібекке өжеттілік, ерлік мінез, қысылған жерде жол тапқыштық сипат береді.
Басында жан-тәнімен Төлегенді сүйген Жібек кейіннен:
Тұлпардыц қалған тұяғы, Сансызбай іздеп келіпті; Тілекті берсе құдайым,
қосылайын дсп тұрмын Басында қосқан теніме,—дейді. Ескі әдет-ғұрыптан туған
әмеңгерлікті жыршы шене-І мейді, оны белгілі заң, ата жолы деп қарайды,
ЖібектіІ соған бағындыра сөйлейді. Жібек бұл салтқа қарсылықі білдірмеген,
қайта оны қостаған адам етіп бейнелейді. Сан-І сызбай келген кезде Жібек
әрі ақылды-айлалы, әрі өрі мінезді сипатта көрінеді. Ол Сансызбайға әмеңгер
болыпі қосылу үшін алдымен жолда тұрған күшті жаудың қалмақі ханы қореннен
құтылу жайын қарастырады. Ақылмен айлаі жасайды, жеңгссі арқылы қореннің
тұлпарын сұратады.І Бірақ: “Жібек маған тимеймін деп айтады ғой, атымдыі
бермеймін”, — дейді хан. Сонда оған Жібектің өзі барып,[ Сандалкөкті сұрап
алады. Жібекке Сандалкөкті береі тұрса да, хан сезіктенеді, біреумен қашып
кетер деген ойғаі келеді де, қыздың соңынан еріп шығады. Бұл арада ЖібекІ
қулығын да асырып жібереді: “Ей, тақсыр, неше атаңнані бері хансыз? Хан
болған өзіңіз бе, иә арғы атаңнан беріі хансыз ба,”, — деді. қорен: “Жеті
атамнан бері ханмын”,
— дейді. Жібек: “Сен хан болатын болсаң, мен сенің әйелің болатын болсам,
құл қойшыға ұқсап көш жөнекей мснің қасыма неге келесің. Бұл жерде
тұрмаңыз, ілгері барып шатырыңызды тігіп жатыңыз, біз көшпен бірге
барамыз”,- дейді. Хан алданып соғылады, Жібек айласын асырып,
Саясызбаймен кете барады. Жібектің бұл істерін жыршы сүйсіне жырлап, мақтан
етеді.
Жанрдың Төлегенге қарсы қоя, жағымды кейіпкер ретінде суреттейтіні —
Сансызбай. Ол рушылық-феодалдық қауым тудырған әдет-ғұрып салттың
қорғаушысы және қолдап құптаушысы болады. Сондықтан да оған батырлық
беріледі. Жайық бойына екінші рет аттанып бара жатқан Төлеген:
Алтын балдақ, ақ семсер Саған арнап соқтырып, Салдырып қойдым қынапқа Аш
беліне ілгейсін... Бадана көзді кіреуке тоғыз қабат көк сауыр, Саған арнап
соқтырып, Будырып кеттім кілемге Оны үстіңе кигейсің,— дейді Сансызбайга.
Оған арналган тұлпар да, қару-жарақтар да басқыншы жаудан ел-жүртын қорғауы
үшін емес, салтты қолдауы үшін даярлаған болады.
Ескі салтты жақтаған, атадан бата алып шыққан, әмеңгерін іздеп аттанған,
“аға өлсе, іні мүра” дегенді қолдаған Сансызбайдың жолы болып отырады. Ол
кездескен бөгеттердің бәрін жеңеді. қоренмен кездескенде Сансызбай батырлық
қимыл көрсетеді. қоренмен жекпе-жекке шығады, жасанган жауға қарсы барады.
Өзінің кезегі кел-генде “қорамсаққа қол салып, сұр жебе деген оқ алып”
қорен ханды ұшырып түсіреді. Сонда оның атқан оғы:
Зырлауменен өтеді, Бір төбеге жетеді, Үй орнындай бір жерді Төңкере тастап
кетеді.
Оқ тоқтаган кезінде қорен аттан құлады. Туы қолдан үшады.
кейіннен ол Сырлыбайдың еліне қайта оралып келеді де, жау әскерлерін қырып-
жойып, қайын жүртын қүтқарып алады. Сөйтіп, жыршы-ақын Сансызбайға батырлық
түлға бере, көтере жырлайды. Ескі салтқа қарсы келмей, оны қолдаған, бата
алған адамдар міне осындай жолды болады деген феодалдық-кертартпалық
көзқарасын білдіреді.
“Қыз Жібек” жырында үнамсыз, жек көрінішті бейнеде алынғандар — Бекежан мен
қорен. Мүның біреуі ішкі жау, екіншісі сыртқы жау болып суреттеледі. Олар
бір-біріне ғашық болған жастарды зар жылатып айыруды ғана көзде-ген жандар
емес. Соньшен қатар, олар — ел-жұрттың ма-засын алған, жауыздық-зүлымдық
әрекеттер жасаған адамдар. Бұл жағынан Бекежан мен қорен бір-біріне үқсас
та келеді. Бірақ екеуінің мінезі, ісі екі түрлі. Бекежан — іші тар
қызғаншақ, пасық адам. Ол Жібекке сырттай ынтық, қызға сырттай тон пішіп
өзіндік санайды, бөтен адамға бермеймін деп әрекеттенеді. қыздың сүймесін,
тимесін білген Бекежан зорлық, қиянат жасайды. Бақталас адамы Төле-генге
қарсы жекпе-жек күреске бара алмайды, қарақшылық әдісін қолданады, бір
қурайды тасалап келіп Төлегенді атып өлтіреді, екі жасты зар жылатады.
Осындай жауыздық жасаған Бекежанды.
Атана нәлет, қарақшы, құдайым сені қарғасын, қатын-балаң зарласын, Басына
қиын іс түссе, қасыңа досын бармасын!- деп қарғайды Жібек. Осы жауыздығы
үшін Бекежан өлім жазасына бұйырылады. Бұдан жауыздық, қарақшылық, қиянат
пен зорлық жасаушыларды, қанаушылықты халықтың жек көретіндігі де
аңғарылады.
Жау бола тұрса да қалмақ ханы қореннің мінезі, іс- әрекеті Бекежаннан
басқаша. Ол алдына қойған мақсатына жету үшін Бекежан сияқты қарақшы,
қорқақ болмай, ашык күреске шығады; намысын күшпен қорғаған батыр болыг
суреттеледі. Жібектің Сансызбаймен кеткенін біліп, қоренІ олардың соңынан
қуады; Сансызбайды жекпе-жек ұрысқаі шақырады және батырлардың дәстүрін
жасап алғашқы кезектіі өзі алады. Осы тұста жыршы ақын Сансызбайдың да ер
екендігін айқындай түсу үшін қоренді күшті батыр етіпі көрсетеді. қорен
мықты болғанымен де СансызбайданІ жеңіледі. Бұл арада зорлықшыл, әділетсіз
жау қаншама) күшті болса да жеңіледі деген халық санасы аңғарылады.
ІІ. Әдебиет сабағында батырлар жырын оқыту
2.1.Батырлар жырын оқыту
Ауыз әдебиетінің бағы заманнан ескірмей ұрпақтан–ұрпаққа ауысып отырған
күрделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Бұл жырларды жыршы–жыраулар
ғасырлар бойы қобызға немесе домбырыға қосып, белгілі бір әнмен айтып,
ауыздан-ауызға таратып келген. Қазақ батырлар жырындағы басты қаһарман елін
сүйген батыр, ал оның басты мақсат-мұраты — халқын, Отанын басқыншы жаудан
қорғау. Батырлар жырының көпшілігінде халықтың түбегейлі мұң-мүдесі
көкселеді. Батырдың халыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz