Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
КІРІСПЕ
. Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
. Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Тілді қолданушы жеке субьекті болғандықтан, ол обьективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субьективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және бейнелеуіш амалдар жүйесінде оқшау сөздердің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты грамматикалық табиғаты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған қазақ тіл біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, І.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Томанов, А.Ысқақов, К.Аханов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Б.Хасанов, Р.Әміров, Б.Шалабаев, Н.Уәлиев, М.Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л.Дүйсембекова, Г.Садырова т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды. Осы еңбектер негізінде жазылған бұл жұмыстың зерттелу өзектілігі оқшау сөздердің тіл ғылымында әзірше тың жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді қажет ететін проблемаларының бірі – олардың (оқшау сөздердің) стильдердегі қолданысына, өзіндік ерекшеліктеріне арналғандығында болып отыр. Оқшау сөздер қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны “жанды” ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде қызмет атқарады және олардың қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын шешуге де көмектеседі. Оқшау сөздерді стильдік жағынан зерттеу арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туады. Тілдік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуының жалпы сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында оқшау сөздердің сөйлеудегі қызметінің экстралингвитикалық факторларға байланысты, оның ішінде антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл білімінде өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Қазақ тіліндегі оқшау сөздердің стильдердегі қызметін анықтау, біріншіден, сөз таптарының стильдік қызметін талдап-тануға көп көмегін тигізеді, екіншіден, оқшау сөздердің айтушының сан түрлі субьективтік көзқарастарын, сезімдерін жеткізудегі бар мүмкіншіліктерін аша түседі.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты грамматикалық табиғаты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған қазақ тіл біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, І.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Томанов, А.Ысқақов, К.Аханов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Б.Хасанов, Р.Әміров, Б.Шалабаев, Н.Уәлиев, М.Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л.Дүйсембекова, Г.Садырова т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды. Осы еңбектер негізінде жазылған бұл жұмыстың зерттелу өзектілігі оқшау сөздердің тіл ғылымында әзірше тың жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді қажет ететін проблемаларының бірі – олардың (оқшау сөздердің) стильдердегі қолданысына, өзіндік ерекшеліктеріне арналғандығында болып отыр. Оқшау сөздер қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны “жанды” ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде қызмет атқарады және олардың қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын шешуге де көмектеседі. Оқшау сөздерді стильдік жағынан зерттеу арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туады. Тілдік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуының жалпы сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында оқшау сөздердің сөйлеудегі қызметінің экстралингвитикалық факторларға байланысты, оның ішінде антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл білімінде өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Қазақ тіліндегі оқшау сөздердің стильдердегі қызметін анықтау, біріншіден, сөз таптарының стильдік қызметін талдап-тануға көп көмегін тигізеді, екіншіден, оқшау сөздердің айтушының сан түрлі субьективтік көзқарастарын, сезімдерін жеткізудегі бар мүмкіншіліктерін аша түседі.
1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994.
2. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977.
3. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі: (Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі).−Алматы: «Ана тілі», 1992
4. Байтұрсынұлы А. Тіл құрал. Алматы., 1997 ж.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.− Алматы: Ғылым, 1999.
6. Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2001.
7. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Жауапты ред. Е.Жанпейісов. – Астана, 2002.
8.Әміров. Р.Жай сөйлем синтаксисі.А. 1983.
9. Байтұрсынов.А. Тіл тағылымы. А., 1992.,
10. Балақаев М., ҚордабаевТ., Қ.Қ. Синтаксис. А.,1971
11. Қазіргі қазақ тілі ., А., 1954.,
12. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. А., 1961.
2. Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977.
3. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі: (Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі).−Алматы: «Ана тілі», 1992
4. Байтұрсынұлы А. Тіл құрал. Алматы., 1997 ж.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.− Алматы: Ғылым, 1999.
6. Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2001.
7. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Жауапты ред. Е.Жанпейісов. – Астана, 2002.
8.Әміров. Р.Жай сөйлем синтаксисі.А. 1983.
9. Байтұрсынов.А. Тіл тағылымы. А., 1992.,
10. Балақаев М., ҚордабаевТ., Қ.Қ. Синтаксис. А.,1971
11. Қазіргі қазақ тілі ., А., 1954.,
12. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. А., 1961.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ..
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Курстық жұмыстың мақсаты -қазақ тіліндегі оқшау сөздердің функционалдық стильдердегі қызметінің деңгейін ашып көрсету, оқшау сөз, сөйлемдердің негізгі сөйлемге қатысы, атқаратын қызметін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
* Функционалдық стилистика тұрғысынан оқшау сөздердің тілдік жүйедегі орнын және сөйлеудегі қызметін анықтау;
* Көркем әдебиеттегі оқшау сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктерді айқындау;
* Оқшау сөздердің ауызекі сөйлеу стиліндегі стильдік қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
* Публицистикалық стильдегі оқшау сөздер қызметінің деңгейін анықтау;
* Ғылыми стильдің өзіндік ерекшелігіне байланысты ондағы оқшау сөздер қызметінің аясын айқындау;
* Ресми іс қағаздар стилінде оқшау сөздердің қолданылу себептерін нақтылау.
Тақырыптың өзектілігі. Тілді қолданушы жеке субьекті болғандықтан, ол обьективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субьективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және бейнелеуіш амалдар жүйесінде оқшау сөздердің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
І.КІРІСПЕ
1.1.Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
Тілді қолданушы жеке субьекті болғандықтан, ол обьективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субьективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және бейнелеуіш амалдар жүйесінде оқшау сөздердің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты грамматикалық табиғаты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған қазақ тіл біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, І.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Томанов, А.Ысқақов, К.Аханов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Б.Хасанов, Р.Әміров, Б.Шалабаев, Н.Уәлиев, М.Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л.Дүйсембекова, Г.Садырова т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды. Осы еңбектер негізінде жазылған бұл жұмыстың зерттелу өзектілігі оқшау сөздердің тіл ғылымында әзірше тың жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді қажет ететін проблемаларының бірі - олардың (оқшау сөздердің) стильдердегі қолданысына, өзіндік ерекшеліктеріне арналғандығында болып отыр. Оқшау сөздер қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны "жанды" ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде қызмет атқарады және олардың қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын шешуге де көмектеседі. Оқшау сөздерді стильдік жағынан зерттеу арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туады. Тілдік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуының жалпы сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында оқшау сөздердің сөйлеудегі қызметінің экстралингвитикалық факторларға байланысты, оның ішінде антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл білімінде өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Қазақ тіліндегі оқшау сөздердің стильдердегі қызметін анықтау, біріншіден, сөз таптарының стильдік қызметін талдап-тануға көп көмегін тигізеді, екіншіден, оқшау сөздердің айтушының сан түрлі субьективтік көзқарастарын, сезімдерін жеткізудегі бар мүмкіншіліктерін аша түседі.
І. Оқшау сөздер
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
Оқшау сөздер - сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түспей, дауыс ырғағы арқылы ерекшеленетін сөздер мен сөз тіркестері.[[1]] Оқшау сөздер сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, сөйлемде ойды нақтылай түсіп, басқа сөздермен мағыналық қарым-қатынаста болады. Өзге мүшелерменқабыса, матаса, меңгеріле, қиыса байланыспай, оқшауланып тұрады. Оқшау сөздердің мағыналық белгілері оқиға желісінің кімге, неге арналғандығын (-Балақай, сурет сала білесің бе?), айтушының оған деген көзқарасын (-Меніңше, бүгін Алматыда жаңбыр жауады), көңіл-күй, сезім толқынысын (-Апыр-ай, сөзің сүйектен өтті-ау!) білдіру мақсатында қолданылады. Оқшау сөздер мағыналық белгілері мен жасалу жолдарына қарай одағай, қаратпа, қыстырма сөздерге жіктеледі.
1. Белгілі бір сөйлемнің синтаксистік құрылымына жанаспай, оқшау тұратын қаратпа, қыстырма, одағай сөздер.
2. Фельетон терминінің қызметін атқарған және сол жанрдағы шығармаларды танушы тарихият қолданыс (историзм).
Оқшау сөздер сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтіндігі себепті олардан үтір немесе леп, сұрау белгілерімен дараланып тұрады.
Оқшау сөздер - сөйлем құрамындағы басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтін сөздер мен сөздер тіркесі. Оқшау сөздер сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді дегенде оның (оқшау сөздердің) сөйлем құрамындағы өзге сөздермен не қабыса, не матаса, не меңгеріле, не қиыса байланыспайтындығы ескеріледі. Сондықтан да олар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, сөйлемдегі өзге мүшелерден оқшауланып тұрады. Оқшау сөздер арқылы сөйлемнің мағынасы нақтыланады, автордың көзқарасы аңғарылады.
* Мысалы: Бүгін Алматыда жаңбыр жауады. Меніңше, бүгін Алматыда жаңбыр жауады.
Бірінші сөйлемде бүгін Алматыда жаңбырдың жауатындағы үзілді- кесілді, нақты айтылса, екінші сөйлемде олай емес, ой топшылау, долбарлау ретінде беріліп тұр. Ондай мағынаны беріп тұрған, меніңше деген қыстырма сөз. Оқшау сөздерге қаратпа, қыстырма, одағай сөздер жатады.
1. Сөйлеуші тыңдаушының назарын өзіне аудару үшін қаратпа сөздерді қолданады. Кейде сөйлеушінің қарата айтып отырғаны адам болмай, жансыз заттар да болып келеді, бұл - көбінесе көркем әдебиетте кездесетін құбылыс. Мысалы, Тыңда, дала, Жамбылды! Тыңда, Қастек, Қаскелең, сөйлесін кәрі бауырың (Жамбыл).
2. Қыстырмалар күмәнділікті, сенетіндікті, өкінішті, ренішті, сондай-ақ ойдың кімнің тарапынан екендігін білдіру үшін қолданылады. Қыстырмалар жеке дербес сөздер ыңғайында да, сөз тіркесі ыңғайында да, тіпті сөйлем ыңғайында да кездеседі. Мысалы, Өзің білесің, мен қазақ баласына жалынып жорғалап көргем жоқ-ты (М. Ә.)
3. Одағайлар кісінің сезімін, көңіл-күйін білдіру қажет болғанда қолданылады. Мысалы, Япырай, ғажап екен бұнысы! - деді Балқаш. Уа, Қалиса жеңгей, аманбысың!
Абай туындыларында оқшау сөздер көптеп кездеседі. Мысалы, Аяғынды аңдап бас, ей, Жақсылық! - дегендегі жол ортасында оқшау тұрған ей қаратпа сөз. Сол сияқты:
Хожа Хафиз - бу Һәммәси
Мәдәт бер, иә, шағири фурияд!
деген жолдардағы иә оқшау тұрған қыстырма сөз. Осылар тәрізді: Жә, жә! Оған мен-ақ ұятты болайын!, немесеОй, тәңірі-ай, қойшы әрі, кімнен кім артық дейсің? деген сөйлемдердегі жә, жә!, ой, тәңірі-ай! оқшау тұрған одағай сөздер, ал, қойшы әрі! - тіркесі қыстырма сөз ретінде оқшауланып тұр.
Абай туындылары ішінде арнайы фельетон түрінде жазылған шығарма жоқ. Бірақ фельетон жанрымен сарындас келетін сыншыл сықақтары, арнау өлеңдері, басқа тілден аударған мысал мысқылдары аз емес. Мысалы, ақынның Уағалайкүмүссәләм деген шағын өлеңі өткір сынымен, әлеуметтік кеселге айналған тоғышарлықты аяусыз туйрейтін, ащы мысқылымен, терең ойымен, бас-аяғының жинақылығымен оқшау сөздерді пайдаланудың тамаша үлгісі болып табылады. Сондай-ақ Абайдың Көжекбайға, Көкбайға, Абралыға, Шәріпке, Қара қатынға, Разаққа, Қатыны мен Масақбайға шығарған арнау өлеңдерінен, Мәз болады болысың, Сабырсыз, арсыз, еріншек, Болыс болдым мінеки, Бестегім құтылдың ба Көтібақтан сияқты сатиралық шығармалары мен И. А. Крыловтан аударған бір топ мысалдарынан оқшау сөздердің көптеген үлгілерін табуға болады.
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
Тілдің, категориялардың басқа түрлері сияқты жай сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Ғалымдардың пікірінше тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ойлаусыз тіл, тілсіз ойлау болмайды. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға біліне алады. Сондықтан да тіл - ойдың тікелей шындығы, ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз.
Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш - сөйлем. Сөйлемге біршама аяқталған ойды білдіреді деп, анықтама беретініміздің себебі де сол. Сөйлем мен ой - бірі форма, екіншісі, соның мазмұны ретінде өз ара тығыз байланыста, берік бірлікте болатын категориялар. Бұл екеуі де - қоғамның өмір сүрген уақыты бойына болып келе жатқан және сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық құбылыс. Сөйлем ойдың формасы, ой сөйлемнің мазмұны болғандықтан, бұл екеуінің қалыптасу, даму тарихын да бірлікте қарау қажет. Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі ойдың көрсеткіші болып жай сөйлемдердің қызмет атқарғаны белгілі.
Құрмалас сөйлемнің пайда болуына да жай сөйлемдер негіз болатыны анық. Жай сөйлем адамның ой өрісінің, дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған. Тіл дамуының қазіргі дәуірінде, тілдерде, солардың ішінде қазақ тілінде де, жай сөйлемнің неше алуан түрлері кездеседі. Бірақ солардың бәрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда бола қалмаған. Олар тілдің өзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілген. Осындай адам ойын тасымалдаушы құрал болып табылатын жай сөйлемдерді, олардың құрылымдық модельдерін зерттеу бүгінгі таңда маңызды.
Қазақ тілінде сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары дегенде тіліміздегі қаратпа, қыстырма, одағай сөздердің жасалу жолдары туралы сөз болады.
Қазақ тілінде қаратпақызметінде көбінесе кісінің аты-жөні, туыстық немесе қоғамдық қатынаста қолданылатын жалқы есімдер атау септігінде немесе көптік, тәуелдік жалғауларымен келіп қолданылады. Көркем әдебиетте жансыз зат есімдер жанды заттың баламасы ретінде субстантивтенген басқа сөз таптары да қолданылып, олар құрылымы жағынан жалаң , күрделі, жайылма болып келеді. Біреуге жылы лебіз білдіру
үшін немесе жасы кішіге айтылатын сөздер қазақ тілінде қозым, қалқам, сәулем т.б. сөздер І жақ тәуелдік жалғауымен қолданылады.
Үлкенге құрмет көрсету үшін қазақ тілінде жалқы есімдерге -еке, -ке, -қа тұлғаларын тіркестіріп білдіруге болады. Қазақ тілінде кішіге ізет ретінде қолданылатын -ш,-қан, -тай, -жан жұрнақты сөздер арқылы беріледі. Қазақ тілінде әдеп, ізеттілік үшін әлеуметтік мәнде қолданылатын сөздер -й жұрнағымен беріледі.
Қыстырмалардың қызметінде көбінесе модаль сөздер мен модальдік мағынадағы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жұмсалады. Қыстырмалардың ерекшелігі: ІІІ жақ тәуелдік жалғаулы модаль сөздер жұмсалады; тәуелді септеудегі жатыс жалғауымен тұлғаланады; -са, -ше тұлғалы қыстырмалар арқылы беріледі.
Қазақ тілінде ойдың кімнен, қайдан екендігін білдіру үшін -ше тұлғалары жұмсалады. Қазақ тілінде кірме қыстырмалар да кездеседі. Жай сөйлем құрамында оның мүшелерімен байланысатын, яғни олармен тіркес құрап грамматикалық байланысқа, бағыныштылыққа түспейтін, тек олармен мағыналық қатынаста ғана тұратын сөздер мен конструкциялар да болады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмайды, сөйлем арқылы айтылатын ойды әр жақты толықтап, әр түрлі мағына-мәндерін ашып, дәлдеу қызметін атқарады. Сондықтан олар сөйлемдегі басқа сөздерден оқшауланып, өздеріне тән ерекше интонациямен айтылады. Осыған байланысты оларды оқшау сөздер деп атайды.
Оқшау сөздер мағыналары мен грамматикалық белгілеріне қарай қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөз деп үш түрге бөлінеді.
Қаратпа сөз - сөйлем мүшесі болып есептелмейтін оқшау сөздердің бірі. Сөйлем арқылы біреуге арнай айтылатын ойдың, хабардың кімге, неге арналғанын (адресатын) дәлдеп білдіру үшін жұмсалатын сөз не сөз тіркестері қаратпа сөз деп аталады. Кел, балалар, оқылық! Арылма, ӛлең, арылма.Домбырам, күйден жаңылма. Қаратпа сөз өзі тұрған сөйлемнің мазмұнына белгілі мағыналық байланыста болады да, бірақ сол сөйлемдегі басқа сөздердің ешқайсысымен синтаксистік байланысқа түспейді. Мысалы: Ой,Бәтес мұның не? Естіп тұрсын ба, Сұлтеке мына баланың сӛзің? Ӛзің біл, балам. Бұл сөйлемдердегі Бәтес, Сұлтеке, балам дегендер қаратпа сөздер. Олар сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түспей, сол себепті интонайия жағынан да басқа сөздермен жекеленіп, оқшау айтылып тұр. Бұл сөздердің сөйлемде атқарып тұрған қызметі - айтылған ойдың кімге, неге арналғанын, бағытталғанын көрсету ғана.
Қаратпа сөз қызметінде көбінесе жалқы есімдер, туыстық қатынасты білдіретін зат есімдер және кейбір эмоциональді мәнді есім сөздер жұмсалады. Олар көптік, тәуелдік жалғауларында атау септігінде де келе береді: Элиза, мықты едің ғой.Шыда! Саржан аға, мен сізді бір кӛрсем де, ұмытқан жоқпын.О не дегенің, қарағым-ау! Апа, мен ауылға қайтпаймын. Айналайын, жиен- ай, тура қарашы, құлыным.
Сөйлемде қаратпа сөз атау тұлғасында тұрады. Қаратпа сөзді атау тұлғалы бастауыштан ажырататын мынадай белгілер бар:
- Қаратпа сөз атау тұлғалы болғанымен, оның сұрағына жауап бермейді.
- Сол сөйлемдегі бірде-бір мүшемен грамматикалық байланысқа түспейді.
- Сөйлемдегі басқа сөздерден интонация арқылы оқшауланып айтылады. Мысалы: Назыкеш, біздің қосты артқан түйені алып қалшы, қалқам (Назыкеш,қалқам сӛздері - қаратпа). Ал сӛйлемнің бастауышы-сен. Назыкеш Жабайдың аузына шалап тосты. (Назыкеш - сӛйлемнің бастауышы).
Қаратпа сөз әсіресе лепті, бұйрықты, сұраулы сөйлемдерде жиі қолданылады және осындай қаратпалы сөйлемдерде бастауыш көбінесе айтылмайды. Қаратпа сөз негізінде зат есімдерден болады.
Кісінің аты-жөні болатын сөздер мен соның орнына қолданылатын басқа жалпы атаулар, жануарлар аты, ал поэзияда жансыз деректі, дерексіз ұғымдарды білдіретін есімдер де қаратпа сөз болып қолданылады. Мысалы: Қарағым-ай, тұршы тезірек. Қорықпа, бейшара! Күнім-ау, не істегелі жүр едің? Кәне,бәле, әкел қолыңды!
Ӛзгеге кӛңілім тоярсың.
Уа, туған жер, аша бер құшағыңды! Уа, дүние-ай, қанат бітіп, құс боп ұшсам.
Қаратпалар сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да келе береді. Бірақ олар сөйлемнің қай жерінде тұрса да сөйлемдегі сөздермен байланысқа түспей (салалас, сабақтас), өз позициясын оңашалағыш және грамматикалық дербестігін сақтайды да сөйлем мүшесі бола алмайды. Көтеріңкі әуенмен айтылғанда көбінесе одағайлар қосылады: О, жарқыным, әнің тамаша екен!
Қаратпалар кейде бағытты атап қана қоймай, айтылар ойдың алуан түрлі қорқу, жеку, қуаныш, сыйлау т.б. мағыналық қырларын көрсетеді. Яғни, ойға экспрессивті- эмоциональды мағына үстейді: Қарағым-ай, сен бе едің?! - деді Күңше. Мұндай мағыналық қырларды беруде интонация ерекше рөл атқарады. Қаратпа сөздердің стильдік қызметін ашып, айқындайтын амал ретінде жұмсалады.
Қаратпалар диалогта, шешендік сөзде, үндеулерде, көркем әдебиетте, әсіресе, поэзияда өте мол қолданылады. Нақтылық мағына беру үшін іс қағаздарында да жиі кездеседі. Қаратпа сөз жеке бір сөзден де, сөз тіркесінен де болады және бірыңғай боп та келе алады. Мысалы, Иә, сәлем қайда, Бүркіт? Сақтаған, Нұрбек, сендер ӛз үйлеріне баратын шығарсыңдар? Күрең ат, жабырқама, арқаң босар.
Қаратпалар құрылымы жағынан дара және күрделі болады. Бір сөзден болғандары дара, бір немесе бірнеше сөз тіркесінен жасалғаны күрделі болады:Қымбатты достар, сӛзімді сіздерге арнаймын! Тыңда, - дала, Жамбылды.
Күрделі қаратпалар дараланған нақты ұғымды, дара қаратпалар тұтас жалпы ұғымды беруге ыңғайланған: Жолдастар, ертең клубта жиналыс болады. Аңсаған менің арманым, жеттім бе бүгін шегіне!
Қыстырма сөздер оқшау сөздің бір түрі. Сөйлемдегі басқа сөздермен, сөйлемнің жалпы мазмұнымен мағыналық байланыста ғана айтылатын, бірақ синтаксистік байланыста айтылмайтын оқшау сөздің түрін қыстырма сөз дейміз. Мысалы, Қайсардың Қазікені, сӛзсіз, қазақ. Сірә, екеуі де себеп болған тәрізді. Шынында, Ұлпанның таңданып келе жатқандары аз емес. Оның ойынша, оқығандар - тек бай баласы.
Қыстырма сөздер сөйлемдегі сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, олардан интонация арқылы жіктеліп, бөлектеніп тұрады. Сондықтан сөйлем мүшесі бола алмайды. Тек айтылған ойға айтушының жалпы көзқарасын, хабардың шығу орнын көрсетіп, модальдық, эмоциялық, экспрессивті мағыналарды береді. Қыстырма сөз қызметінде сөздер мен сөз тіркестері ғана емес, сөйлемдер де жұмсалады. Бірақ сөздер мен сөз тіркестерінен құрылымы жағынан өзгеше болғаны болмаса, функциялық жағынан бірдей. Олар сөйлемдегі бір мүшеге не жалпы сөйлем мазмұнына қатысты болады: Шіркін, ақын болсаң осындай бол! Кім біледі, бір күндерде сол ӛнерінің керегі де болар.
Қыстырмалар айтылған ойға алуан түрлі көзқарасты білдірумен қабат, модальдық, эмоциялық мағынасы және экспрессивті белгіні де көрсетеді: Әрине, оның айтқаны дұрыс. Қыстырма сөз қызметінде модаль не модальдық мағынасы бар сөздер, сөйлемдер жұмсалады. Қыстырма сөйлемдер сөйлеу және кітаби стильдерде өте кең қолданылады.
Көркем әдебиетте кейіпкерлердің сөйлеу мәнерін сипаттайтын бейнелеу амалының бірі болып саналады. Сөйлеуші я жазушы өз сөзінің ішінде қыстырма сөзді орынсыз көп қолданбағаны жөн. Айтайын деген ойдың түсінікті, айқын, тұжырымды болуына көмегі болатын жағдайларда орнымен қолдану керек. Қыстырманы өте көп, ретсіз қолдану әдеби тілдің сөйлеу нормасын бұзады.
Ғылыми іс қағаздары тіліне көбінесе қыстырма сөздер мен сөз тіркестері тән. Олар қорытындылау, жинақтау, нәтиже сияқтыларды бөліп көрсетіп, сөйлем бөлшектірінің арасындағы қатынастың логикалық байланысын білдіреді. Сөйлемдегі кейбір сөздерге терминологиялық түсінік, комментарий, риторикалық сұрау, автордың ремаркасы т.б. көрсетеді. Кейде іс-әрекеттің болған орны мен мезгілін де білдіріп, мән-жағдайды айқындайды. Ойға әр түрлі, толып жатқан мағыналар үстейтін болғандықтан, соған сай стильдік қызметі де кең.
Қыстырма сөздер мынадай негізгі мағыналарда қолданылады:
- сөйлеушінің әр түрлі көңіл күйін білдіреді;
- айтылған ойға сенім, жорамал, күдік, болжау мәндерін қосады
- ойдың айтылу тәртібін жүйе, ретін білдіру, топшылау, қорыту мәнінде жұмсалады;
- айтылған ойға сөйлеушінің өзінің я басқа біреудің көзқарасын, кімнің пікірі екенін қоса білдіру үшін жұмсалады;
- айтылған ойлардың өзара байланысын, жалғас ретін білдіреді.
Адамның көңіл күйін, сезімдерін эмоциональды бояулы етіп беретін ерекше интонациямен айтылып, сөйлем мүшелерімен байланыспай, оқшау тұратын сөздер одағайлар деп аталады.
Одағайлардың дербес грамматикалық тұлғалары болмайды. Белгілі сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмай, сөйлемдегі ойға жалпы қатысты болады. Бұлар кейде жеке сөйлем ретінде не сөйлем құрамындағы оқшау сөз ретінде қолданылады: Әттегене-ай! Алақай! Бәлі! Бәлі!- Қап! Айымторыны неге ерте келмедің екен?
Одағайлардың мағыналары алуан түрлі: қорқыныш, өкініш, шаттану, қынжылу, таңдану, риза болу, жекіру т.б. Осы мағыналарына сай олардың стильдік қолданылу реңктері де түрліше болады. Бұлар көбінесе диалогты сөйлемдерде жұмсалады, лепті, бұйрықты сөйлемдерде көп кездеседі. Онда олардың мән-мағынасын ашып, көңіл күйінің әр жақты қырларын айқындап тұрады: - Ой, байғұс бала-ай! Қарғадай баламды тағы шырылдатты-ау қан ішер Майбасар! - Әттең, осылардың бәрі біздің ауылда ӛсетін болса!
Одағайлар ойға эмоциональды- экспрессивті мән берудің амал-тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады. Бұлардың көбінесе стильдік мәнінің көрінетін жерлері- ауызекі сөйлеу тілінде, көркем әдебиетте, әсіресе диалогтарда.
Одағайлар кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп, күрделі мүшенің құрамына енеді. Заттанып, қосымшалар қабылдап, сөйлемнің мүшесі бола алады: Ешкіммен ӛмір бойы ай-шай деспеген соны кісі болады.
Одағайлар эмоциялық құбылмалылыққа, интонацияға өте бай. Олар (көп мағыналары) бірде созылыңқы, бірде баяу, бірде тез, жылдам айтылады. Бұл олардың мағынасын күшейту, айқындау мақсатында жұмсалады, стильдік қызметін ашады. Публицистік, ғылыми стильде жазылған шығармаларда одағайлар сирек кездеседі.
Сөйлемдегі оқшау сөздер сөйлемге қосымша семантикалық жүк үстейтіндіктен, тілдің функционалдық жағымен тығыз қарым-қатынаста болады. Бұл дегенімізоның норма ретінде қалыптасуының және тіл бірліктерінің дифференциалануы мен идентификациялануының алғы шарты болып табылады.
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
Сөйлем құрамында тұрғанымен, сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де кездеседі. Бірақ бұл сөздер сөйлемге әр түрлі мағына үстейді. Сондықтан да сөйлем құрамында айтылса да, оның мүшелерімен байланысқа түспейтін сөздерді оқшау сөздер дейміз.Оқшау сөздер жай сөйлем құрамында да, құрмалас сөйлемнің құрамында да кездеседі.Оқшау сөздер сөйлем мен сөз тіркесінің құрамына еніп, олардың мағынасын дәлелдеуге қатысқанымен, сөйлемдегі басқа сөздерге ешқандай қатысы болмайды.Сондықтан , сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмай, сөйлемдегі басқа мүшелерден интонациямен оқшауланып айтылады .
Сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтін, тек айтылған ойға қатысы бар сөз тобы оқшау сөздер деп аталады.
Олар сөйлем атаулыға тигізетін мағыналық әсеріне және қандай сөздерден жасалуына қарай үшке бөлінеді.
Оқшау сөздер
Қаратпа
Қыстырма
Одағай
І . Қаратпа сөздер. Сөйлеуші біреудің назарын аудару үшін, оның атын атайды немесе үлкен-кішілігіне , лауазым-атағына лайық сөздерді қолданады. Қаратпа сөз көбінесе кісі есімімен , адамға қатысты сөзден болады. Ал поэзияда тек адамға ғана емес, жан-жануарға да, табиғаттағы жансыз заттарға да қаратылып айтылуы мүмкін.Қаратпа сөз сөз тіркесі түрінде де, бірнеше сөздің бірыңғайласуы арқылы да беріледі. М-лы:
Ау, қызғыш құс , қызғыш құс,
Қанатың қатты , мойның бос (Махамбет)
Мұхит, орман, жел, дауыл,
үніңді қос
Әншіл, азат, бақытты адамдарға (Ә. Т.)
Тыңда , дала, Жамбылды! (Ж.Ж)
Кел, балалар, оқылық! (Ы.А.)
Ой-бу, балам-ай, теледидардың алдында ұйықтап қалыпсың ғой!
Ал, бауырлар, көріскенше сау болыңдар.
Айналайын, мені көшеден өткізші.
Сөйлеуші біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданатын оқшау сөздерді қаратпа сөздер дейміз.
Қаратпа сөздің тыныс белгілері:
1.Қаратпа сөз сөйлем басында тұрса , одан кейін үтір қойылады. Ал қаратпа сөз көтеріңкі дауыспен айтылса , соңынан леп белгісі қойылады.
М-лы: Абай, сен осы ақынсың-ау! (М.Ә)
Ой, әке-ай! Алысқа барып келдім. Барлық істі тындырдым.(Б.)
2. Қаратпа сөз сөйлемнің ортасында келсе,қаратпа сөздің екі жағынан үтір қойылады.
М-лы: Ұялма, қалқам, бір сайра, біз де алалық үлгіні. ( Крылов- Абай)
3. Қаратпа сөз сөйлем соңында келсе, алдынан үтір қойылады.
М-лы: Көріскенше қош болыңдар , бауырлар.
ІІ. Қыстырма сөздер.
Сөйлемде айтылған ойға , оның айтылу тәсіліне айтушының көзқарасын білдіретін оқшау сөзді қыстырма сөз дейміз.
Қыстырма сөз сөйлемдегі басқа сөздермен байланыспай, сөйлем мүшесі болмай, оқшау тұрады, ерекше интонациямен айтылады.
Мағынасына қарай қыстырма сөздер бірнеше топқа бөлінеді
Қыстырма сөздердің мағыналық топтары
Мағынасына қарай мысалдар
1. Ой тәртібі Біріншіден,екіншіден, алдымен, қорыта айтқанда
2. Қуаныш, аяушылық ,өкініш Өкінішке орай, бақытына қарай, амал қанша
3. Растау немесе теріске шығару Сөз жоқ, әлбетте,шынында,рас,бәсе
4. Ойдың кімнен шыққаны Меніңше, оның пікірінше
5. Күмәнді ой Сірә, мүмкін,бәлкім,кім біледі
Қыстырма сөздердің тыныс белгілері.
Қыстырма сөздер де қаратпа сөздер сияқты сөйлемнің басында келсе ,үтір оның соңынан қойылады, сөйлемнің ортасында келсе , екі жағынан, ал сөйлем соңында келсе, үтір алдынан қойылады.
Мысалы: Шіркін, сазгердің Аққу күйін тыңдағанда, нағыз аққудың үні естілгендей болады!
Ұлтуғанды Мұстафаның үйі , әсіресе, Сілеусін жақсы көреді.(С.М.)
Өзі осында келіп пе , сірә?
ІІІ. Одағай сөздер. Одағай сөздер өздігінен сөйлем мүшесі болмаса да, сөйлемде айтылған ойға сөйлеушінің түрліше көңіл- күйін ( қуану, таңдану, ренжу, өкіну) білдіреді.
Айтушының көңіл-күйін, әр түрлі эмоциясын білдіретін
оқшау сөздерді одағай сөздер дейміз.
Одағайда , біріншіден, лексикалық мағына болмайды. Екіншіден, сөйлемде одағайлар басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, оқшау айтылады. Сондықтан да одағай сөйлем мүшесі бола алмайды.
Жасалу жолына қарай одағай сөздер негізгі, туынды болып бөлінеді.
Негізгі одағайлар: Ой,ей, е, әй,о
Туынды одағайлар: Әттеген-ай (әйт деген ай) ,
Мәссаған (мә саған)
Одағай сөздер
Көңіл-күй шақыру жекіру
Қуану: алақайІ Бәрекелді!
Ренжу: қап ,әй, ей, ойбай
Өкіну: әттеген-ай,
Әттең
Таңдану:
Апырай, ах,ой,
япырым-ай,пәлі,
Па, шіркін, паһ,
Пай-пай Құрау-құрау! (жылқыға)
Ауқау-ауқау ! (сиырға)
Пұшайт-пұшайт! (қойға)
Көс-көс! (түйеге)
Шөре-шөре! (ешкіге)
Ит-құсты шақыру, қуумен байланысты одағайлар:
Кә-кә, пырс, айт,
Тәйт
тек
жә
кәні
Одағайлардың емлесі мен тыныс белгілері:
Одағайлар сөйлем басында да , аяғында да келе береді . Соған байланысты тыныс белгілері де өзгеріп отырады.Одағай сөйлем басында келсе, одан кейін үтір қойылады. М-лы: Япырым-ау, осы сізге түсер пайда бар ма? (М.Ә.)
Одағай сөйлем ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады.М-лы: Тұрсам, о тоба-ай, айнала көк шалғын!
Одағай сөйлем соңында келсе , оның алдынан үтір қойылады. М-лы: Мұны бастаған кім ә! Соны айтшы, бәсе!
Әдетте одағайлы сөйлемнің соңынан леп белгісі қойылады. Одағай ерекше көтеріңкі дауыспен айтылса, одағайдан кейін де леп белгісі қойылады. М-лы: Пай-пай! Қазақтың келіндері-ай!
Қайталанып айтылған одағайлар дефис арқылы жазылады..М-лы:
Құрау-құрау, Құр-құр, пай-пай.
Брейн- ринг ойынының сұрақтары.
Оқшау сөздерді қайталауға арналған сұрақтар:
1.Оқшау сөздер деген не?
2.Оқшау сөздер сөйлем мүшесі бола ала ма?
3.Қазақ тілінде оқшау сөздер нешеге бөлінеді?
4.Қаратпа сөз деген не?
5. Қаратпа сөздердің орын тәртібі, тыныс белгілері туралы айт.
6. Қыстырма сөз деген не?
7.Қыстырма сөздердің мағынасына қарай неше түрі бар?
8. Қыстырма сөздердің орын тәртібі, тыныс белгілері туралы айт.
9.Одағай сөздер деген не?
10. Одағай сөздер неше топқа бөлінеді?
11.Одағайдың сөйлемдегі орын тәртібі мен тыныс белгілерін айтып бер.
12. Негізгі одағайларға мысал келтір.
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
Бүгінгі ғаламдастыру, жаһандандыру саясатының аясында әлемдік ғылымдардың даму көкжиегін жаңа бағыттармен кеңейту,қайсібір ғылым саласы болмасын , оны адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру - адамзат өркениеті мен замана керуенінің алға тартып отырған кезекті талабы.
Әлемдік қолданбалы және теориялық ғылымдардың ішіндегі негізгі қоғамдық, әлеуметтік коммуникацияның жетекші идеяларын жүзеге асыруды мақсат еткен тіл ғылымының қазіргі бағыт - бағдары ғасыр талабына жауап бере отырып, субъект - тіл- өркениет үштігінің аясындағы тың міндеттердің шешілуін көздейді. Соңғы жылдары тіл білімі субъект факторына ерекше мән беріп, коммуникативті актідегі сөйлеушінің тілдік бірліктерді ұтымды қолдану мәселесін жиі сөз ете бастады. Субъект мәселесіне қатысты тұлғаның эмоционалды жай - күйіне, ерігіне байланысты ұғымдарды таңбалауды жүзеге асыратын одағай сөздер лингвистика ғылымында әлі де тұғырлы зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Әйтсе де мен оны зерттеме жұмысымда қазақ тіл біліміндегі одағай сөздердің табиғатын аша түсуге тырыстым.
Алғаш рет дербес сөз табы ретінде одағайлар Варонның латын грамматикасында қарастырылып, тіл білімінің тарихи даму кезеңінде одағайлардың грамматикалық табиғатына әр түрлі анықтамалар беріліп отырды. Мұндай анықтамаларды төмендегідей топтауға болады:
1. Одағайлар - құрамы жөнінен, сөздерді сөз таптарына бөлу мәселесінен тыс қарастырылған синтаксистік топ.
2. Одағайлар сөз таптары жүйесіне кіреді, бірақ сөйлемде синтаксистік байланысқа түспей оқшау тұрады.
3. Одағайлар сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөз қатарына жатады.
Қазақ тіл білімінде Ахмет Байтұрсынұлы: Қуаныш, реніш, күйініш, уайым, қайғы, жан күйзелгенде , тән рахат тапқанда шығатын дыбыстар, дауыстар, айтылатын сөздер, хайуандарға айтылатын сөздер, жанды, жансыз заттардың дыбысын, дауысын еліктеп айтатын сөздер, дауыстар, шақырулар бәрі одағай сөз тобына кіреді, - деп одағайлардың мағыналарын кең ауқымда алып, олардың қатарына дыбыстық еліктеуіш (мысалы, тарс- тұрс) сөздерді де қарастырғанын аңғарамыз.
Мен өз жұмысымда одағайларды бастапқы табиғатынан таратып, ғалымдар арасындағы өзіндік ой - пікірлер мен көзқарастарға назар аудардым.
Одағай сөздердің күнделікті өмірдегі , яғни, ауызекі тілдегі қолданысын дереккөздерге сүйене отырып тұжырым жасадым.
Қазақ тіл білімінде одағай сөздер сөз тобына жатқызылып, сөйлемнің оқшау бөліктері ретінде қарастырылып жүргенін ескере отырып, тақырыпқа нақтылы кіріспес бұрын сөз таптарының шығу тарихына және жекелеме оқшау сөздерге біршама аздап тоқталғанды жөн көріп отырмын.
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи даму барысында оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөздердің топтары сараланып, сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы категориялы мағынаға ие болады.
Сөздерді тапқа (топқа) бөлу тіл білімінің өз алдына дербес ғылым болып қалыптасуынан көп бұрын, біздің заманымыздан бұрынғы 4 - 5 ғасырлардан басталады.
Қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлудің алғашқы сатысын салған түрколог - Николай Иванович Ильминский болды.
Морфологияны сөз ететін қазақ тілінде жазылған алғашқы оқулық 20- жылдардың алғашқы жартысында дүниеге келді.
Одағай сөздер еліктеуіш, лептеуіш деп екі түрге бөлінген. Бұл оқулықта сөздерді тапқа бөлуде олардың мағынасына сүйенген. Үстеу, демеу, жалғаулықтарды шылау сөздердің құрамына енгізгенімен, ол үшеуін үш түрлі сөз табы деп есептейді де, қазақ тілінде тоғыз түрлі сөз табы бар дегенді айтады. Оқулықтарда сөздерді, тұлғалық белгілеріне қарай , түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқылар, қосымшалар деп бес түрге бөлген.
Тек морфология ғана емес , қазақ тіл білімінің басқа салалары терминдерінің басым көпшілігі (орыс тілі лингвистикалық терминдерінен калька түрінде алына тұрса да) осы 20 - жылдар ішінде жарық көрген оқулықтардан басталады.
Сөздерді әр түрлі лексикалық - грамматикалық топтарға бөлу, олай бөлуде басшылыққа алынатын принциптер Қ. Жұбанов назарынан да тыс қалған жоқ.
Сөздерді тапқа бөлуде профессор Қ. Жұбанов та алдымен оларды түбір тап, шылау тап одағай тап деп үш түрге бөледі де, басқаларын осы үшеуінен таратады. Мұндағы өзгешелік, негізінде, терминдік жағында. Сонау көне заманнан бері қарай үшеуінің бірі ретінде аталып келген есім деген атау орнына автор түбір тап дегенді алған да, есімді одан бөліп шығарған. Бірақ автордың қолданған бұл термині ғылымда орнықпады.
Оқулық шеңберіне шығып, сөздер табы категориясын ғылыми грамматика аумағында қарау талабы елуінші жылдарда жүзеге асты.
Соның алғашқы қадамы ретінде 1954 жылы Қазіргі қазақ тілі атты коллективтік еңбек жарияланды. Осы еңбектен бастап, бұрынғы сегіз сөз табы үстіне тоғызыншы болып, еліктеуіш сөздер қосылды да, сөз табының саны тоғызға жеткізілді. Еліктеуіш сөздер бұған дейінгі еңбектерде еліктеу одағайы деген атпен одағай сөздер тобына қаралатын. Бұл еңбектің және содан бері жарияланып келе жатқан морфологиялық зерттеулердің бұрынғылардан, яғни жоғарыда сөз болған еңбектерден өзгешеліктері - мәселелерді кеңірек қойып, терең де жан - жақты баяндауларында.
Енді оқшауланған сөздер тобына біраз тоқтала кетсем.
Тілді қолданушы жеке субъекті болғандықтан, ол объективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субъективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды- экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде бейнелеуіш амалдар жүйесінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Сөйлемнің оқшау бөліктері, соның ішінде одағайлар сөйлемде белгілі бір мүше қызметін атқармағанымен, сөйлем жеткізілетін ойды дәлелдеуде , әсерлеуде, түсіндіруде, сөйлеушінің ой - ретін, айтылатын ақпараттың кімнің тарапынан екендігін, әр түрлі эмоционалды - экспрессивті сезімдерін білдіруде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І. Оқшау сөздердің ерекшеліктері мен атқаратын қызметтері
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ..
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Курстық жұмыстың мақсаты -қазақ тіліндегі оқшау сөздердің функционалдық стильдердегі қызметінің деңгейін ашып көрсету, оқшау сөз, сөйлемдердің негізгі сөйлемге қатысы, атқаратын қызметін анықтау болып табылады.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
* Функционалдық стилистика тұрғысынан оқшау сөздердің тілдік жүйедегі орнын және сөйлеудегі қызметін анықтау;
* Көркем әдебиеттегі оқшау сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктерді айқындау;
* Оқшау сөздердің ауызекі сөйлеу стиліндегі стильдік қызметінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
* Публицистикалық стильдегі оқшау сөздер қызметінің деңгейін анықтау;
* Ғылыми стильдің өзіндік ерекшелігіне байланысты ондағы оқшау сөздер қызметінің аясын айқындау;
* Ресми іс қағаздар стилінде оқшау сөздердің қолданылу себептерін нақтылау.
Тақырыптың өзектілігі. Тілді қолданушы жеке субьекті болғандықтан, ол обьективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субьективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және бейнелеуіш амалдар жүйесінде оқшау сөздердің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
І.КІРІСПЕ
1.1.Оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы
Тілді қолданушы жеке субьекті болғандықтан, ол обьективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субьективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды-экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде және бейнелеуіш амалдар жүйесінде оқшау сөздердің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Қазақ тіл білімінде оқшау сөздердің морфологиялық құрылымы, синтаксистік сипаты сияқты грамматикалық табиғаты осындай және басқа да мәселелерді қарастырған қазақ тіл біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, І.Кеңесбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Томанов, А.Ысқақов, К.Аханов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Б.Хасанов, Р.Әміров, Б.Шалабаев, Н.Уәлиев, М.Бимағамбетов, Н.Егіншібаева, Л.Дүйсембекова, Г.Садырова т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздемесі ретінде алынды. Осы еңбектер негізінде жазылған бұл жұмыстың зерттелу өзектілігі оқшау сөздердің тіл ғылымында әзірше тың жатқан немесе түбегейлі зерттелмеген, әлі де толықтыра, айқындай түсуді қажет ететін проблемаларының бірі - олардың (оқшау сөздердің) стильдердегі қолданысына, өзіндік ерекшеліктеріне арналғандығында болып отыр. Оқшау сөздер қай тілде болса да жиі қолданылып, сөйлеуде коммуникацияны "жанды" ете түседі, әр түрлі эмоционалды-экспрессивті реңктер үстеуде қызмет атқарады және олардың қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болады. Сондықтан оның стильдік қызметін зерттеу стилистиканың жалпы проблемаларын шешуге де көмектеседі. Оқшау сөздерді стильдік жағынан зерттеу арқылы басқа да тілдік бірліктердің, сөз таптарының да функционалды стильдердегі қызметінің сырын аша түсуге мүмкіндік туады. Тілдік құралдардың, оның ішінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қолданылуының жалпы сырын ашу жалпы тіл мәдениетін жетілдіруге де септігін тигізеді. Зерттеу жұмысында оқшау сөздердің сөйлеудегі қызметінің экстралингвитикалық факторларға байланысты, оның ішінде антропоцентристік бағытта қарастырылып, адам факторымен, ұлт менталитетімен, тілді тұтынушылардың психологиялық ерекшеліктерімен байланыстылығын көрсетілуін де жұмыстың қазақ тіл білімінде өзекті мәселелердің біріне арналғандығы деп көрсетуге болады.
Қазақ тіліндегі оқшау сөздердің стильдердегі қызметін анықтау, біріншіден, сөз таптарының стильдік қызметін талдап-тануға көп көмегін тигізеді, екіншіден, оқшау сөздердің айтушының сан түрлі субьективтік көзқарастарын, сезімдерін жеткізудегі бар мүмкіншіліктерін аша түседі.
І. Оқшау сөздер
1.1 Сөйлемдегі оқшау сөздердің тілдік сипаты
Оқшау сөздер - сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түспей, дауыс ырғағы арқылы ерекшеленетін сөздер мен сөз тіркестері.[[1]] Оқшау сөздер сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, сөйлемде ойды нақтылай түсіп, басқа сөздермен мағыналық қарым-қатынаста болады. Өзге мүшелерменқабыса, матаса, меңгеріле, қиыса байланыспай, оқшауланып тұрады. Оқшау сөздердің мағыналық белгілері оқиға желісінің кімге, неге арналғандығын (-Балақай, сурет сала білесің бе?), айтушының оған деген көзқарасын (-Меніңше, бүгін Алматыда жаңбыр жауады), көңіл-күй, сезім толқынысын (-Апыр-ай, сөзің сүйектен өтті-ау!) білдіру мақсатында қолданылады. Оқшау сөздер мағыналық белгілері мен жасалу жолдарына қарай одағай, қаратпа, қыстырма сөздерге жіктеледі.
1. Белгілі бір сөйлемнің синтаксистік құрылымына жанаспай, оқшау тұратын қаратпа, қыстырма, одағай сөздер.
2. Фельетон терминінің қызметін атқарған және сол жанрдағы шығармаларды танушы тарихият қолданыс (историзм).
Оқшау сөздер сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтіндігі себепті олардан үтір немесе леп, сұрау белгілерімен дараланып тұрады.
Оқшау сөздер - сөйлем құрамындағы басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтін сөздер мен сөздер тіркесі. Оқшау сөздер сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді дегенде оның (оқшау сөздердің) сөйлем құрамындағы өзге сөздермен не қабыса, не матаса, не меңгеріле, не қиыса байланыспайтындығы ескеріледі. Сондықтан да олар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, сөйлемдегі өзге мүшелерден оқшауланып тұрады. Оқшау сөздер арқылы сөйлемнің мағынасы нақтыланады, автордың көзқарасы аңғарылады.
* Мысалы: Бүгін Алматыда жаңбыр жауады. Меніңше, бүгін Алматыда жаңбыр жауады.
Бірінші сөйлемде бүгін Алматыда жаңбырдың жауатындағы үзілді- кесілді, нақты айтылса, екінші сөйлемде олай емес, ой топшылау, долбарлау ретінде беріліп тұр. Ондай мағынаны беріп тұрған, меніңше деген қыстырма сөз. Оқшау сөздерге қаратпа, қыстырма, одағай сөздер жатады.
1. Сөйлеуші тыңдаушының назарын өзіне аудару үшін қаратпа сөздерді қолданады. Кейде сөйлеушінің қарата айтып отырғаны адам болмай, жансыз заттар да болып келеді, бұл - көбінесе көркем әдебиетте кездесетін құбылыс. Мысалы, Тыңда, дала, Жамбылды! Тыңда, Қастек, Қаскелең, сөйлесін кәрі бауырың (Жамбыл).
2. Қыстырмалар күмәнділікті, сенетіндікті, өкінішті, ренішті, сондай-ақ ойдың кімнің тарапынан екендігін білдіру үшін қолданылады. Қыстырмалар жеке дербес сөздер ыңғайында да, сөз тіркесі ыңғайында да, тіпті сөйлем ыңғайында да кездеседі. Мысалы, Өзің білесің, мен қазақ баласына жалынып жорғалап көргем жоқ-ты (М. Ә.)
3. Одағайлар кісінің сезімін, көңіл-күйін білдіру қажет болғанда қолданылады. Мысалы, Япырай, ғажап екен бұнысы! - деді Балқаш. Уа, Қалиса жеңгей, аманбысың!
Абай туындыларында оқшау сөздер көптеп кездеседі. Мысалы, Аяғынды аңдап бас, ей, Жақсылық! - дегендегі жол ортасында оқшау тұрған ей қаратпа сөз. Сол сияқты:
Хожа Хафиз - бу Һәммәси
Мәдәт бер, иә, шағири фурияд!
деген жолдардағы иә оқшау тұрған қыстырма сөз. Осылар тәрізді: Жә, жә! Оған мен-ақ ұятты болайын!, немесеОй, тәңірі-ай, қойшы әрі, кімнен кім артық дейсің? деген сөйлемдердегі жә, жә!, ой, тәңірі-ай! оқшау тұрған одағай сөздер, ал, қойшы әрі! - тіркесі қыстырма сөз ретінде оқшауланып тұр.
Абай туындылары ішінде арнайы фельетон түрінде жазылған шығарма жоқ. Бірақ фельетон жанрымен сарындас келетін сыншыл сықақтары, арнау өлеңдері, басқа тілден аударған мысал мысқылдары аз емес. Мысалы, ақынның Уағалайкүмүссәләм деген шағын өлеңі өткір сынымен, әлеуметтік кеселге айналған тоғышарлықты аяусыз туйрейтін, ащы мысқылымен, терең ойымен, бас-аяғының жинақылығымен оқшау сөздерді пайдаланудың тамаша үлгісі болып табылады. Сондай-ақ Абайдың Көжекбайға, Көкбайға, Абралыға, Шәріпке, Қара қатынға, Разаққа, Қатыны мен Масақбайға шығарған арнау өлеңдерінен, Мәз болады болысың, Сабырсыз, арсыз, еріншек, Болыс болдым мінеки, Бестегім құтылдың ба Көтібақтан сияқты сатиралық шығармалары мен И. А. Крыловтан аударған бір топ мысалдарынан оқшау сөздердің көптеген үлгілерін табуға болады.
1.2.Жай сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары
Тілдің, категориялардың басқа түрлері сияқты жай сөйлемдердің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар. Ғалымдардың пікірінше тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланысты. Ойлаусыз тіл, тілсіз ойлау болмайды. Ой атаулының қандайы болса да тіл арқылы тілдік материалдар арқылы өмір сүріп, басқаларға біліне алады. Сондықтан да тіл - ойдың тікелей шындығы, ой шындығы тек тіл арқылы ғана көріне алады дейміз.
Тілдік категориялар ішінде ойды білдіретін бірден-бір көрсеткіш - сөйлем. Сөйлемге біршама аяқталған ойды білдіреді деп, анықтама беретініміздің себебі де сол. Сөйлем мен ой - бірі форма, екіншісі, соның мазмұны ретінде өз ара тығыз байланыста, берік бірлікте болатын категориялар. Бұл екеуі де - қоғамның өмір сүрген уақыты бойына болып келе жатқан және сол қоғамның материалдық, идеялық дамуына, соның қажетіне қарай бірте-бірте дамып отыратын қоғамдық құбылыс. Сөйлем ойдың формасы, ой сөйлемнің мазмұны болғандықтан, бұл екеуінің қалыптасу, даму тарихын да бірлікте қарау қажет. Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі ойдың көрсеткіші болып жай сөйлемдердің қызмет атқарғаны белгілі.
Құрмалас сөйлемнің пайда болуына да жай сөйлемдер негіз болатыны анық. Жай сөйлем адамның ой өрісінің, дүние тануының кеңейіп, күрделі ойлардың туып дамуына байланысты, сол ойдың көрсеткіші ретінде қалыптасып дамыған. Тіл дамуының қазіргі дәуірінде, тілдерде, солардың ішінде қазақ тілінде де, жай сөйлемнің неше алуан түрлері кездеседі. Бірақ солардың бәрі бірдей белгілі бір уақыт ішінде, бірден пайда бола қалмаған. Олар тілдің өзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілген. Осындай адам ойын тасымалдаушы құрал болып табылатын жай сөйлемдерді, олардың құрылымдық модельдерін зерттеу бүгінгі таңда маңызды.
Қазақ тілінде сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары дегенде тіліміздегі қаратпа, қыстырма, одағай сөздердің жасалу жолдары туралы сөз болады.
Қазақ тілінде қаратпақызметінде көбінесе кісінің аты-жөні, туыстық немесе қоғамдық қатынаста қолданылатын жалқы есімдер атау септігінде немесе көптік, тәуелдік жалғауларымен келіп қолданылады. Көркем әдебиетте жансыз зат есімдер жанды заттың баламасы ретінде субстантивтенген басқа сөз таптары да қолданылып, олар құрылымы жағынан жалаң , күрделі, жайылма болып келеді. Біреуге жылы лебіз білдіру
үшін немесе жасы кішіге айтылатын сөздер қазақ тілінде қозым, қалқам, сәулем т.б. сөздер І жақ тәуелдік жалғауымен қолданылады.
Үлкенге құрмет көрсету үшін қазақ тілінде жалқы есімдерге -еке, -ке, -қа тұлғаларын тіркестіріп білдіруге болады. Қазақ тілінде кішіге ізет ретінде қолданылатын -ш,-қан, -тай, -жан жұрнақты сөздер арқылы беріледі. Қазақ тілінде әдеп, ізеттілік үшін әлеуметтік мәнде қолданылатын сөздер -й жұрнағымен беріледі.
Қыстырмалардың қызметінде көбінесе модаль сөздер мен модальдік мағынадағы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жұмсалады. Қыстырмалардың ерекшелігі: ІІІ жақ тәуелдік жалғаулы модаль сөздер жұмсалады; тәуелді септеудегі жатыс жалғауымен тұлғаланады; -са, -ше тұлғалы қыстырмалар арқылы беріледі.
Қазақ тілінде ойдың кімнен, қайдан екендігін білдіру үшін -ше тұлғалары жұмсалады. Қазақ тілінде кірме қыстырмалар да кездеседі. Жай сөйлем құрамында оның мүшелерімен байланысатын, яғни олармен тіркес құрап грамматикалық байланысқа, бағыныштылыққа түспейтін, тек олармен мағыналық қатынаста ғана тұратын сөздер мен конструкциялар да болады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмайды, сөйлем арқылы айтылатын ойды әр жақты толықтап, әр түрлі мағына-мәндерін ашып, дәлдеу қызметін атқарады. Сондықтан олар сөйлемдегі басқа сөздерден оқшауланып, өздеріне тән ерекше интонациямен айтылады. Осыған байланысты оларды оқшау сөздер деп атайды.
Оқшау сөздер мағыналары мен грамматикалық белгілеріне қарай қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөз деп үш түрге бөлінеді.
Қаратпа сөз - сөйлем мүшесі болып есептелмейтін оқшау сөздердің бірі. Сөйлем арқылы біреуге арнай айтылатын ойдың, хабардың кімге, неге арналғанын (адресатын) дәлдеп білдіру үшін жұмсалатын сөз не сөз тіркестері қаратпа сөз деп аталады. Кел, балалар, оқылық! Арылма, ӛлең, арылма.Домбырам, күйден жаңылма. Қаратпа сөз өзі тұрған сөйлемнің мазмұнына белгілі мағыналық байланыста болады да, бірақ сол сөйлемдегі басқа сөздердің ешқайсысымен синтаксистік байланысқа түспейді. Мысалы: Ой,Бәтес мұның не? Естіп тұрсын ба, Сұлтеке мына баланың сӛзің? Ӛзің біл, балам. Бұл сөйлемдердегі Бәтес, Сұлтеке, балам дегендер қаратпа сөздер. Олар сөйлемдегі басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түспей, сол себепті интонайия жағынан да басқа сөздермен жекеленіп, оқшау айтылып тұр. Бұл сөздердің сөйлемде атқарып тұрған қызметі - айтылған ойдың кімге, неге арналғанын, бағытталғанын көрсету ғана.
Қаратпа сөз қызметінде көбінесе жалқы есімдер, туыстық қатынасты білдіретін зат есімдер және кейбір эмоциональді мәнді есім сөздер жұмсалады. Олар көптік, тәуелдік жалғауларында атау септігінде де келе береді: Элиза, мықты едің ғой.Шыда! Саржан аға, мен сізді бір кӛрсем де, ұмытқан жоқпын.О не дегенің, қарағым-ау! Апа, мен ауылға қайтпаймын. Айналайын, жиен- ай, тура қарашы, құлыным.
Сөйлемде қаратпа сөз атау тұлғасында тұрады. Қаратпа сөзді атау тұлғалы бастауыштан ажырататын мынадай белгілер бар:
- Қаратпа сөз атау тұлғалы болғанымен, оның сұрағына жауап бермейді.
- Сол сөйлемдегі бірде-бір мүшемен грамматикалық байланысқа түспейді.
- Сөйлемдегі басқа сөздерден интонация арқылы оқшауланып айтылады. Мысалы: Назыкеш, біздің қосты артқан түйені алып қалшы, қалқам (Назыкеш,қалқам сӛздері - қаратпа). Ал сӛйлемнің бастауышы-сен. Назыкеш Жабайдың аузына шалап тосты. (Назыкеш - сӛйлемнің бастауышы).
Қаратпа сөз әсіресе лепті, бұйрықты, сұраулы сөйлемдерде жиі қолданылады және осындай қаратпалы сөйлемдерде бастауыш көбінесе айтылмайды. Қаратпа сөз негізінде зат есімдерден болады.
Кісінің аты-жөні болатын сөздер мен соның орнына қолданылатын басқа жалпы атаулар, жануарлар аты, ал поэзияда жансыз деректі, дерексіз ұғымдарды білдіретін есімдер де қаратпа сөз болып қолданылады. Мысалы: Қарағым-ай, тұршы тезірек. Қорықпа, бейшара! Күнім-ау, не істегелі жүр едің? Кәне,бәле, әкел қолыңды!
Ӛзгеге кӛңілім тоярсың.
Уа, туған жер, аша бер құшағыңды! Уа, дүние-ай, қанат бітіп, құс боп ұшсам.
Қаратпалар сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да келе береді. Бірақ олар сөйлемнің қай жерінде тұрса да сөйлемдегі сөздермен байланысқа түспей (салалас, сабақтас), өз позициясын оңашалағыш және грамматикалық дербестігін сақтайды да сөйлем мүшесі бола алмайды. Көтеріңкі әуенмен айтылғанда көбінесе одағайлар қосылады: О, жарқыным, әнің тамаша екен!
Қаратпалар кейде бағытты атап қана қоймай, айтылар ойдың алуан түрлі қорқу, жеку, қуаныш, сыйлау т.б. мағыналық қырларын көрсетеді. Яғни, ойға экспрессивті- эмоциональды мағына үстейді: Қарағым-ай, сен бе едің?! - деді Күңше. Мұндай мағыналық қырларды беруде интонация ерекше рөл атқарады. Қаратпа сөздердің стильдік қызметін ашып, айқындайтын амал ретінде жұмсалады.
Қаратпалар диалогта, шешендік сөзде, үндеулерде, көркем әдебиетте, әсіресе, поэзияда өте мол қолданылады. Нақтылық мағына беру үшін іс қағаздарында да жиі кездеседі. Қаратпа сөз жеке бір сөзден де, сөз тіркесінен де болады және бірыңғай боп та келе алады. Мысалы, Иә, сәлем қайда, Бүркіт? Сақтаған, Нұрбек, сендер ӛз үйлеріне баратын шығарсыңдар? Күрең ат, жабырқама, арқаң босар.
Қаратпалар құрылымы жағынан дара және күрделі болады. Бір сөзден болғандары дара, бір немесе бірнеше сөз тіркесінен жасалғаны күрделі болады:Қымбатты достар, сӛзімді сіздерге арнаймын! Тыңда, - дала, Жамбылды.
Күрделі қаратпалар дараланған нақты ұғымды, дара қаратпалар тұтас жалпы ұғымды беруге ыңғайланған: Жолдастар, ертең клубта жиналыс болады. Аңсаған менің арманым, жеттім бе бүгін шегіне!
Қыстырма сөздер оқшау сөздің бір түрі. Сөйлемдегі басқа сөздермен, сөйлемнің жалпы мазмұнымен мағыналық байланыста ғана айтылатын, бірақ синтаксистік байланыста айтылмайтын оқшау сөздің түрін қыстырма сөз дейміз. Мысалы, Қайсардың Қазікені, сӛзсіз, қазақ. Сірә, екеуі де себеп болған тәрізді. Шынында, Ұлпанның таңданып келе жатқандары аз емес. Оның ойынша, оқығандар - тек бай баласы.
Қыстырма сөздер сөйлемдегі сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, олардан интонация арқылы жіктеліп, бөлектеніп тұрады. Сондықтан сөйлем мүшесі бола алмайды. Тек айтылған ойға айтушының жалпы көзқарасын, хабардың шығу орнын көрсетіп, модальдық, эмоциялық, экспрессивті мағыналарды береді. Қыстырма сөз қызметінде сөздер мен сөз тіркестері ғана емес, сөйлемдер де жұмсалады. Бірақ сөздер мен сөз тіркестерінен құрылымы жағынан өзгеше болғаны болмаса, функциялық жағынан бірдей. Олар сөйлемдегі бір мүшеге не жалпы сөйлем мазмұнына қатысты болады: Шіркін, ақын болсаң осындай бол! Кім біледі, бір күндерде сол ӛнерінің керегі де болар.
Қыстырмалар айтылған ойға алуан түрлі көзқарасты білдірумен қабат, модальдық, эмоциялық мағынасы және экспрессивті белгіні де көрсетеді: Әрине, оның айтқаны дұрыс. Қыстырма сөз қызметінде модаль не модальдық мағынасы бар сөздер, сөйлемдер жұмсалады. Қыстырма сөйлемдер сөйлеу және кітаби стильдерде өте кең қолданылады.
Көркем әдебиетте кейіпкерлердің сөйлеу мәнерін сипаттайтын бейнелеу амалының бірі болып саналады. Сөйлеуші я жазушы өз сөзінің ішінде қыстырма сөзді орынсыз көп қолданбағаны жөн. Айтайын деген ойдың түсінікті, айқын, тұжырымды болуына көмегі болатын жағдайларда орнымен қолдану керек. Қыстырманы өте көп, ретсіз қолдану әдеби тілдің сөйлеу нормасын бұзады.
Ғылыми іс қағаздары тіліне көбінесе қыстырма сөздер мен сөз тіркестері тән. Олар қорытындылау, жинақтау, нәтиже сияқтыларды бөліп көрсетіп, сөйлем бөлшектірінің арасындағы қатынастың логикалық байланысын білдіреді. Сөйлемдегі кейбір сөздерге терминологиялық түсінік, комментарий, риторикалық сұрау, автордың ремаркасы т.б. көрсетеді. Кейде іс-әрекеттің болған орны мен мезгілін де білдіріп, мән-жағдайды айқындайды. Ойға әр түрлі, толып жатқан мағыналар үстейтін болғандықтан, соған сай стильдік қызметі де кең.
Қыстырма сөздер мынадай негізгі мағыналарда қолданылады:
- сөйлеушінің әр түрлі көңіл күйін білдіреді;
- айтылған ойға сенім, жорамал, күдік, болжау мәндерін қосады
- ойдың айтылу тәртібін жүйе, ретін білдіру, топшылау, қорыту мәнінде жұмсалады;
- айтылған ойға сөйлеушінің өзінің я басқа біреудің көзқарасын, кімнің пікірі екенін қоса білдіру үшін жұмсалады;
- айтылған ойлардың өзара байланысын, жалғас ретін білдіреді.
Адамның көңіл күйін, сезімдерін эмоциональды бояулы етіп беретін ерекше интонациямен айтылып, сөйлем мүшелерімен байланыспай, оқшау тұратын сөздер одағайлар деп аталады.
Одағайлардың дербес грамматикалық тұлғалары болмайды. Белгілі сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмай, сөйлемдегі ойға жалпы қатысты болады. Бұлар кейде жеке сөйлем ретінде не сөйлем құрамындағы оқшау сөз ретінде қолданылады: Әттегене-ай! Алақай! Бәлі! Бәлі!- Қап! Айымторыны неге ерте келмедің екен?
Одағайлардың мағыналары алуан түрлі: қорқыныш, өкініш, шаттану, қынжылу, таңдану, риза болу, жекіру т.б. Осы мағыналарына сай олардың стильдік қолданылу реңктері де түрліше болады. Бұлар көбінесе диалогты сөйлемдерде жұмсалады, лепті, бұйрықты сөйлемдерде көп кездеседі. Онда олардың мән-мағынасын ашып, көңіл күйінің әр жақты қырларын айқындап тұрады: - Ой, байғұс бала-ай! Қарғадай баламды тағы шырылдатты-ау қан ішер Майбасар! - Әттең, осылардың бәрі біздің ауылда ӛсетін болса!
Одағайлар ойға эмоциональды- экспрессивті мән берудің амал-тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады. Бұлардың көбінесе стильдік мәнінің көрінетін жерлері- ауызекі сөйлеу тілінде, көркем әдебиетте, әсіресе диалогтарда.
Одағайлар кейбір көмекші етістіктермен тіркесіп, күрделі мүшенің құрамына енеді. Заттанып, қосымшалар қабылдап, сөйлемнің мүшесі бола алады: Ешкіммен ӛмір бойы ай-шай деспеген соны кісі болады.
Одағайлар эмоциялық құбылмалылыққа, интонацияға өте бай. Олар (көп мағыналары) бірде созылыңқы, бірде баяу, бірде тез, жылдам айтылады. Бұл олардың мағынасын күшейту, айқындау мақсатында жұмсалады, стильдік қызметін ашады. Публицистік, ғылыми стильде жазылған шығармаларда одағайлар сирек кездеседі.
Сөйлемдегі оқшау сөздер сөйлемге қосымша семантикалық жүк үстейтіндіктен, тілдің функционалдық жағымен тығыз қарым-қатынаста болады. Бұл дегенімізоның норма ретінде қалыптасуының және тіл бірліктерінің дифференциалануы мен идентификациялануының алғы шарты болып табылады.
1.3.Оқшау сөздердің тыныс белгілері мен өзіндік ерекшеліктері
Сөйлем құрамында тұрғанымен, сөйлем мүшесі болмайтын сөздер де кездеседі. Бірақ бұл сөздер сөйлемге әр түрлі мағына үстейді. Сондықтан да сөйлем құрамында айтылса да, оның мүшелерімен байланысқа түспейтін сөздерді оқшау сөздер дейміз.Оқшау сөздер жай сөйлем құрамында да, құрмалас сөйлемнің құрамында да кездеседі.Оқшау сөздер сөйлем мен сөз тіркесінің құрамына еніп, олардың мағынасын дәлелдеуге қатысқанымен, сөйлемдегі басқа сөздерге ешқандай қатысы болмайды.Сондықтан , сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалмай, сөйлемдегі басқа мүшелерден интонациямен оқшауланып айтылады .
Сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейтін, тек айтылған ойға қатысы бар сөз тобы оқшау сөздер деп аталады.
Олар сөйлем атаулыға тигізетін мағыналық әсеріне және қандай сөздерден жасалуына қарай үшке бөлінеді.
Оқшау сөздер
Қаратпа
Қыстырма
Одағай
І . Қаратпа сөздер. Сөйлеуші біреудің назарын аудару үшін, оның атын атайды немесе үлкен-кішілігіне , лауазым-атағына лайық сөздерді қолданады. Қаратпа сөз көбінесе кісі есімімен , адамға қатысты сөзден болады. Ал поэзияда тек адамға ғана емес, жан-жануарға да, табиғаттағы жансыз заттарға да қаратылып айтылуы мүмкін.Қаратпа сөз сөз тіркесі түрінде де, бірнеше сөздің бірыңғайласуы арқылы да беріледі. М-лы:
Ау, қызғыш құс , қызғыш құс,
Қанатың қатты , мойның бос (Махамбет)
Мұхит, орман, жел, дауыл,
үніңді қос
Әншіл, азат, бақытты адамдарға (Ә. Т.)
Тыңда , дала, Жамбылды! (Ж.Ж)
Кел, балалар, оқылық! (Ы.А.)
Ой-бу, балам-ай, теледидардың алдында ұйықтап қалыпсың ғой!
Ал, бауырлар, көріскенше сау болыңдар.
Айналайын, мені көшеден өткізші.
Сөйлеуші біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданатын оқшау сөздерді қаратпа сөздер дейміз.
Қаратпа сөздің тыныс белгілері:
1.Қаратпа сөз сөйлем басында тұрса , одан кейін үтір қойылады. Ал қаратпа сөз көтеріңкі дауыспен айтылса , соңынан леп белгісі қойылады.
М-лы: Абай, сен осы ақынсың-ау! (М.Ә)
Ой, әке-ай! Алысқа барып келдім. Барлық істі тындырдым.(Б.)
2. Қаратпа сөз сөйлемнің ортасында келсе,қаратпа сөздің екі жағынан үтір қойылады.
М-лы: Ұялма, қалқам, бір сайра, біз де алалық үлгіні. ( Крылов- Абай)
3. Қаратпа сөз сөйлем соңында келсе, алдынан үтір қойылады.
М-лы: Көріскенше қош болыңдар , бауырлар.
ІІ. Қыстырма сөздер.
Сөйлемде айтылған ойға , оның айтылу тәсіліне айтушының көзқарасын білдіретін оқшау сөзді қыстырма сөз дейміз.
Қыстырма сөз сөйлемдегі басқа сөздермен байланыспай, сөйлем мүшесі болмай, оқшау тұрады, ерекше интонациямен айтылады.
Мағынасына қарай қыстырма сөздер бірнеше топқа бөлінеді
Қыстырма сөздердің мағыналық топтары
Мағынасына қарай мысалдар
1. Ой тәртібі Біріншіден,екіншіден, алдымен, қорыта айтқанда
2. Қуаныш, аяушылық ,өкініш Өкінішке орай, бақытына қарай, амал қанша
3. Растау немесе теріске шығару Сөз жоқ, әлбетте,шынында,рас,бәсе
4. Ойдың кімнен шыққаны Меніңше, оның пікірінше
5. Күмәнді ой Сірә, мүмкін,бәлкім,кім біледі
Қыстырма сөздердің тыныс белгілері.
Қыстырма сөздер де қаратпа сөздер сияқты сөйлемнің басында келсе ,үтір оның соңынан қойылады, сөйлемнің ортасында келсе , екі жағынан, ал сөйлем соңында келсе, үтір алдынан қойылады.
Мысалы: Шіркін, сазгердің Аққу күйін тыңдағанда, нағыз аққудың үні естілгендей болады!
Ұлтуғанды Мұстафаның үйі , әсіресе, Сілеусін жақсы көреді.(С.М.)
Өзі осында келіп пе , сірә?
ІІІ. Одағай сөздер. Одағай сөздер өздігінен сөйлем мүшесі болмаса да, сөйлемде айтылған ойға сөйлеушінің түрліше көңіл- күйін ( қуану, таңдану, ренжу, өкіну) білдіреді.
Айтушының көңіл-күйін, әр түрлі эмоциясын білдіретін
оқшау сөздерді одағай сөздер дейміз.
Одағайда , біріншіден, лексикалық мағына болмайды. Екіншіден, сөйлемде одағайлар басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, оқшау айтылады. Сондықтан да одағай сөйлем мүшесі бола алмайды.
Жасалу жолына қарай одағай сөздер негізгі, туынды болып бөлінеді.
Негізгі одағайлар: Ой,ей, е, әй,о
Туынды одағайлар: Әттеген-ай (әйт деген ай) ,
Мәссаған (мә саған)
Одағай сөздер
Көңіл-күй шақыру жекіру
Қуану: алақайІ Бәрекелді!
Ренжу: қап ,әй, ей, ойбай
Өкіну: әттеген-ай,
Әттең
Таңдану:
Апырай, ах,ой,
япырым-ай,пәлі,
Па, шіркін, паһ,
Пай-пай Құрау-құрау! (жылқыға)
Ауқау-ауқау ! (сиырға)
Пұшайт-пұшайт! (қойға)
Көс-көс! (түйеге)
Шөре-шөре! (ешкіге)
Ит-құсты шақыру, қуумен байланысты одағайлар:
Кә-кә, пырс, айт,
Тәйт
тек
жә
кәні
Одағайлардың емлесі мен тыныс белгілері:
Одағайлар сөйлем басында да , аяғында да келе береді . Соған байланысты тыныс белгілері де өзгеріп отырады.Одағай сөйлем басында келсе, одан кейін үтір қойылады. М-лы: Япырым-ау, осы сізге түсер пайда бар ма? (М.Ә.)
Одағай сөйлем ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады.М-лы: Тұрсам, о тоба-ай, айнала көк шалғын!
Одағай сөйлем соңында келсе , оның алдынан үтір қойылады. М-лы: Мұны бастаған кім ә! Соны айтшы, бәсе!
Әдетте одағайлы сөйлемнің соңынан леп белгісі қойылады. Одағай ерекше көтеріңкі дауыспен айтылса, одағайдан кейін де леп белгісі қойылады. М-лы: Пай-пай! Қазақтың келіндері-ай!
Қайталанып айтылған одағайлар дефис арқылы жазылады..М-лы:
Құрау-құрау, Құр-құр, пай-пай.
Брейн- ринг ойынының сұрақтары.
Оқшау сөздерді қайталауға арналған сұрақтар:
1.Оқшау сөздер деген не?
2.Оқшау сөздер сөйлем мүшесі бола ала ма?
3.Қазақ тілінде оқшау сөздер нешеге бөлінеді?
4.Қаратпа сөз деген не?
5. Қаратпа сөздердің орын тәртібі, тыныс белгілері туралы айт.
6. Қыстырма сөз деген не?
7.Қыстырма сөздердің мағынасына қарай неше түрі бар?
8. Қыстырма сөздердің орын тәртібі, тыныс белгілері туралы айт.
9.Одағай сөздер деген не?
10. Одағай сөздер неше топқа бөлінеді?
11.Одағайдың сөйлемдегі орын тәртібі мен тыныс белгілерін айтып бер.
12. Негізгі одағайларға мысал келтір.
1.4.Одағай сөздерінің қазіргі кездегі қолдану аясы
Бүгінгі ғаламдастыру, жаһандандыру саясатының аясында әлемдік ғылымдардың даму көкжиегін жаңа бағыттармен кеңейту,қайсібір ғылым саласы болмасын , оны адами факторлармен, адами құндылықтармен бірлікте қарастыру - адамзат өркениеті мен замана керуенінің алға тартып отырған кезекті талабы.
Әлемдік қолданбалы және теориялық ғылымдардың ішіндегі негізгі қоғамдық, әлеуметтік коммуникацияның жетекші идеяларын жүзеге асыруды мақсат еткен тіл ғылымының қазіргі бағыт - бағдары ғасыр талабына жауап бере отырып, субъект - тіл- өркениет үштігінің аясындағы тың міндеттердің шешілуін көздейді. Соңғы жылдары тіл білімі субъект факторына ерекше мән беріп, коммуникативті актідегі сөйлеушінің тілдік бірліктерді ұтымды қолдану мәселесін жиі сөз ете бастады. Субъект мәселесіне қатысты тұлғаның эмоционалды жай - күйіне, ерігіне байланысты ұғымдарды таңбалауды жүзеге асыратын одағай сөздер лингвистика ғылымында әлі де тұғырлы зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Әйтсе де мен оны зерттеме жұмысымда қазақ тіл біліміндегі одағай сөздердің табиғатын аша түсуге тырыстым.
Алғаш рет дербес сөз табы ретінде одағайлар Варонның латын грамматикасында қарастырылып, тіл білімінің тарихи даму кезеңінде одағайлардың грамматикалық табиғатына әр түрлі анықтамалар беріліп отырды. Мұндай анықтамаларды төмендегідей топтауға болады:
1. Одағайлар - құрамы жөнінен, сөздерді сөз таптарына бөлу мәселесінен тыс қарастырылған синтаксистік топ.
2. Одағайлар сөз таптары жүйесіне кіреді, бірақ сөйлемде синтаксистік байланысқа түспей оқшау тұрады.
3. Одағайлар сөз таптары жүйесіндегі көмекші сөз қатарына жатады.
Қазақ тіл білімінде Ахмет Байтұрсынұлы: Қуаныш, реніш, күйініш, уайым, қайғы, жан күйзелгенде , тән рахат тапқанда шығатын дыбыстар, дауыстар, айтылатын сөздер, хайуандарға айтылатын сөздер, жанды, жансыз заттардың дыбысын, дауысын еліктеп айтатын сөздер, дауыстар, шақырулар бәрі одағай сөз тобына кіреді, - деп одағайлардың мағыналарын кең ауқымда алып, олардың қатарына дыбыстық еліктеуіш (мысалы, тарс- тұрс) сөздерді де қарастырғанын аңғарамыз.
Мен өз жұмысымда одағайларды бастапқы табиғатынан таратып, ғалымдар арасындағы өзіндік ой - пікірлер мен көзқарастарға назар аудардым.
Одағай сөздердің күнделікті өмірдегі , яғни, ауызекі тілдегі қолданысын дереккөздерге сүйене отырып тұжырым жасадым.
Қазақ тіл білімінде одағай сөздер сөз тобына жатқызылып, сөйлемнің оқшау бөліктері ретінде қарастырылып жүргенін ескере отырып, тақырыпқа нақтылы кіріспес бұрын сөз таптарының шығу тарихына және жекелеме оқшау сөздерге біршама аздап тоқталғанды жөн көріп отырмын.
Тілдің ғасырлар бойындағы тарихи даму барысында оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы өзгеріссіз қала алмайды. Сөздердің лексикалық табиғатында да, грамматикалық табиғатында да алуан түрлі өзгерістер болады, олар қолданылу ыңғайына, атқаратын қызметіне қарай сараланады, топтасады. Осылайша дамудың барысында сөздердің топтары сараланып, сөз таптары жасалады да, олардың әрқайсысы өзіндік жалпы категориялы мағынаға ие болады.
Сөздерді тапқа (топқа) бөлу тіл білімінің өз алдына дербес ғылым болып қалыптасуынан көп бұрын, біздің заманымыздан бұрынғы 4 - 5 ғасырлардан басталады.
Қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлудің алғашқы сатысын салған түрколог - Николай Иванович Ильминский болды.
Морфологияны сөз ететін қазақ тілінде жазылған алғашқы оқулық 20- жылдардың алғашқы жартысында дүниеге келді.
Одағай сөздер еліктеуіш, лептеуіш деп екі түрге бөлінген. Бұл оқулықта сөздерді тапқа бөлуде олардың мағынасына сүйенген. Үстеу, демеу, жалғаулықтарды шылау сөздердің құрамына енгізгенімен, ол үшеуін үш түрлі сөз табы деп есептейді де, қазақ тілінде тоғыз түрлі сөз табы бар дегенді айтады. Оқулықтарда сөздерді, тұлғалық белгілеріне қарай , түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқылар, қосымшалар деп бес түрге бөлген.
Тек морфология ғана емес , қазақ тіл білімінің басқа салалары терминдерінің басым көпшілігі (орыс тілі лингвистикалық терминдерінен калька түрінде алына тұрса да) осы 20 - жылдар ішінде жарық көрген оқулықтардан басталады.
Сөздерді әр түрлі лексикалық - грамматикалық топтарға бөлу, олай бөлуде басшылыққа алынатын принциптер Қ. Жұбанов назарынан да тыс қалған жоқ.
Сөздерді тапқа бөлуде профессор Қ. Жұбанов та алдымен оларды түбір тап, шылау тап одағай тап деп үш түрге бөледі де, басқаларын осы үшеуінен таратады. Мұндағы өзгешелік, негізінде, терминдік жағында. Сонау көне заманнан бері қарай үшеуінің бірі ретінде аталып келген есім деген атау орнына автор түбір тап дегенді алған да, есімді одан бөліп шығарған. Бірақ автордың қолданған бұл термині ғылымда орнықпады.
Оқулық шеңберіне шығып, сөздер табы категориясын ғылыми грамматика аумағында қарау талабы елуінші жылдарда жүзеге асты.
Соның алғашқы қадамы ретінде 1954 жылы Қазіргі қазақ тілі атты коллективтік еңбек жарияланды. Осы еңбектен бастап, бұрынғы сегіз сөз табы үстіне тоғызыншы болып, еліктеуіш сөздер қосылды да, сөз табының саны тоғызға жеткізілді. Еліктеуіш сөздер бұған дейінгі еңбектерде еліктеу одағайы деген атпен одағай сөздер тобына қаралатын. Бұл еңбектің және содан бері жарияланып келе жатқан морфологиялық зерттеулердің бұрынғылардан, яғни жоғарыда сөз болған еңбектерден өзгешеліктері - мәселелерді кеңірек қойып, терең де жан - жақты баяндауларында.
Енді оқшауланған сөздер тобына біраз тоқтала кетсем.
Тілді қолданушы жеке субъекті болғандықтан, ол объективтік түрдегі тілдік бірліктер арқылы субъективті көзқарасын, яғни тыңдаушыға немесе қоршаған ақиқат шындыққа деген эмоционалды- экспрессивті қатынасын білдіреді. Бұл әсерлілік, экспрессиялық пен бейнелілік тілде әр алуан амалмен жүзеге асырылып отырады. Сол амалдардың бірі ретінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің тілде әр түрлі стильдік қызметте жұмсалуын да атауға болады. Стильдік тәсіл ретінде бейнелеуіш амалдар жүйесінде сөйлемнің оқшау бөліктерінің қазақ тіліндегі, әсіресе, көркем әдебиетте атқаратын қызметі орасан зор.
Сөйлемнің оқшау бөліктері, соның ішінде одағайлар сөйлемде белгілі бір мүше қызметін атқармағанымен, сөйлем жеткізілетін ойды дәлелдеуде , әсерлеуде, түсіндіруде, сөйлеушінің ой - ретін, айтылатын ақпараттың кімнің тарапынан екендігін, әр түрлі эмоционалды - экспрессивті сезімдерін білдіруде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz