Delphi-де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 МӘЛІМЕТТЕР ҮЛГІЛЕРІ 6
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері 6
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері 10
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу 12
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері 18
1.5 Қатынастарды қалыптандыру 20
1.6 Қалыпты түрлер 24
2 БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРАЛ 31
2.1 Delphi . де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 31
2.2. Delphi.де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 35
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 39
2.4 TDBGrid компонентін қолдану 45
3 «ҚОНАҚ ҮЙ» ПРОГРАММАСЫН СИПАТТАУ 54
3.1 Программаның негізгі терезесі 54
3.2 Клиентпен жұмыс 54
3.3 Бөдмелер мен қызмет түрлерін өзгерту 56
3.4 Тұрып кеткен клиенттер туралы ақпарат 56
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ 4
1 МӘЛІМЕТТЕР ҮЛГІЛЕРІ 6
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері 6
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері 10
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу 12
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері 18
1.5 Қатынастарды қалыптандыру 20
1.6 Қалыпты түрлер 24
2 БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРАЛ 31
2.1 Delphi . де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 31
2.2. Delphi.де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 35
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 39
2.4 TDBGrid компонентін қолдану 45
3 «ҚОНАҚ ҮЙ» ПРОГРАММАСЫН СИПАТТАУ 54
3.1 Программаның негізгі терезесі 54
3.2 Клиентпен жұмыс 54
3.3 Бөдмелер мен қызмет түрлерін өзгерту 56
3.4 Тұрып кеткен клиенттер туралы ақпарат 56
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
КІРІСПЕ
Төрт арифметикалық амалдарлы автоматты түрде орындайтын бірінші машина XVII ғасырда пайда болды. 1623 жылы сандарды қосып не азайтып қана қоймай, оларды кейде көбейтіп және бөле алатындай машинаны өнертапқыш Вильгельм Шиккард жасап шығарды.
1642 жылы француздың философы және ғалымы Блез паскаль кеңсенің есептерін механикалық тұрғыдан есептеуге арналған арифмометр жасады.
1674 жылы немістің философы және математигі Готфрид Лейбниц Паскаль машинасының мүмкіндігін кеңейтті. Ол жасаған "Лейбництің тісті дөңгелегі" деп аталатын машинасы екілік санау жүйесінде көбейту, бөлу және түбір табу амалдарын орындайтын еді.
XIX ғасырда ағылшын математигі Ч.Бэббидж "Аналитикалық машина" деп аталатын программаланатын автоматты есептеу құрылғысының нұсқасын жасады. Программалар кодталып перфокарталарға түсірілді. Бұл әдісті Бэббидж тоқыма станоктарындағы амалдарды бақылауға алғаш пайдаланған француз өнертапқышы Ж.Жаккардтан алды.
Бэббидждің ойынша бұл командалар жұбын және мәліметтерден тұратын топтарын бірте-бірте енгізгенде автоматты түрде әр түрлі есептеулер орындауы тиіс еді. Картадағы тесіктердің орналасу тәртібін және карталардың келу ретін өзгертіп, есептеу ретін өзгертуге болатын еді (басқаруды шартты түрде беру идеясы!).
Жобаның меценаты (қамқоршысы) – белгілі ақын Джорж Байронның қызы графиня Ада Лавлейс (Ada Lovelace) осы "аналитикалық машинаның" программисті болды. Ондық жүйенің орнына екілік жүйені қолдану қажеттілігіне Бэббидждің көзін жеткізген сол Ада Лавлейс болды. Ол осы күнге дейін көкейтесті болып келетін программалаудың негізгі принциптерін жасады. Оның құрметіне 1979 жылы жасап шығарған алгоритмдік тіл Ada – деп аталды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Герман Холлерит перфокарталарды сұрыптауға және санауға арналған бірінші электромеханикалық машинаны жасап шығарды. Табулятор деп аталатын бұл машина реледен, санағыштан және сұрыптаушы жәшіктен тұрды. Бұл машина 1890 жылы Америкада тұрғындардың санағын өңдеуге қолданылды. Холлерит 1896 жылы әйгілі IBM фирмасының негізі болатын фирманы ашты.
Екінші дүниежүзілік соғыс есептеу құрылғыларын және оларды өндіру технологиясын жетілдіруге дем берді. 1944 жылы Говард Айкен IBM-нің бір топ зерттеушілері релелік логикалық элементтерге негізделген электрлік есептеуіш машинасын жасады.
Бұл дтпломдық жұмыстың мақсаты қонақ үй жұмысының процестерін жеңілдету болып табылады. Қонақ үйге келген клиенттердің барлық сервис түрімен қамтамассыз еті, тұрып кеткен клиенттер туралы ақпаратты сақтау және көптеген мүмкіндіктері бар бұл программа қонақ үй жұмысына керек программа екеніне толық сенімдімін.
Программа Delphi ортасында дайындалды. Мәліметтер қоры ретінде Paradox 7 программасын пайдаланылды.
Төрт арифметикалық амалдарлы автоматты түрде орындайтын бірінші машина XVII ғасырда пайда болды. 1623 жылы сандарды қосып не азайтып қана қоймай, оларды кейде көбейтіп және бөле алатындай машинаны өнертапқыш Вильгельм Шиккард жасап шығарды.
1642 жылы француздың философы және ғалымы Блез паскаль кеңсенің есептерін механикалық тұрғыдан есептеуге арналған арифмометр жасады.
1674 жылы немістің философы және математигі Готфрид Лейбниц Паскаль машинасының мүмкіндігін кеңейтті. Ол жасаған "Лейбництің тісті дөңгелегі" деп аталатын машинасы екілік санау жүйесінде көбейту, бөлу және түбір табу амалдарын орындайтын еді.
XIX ғасырда ағылшын математигі Ч.Бэббидж "Аналитикалық машина" деп аталатын программаланатын автоматты есептеу құрылғысының нұсқасын жасады. Программалар кодталып перфокарталарға түсірілді. Бұл әдісті Бэббидж тоқыма станоктарындағы амалдарды бақылауға алғаш пайдаланған француз өнертапқышы Ж.Жаккардтан алды.
Бэббидждің ойынша бұл командалар жұбын және мәліметтерден тұратын топтарын бірте-бірте енгізгенде автоматты түрде әр түрлі есептеулер орындауы тиіс еді. Картадағы тесіктердің орналасу тәртібін және карталардың келу ретін өзгертіп, есептеу ретін өзгертуге болатын еді (басқаруды шартты түрде беру идеясы!).
Жобаның меценаты (қамқоршысы) – белгілі ақын Джорж Байронның қызы графиня Ада Лавлейс (Ada Lovelace) осы "аналитикалық машинаның" программисті болды. Ондық жүйенің орнына екілік жүйені қолдану қажеттілігіне Бэббидждің көзін жеткізген сол Ада Лавлейс болды. Ол осы күнге дейін көкейтесті болып келетін программалаудың негізгі принциптерін жасады. Оның құрметіне 1979 жылы жасап шығарған алгоритмдік тіл Ada – деп аталды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Герман Холлерит перфокарталарды сұрыптауға және санауға арналған бірінші электромеханикалық машинаны жасап шығарды. Табулятор деп аталатын бұл машина реледен, санағыштан және сұрыптаушы жәшіктен тұрды. Бұл машина 1890 жылы Америкада тұрғындардың санағын өңдеуге қолданылды. Холлерит 1896 жылы әйгілі IBM фирмасының негізі болатын фирманы ашты.
Екінші дүниежүзілік соғыс есептеу құрылғыларын және оларды өндіру технологиясын жетілдіруге дем берді. 1944 жылы Говард Айкен IBM-нің бір топ зерттеушілері релелік логикалық элементтерге негізделген электрлік есептеуіш машинасын жасады.
Бұл дтпломдық жұмыстың мақсаты қонақ үй жұмысының процестерін жеңілдету болып табылады. Қонақ үйге келген клиенттердің барлық сервис түрімен қамтамассыз еті, тұрып кеткен клиенттер туралы ақпаратты сақтау және көптеген мүмкіндіктері бар бұл программа қонақ үй жұмысына керек программа екеніне толық сенімдімін.
Программа Delphi ортасында дайындалды. Мәліметтер қоры ретінде Paradox 7 программасын пайдаланылды.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Фаронов В.В., Шумаков П.В. Delpi5. Руководство разработчика базы данных – М.: «Нолидж», 2000г.
2. Баженова И.Ю. Delphi5. Самаучитель программиста – М.: КУДИЦ – ОБРАЗ,2000г.
3. Томас Коннолли, Каролин Бегг, Анна Страган. Базы данных: проектирование, реализация и сопровождение. Теория и практика, 2-е изд.: Пер. с англ.: Уч. пос: - М.: издательский дом «Вильямс», 2000г.
4. Александровский А.Д., Шубин В.В. Delphi для профессионалов. Опыт практического применения.-М.:ДМК, 2000г. (серия «для программистов»).
5. Вычислительные машины, системы и сети: Учебник/А.П. Пятибратов, С.Н.
Беляев, Г.М. Козырева и др.; Под ред. проф. А.П. Пятибратова. - М.:
Финансы и статистика, 1991. - 400 с.
6. Черняк Н.Г. и др. Архитектура вычислительных систем и сетей: Учеб.
пособие / Н.Г. Черняк, И.Н. Буравцева, Н.М. Пушкина. - 2-е изд.,
перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 1986. - 318 с.
7. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя, 2-е изд., перераб и доп. - М.:
Финансы и статистика, Компьютер Пресс, 1991. - 288 с.
8. Вычислительные машины, системы и сети: Учебник/А.П. Пятибратов, С.Н.
Беляев, Г.М. Козырева и др.; Под ред. проф. А.П. Пятибратова. - М.:
Финансы и статистика, 1991. - 400 с.
9. Овечкин Ю.А. Микроэлектроника: Учебник для техникумов. - М.: Радио и
связь, 1982 - 288 с.
10. Каган Б.М. Электронные вычислительные машины и системы: Учеб. Пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Энергоатомиздат, 1985. -
552 с.
11. Микропроцессоры: Учеб. Пособие В 5 кн./под ред. В.А. Шахнова. кн. 3
Организация микропроцессорных систем/ О.Е. Вершинин. - М.: Высш. шк.,
1988. - 144 с.
12. Бедрековский М.А., Кручинкин Н.С., Подолян В.А. Микропроцессоры. - М.:Радио и связь, 1981. - 72 с.
13. Григорьев «Микропроцессор i80486» БИНОМ Москва 1993
Гук «Аппаратные средства IBM PC» Питер Санкт-Петербург 1997
14. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль. - М.: Наука, 1988. - 320 с.
15. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начала программирования на языке Паскаль. - М.: Наука, 1987. - 112 с.
16. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных./Пер. с англ. М.: Мир, 1989. - 360 с.
17. Грогоно П. Программирование на языке Паскаль. - М.: Мир, 1982. - 382 с.
18. Дантеманн Дж., Мишел Дж., Тейлор Д. Программирование в среде Delphi: Пер. с англ. - Киев: НИПФ “ДиаСофтЛтд.”, 1995. - 608 с.
19. Епанешников А., Епанешников В. Программирование в среде Турбо Паскаль 7.0. - М.: ДИАЛОГ-МИФИ, 1993. - 288 с.
20. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя и описание языка: Пер. с англ. - М.: Финансы и статистика, 1982. - 151 с.
21. Матчо Дж., Фолкнер Д.Р. Delphi: Пер.с англ.- М.: БИНОМ, 1995. - 464 с.
22. Орлик С.В. Секреты Delphi на примерах: - М.: БИНОМ. - 316 с.
23. Перминов О.Н. Программирование на языке Паскаль. - М.: Радио и связь, 1988. - 224 с.
24. Пильшиков В.Н. Сборник упражнений по языку Паскаль: Учеб. пособие для вузов. - М.: Наука, 1989. - 160 с.
25. Прайс Д. Программирование на языке Паскаль: Практ. руководство. - М.: Мир, 1987. - 232 с.
26. Рубенкинг Н. Турбо Паскаль для Windows: В 2 т.; Пер. с англ. - М.: Мир, 1993. - 536 с.
27. Фаронов В.В. Турбо Паскаль. В 3-х книгах. Книга 1. Основы Турбо Паскаля. - М.: Учеб.-инж.центр МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК, 1992. - 304 с.
28. Фаронов В.В. Паскаль и Windows. - М.: Учеб.-инж.центр МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК, 1994. - 539 с.
29. Фаронов В.В. Практика Windows-программирования. М.: Информпечать, 1996. - 247 с.
30. Федоров А., Рогаткин Д. Borland Pascal в среде Windows. - Киев: Диалектика, 1993. - 656 с.
31. Форсайт Р. Паскаль для всех: Пер. с англ.- М.: Машиностроение, 1986. - 288 с.
1. Фаронов В.В., Шумаков П.В. Delpi5. Руководство разработчика базы данных – М.: «Нолидж», 2000г.
2. Баженова И.Ю. Delphi5. Самаучитель программиста – М.: КУДИЦ – ОБРАЗ,2000г.
3. Томас Коннолли, Каролин Бегг, Анна Страган. Базы данных: проектирование, реализация и сопровождение. Теория и практика, 2-е изд.: Пер. с англ.: Уч. пос: - М.: издательский дом «Вильямс», 2000г.
4. Александровский А.Д., Шубин В.В. Delphi для профессионалов. Опыт практического применения.-М.:ДМК, 2000г. (серия «для программистов»).
5. Вычислительные машины, системы и сети: Учебник/А.П. Пятибратов, С.Н.
Беляев, Г.М. Козырева и др.; Под ред. проф. А.П. Пятибратова. - М.:
Финансы и статистика, 1991. - 400 с.
6. Черняк Н.Г. и др. Архитектура вычислительных систем и сетей: Учеб.
пособие / Н.Г. Черняк, И.Н. Буравцева, Н.М. Пушкина. - 2-е изд.,
перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 1986. - 318 с.
7. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя, 2-е изд., перераб и доп. - М.:
Финансы и статистика, Компьютер Пресс, 1991. - 288 с.
8. Вычислительные машины, системы и сети: Учебник/А.П. Пятибратов, С.Н.
Беляев, Г.М. Козырева и др.; Под ред. проф. А.П. Пятибратова. - М.:
Финансы и статистика, 1991. - 400 с.
9. Овечкин Ю.А. Микроэлектроника: Учебник для техникумов. - М.: Радио и
связь, 1982 - 288 с.
10. Каган Б.М. Электронные вычислительные машины и системы: Учеб. Пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Энергоатомиздат, 1985. -
552 с.
11. Микропроцессоры: Учеб. Пособие В 5 кн./под ред. В.А. Шахнова. кн. 3
Организация микропроцессорных систем/ О.Е. Вершинин. - М.: Высш. шк.,
1988. - 144 с.
12. Бедрековский М.А., Кручинкин Н.С., Подолян В.А. Микропроцессоры. - М.:Радио и связь, 1981. - 72 с.
13. Григорьев «Микропроцессор i80486» БИНОМ Москва 1993
Гук «Аппаратные средства IBM PC» Питер Санкт-Петербург 1997
14. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль. - М.: Наука, 1988. - 320 с.
15. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начала программирования на языке Паскаль. - М.: Наука, 1987. - 112 с.
16. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных./Пер. с англ. М.: Мир, 1989. - 360 с.
17. Грогоно П. Программирование на языке Паскаль. - М.: Мир, 1982. - 382 с.
18. Дантеманн Дж., Мишел Дж., Тейлор Д. Программирование в среде Delphi: Пер. с англ. - Киев: НИПФ “ДиаСофтЛтд.”, 1995. - 608 с.
19. Епанешников А., Епанешников В. Программирование в среде Турбо Паскаль 7.0. - М.: ДИАЛОГ-МИФИ, 1993. - 288 с.
20. Йенсен К., Вирт Н. Паскаль. Руководство для пользователя и описание языка: Пер. с англ. - М.: Финансы и статистика, 1982. - 151 с.
21. Матчо Дж., Фолкнер Д.Р. Delphi: Пер.с англ.- М.: БИНОМ, 1995. - 464 с.
22. Орлик С.В. Секреты Delphi на примерах: - М.: БИНОМ. - 316 с.
23. Перминов О.Н. Программирование на языке Паскаль. - М.: Радио и связь, 1988. - 224 с.
24. Пильшиков В.Н. Сборник упражнений по языку Паскаль: Учеб. пособие для вузов. - М.: Наука, 1989. - 160 с.
25. Прайс Д. Программирование на языке Паскаль: Практ. руководство. - М.: Мир, 1987. - 232 с.
26. Рубенкинг Н. Турбо Паскаль для Windows: В 2 т.; Пер. с англ. - М.: Мир, 1993. - 536 с.
27. Фаронов В.В. Турбо Паскаль. В 3-х книгах. Книга 1. Основы Турбо Паскаля. - М.: Учеб.-инж.центр МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК, 1992. - 304 с.
28. Фаронов В.В. Паскаль и Windows. - М.: Учеб.-инж.центр МВТУ-ФЕСТО ДИДАКТИК, 1994. - 539 с.
29. Фаронов В.В. Практика Windows-программирования. М.: Информпечать, 1996. - 247 с.
30. Федоров А., Рогаткин Д. Borland Pascal в среде Windows. - Киев: Диалектика, 1993. - 656 с.
31. Форсайт Р. Паскаль для всех: Пер. с англ.- М.: Машиностроение, 1986. - 288 с.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 4
1 Мәліметтер үлгілері 6
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері 6
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері 10
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу 12
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері 18
1.5 Қатынастарды қалыптандыру 20
1.6 Қалыпты түрлер 24
2 БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРал 31
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 31
2.2. Delphi-де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 35
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 39
2.4 TDBGrid компонентін қолдану 45
3 Қонақ үй программасын сипаттау 54
3.1 Программаның негізгі терезесі 54
3.2 Клиентпен жұмыс 54
3.3 Бөдмелер мен қызмет түрлерін өзгерту 56
3.4 Тұрып кеткен клиенттер туралы ақпарат 56
қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Төрт арифметикалық амалдарлы автоматты түрде орындайтын бірінші машина
XVII ғасырда пайда болды. 1623 жылы сандарды қосып не азайтып қана қоймай,
оларды кейде көбейтіп және бөле алатындай машинаны өнертапқыш Вильгельм
Шиккард жасап шығарды.
1642 жылы француздың философы және ғалымы Блез паскаль кеңсенің
есептерін механикалық тұрғыдан есептеуге арналған арифмометр жасады.
1674 жылы немістің философы және математигі Готфрид Лейбниц Паскаль
машинасының мүмкіндігін кеңейтті. Ол жасаған "Лейбництің тісті дөңгелегі"
деп аталатын машинасы екілік санау жүйесінде көбейту, бөлу және түбір табу
амалдарын орындайтын еді.
XIX ғасырда ағылшын математигі Ч.Бэббидж "Аналитикалық машина" деп
аталатын программаланатын автоматты есептеу құрылғысының нұсқасын жасады.
Программалар кодталып перфокарталарға түсірілді. Бұл әдісті Бэббидж тоқыма
станоктарындағы амалдарды бақылауға алғаш пайдаланған француз өнертапқышы
Ж.Жаккардтан алды.
Бэббидждің ойынша бұл командалар жұбын және мәліметтерден тұратын
топтарын бірте-бірте енгізгенде автоматты түрде әр түрлі есептеулер
орындауы тиіс еді. Картадағы тесіктердің орналасу тәртібін және карталардың
келу ретін өзгертіп, есептеу ретін өзгертуге болатын еді (басқаруды шартты
түрде беру идеясы!).
Жобаның меценаты (қамқоршысы) – белгілі ақын Джорж Байронның қызы
графиня Ада Лавлейс (Ada Lovelace) осы "аналитикалық машинаның"
программисті болды. Ондық жүйенің орнына екілік жүйені қолдану
қажеттілігіне Бэббидждің көзін жеткізген сол Ада Лавлейс болды. Ол осы
күнге дейін көкейтесті болып келетін программалаудың негізгі принциптерін
жасады. Оның құрметіне 1979 жылы жасап шығарған алгоритмдік тіл Ada – деп
аталды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Герман Холлерит перфокарталарды
сұрыптауға және санауға арналған бірінші электромеханикалық машинаны жасап
шығарды. Табулятор деп аталатын бұл машина реледен, санағыштан және
сұрыптаушы жәшіктен тұрды. Бұл машина 1890 жылы Америкада тұрғындардың
санағын өңдеуге қолданылды. Холлерит 1896 жылы әйгілі IBM фирмасының негізі
болатын фирманы ашты.
Екінші дүниежүзілік соғыс есептеу құрылғыларын және оларды өндіру
технологиясын жетілдіруге дем берді. 1944 жылы Говард Айкен IBM-нің бір топ
зерттеушілері релелік логикалық элементтерге негізделген электрлік
есептеуіш машинасын жасады.
Бұл дтпломдық жұмыстың мақсаты қонақ үй жұмысының процестерін
жеңілдету болып табылады. Қонақ үйге келген клиенттердің барлық сервис
түрімен қамтамассыз еті, тұрып кеткен клиенттер туралы ақпаратты сақтау
және көптеген мүмкіндіктері бар бұл программа қонақ үй жұмысына керек
программа екеніне толық сенімдімін.
Программа Delphi ортасында дайындалды. Мәліметтер қоры ретінде Paradox
7 программасын пайдаланылды.
1 Мәліметтер үлгілері
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері
Мәліметтер үлгісінің ұғымы деген мәліметтерге қолданылатын амалдарды
және мәліметтердің сақталған мәндеріне шектеулерді айтуға болады.
Жалпы мәліметтер қоймасында мәліметтерді бейнелеп сипаттаудың екі
деңгейі бар. Ол ақпараттық үлгі және мәліметтердің физикалық үлгісі.
Ақпараттық үлгі бағдарламалық жабдықтауды қолдаушыға түсінікті
болатындай түрде бейнелеуі тиіс. Ондай ақпарат қолдаушыны қызықтыратын
жағдайлар мен олардың өзара байланысы, қасиеттері болып келеді. Мәліметтер
қоймасындағы мәліметтердің қолдаушыға сипатталуы осы ақпараттық үлгі арқылы
атқарылады (1.1-сурет).
Қолданбалы
бағдарлама МҚБЖ
1.1-сурет. Компьютерде ПЖ-ны ақпараттық үлгілеу
Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) қолдайтын мәліметтер
үлгісінің өз құрылымы, оларға қолданылатын амалдар жиыны болады.
Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) жабдықтарымен қолданылатын
логикалық деңгейдегі мәліметтер үлгілерін даталогикалық үлгі деп аталады.
Бұл үлгі мәліметтердің элементтері арасындағы қасында байланысты олардың
мазмұны мен сақталу орындарынан тәуелсіз түрде сипаттайды.
Даталогикалық үлгіні тұрғызу барысында бейнеленгелі отырған пәндік
саланың ерекшеліктері ескеріледі. Мәліметтер қоймасы мәліметтердің
біріктіріліп (интегрирленіп) және өзара байланыстық сақталуын қамтиды. Сол
себепті де ,ондай үлгіні жобалауда пәндік саланы сәкестендіріп сипаттаған
бұрыс.
Егер мәліметтер қоймасын тұрғызғанда пәндік сала туралы ұқсас ақпарат
қажет болмаса және сол пәндік саланы сипаттау - қолданылатын бағдарламалық,
техникалық жабдықтардан тәуелсіз болса, ондай үлгіні пәндік саланың
инфологиялық үлгісі деп аталады. Пәндік саланың инфологиялық үлгісі
даталогиялық үлгіге қарағанда, бастапқы кейіптегі үлгі болып саналады. Ол
мәліметтер банкісін жобалау барысында пәндік саланың мамандары мен
мәліметтер қоймасының әкімдері арасындағы байланысты орнатады.
Даталогикалық үлгіні сақтау ортасына байланыстыратын болсақ, онда
физикалық деңгейдегі мәліметтер үлгісін қолдануға тура келеді. Бұл үлгі
қолданылатын сақтау құрылғыларын, жадыдағы элементтердің орналасу тәсілін,
мәліметтердің элементтері арасындағы логикалық қатынастарды жүзеге асыру
әдістерін анықтайды.
Даталогиялық деңгейдегі мәліметтер үлгісінің негізінен үш түрі бар:
Реляциялық;
Желілік;
Иерархиялық.
МҚЖБ осы мәліметтер үлгісінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруды қамтамасыз
етеді
Мәліметтер үлгісінің иерархиялық түрін өздеріне арқау ететін ДИАМС,
ИСХОД, ОКА, ИНЕС жүйелерін атауға болады.
Мысалы ОКА жүйесінде тармақтардың әрбір ұшында сегмент деп аталатын
ақпараттық бірлік болады. Яғни, сегмент дегеніміз - аты бар аландардың
сызықты бірігуі. Сегменттердің иерархиялы байланысқан аты бар бірігуін
мәліметтер қоймасының жазылуы деп аталады. Иерархиялық құрылымда түбілі
сегменттен басқа, әрбір сегментке бір бастапқы сегмент сәйкес келеді және
онымен келесі сегмент арасында тек бір байланыс орнайды. Сол себепті де
мәліметтер қоймасының қисынды құрылымын бейнелеу үшін мәліметтерді сипаттау
тілінде әрбір сегмент үшін оған бастапқы болатын сегментті көрсету
мүмкіндігін қарастырған жеткілікті.
Иерархиялы үлгілерде әрбір бастапқы сегметке жалпы туындалған бірнеше
N сегмент сәйкес келеді. Ол пәндік салада 1:N түріндегі қатынасты
бейнелеуде ыңғайлы. Иерархиялық құрылымды тек оның түбірлі ұшынан шолуға
болады. Иерархиялық жолда берілген сегментте жету үшін сегментті аттауға
болмайды.
Мысалы ОКА жүйесі арқылы Автотауар мәліметтер қоймасы 1.2-
суреттегі түрде сипатталады.
1.2-сурет. ОКА жүйесіндегі Автотауар мәліметтер қоймасының сипаты
Желістік үлгілердегі байланыстар бағыты мен сипаты ақиқат
болмағандықтан, байланыстардың аттары мен бағыттары мәліметтер қоймасының
графикалық бейнеленулерінде және мәліметтерді сипаттап жазуда (МСЖ)
көрсетілуі қажет. Жазулар түрінің әрбір жұптары арасында 1:N қолданылады.
Мәліметтердің желістік үлгісінің схемасы 1.3-суретте көрсетілген.
Реляциялық үлгілер мәліметтер қоймасын (МҚ) тұрғызуда кең қолданылады.
Ол тек МҚБЖ-ны қолдап қана қоймай, әрі МҚ-ны жобалаудағы аралық көмекші
үлгі орнына қарастырылады.
Реляциялық үлгі мультиүлгілік жүйені тұрғызудағы виртуальді үлгі
орнына қолданылады. Реляциялық үлгілерде ақпараттық бірлікке домандер,
атрибуттар, қатынастар жатады.
Байланыс 4
Байланыс 1 Байланыс 5
Байланыс 2 Байланыс 3
1.3-сурет. Желістік үлгісінің схемасы
Атрибут - ақпарат бірлігінің элементі болып, және ол қандай да бір
мәндерді иемденеді. Егер Аi - атрибут болса, ( a1, a2, ... an ) немесе аi
- атрибут мәндері болып табылады. Мұндағы ( a1, a2, ... an ) қатары кортеж
деп аталады. Барлық R - объектілер тобына қатынас деп аталынған кортеждер
жиыны сәйкес келеді де ол да R деп белгіленеді. Содан R ( А1, А2, ... Аn )
өрнегі R қатынасының өрнегі деп аталады. Әрбір қатынас белгілі бір уақыт
мезетіндегі объектілер тобының күйін бейнелейді. Әр түрлі уақыттағы
қатынастар жиыны кесте түрінде көрсетіліп, ол кестенің аты мен ондағы
қатынастар нобайына сәйкес граф (сызбалы бейне, кескін) атауларының тізімі
болады және қатынастар кортежі кесте қатарына сәйкес келедіі. Сонымен бірге
кестенің барлық қатары мен барлық кортеждер әр түрлі, әрі кесте қатарлары
мен бағаналарының реті еркін түрде орналасады.
Реляциялық МҚ-ның қатынасы шектеулі шарттарды сақтау арқылы екі
өлшемді кесте түрінде беріледі. Себебі ол адаға түсінікті, қарапайым.
Реляциялық МҚ-ның нобайы келесі құрамаларды қамтиды:
S(rel) = A, R, Dom, Rel, V(s) ,
Мұндағы A - атрибуттар атының жиыны;
R - қатынастар атының жиыны;
Dom - атрибуттардың денге енуі;
Rel - қатынастар құрылымының сипаты,
V(s) - МҚ-дағы шектеулер жиыны.
Реляциялық МҚБЖ-дағы қатынастарға вмвлдар қолдану тілдері реляциялық
есептеу мен реляциялық алгебра тілдерінен тұрады.
Реляциялық есептеу тілдері предикаттарды есептеуге негізделген. Олар
қолданушыларға МҚ-ға қажетті сұраныстарды жазу ережелерінің жинағын
көрсетеді. Сұраныстарда керекті нәтиже туралы ақпарат қамтылады. Сұраныс
негізінде жаңа қатынастардың қалыптасуы арқылы МҚБЖ керекті нәтижені
береді.
Реляциялық алгебра тілінде реляциялық алгебраға (Кодд алгебрасына, α
алгебрасына) негізделген. Қатынастарға қолданылатын амалдардың тіздегін
сәкес ретте көрсете отырып, қажетті нәтиже алуға болады. Сол себепті де
реляциялық алгебра тілдері амалдық (процедуралық) деп есептелінеді.
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері
Нәтижелі қатынастарды қанағатандыратын қасиеттерді сипаттау, яғни
декларативті ыңғай математикалық, логика әдістеріне негізделген.
Қарапайым тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп
ажыратуған болады. Мысалы: Математика - жаратылыс тану ғылымына жатады
сөйлемі ақиқат мағынада болса, қолдандалы бағдарлама - техникалық жабдыққа
жатады деп тұжырымдалған сөйлем жалған. Осы сөйлемдерден біріктіріп
күрделі сөйлемдер алуға болады, яғни олардың арасына және , немесе
егер ... , онда ... сөз тіркестерін қоямыз. Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат
немесе жалған болуына байланысты, жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің
де ақиқат немесе жалған екенін анықтай аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын,
ондағы нәтижелі ойдың ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға
түсетіндіктен, бұл жерде жорамал тілді немесе есептеу тілдерін -
математикалық логика элементтерін пайдаланамыз.
Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары
қолданылады:
коньюнкция (және) - ϖ, дизьюнкция (немесе) - ω, инверсия (емес) -
5, туындайды - , импликация - 6, =, 〈, , , =, =, }
- қажетті белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;
айнымалылар мен тұрақтырлар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік
конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар
сәйкес келерді;
термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері терм
болатын функциялар;
аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы педикат ұғымын
түсіну үшін келесі танықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын ВφАn n - орынды
қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады, егер А1 = A 2 = ... = A n
болса, ал А1 x A 2 x ... x A n - A жиынының декарттық n - дәрежесі, яғни
Аn болса;
формулалар, яғни қарапайым формулаларға жалпылық кванторды (all)
немесе бар болу кванторын (some) қолдану нәтижесі. Дәлітек айтқанда (all)
кванторы, яғни ξ таңбасы кез келген немесе барлық деген жазуды
білдірсе, ал (some) кванторы, яғни ∃ таңбасы бар болу мағынасын
білдіреді.
Мысалы, 60, 1 немесе 6жалған, ақиқат жиыны үшін ϖ, ω, 1, 6
белгілеріне қатысты амалдар төмендегі 3,1-кесте бойынша анықталады.
Ал, ?А ⇒⎤ ?⎤ А деген аксиома қажетті А А-ны теріске шығару
қажеттілігін теріске шығарады дегенді немесе ⎤ ? В ⇒⎤ ?(ВωА) деген ой осы
өрнектегі шартты қанағаттандыратын кез келген В сөйлемі үшін А сөйлемі А
жалғанырақ (яғни, жалған секілді) деген мағыналарды блдіреді. Бұл жердегі
? белгісі дезьюнкцияға қатысты қажетті немесе аса қажетті емес деген
ойды дәлірек сипаттайды.
Реляциялық есептеу тілдері қолдаушыларға МҚ-ға сұраныстарды жазу
үшін ережелер жиынтығын береді.
1.1-кесте. Логикалық амалдарға мысал
Х У Х ϖ У Х ω У Х6У Х⎤ У
0 0 0 0 1 1
0 1 0 1 1 1
1 0 0 1 0 0
1 1 1 1 1 0
Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы
қалыптасты. Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM (Structure Query
Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу
Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралық түрдегі жазулерды
немесе реляциялық МҚБЖ тегіндегі тілдер жазуларын қолдауға болады.
Қатынастарға қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу,
қиылсу, бөлу, айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға
осы амалдарды түгел жасау мүмкіндігі реляциялық МҚБЖ-ның тиімділігін
анықтайды.
Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемедағы
бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге
асырылғанда нәтижелік қатынастардың құрамына енген атрибуттардың саны
бастапқы қатынастардың құрамына атрибуттардың қосындысына тең болып, ал
нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің
көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1.4-суретегі кестелер мысал бола
алады. Ондағ бастапқы F1, F2 қатынастарынан F - нәтижелі қатынасы алынады:
F1 х F2 = F.
F1 F2
ОҚЫРМАНДАР
Аты-жөні
Балашов Қ.
Шаденов Е.
ӘДЕБИЕТТЕР
Оқулықтар Алған мерзімі
Информатика 02.01.01
Физика 04.01.01
Ағылшын тілі 08.01.01
F
ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Аты-жөні Оқулық Алған мерзімі
Балашов Қ. Информатика 02.01.01
Балашов Қ. Физика 04.01.01
Балашов Қ. Ағылшын тілі 08.01.01
Шаденов Е. Информатика 02.01.01
Шаденов Е. Физика 04.01.01
Шаденов Е. Ағылшын тілі 08.01.01
1.4-сурет. Декарттық көбейту амалын мысал
Берілу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады.
Айталық Y1 және Y2 қатынастары берілсін (1.5-сурет). Ал Y - нәтижелік
қатынас болсын, яғни:
Y = Y1 χ Y2
Y1 Y2
ТАҒАМДАР
Аты Құны
Нан 25 тг.дана
Сүт 40 тг.л
Ет 290 тг.кг
Тұз 20 тг.кг
Қант 80 тг.кг
КИІМДЕР
Аты Құны
Көйлек 1500 тг.дана
Қалпақ 500 тг. дана
Орамал 1000 тг. дана
Кеудеше 750 тг. дана
Y
ТАУАРЛАР
Аты Құны
Нан 25 тг.дана
Сүт 40 тг.л
Ет 290 тг.кг
Тұз 20 тг.кг
Қант 80 тг.кг
Көйлек 1500 тг.дана
Қалпақ 500 тг. дана
Орамал 1000 тг. дана
Кеудеше 750 тг. дана
1.5-сурет. Бірігу амалына мысал
Қиылысу амалы орындалған да бар кортеждер қамтылады. Егер R1, R2
қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей ұқсас қатынастардан
тұрады:
R = R1 1 R2
Қиылысу амалының нәтижесі 3.6-суретте көрсетілген
R1
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Тарих 3
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Омароа Е. Тарих 3
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
R2
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Физика 3
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
R
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
1.6-сурет. Қиылысу амалына мысал
Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы
басқара қатынастардыбөліп алуды жүзеге асырады:
R3 = D (T,L)
мұндағы D - бөлу амалының белгісі;
T - бөлінетін қатынас;
L - бөлуші қатынас;
R3 - нәтижелік қатынас.
Бөлуші қатынас бірнеше бөлуші қатынастар атрибуттарынан түзіліп, ал
нәтижелік қатынас болушы қатынастарда қамтылмаған, тек бөлінуші
қатынастардағы атрибуттардан тұруы тиіс. Айталық, 3.4-суретте сипатталған
R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін бөліп алып
тастайық. Сонда R3 қатынасы қалыптасады (1.7-сурет).
R3
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
1.7-сурет. Бөлу амалына мысал
Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек
алғашқы қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар
қалыптасады.
Мысалы, 3.6-суреттегі R1, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ, 1.8-
суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:
R1 = R1 \ R2
R4
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Омароа Е. Тарих 3
1.8-сурет. Айырмашылық амалына мысал
Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қатынасқа алғашқы
қатынастардан амалды орындау шартына сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:
R5 = R1 P
мұндағы R5 - бастапқы қатынас;
R1 - нәтижелік қатынас;
P - проекция шарты.
Яғни, 3.6-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы Пән
атрибуттаруна проекция амалын қолданып, 1.9-суреттегі нәтижелік R5
қатынасын аламыз.
Студент
Пән Баға
Тарих 4
Тарих 5
Тарих 3
Ағылшын тілі 4
1.9-сурет. Проекция амалына мысал
Қосылу амалын екі қатынасқа қолданып, нәтижесінде бі қатынас аламыз:
U = U1pU2,
U1, U2 - бастапқы қатынастар.
Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық
қатынастарымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жұптар қосу шартын
орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді.
Мысалы, U1 және U2 қатынастары берілсін. Оларға қосылу амалын Мамандық
атрибуты бойынша жүргізейік. Нәтижелік Uқатынас бірінші және екінші
қатынастардың барлық атрибуттарын Мамандық атрибуты бойынша қамтиды (1.10-
сурет).
U1
МАМАНДАР
Аты-жөні Мамандығы
Аскаров М. Экономист
Жұмабаев Н. Дәрігер
Сәрсекова Р. Бухғалтер
Жұматов Ж. Дәрігер
Исаев И. Бухғалтер
U2
МАМАНДАР
Мамандық Жасы
Экономист 35
Дәрігер 30
Бухғалтер 34
U
МАМАНДАР
Аты-жөні Мамандығы Жасы
Аскаров М. Экономист 35
Жұмабаев Н. Дәрігер 30
Сәрсекова Р. Бухғалтер 34
1.10-сурет. Қосылу амалына мысал
Таңдау амалы бір қатынас үшін орындалады:
T = Jp.
мұндағы T - нәтижелік қатынас;
J - бастапқы қатынас;
p - тандау шарты.
Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір
таңдау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік
қатынас алынады. Мысалы оны, Топтағы студенттерсаны ∠18адам болатын
тандау шарты арқылы (1.11-сурет) байқауға болады.
СТУДЕТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студеттер саны
Банк ісі - 1 20
Банк ісі - 2 19
Салық - 1 18
Салық - 2 18
Салық - 3 17
Мемлекеттік бюджет - 1 16
Құнды қағаздар парағы - 1 16
СТУДЕТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студеттер саны
Салық - 3 17
Мемлекеттік бюджет - 1 16
Құнды қағаздар парағы - 1 16
1.11-сурет. Талдау амалына мысал
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері
Реляциялық мәліметтер қоймасындағы қатынастар оының мазмұнына қарай,
объектілік және байланыстық қатынастар болып бөлнеді.
Объектілік қатынас объектілер туралы мәліметтерді сақтайды. Объектілік
қатынаста атрибуттардың бірі бөлек объектіні бір мәнді белгілейді. Мұндай
атрибутты бірінші атрибут немесе қатынастар кілті деп атайды. Мысалы
ҚЫЗМЕТКЕР қатынасын қарастырайық (1.12-сурет).
ҚЫЗМЕТКЕР
Аты-жөні Туғылған мерзімі Мамандағы Еңбек стажы
Ахмет Т.Т. 01.01.1975 Жүргізуші 3
Елубаев С.Е. 22.03.1978 Оқытушы 2
Жандосов Ж.А. 05.06.1968 Кәсіпкер 6
Сақабаев Н.Ф. 16.08.1977 Заңгер 4
Шарипбаев М.А 23.02.1978 Экономист 1
1.12-сурет. Қызметкер қатынасы
ҚЫЗМЕТКЕР қатынасында Аты-жөні атрибуты кілтке жатады. Ол кестенің
бірінші бағанасында орыналасқан да, ол қалған атрибуттар осы кілтке
атқарымды түрде байланысты.
Объектілік қатынаста бірдей (ұқсас) тілттер қатары өзара қайталанбауы
тиіс. Бұл жағдай мәліметтердің реляциялық үлгісінің негізгі шектеуі болып
табылады.
Байланыстық қатынас екі немесе одан да көп объектілік қатынастардың
кілтін сақтайды. Кілттер бойынша объектілік қатынастар арасындағы
байланыстар орнатылады.
Байланыстық қатынасқа мысал ретінде ЖҮРГІЗЕДІ (Қызметкер, көлік)
қатынасын қарастырайық. Ол үшін ҚЫЗМЕТКЕР (Аты-жөні, Туылған мерзімі,
Мамандығы, Еңбек стажы) және КӨЛІК (Маркасы, Түсі, Шыққан мерзімі)
ообъектілік қатынастарынан тұратын мәліметтер қоймасы берілсін делік (1.12,
1.13-суреттер).
КӨЛІК
Маркасы Түсі Шығу мерзімі
Волга Ақ 1990
Таврия Көк 1996
Москвич-2141 Ақ 1989
ГАЗель Көгілдір 1997
Мазда-626 Қызыл 1999
1.13-сурет. Көлік қатынасы
ЖҮРГІЗЕДІ байланыстық қатынасы 1.14-суреттегі мәліметтерден құралады.
ЖҮРГІЗЕДІ
Қызметкер Көлік
Ахмет Т.Т. Москвич-2141
Елубаев С.Е. Таврия
Жандосов Ж.А. ГАЗель
Сақабаев Н.Ф. Волга
Шарипбаев М.А. Мазда-626
1.14-сурет. Қызметкер қатынасы
Байланыстық қатынастардағы кілттер сыртқы кілттер деп аталады, себебі
олар басқа қатынастар үшін алғашқы тілттер болып келеді.
Реляциялық үлгі мәліметтердің бүтінділігі үшін кілттер шектеу қояды.
Ол шектеу - сілтеме бүтінділік деп аталады. Бұл жерде әрбір сыртқы кілтке
қандай да бір объектілік қатынастың қатары сәйкес келуі тиіс, себебі мұндай
шектеусіз, сыртқы кілт белгісіз объектіге сілтеме жасауы мүмкін.
Реляциялық үлгі қоймасында әрбір қатынасқа қойылатын тағы бір шектеу -
олар қалыптастырылған болуы тиіс, яғни әрбір атрибут қарапайым болып,
бөлінбейтін мәннен тұруы тиіс. Мысалы, қалыптастырылмаған қатынас түріне
айналдыру барысын қарастырайық (1.15, 1.16-суреттер).
ТАУАР
Тауар түрлері Амалдар
Қоймадағы Дүкендегі
Маталар Тауарды қабылдау Тауарды түсіру
Киімдер Тауарды түсіру Тауарды сату
Ыдыстар Тауарды тіркеу
Кілемдер Тауарды шығару
Жіптер
1.15-сурет. Қалыптастырылмаған тауар қатынасы
ТАУАР
Тауар түрлері Қоймадағы амалдар Дүкендегі амалдар
Маталар Тауарды қабылдау Тауарды түсіру
Киімдер Тауарды түсіру Тауарды сату
Ыдыстар Тауарды тіркеу
Кілемдер Тауарды шығару
Жіптер
1.16-сурет. Қалыптастырылған тауар қатынасы
1.15 және 1.16-суреттердегі ТАУАР қатынасындағы кілтке Тауар түрлері
атрибуты жатады. Кейде қалыптастырылмаған қатынастың қалыптастырылған
қатынас түріне келтірілуін немесе барлық атрибуттары қарапайым қатынасты
бірінші қалыпты түрге келтірілген (1ҚТ) деп атайды.
Бірінші қалыпты түрге келтірілген (1ҚТ) деп атайды қатынас әдетте екі
деңгейлі құрылымда болады. Құрылымда үш немесе оден да көп деңгейлердің
болуы 1ҚТ үшін қойылатын шектеуге саналады.
Кез келген кестелердегі қатынастарды мәліметтердің реляциялық үлгідегі
қатынастары қатарына жатқызу үшін келесі шарттардың орындалуы қажет:
кестедегі бағаналар аты әр түрлі болып, ал олардың мәндерінің біртекті
болуы;
кестедегі барлық қатарлар құрылымдарының бірдей болуы;
кестенің барлық қатарларының әр түрлі болуы;
кестедегі қатынастар басқа қатынасты құрамды бөлік ретінде қамтымауы;
сыртқы кілттер үшін сілтеме бүтінділіктің сақталуы.
1.5 Қатынастарды қалыптандыру
Реляциялық мәліметтер қоймасының қатынастары құрылымдық және
семантыкалық ақпаратты қамтиды. Құрылымдық ақпарат қатынастар схемасы
түрінде сипатталады, ал семантикалық ақпарат атрибуттар арасындағы
атқарымдық байлыныстар арқылы беріледі.
Мәліметтер қоймасының қатынастар атрибуттарының құрамында қажет емес
атқарымдық тәуелділік болмауы тиіс және атрибуттардың топталуы
мәліметтердің мүмкіндігінше қайталанбауын қамтамасыз етуі керек. Бұл
шарттардың орындалуы мәліметтер қоймасындағы қатынастардың қалыптастыруымен
байланысты. Қатынастарды қалыптастыру - мәліметтер қоймасындағы бастапқы
қатынастарды басқа қарапайым қатынастарға ыдырататын ағымдық кері үрдіс.
Бұл жер де мүмкін болатын барлық атқарылымдық тәуелділік қарастырылады.
Жалпы түрде, егер кез келген уақыт мезетінде А-ның әрбір мәніне В-ның
жалғыз мәні сәйкес келеді, онда қандай да бір қатынастағы А атрибуты В
атрибутын атқарымды анықтайды (немесе А 6 В), немесе В атрибуты А
атрибутынан атқарымды тәуелді деп есептеледі.
Атқарымдық тәуелділіктер көмегімен қатынастар кілтінің ұғымы
анықталады.
Мәліметтерді өңдеу жүйесінде, объектілер жиынтығындағы әрбір объектіні
ерекше белгілеп көрсететін атрибут немесе атрибуттар бірігуінің мәнін кілт
деп атайды. Мәліметтерді өңдеу жүйесіндегі объектілер ішіндегі әрбір
объектінің өз ерекшеліктері болатындықтан, яғни оның сипаты басқаларынан
бөлек болуына сәйкес, әрбір объектілер жиынтығының кілті болады
Егер объектілер жиынтығының сипаттауда кілті жоқ атрибуттардың
бірігулері таңдап алынса, онда атрибуттар құрамына кілт ретіндегі арнайы
атрибут ендіріледі. Көптеген жағдайларда ол тізбектелген нөмірлер.
Мысалы ЖИНАҚ КАССАСЫ үшін шоттарды белгілеуге арналған ШОТ НӨМІРІ
атрибуты ендігіліп, ол жинақ кассасындағы шоттар тізілімінде еркін реттік
нөмері білдіреді. Бір ғана объектілер жиынтығы бірнеше кілттерді иемденуі
мүмкін. Олардың ішінен біреуі объектілер жиынтығының алғашқы кілтті болып
тағайындалады. Оны кейде жазудың немесе кортеждің кілті деп атайды. Ал
қалған басқа кілттер осы жағдайда мүмкін болатын кілттер деп аталады.
Кілтті тандау барысы мәліметтер үлгісін жобалаудағы маңызды сәт.
Себебі, тандалатын кілт ең алдымен бір мәнді белгілеу шартын анықтап, әрі
өз құрылымына барынша аз атрибуттар санын қамтуы тиіс.
Алғашқы кілт ұғымынан басқа, құрама кілт ұғымдары да қалыптасқан.
Құрама кілт - екі немесе одан да көп атрибуттардан тұрады. Екінші кілт -
объектілер жиынтығынан қажетті қасиеттері бар объектіні бөліп алуға
мүмкіндік береді.
Атқарымдық тәуелділіктің қарапайым түрі екі атрибутты қамтиды. Мысалы,
Автор және Әдебиет аты атты екі атрибуттан тұратын құрама кілтті
қатынасты қарастырайық (1.17-сурет).
Ол үшін А және В атрибуттары арасындағы атқарылымдық тәуелділікті
қарастырайық: А - 6 В. (В атрибуты А атрибутынан тәуелді немесе В= f(F)).
Біз қарастырып отырған мысал үшін тәуелділік келесі түрде өрнектеледі:
Оқулық аты - 6 Авторы;
Нөмірі 7 - Оқулық аты;
Оқулық аты - 6 Шыққан жол;
Оқулық аты - 6 Баспахана.
Қатынастар 1ҚТ күйінде болса, кілттік емес атрибуттардан тәуелді
болады. Егер кілттік емес атрибут кілттің тек бөлігінен тәуелді болса, онда
ол жартылай тәуелді. Мысалы, Беті атрибуты кілттің бөлігінен, яғни
Оқулық аты атрибутынан тәуелді.
Кілттік емес атрибут барлық құрамды кілттен тәуелді болады, оның
бөліктерінен жартылай тәуелді болмаса, онда ол құрылымды кіттен толық
тәуелді.
НөміріОқулық аты Авторы Баспахана Шыққан жылБеті
100 Экономикалық Әубәтіров Я.Алматы: 1998 479
теория негіздері және т.б. Санат
101 Экономикадағы Бралиева Н. Алматы: 2001 100
ақпараттық жүйелер және т.б. Нұр
102 Ақпараттық Бралиева Н. Алматы: 2000 99
менеджмент және т.б. Экономика
103 Информационные Дик В.В. Москва: 1996 270
системы в экономике ФиС
1.17-сурет. Әдебиет - автор қатынасы
егер А, В, С атрибуттарына А - 6 В мен В - 6 С тәуелділіктері
орындалып, кері тәуелділік болмаса, онда ⊂А-дан транзитивті тәуелді деп
аталады. Мысалы:
Оқулық аты - 6 Авторы - 6 Шыққан жол
Келесі көп мәнді тәуелділік жағдайын қарастырайық. Қандай да бір R
қатынасындағы В атрибуты А атрибутынан көп мәнді тәуелді (А - 6 - 6В)
болып тадылады, егер А-ның әрбір мәніне ешбір басқа атрибуттармен
байланысты емес В мәнінің жиыны сәйкес келсе.
Көп мәнді тәуелділік болуы үшін кем дегенде үш атрибут, кілт және
екіден кем емес бір-бірінен тәуелсіз атрибуттар болуы тиіс. Оған, мысалы
1.18-суреттергі қатнасты қарастырайық.
жетекші
Аты-жөні Топ Секция
Әбіаханова Ж. 1 Волейбол
Ықыласова Д. 2 Баскетбол
Әбіаханова Ж. 1 Шахмат
Ықыласова Д. 1 Шахмат
Ықыласова Д. 2 Волейбол
1.18-сурет. Тізім қатынасы
бұл мысалда жетекші мен бірнеше топ арасындағы - байланыс біреуі
көпке немесе 1:Х түрінде орнайды.
1 Х
Аты-жөні 7 - - - - 6 Топ
Егер жетекшілер де көп болып, секциялар да бірнешеу болса, онда көбі-
көбісіне немесе M:N түріндегі байланыс орнайды.
1.6 Қалыпты түрлер
Қалыпты түратқарымдық тәуелділіктің нақты шектен және мәліметтер
қоймасындағы қатынастармен амалдар жасаудағы тосын жағдайларды болдырмайды
Мысалы, ДҮКЕН-ТАУАР қатынас кілтін қарастырайық (1.19-сутет).
ДҮКЕН-ТАУАР қатынасында Дүкен, Сипаты, Телефон, Тауар, Бғасы
атрибуттары Нөмірі құрама кілтінен аракідік тәуелді. Аракідік тәуелділік
мынадай тосын жайттарды болдыруы мүмкін:
дүкендер туралы мәліметтер қайталанады, себебі, бір дүкендегі тауарлар
басқасында да сатылуы мүмкін;
мәліметтердің артықшылығына қатысты мәселе, яғни, тауар бағасы
кортеждегі мәліметтер де өзгеруі мүмкін;
дүкендегі қатысты мәселелердің туындауы. Бұл жерде айталық, бір дүкен
жұмысын тоқтатса, онда ондағы тауарларда жойылады.
Осындай жағдайларға байланысты 1ҚТ-дағы қатынас әрі қарай түрлендіруді
қажет етеді.
Егер қандай да бір қатынас 1ҚТ күйінде болып және оның әрбір кілттік
емес құрама кілтінен атқарымдық толығымен тәуелді болады, онда ол екінші
қалыпты түрді (2ҚТ) иемденеді.
Нөмірі Дүкен Сипаты Телефон Тауар Көлемі Бағасы,
тг
1 Рамстор Гинермаркет 587-575 Телевизор 50*50 см2 56000
1 Рамстор Гинермаркет 587-575 Стол 100*200 10000
2 Астана Супермаркет 206-075 Телевизор см2 41200
3 Алып Супермаркет 297-668 Көйлек 45*45 см2 1500
4 Диана Минирмаркет 566-810 Стол 54 р. 10000
4 Диана Минирмаркет 566-810 Көйлек 100*200 1500
см2
44 р.
1.19-сурет. Дүкен-тауар қатынасы
ДҮКЕН-ТАУАР қатынасында ДҮКЕН және ТАУАР қатынастарын 2ҚТ-да
қарастырайық (1.20, 1.21-суреттер).
ДҮКЕН
Нөмірі Дүкен Сипаты Телефон
1 Рамстор Гинермаркет 587-575
2 Астана Супермаркет 206-075
3 Алып Супермаркет 297-668
4 Диана Минирмаркет 566-810
1.20-сурет. Дүкен қатынасы
ТАУАР қатынасында
Нөмірі Тауар Көлемі Бағасы, тг
1 Телевизор 50*50 см2 56000
1 Стол 100*200 см2 10000
2 Телевизор 45*45 см2 41200
3 Көйлек 54 р. 1500
4 Стол 100*200 см2 10000
4 Көйлек 44 р. 1500
1.21-сурет. Тауар қатынасы
ДҮКЕН қатынасында транзитивті атқарылымдық тәуелділік байқалады:
Нөмірі 6 Сипаты
Бұл жағдайда дүкендер сипаты туралы ақпарат қайталанады.
Транзитивті тәуелділіктің бар болуы ақпараттың қайталануына, бір
атрубуттың өзгерісі басқаларына әсер етуіне байланысты 2ҚТ-да әрі қарай
қажет етеді.
Егер қандай да бір қатынас 2ҚТ-да болып, ондағы кілттік емес
атрибуттарда транзитивті тәуелділік болмаса, ол қатынас үшінші қалыпты
түрде (3ҚТ) болады.
Мұндағы транзитивті атқарымдық тәуелділікті келесі екі атқарылымдық
тәуелділік білдіреді:
біріншіден қатынастың ықтимал кітлі кіттік емес атрибутты атқарымдық
түрде анық тайды:
екіншіден, қарастырылып отырған атрибут басқа кілттік емес атрибутты
да атқарымды түрде анықтайды.
3ҚТ-ға ТІЗІМ қатынасы (1.22-сурет) арқылы мысал қарастырайық.
ТІЗІМ
Аты-жөні Қызметі жалақысы, тг
Әбілғазиев Е. Директор 14000
Бойко И. Технолог 8000
Манарбек Д. Инженер 9000
Смағұлов А. Инженер 9000
Юсипов Т. технолог 8000
1.22-сурет. Тізім қатынасы
ТІЗІМ қатынасында келесі атқарымдық тәуелділіктер бар:
Аты-жөні 6 Қызметі
Қызметі 6 Жалақысы
Аты-жөні 6 Жалақысы
ТІЗІМ қатынасының кілті - Аты-жөні. Мұндағы Аты-жөні 6 Қызметі және
Қызметі 6 Жалақысы тәуелділіктері транзитивті атқарымдық тәуелділікті
бірдіреді, әрі онда қайталанатын мәліметтердің атқарушылықтары байқалады.
Енді ТІЗІМ қатынасын 3ҚТ-ға айналдырайық (3.23, 3.24-суреттер):
Қызмет = ТІЗІМ [Аты-жөні, Қызметі]
Жалақы = ТІЗІМ [Қызметі, Жалақысы]
Қызметі және Жалақы қатынастары екі атрибутты және оларда 3ҚТ
талаптары бұзылмайды. Егер барлық қатынастар 3ҚТ-да болса, олардан түзілген
мәліметтер қоймасы да 3ҚТ-да болады.
Қызметі
Аты-жөні Қызметі
Әбілғазиев Е. Директор
Бойко И. Технолог
Манарбек Д. Инженер
Смағұлов А. Инженер
Юсипов Т. технолог
1.23-сурет. Қызметі қатынасы
Жалақы
Қызметі жалақысы, тг
Директор 14000
Технолог 8000
Инженер 9000
Инженер 9000
технолог 8000
1.24-сурет. Жалақы қатынасы
егер қатынастарда кілттен де басқа тәуелділіктер түрі бар болса, онда
3ҚТ тосын ауытқуларды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жағдайларда күшейтілген
3ҚТ немесе Бойс-Коддтың қалыпты түрі (БҚҚТ) ққолданылады.
Дегенмен, R қатынастар схемасы F атқарымдық тәуелділігі бойынша БҚҚТ
түрінде болуы үшін, R қатынастар схемасында Х 6 А тәуелдігі орнап және Х
атрибуты R қатынастар схемасындағы қандай да бір кілтті қамтып, А атрибуты
Х-та жатпайтын болуы керек.
Мысалы, АВТОКӨЛІК қатынасын қарастырайық (1.25-сурет).
АВТОКӨЛІК
Көлік маркасы Шыққан жылы Құны, доллар
МАЗДА-626 1992 5800
НИССАН-ПАТРОЛ 1993 7500
МАЗДА-626 1994 6400
БМВ-325 1995 8000
КИА-СПОРТЕДЖ 1996 5800
ВМВ-325 1996 8500
МАЗДА-626 1999 6100
1.25-сурет. АВТОКӨЛІК қатынасы
АВТОКӨЛІК қатынасы - Көлік маркасы, Шыққын жылы атрибуттары
кілттік атрибуттарға. Жатады. Олардың арасында келесі түрдегі атқарымдық
тәуелділік бар:
Көлік маркасы, Шыққын жылы 6 Құны
Құны 6 Шыққын жылы
Соңғы тәуелділіктегі тосын жағдайда автокөлік құны өзгергенде оған
сәйкес көлік маркасы туралы мәліметті қамтитын кортежді іздеу мен оны
өзгерту мәселесі және сатылып кеткеннен соң оның құны туралы мәліметтерді
мәліметтер қоймасынан алып тастау шаралары туындайды.
Осы тосын жағдайды болдырмау Құны 6 Шыққын жылы тәуелділігін
болдырмаудан туындайды. Ол үшін АВТОКӨЛІК қатынасын БҚҚТ күйінде екі
қатынасқа бөлеміз. Сонда пайда болған қатынастар 3ҚТ-да болып, әрі онда
кілттердің кілттік емес атрибуттардан тәуелсіздігі қалыптасады.
Нәтижелі шыққан МЕРЗІМ, ҚҰН қатынастарын (1.26, 1.27-суреттер)
Шыққын жылы атрибуты бойынша біріктірсек, бастапқы АВТОКӨЛІК қатынасы
қалыптасады.
МЕРЗІМ
Көлік маркасы Шыққан жылы
МАЗДА-626 1992
НИССАН-ПАТРОЛ 1993
МАЗДА-626 1994
БМВ-325 1995
КИА-СПОРТЕДЖ 1996
ВМВ-325 1996
МАЗДА-626 1999
1.26-сурет. Мерзім қатынасы
ҚҰН
Шыққан жылы Құны, доллар
1992 5800
1993 7500
1994 6400
1995 8000
1996 5800
1996 8500
1999 6100
1.27-сурет. Құн қатынасы
егер қатынаста көп мәнді атқарымдық тәуелділік болса, ол төртінші
қалыпты түрде (4ҚТ) болады. Мысалы, ЖУРНАЛ қатынасын қарастырайық (1.28-
сурет).
Бұл қатынастан келесі тосын жағдайлар байқалады:
журналдың басқа саны болып шықса, оның қанша кітіпханаларға түскені
туралы кортеж санын да қосуға тура келеді. Егер жаңа кітапхана ашылса,
ондағы бар журналдар тізімін де өзгерту қажет болады.
ЖУРНАЛ
Журнал аты Шыққан мерзімі Кітапхана
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1 ҚазЭУ кітапханасы
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1 РҒТК
Таңшолпан 2001, №1 Ұлттық кітапхана
Таңшолпан 2001, №2 Ұлттық Ғылым Академиясы
Мысль 2001, №3 Ұлттық Ғылым Академиясы
1.28-сурет. Журнал қатынасы
Тосын жағдайды жою үшін бастапқы қатынасты бір кілттен көп мәнді түрде
тәуелді болатын бірнеше қатынастарға бөлуге болады(1.29, 1.30-суреттер).
ЖУРНАЛ - ШЫҚҚАН МЕРЗІМІ
Журнал аты Шыққан мерзімі
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1
Таңшолпан 2001, №1
Таңшолпан 2001, №2
Мысль 2001, №3
1.29-суреттер. Журнал - шыққан мерзімі қатынасы
ЖУРНАЛ - КІТАПХАН
Журнал аты Кітапхана
ҚазЭУ хабаршысы ҚазЭУ кітапханасы
ҚазЭУ хабаршысы РҒТК
Таңшолпан Ұлттық кітапхана
Таңшолпан Ұлттық Ғылым Академиясы
Мысль Ұлттық Ғылым Академиясы
1.29-суреттер. Журнал - кітапхана қатынасы
Қатынас 4ҚТ-да болуы үшін ол БҚҚТ-да болып және онда және тәуелсіз көп
мәнді тәуелділік болмауы тиіс.
Қатынастарды қалыптандыру - олардың нобайларын декомпозициялау немесе
ыдырату арқылы орындалады. Ыдырату - бастапқы қатынастардың проекцияларына
қосу амалын орындау арқылы оны кері алуға мүмкіндік береді. Дегенмен
ыдырату барысы ұдайы кері қалыпқа келтіруді орындай бермейді. Қатынас
проекциялары арқылы ешбір өзгеріссіз сол бастапқы қалыпына келуі мүмкін,
егер ол қосылу бойынша тәуелді болса. Көп мәнді тәуелділіктегі қатынастарда
4ҚТ артықшылықтарды жоя алмауы мүмкін. Сондай жағдайда бесінші қалыпты түр
(5ҚТ) қолданылады.
4ҚТ-дағы қатынасты 5ҚТ-ға ыдырату орындалғанда, нәтижесі қосылу
бойынша тәуелділікті қанағаттандыруы тиіс. Яғни, 4ҚТ-дан алынатын әрбір
проекция бірден кем емес мүмкін болатын кілтті және бастапқы қатынастағы
кемінде бір кілттік емес атрибутты қамтуы қажет. Сонда, 5ҚТ-да қосылу
бойынша тәуелділік мүмкін болатын кілтпен анықталып, 5ҚТ артықшылықты
немесе жаңартудағы тосын жағдайларды болдырмайды.
Сонымен, қатынастарды қалыптандыру кезеңі келесі түрдегі атқарымдық
тәуелділіктерді жояды:
кілтік емес атрибуттардың кіттерден аракідік тәуелділігі;
кілттердің кілттік емес атрибиттардан тәуелділігі;
кілттік емес атрибуттардың кілттен транзитивті тәуелділігін және т.б.
осы тәуелділіктерді жою мәліметтердің қайталануын жене ендіру, жою,
жаңарту амалдарының тосындылығын жүзеге асырады.
Мәліметтер қоймасын жобалау барысында қалыптандыру үрдісінің алатын
орны былай ерекшеленеді:
пәндік саладағы объектілерді және олардың арасындағы байланысты
бейнелеу үшін объектілік-байланыс үлгілерін қолдану арқылы алдымен
мәліметтер қоймасы жобасының бастапқы қатынасы құрастырылады;
сосын, бастапқы қатынастарды жинақтау-ыдырату немесе композициялау-де
композициялау жүзеге асырылып және қалыптандыру ережелеріне сәйкес, жаңа
қатынастардағы кілттер таңайындалады;
келесі, қалыптандырылған қатынастар схемасы МҚБЖ жабдықтары арқылы
сипатталынып, компьютер жадына ендіріледі.
Жалпы, қалыптандыру түрлері мәлеметтер қоймасындағы қатынастар санын
көбейтіп, әрі өңдеу уақытын ұзартады, бірақ, мәліметтердің дұрыстылығына
және қайталануын жоюға байланысты мәліметтерге ену амалы жылдамдатылады.
2. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРал
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері
Локалдік мәліметтер қорында мәліметтер қоры клиент машинасында, ал
файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер қоры файл – серверде болады.
Локалдік вариантта мәліметтермен жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде
болады. Бұл вариант корпоративтік жұмыста іс жүзінде кездеспейді, себебі
бір мезгілде мәліметтермен жұмыс істеп отырған пайдаланушы саны мен
мәліметтер қоры қөшірмесінің саны тең болатындай бірнеше мәліметтер қор
қөшірмесінің құрамын синхрондау қиын.
Файл-
Сервер
Локальдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 Мәліметтер үлгілері 6
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері 6
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері 10
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу 12
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері 18
1.5 Қатынастарды қалыптандыру 20
1.6 Қалыпты түрлер 24
2 БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРал 31
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 31
2.2. Delphi-де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 35
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 39
2.4 TDBGrid компонентін қолдану 45
3 Қонақ үй программасын сипаттау 54
3.1 Программаның негізгі терезесі 54
3.2 Клиентпен жұмыс 54
3.3 Бөдмелер мен қызмет түрлерін өзгерту 56
3.4 Тұрып кеткен клиенттер туралы ақпарат 56
қорытынды 58
Қолданылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Төрт арифметикалық амалдарлы автоматты түрде орындайтын бірінші машина
XVII ғасырда пайда болды. 1623 жылы сандарды қосып не азайтып қана қоймай,
оларды кейде көбейтіп және бөле алатындай машинаны өнертапқыш Вильгельм
Шиккард жасап шығарды.
1642 жылы француздың философы және ғалымы Блез паскаль кеңсенің
есептерін механикалық тұрғыдан есептеуге арналған арифмометр жасады.
1674 жылы немістің философы және математигі Готфрид Лейбниц Паскаль
машинасының мүмкіндігін кеңейтті. Ол жасаған "Лейбництің тісті дөңгелегі"
деп аталатын машинасы екілік санау жүйесінде көбейту, бөлу және түбір табу
амалдарын орындайтын еді.
XIX ғасырда ағылшын математигі Ч.Бэббидж "Аналитикалық машина" деп
аталатын программаланатын автоматты есептеу құрылғысының нұсқасын жасады.
Программалар кодталып перфокарталарға түсірілді. Бұл әдісті Бэббидж тоқыма
станоктарындағы амалдарды бақылауға алғаш пайдаланған француз өнертапқышы
Ж.Жаккардтан алды.
Бэббидждің ойынша бұл командалар жұбын және мәліметтерден тұратын
топтарын бірте-бірте енгізгенде автоматты түрде әр түрлі есептеулер
орындауы тиіс еді. Картадағы тесіктердің орналасу тәртібін және карталардың
келу ретін өзгертіп, есептеу ретін өзгертуге болатын еді (басқаруды шартты
түрде беру идеясы!).
Жобаның меценаты (қамқоршысы) – белгілі ақын Джорж Байронның қызы
графиня Ада Лавлейс (Ada Lovelace) осы "аналитикалық машинаның"
программисті болды. Ондық жүйенің орнына екілік жүйені қолдану
қажеттілігіне Бэббидждің көзін жеткізген сол Ада Лавлейс болды. Ол осы
күнге дейін көкейтесті болып келетін программалаудың негізгі принциптерін
жасады. Оның құрметіне 1979 жылы жасап шығарған алгоритмдік тіл Ada – деп
аталды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Герман Холлерит перфокарталарды
сұрыптауға және санауға арналған бірінші электромеханикалық машинаны жасап
шығарды. Табулятор деп аталатын бұл машина реледен, санағыштан және
сұрыптаушы жәшіктен тұрды. Бұл машина 1890 жылы Америкада тұрғындардың
санағын өңдеуге қолданылды. Холлерит 1896 жылы әйгілі IBM фирмасының негізі
болатын фирманы ашты.
Екінші дүниежүзілік соғыс есептеу құрылғыларын және оларды өндіру
технологиясын жетілдіруге дем берді. 1944 жылы Говард Айкен IBM-нің бір топ
зерттеушілері релелік логикалық элементтерге негізделген электрлік
есептеуіш машинасын жасады.
Бұл дтпломдық жұмыстың мақсаты қонақ үй жұмысының процестерін
жеңілдету болып табылады. Қонақ үйге келген клиенттердің барлық сервис
түрімен қамтамассыз еті, тұрып кеткен клиенттер туралы ақпаратты сақтау
және көптеген мүмкіндіктері бар бұл программа қонақ үй жұмысына керек
программа екеніне толық сенімдімін.
Программа Delphi ортасында дайындалды. Мәліметтер қоры ретінде Paradox
7 программасын пайдаланылды.
1 Мәліметтер үлгілері
1.1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері
Мәліметтер үлгісінің ұғымы деген мәліметтерге қолданылатын амалдарды
және мәліметтердің сақталған мәндеріне шектеулерді айтуға болады.
Жалпы мәліметтер қоймасында мәліметтерді бейнелеп сипаттаудың екі
деңгейі бар. Ол ақпараттық үлгі және мәліметтердің физикалық үлгісі.
Ақпараттық үлгі бағдарламалық жабдықтауды қолдаушыға түсінікті
болатындай түрде бейнелеуі тиіс. Ондай ақпарат қолдаушыны қызықтыратын
жағдайлар мен олардың өзара байланысы, қасиеттері болып келеді. Мәліметтер
қоймасындағы мәліметтердің қолдаушыға сипатталуы осы ақпараттық үлгі арқылы
атқарылады (1.1-сурет).
Қолданбалы
бағдарлама МҚБЖ
1.1-сурет. Компьютерде ПЖ-ны ақпараттық үлгілеу
Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) қолдайтын мәліметтер
үлгісінің өз құрылымы, оларға қолданылатын амалдар жиыны болады.
Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) жабдықтарымен қолданылатын
логикалық деңгейдегі мәліметтер үлгілерін даталогикалық үлгі деп аталады.
Бұл үлгі мәліметтердің элементтері арасындағы қасында байланысты олардың
мазмұны мен сақталу орындарынан тәуелсіз түрде сипаттайды.
Даталогикалық үлгіні тұрғызу барысында бейнеленгелі отырған пәндік
саланың ерекшеліктері ескеріледі. Мәліметтер қоймасы мәліметтердің
біріктіріліп (интегрирленіп) және өзара байланыстық сақталуын қамтиды. Сол
себепті де ,ондай үлгіні жобалауда пәндік саланы сәкестендіріп сипаттаған
бұрыс.
Егер мәліметтер қоймасын тұрғызғанда пәндік сала туралы ұқсас ақпарат
қажет болмаса және сол пәндік саланы сипаттау - қолданылатын бағдарламалық,
техникалық жабдықтардан тәуелсіз болса, ондай үлгіні пәндік саланың
инфологиялық үлгісі деп аталады. Пәндік саланың инфологиялық үлгісі
даталогиялық үлгіге қарағанда, бастапқы кейіптегі үлгі болып саналады. Ол
мәліметтер банкісін жобалау барысында пәндік саланың мамандары мен
мәліметтер қоймасының әкімдері арасындағы байланысты орнатады.
Даталогикалық үлгіні сақтау ортасына байланыстыратын болсақ, онда
физикалық деңгейдегі мәліметтер үлгісін қолдануға тура келеді. Бұл үлгі
қолданылатын сақтау құрылғыларын, жадыдағы элементтердің орналасу тәсілін,
мәліметтердің элементтері арасындағы логикалық қатынастарды жүзеге асыру
әдістерін анықтайды.
Даталогиялық деңгейдегі мәліметтер үлгісінің негізінен үш түрі бар:
Реляциялық;
Желілік;
Иерархиялық.
МҚЖБ осы мәліметтер үлгісінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруды қамтамасыз
етеді
Мәліметтер үлгісінің иерархиялық түрін өздеріне арқау ететін ДИАМС,
ИСХОД, ОКА, ИНЕС жүйелерін атауға болады.
Мысалы ОКА жүйесінде тармақтардың әрбір ұшында сегмент деп аталатын
ақпараттық бірлік болады. Яғни, сегмент дегеніміз - аты бар аландардың
сызықты бірігуі. Сегменттердің иерархиялы байланысқан аты бар бірігуін
мәліметтер қоймасының жазылуы деп аталады. Иерархиялық құрылымда түбілі
сегменттен басқа, әрбір сегментке бір бастапқы сегмент сәйкес келеді және
онымен келесі сегмент арасында тек бір байланыс орнайды. Сол себепті де
мәліметтер қоймасының қисынды құрылымын бейнелеу үшін мәліметтерді сипаттау
тілінде әрбір сегмент үшін оған бастапқы болатын сегментті көрсету
мүмкіндігін қарастырған жеткілікті.
Иерархиялы үлгілерде әрбір бастапқы сегметке жалпы туындалған бірнеше
N сегмент сәйкес келеді. Ол пәндік салада 1:N түріндегі қатынасты
бейнелеуде ыңғайлы. Иерархиялық құрылымды тек оның түбірлі ұшынан шолуға
болады. Иерархиялық жолда берілген сегментте жету үшін сегментті аттауға
болмайды.
Мысалы ОКА жүйесі арқылы Автотауар мәліметтер қоймасы 1.2-
суреттегі түрде сипатталады.
1.2-сурет. ОКА жүйесіндегі Автотауар мәліметтер қоймасының сипаты
Желістік үлгілердегі байланыстар бағыты мен сипаты ақиқат
болмағандықтан, байланыстардың аттары мен бағыттары мәліметтер қоймасының
графикалық бейнеленулерінде және мәліметтерді сипаттап жазуда (МСЖ)
көрсетілуі қажет. Жазулар түрінің әрбір жұптары арасында 1:N қолданылады.
Мәліметтердің желістік үлгісінің схемасы 1.3-суретте көрсетілген.
Реляциялық үлгілер мәліметтер қоймасын (МҚ) тұрғызуда кең қолданылады.
Ол тек МҚБЖ-ны қолдап қана қоймай, әрі МҚ-ны жобалаудағы аралық көмекші
үлгі орнына қарастырылады.
Реляциялық үлгі мультиүлгілік жүйені тұрғызудағы виртуальді үлгі
орнына қолданылады. Реляциялық үлгілерде ақпараттық бірлікке домандер,
атрибуттар, қатынастар жатады.
Байланыс 4
Байланыс 1 Байланыс 5
Байланыс 2 Байланыс 3
1.3-сурет. Желістік үлгісінің схемасы
Атрибут - ақпарат бірлігінің элементі болып, және ол қандай да бір
мәндерді иемденеді. Егер Аi - атрибут болса, ( a1, a2, ... an ) немесе аi
- атрибут мәндері болып табылады. Мұндағы ( a1, a2, ... an ) қатары кортеж
деп аталады. Барлық R - объектілер тобына қатынас деп аталынған кортеждер
жиыны сәйкес келеді де ол да R деп белгіленеді. Содан R ( А1, А2, ... Аn )
өрнегі R қатынасының өрнегі деп аталады. Әрбір қатынас белгілі бір уақыт
мезетіндегі объектілер тобының күйін бейнелейді. Әр түрлі уақыттағы
қатынастар жиыны кесте түрінде көрсетіліп, ол кестенің аты мен ондағы
қатынастар нобайына сәйкес граф (сызбалы бейне, кескін) атауларының тізімі
болады және қатынастар кортежі кесте қатарына сәйкес келедіі. Сонымен бірге
кестенің барлық қатары мен барлық кортеждер әр түрлі, әрі кесте қатарлары
мен бағаналарының реті еркін түрде орналасады.
Реляциялық МҚ-ның қатынасы шектеулі шарттарды сақтау арқылы екі
өлшемді кесте түрінде беріледі. Себебі ол адаға түсінікті, қарапайым.
Реляциялық МҚ-ның нобайы келесі құрамаларды қамтиды:
S(rel) = A, R, Dom, Rel, V(s) ,
Мұндағы A - атрибуттар атының жиыны;
R - қатынастар атының жиыны;
Dom - атрибуттардың денге енуі;
Rel - қатынастар құрылымының сипаты,
V(s) - МҚ-дағы шектеулер жиыны.
Реляциялық МҚБЖ-дағы қатынастарға вмвлдар қолдану тілдері реляциялық
есептеу мен реляциялық алгебра тілдерінен тұрады.
Реляциялық есептеу тілдері предикаттарды есептеуге негізделген. Олар
қолданушыларға МҚ-ға қажетті сұраныстарды жазу ережелерінің жинағын
көрсетеді. Сұраныстарда керекті нәтиже туралы ақпарат қамтылады. Сұраныс
негізінде жаңа қатынастардың қалыптасуы арқылы МҚБЖ керекті нәтижені
береді.
Реляциялық алгебра тілінде реляциялық алгебраға (Кодд алгебрасына, α
алгебрасына) негізделген. Қатынастарға қолданылатын амалдардың тіздегін
сәкес ретте көрсете отырып, қажетті нәтиже алуға болады. Сол себепті де
реляциялық алгебра тілдері амалдық (процедуралық) деп есептелінеді.
1.2 Реляйиялық есептеу тілдері
Нәтижелі қатынастарды қанағатандыратын қасиеттерді сипаттау, яғни
декларативті ыңғай математикалық, логика әдістеріне негізделген.
Қарапайым тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп
ажыратуған болады. Мысалы: Математика - жаратылыс тану ғылымына жатады
сөйлемі ақиқат мағынада болса, қолдандалы бағдарлама - техникалық жабдыққа
жатады деп тұжырымдалған сөйлем жалған. Осы сөйлемдерден біріктіріп
күрделі сөйлемдер алуға болады, яғни олардың арасына және , немесе
егер ... , онда ... сөз тіркестерін қоямыз. Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат
немесе жалған болуына байланысты, жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің
де ақиқат немесе жалған екенін анықтай аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын,
ондағы нәтижелі ойдың ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға
түсетіндіктен, бұл жерде жорамал тілді немесе есептеу тілдерін -
математикалық логика элементтерін пайдаланамыз.
Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары
қолданылады:
коньюнкция (және) - ϖ, дизьюнкция (немесе) - ω, инверсия (емес) -
5, туындайды - , импликация - 6, =, 〈, , , =, =, }
- қажетті белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;
айнымалылар мен тұрақтырлар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік
конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар
сәйкес келерді;
термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері терм
болатын функциялар;
аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы педикат ұғымын
түсіну үшін келесі танықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын ВφАn n - орынды
қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады, егер А1 = A 2 = ... = A n
болса, ал А1 x A 2 x ... x A n - A жиынының декарттық n - дәрежесі, яғни
Аn болса;
формулалар, яғни қарапайым формулаларға жалпылық кванторды (all)
немесе бар болу кванторын (some) қолдану нәтижесі. Дәлітек айтқанда (all)
кванторы, яғни ξ таңбасы кез келген немесе барлық деген жазуды
білдірсе, ал (some) кванторы, яғни ∃ таңбасы бар болу мағынасын
білдіреді.
Мысалы, 60, 1 немесе 6жалған, ақиқат жиыны үшін ϖ, ω, 1, 6
белгілеріне қатысты амалдар төмендегі 3,1-кесте бойынша анықталады.
Ал, ?А ⇒⎤ ?⎤ А деген аксиома қажетті А А-ны теріске шығару
қажеттілігін теріске шығарады дегенді немесе ⎤ ? В ⇒⎤ ?(ВωА) деген ой осы
өрнектегі шартты қанағаттандыратын кез келген В сөйлемі үшін А сөйлемі А
жалғанырақ (яғни, жалған секілді) деген мағыналарды блдіреді. Бұл жердегі
? белгісі дезьюнкцияға қатысты қажетті немесе аса қажетті емес деген
ойды дәлірек сипаттайды.
Реляциялық есептеу тілдері қолдаушыларға МҚ-ға сұраныстарды жазу
үшін ережелер жиынтығын береді.
1.1-кесте. Логикалық амалдарға мысал
Х У Х ϖ У Х ω У Х6У Х⎤ У
0 0 0 0 1 1
0 1 0 1 1 1
1 0 0 1 0 0
1 1 1 1 1 0
Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы
қалыптасты. Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM (Structure Query
Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.
1.3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу
Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралық түрдегі жазулерды
немесе реляциялық МҚБЖ тегіндегі тілдер жазуларын қолдауға болады.
Қатынастарға қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу,
қиылсу, бөлу, айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға
осы амалдарды түгел жасау мүмкіндігі реляциялық МҚБЖ-ның тиімділігін
анықтайды.
Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемедағы
бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге
асырылғанда нәтижелік қатынастардың құрамына енген атрибуттардың саны
бастапқы қатынастардың құрамына атрибуттардың қосындысына тең болып, ал
нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің
көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1.4-суретегі кестелер мысал бола
алады. Ондағ бастапқы F1, F2 қатынастарынан F - нәтижелі қатынасы алынады:
F1 х F2 = F.
F1 F2
ОҚЫРМАНДАР
Аты-жөні
Балашов Қ.
Шаденов Е.
ӘДЕБИЕТТЕР
Оқулықтар Алған мерзімі
Информатика 02.01.01
Физика 04.01.01
Ағылшын тілі 08.01.01
F
ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Аты-жөні Оқулық Алған мерзімі
Балашов Қ. Информатика 02.01.01
Балашов Қ. Физика 04.01.01
Балашов Қ. Ағылшын тілі 08.01.01
Шаденов Е. Информатика 02.01.01
Шаденов Е. Физика 04.01.01
Шаденов Е. Ағылшын тілі 08.01.01
1.4-сурет. Декарттық көбейту амалын мысал
Берілу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады.
Айталық Y1 және Y2 қатынастары берілсін (1.5-сурет). Ал Y - нәтижелік
қатынас болсын, яғни:
Y = Y1 χ Y2
Y1 Y2
ТАҒАМДАР
Аты Құны
Нан 25 тг.дана
Сүт 40 тг.л
Ет 290 тг.кг
Тұз 20 тг.кг
Қант 80 тг.кг
КИІМДЕР
Аты Құны
Көйлек 1500 тг.дана
Қалпақ 500 тг. дана
Орамал 1000 тг. дана
Кеудеше 750 тг. дана
Y
ТАУАРЛАР
Аты Құны
Нан 25 тг.дана
Сүт 40 тг.л
Ет 290 тг.кг
Тұз 20 тг.кг
Қант 80 тг.кг
Көйлек 1500 тг.дана
Қалпақ 500 тг. дана
Орамал 1000 тг. дана
Кеудеше 750 тг. дана
1.5-сурет. Бірігу амалына мысал
Қиылысу амалы орындалған да бар кортеждер қамтылады. Егер R1, R2
қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей ұқсас қатынастардан
тұрады:
R = R1 1 R2
Қиылысу амалының нәтижесі 3.6-суретте көрсетілген
R1
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Тарих 3
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Омароа Е. Тарих 3
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
R2
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Аскаров М. Физика 3
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
R
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
Өмірзақов А. Тарих 3
1.6-сурет. Қиылысу амалына мысал
Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы
басқара қатынастардыбөліп алуды жүзеге асырады:
R3 = D (T,L)
мұндағы D - бөлу амалының белгісі;
T - бөлінетін қатынас;
L - бөлуші қатынас;
R3 - нәтижелік қатынас.
Бөлуші қатынас бірнеше бөлуші қатынастар атрибуттарынан түзіліп, ал
нәтижелік қатынас болушы қатынастарда қамтылмаған, тек бөлінуші
қатынастардағы атрибуттардан тұруы тиіс. Айталық, 3.4-суретте сипатталған
R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін бөліп алып
тастайық. Сонда R3 қатынасы қалыптасады (1.7-сурет).
R3
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Жұмабаев Н. Тарих 5
Сәрсекова Р. Тарих 5
Тілегенов А. Ағылшын тілі 5
1.7-сурет. Бөлу амалына мысал
Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек
алғашқы қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар
қалыптасады.
Мысалы, 3.6-суреттегі R1, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ, 1.8-
суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:
R1 = R1 \ R2
R4
Студент
Аты-жөні Пән Баға
Омароа Е. Тарих 3
1.8-сурет. Айырмашылық амалына мысал
Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қатынасқа алғашқы
қатынастардан амалды орындау шартына сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:
R5 = R1 P
мұндағы R5 - бастапқы қатынас;
R1 - нәтижелік қатынас;
P - проекция шарты.
Яғни, 3.6-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы Пән
атрибуттаруна проекция амалын қолданып, 1.9-суреттегі нәтижелік R5
қатынасын аламыз.
Студент
Пән Баға
Тарих 4
Тарих 5
Тарих 3
Ағылшын тілі 4
1.9-сурет. Проекция амалына мысал
Қосылу амалын екі қатынасқа қолданып, нәтижесінде бі қатынас аламыз:
U = U1pU2,
U1, U2 - бастапқы қатынастар.
Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық
қатынастарымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жұптар қосу шартын
орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді.
Мысалы, U1 және U2 қатынастары берілсін. Оларға қосылу амалын Мамандық
атрибуты бойынша жүргізейік. Нәтижелік Uқатынас бірінші және екінші
қатынастардың барлық атрибуттарын Мамандық атрибуты бойынша қамтиды (1.10-
сурет).
U1
МАМАНДАР
Аты-жөні Мамандығы
Аскаров М. Экономист
Жұмабаев Н. Дәрігер
Сәрсекова Р. Бухғалтер
Жұматов Ж. Дәрігер
Исаев И. Бухғалтер
U2
МАМАНДАР
Мамандық Жасы
Экономист 35
Дәрігер 30
Бухғалтер 34
U
МАМАНДАР
Аты-жөні Мамандығы Жасы
Аскаров М. Экономист 35
Жұмабаев Н. Дәрігер 30
Сәрсекова Р. Бухғалтер 34
1.10-сурет. Қосылу амалына мысал
Таңдау амалы бір қатынас үшін орындалады:
T = Jp.
мұндағы T - нәтижелік қатынас;
J - бастапқы қатынас;
p - тандау шарты.
Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір
таңдау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік
қатынас алынады. Мысалы оны, Топтағы студенттерсаны ∠18адам болатын
тандау шарты арқылы (1.11-сурет) байқауға болады.
СТУДЕТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студеттер саны
Банк ісі - 1 20
Банк ісі - 2 19
Салық - 1 18
Салық - 2 18
Салық - 3 17
Мемлекеттік бюджет - 1 16
Құнды қағаздар парағы - 1 16
СТУДЕТТЕР ТОБЫ
Топтардың белгісі Студеттер саны
Салық - 3 17
Мемлекеттік бюджет - 1 16
Құнды қағаздар парағы - 1 16
1.11-сурет. Талдау амалына мысал
1.4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері
Реляциялық мәліметтер қоймасындағы қатынастар оының мазмұнына қарай,
объектілік және байланыстық қатынастар болып бөлнеді.
Объектілік қатынас объектілер туралы мәліметтерді сақтайды. Объектілік
қатынаста атрибуттардың бірі бөлек объектіні бір мәнді белгілейді. Мұндай
атрибутты бірінші атрибут немесе қатынастар кілті деп атайды. Мысалы
ҚЫЗМЕТКЕР қатынасын қарастырайық (1.12-сурет).
ҚЫЗМЕТКЕР
Аты-жөні Туғылған мерзімі Мамандағы Еңбек стажы
Ахмет Т.Т. 01.01.1975 Жүргізуші 3
Елубаев С.Е. 22.03.1978 Оқытушы 2
Жандосов Ж.А. 05.06.1968 Кәсіпкер 6
Сақабаев Н.Ф. 16.08.1977 Заңгер 4
Шарипбаев М.А 23.02.1978 Экономист 1
1.12-сурет. Қызметкер қатынасы
ҚЫЗМЕТКЕР қатынасында Аты-жөні атрибуты кілтке жатады. Ол кестенің
бірінші бағанасында орыналасқан да, ол қалған атрибуттар осы кілтке
атқарымды түрде байланысты.
Объектілік қатынаста бірдей (ұқсас) тілттер қатары өзара қайталанбауы
тиіс. Бұл жағдай мәліметтердің реляциялық үлгісінің негізгі шектеуі болып
табылады.
Байланыстық қатынас екі немесе одан да көп объектілік қатынастардың
кілтін сақтайды. Кілттер бойынша объектілік қатынастар арасындағы
байланыстар орнатылады.
Байланыстық қатынасқа мысал ретінде ЖҮРГІЗЕДІ (Қызметкер, көлік)
қатынасын қарастырайық. Ол үшін ҚЫЗМЕТКЕР (Аты-жөні, Туылған мерзімі,
Мамандығы, Еңбек стажы) және КӨЛІК (Маркасы, Түсі, Шыққан мерзімі)
ообъектілік қатынастарынан тұратын мәліметтер қоймасы берілсін делік (1.12,
1.13-суреттер).
КӨЛІК
Маркасы Түсі Шығу мерзімі
Волга Ақ 1990
Таврия Көк 1996
Москвич-2141 Ақ 1989
ГАЗель Көгілдір 1997
Мазда-626 Қызыл 1999
1.13-сурет. Көлік қатынасы
ЖҮРГІЗЕДІ байланыстық қатынасы 1.14-суреттегі мәліметтерден құралады.
ЖҮРГІЗЕДІ
Қызметкер Көлік
Ахмет Т.Т. Москвич-2141
Елубаев С.Е. Таврия
Жандосов Ж.А. ГАЗель
Сақабаев Н.Ф. Волга
Шарипбаев М.А. Мазда-626
1.14-сурет. Қызметкер қатынасы
Байланыстық қатынастардағы кілттер сыртқы кілттер деп аталады, себебі
олар басқа қатынастар үшін алғашқы тілттер болып келеді.
Реляциялық үлгі мәліметтердің бүтінділігі үшін кілттер шектеу қояды.
Ол шектеу - сілтеме бүтінділік деп аталады. Бұл жерде әрбір сыртқы кілтке
қандай да бір объектілік қатынастың қатары сәйкес келуі тиіс, себебі мұндай
шектеусіз, сыртқы кілт белгісіз объектіге сілтеме жасауы мүмкін.
Реляциялық үлгі қоймасында әрбір қатынасқа қойылатын тағы бір шектеу -
олар қалыптастырылған болуы тиіс, яғни әрбір атрибут қарапайым болып,
бөлінбейтін мәннен тұруы тиіс. Мысалы, қалыптастырылмаған қатынас түріне
айналдыру барысын қарастырайық (1.15, 1.16-суреттер).
ТАУАР
Тауар түрлері Амалдар
Қоймадағы Дүкендегі
Маталар Тауарды қабылдау Тауарды түсіру
Киімдер Тауарды түсіру Тауарды сату
Ыдыстар Тауарды тіркеу
Кілемдер Тауарды шығару
Жіптер
1.15-сурет. Қалыптастырылмаған тауар қатынасы
ТАУАР
Тауар түрлері Қоймадағы амалдар Дүкендегі амалдар
Маталар Тауарды қабылдау Тауарды түсіру
Киімдер Тауарды түсіру Тауарды сату
Ыдыстар Тауарды тіркеу
Кілемдер Тауарды шығару
Жіптер
1.16-сурет. Қалыптастырылған тауар қатынасы
1.15 және 1.16-суреттердегі ТАУАР қатынасындағы кілтке Тауар түрлері
атрибуты жатады. Кейде қалыптастырылмаған қатынастың қалыптастырылған
қатынас түріне келтірілуін немесе барлық атрибуттары қарапайым қатынасты
бірінші қалыпты түрге келтірілген (1ҚТ) деп атайды.
Бірінші қалыпты түрге келтірілген (1ҚТ) деп атайды қатынас әдетте екі
деңгейлі құрылымда болады. Құрылымда үш немесе оден да көп деңгейлердің
болуы 1ҚТ үшін қойылатын шектеуге саналады.
Кез келген кестелердегі қатынастарды мәліметтердің реляциялық үлгідегі
қатынастары қатарына жатқызу үшін келесі шарттардың орындалуы қажет:
кестедегі бағаналар аты әр түрлі болып, ал олардың мәндерінің біртекті
болуы;
кестедегі барлық қатарлар құрылымдарының бірдей болуы;
кестенің барлық қатарларының әр түрлі болуы;
кестедегі қатынастар басқа қатынасты құрамды бөлік ретінде қамтымауы;
сыртқы кілттер үшін сілтеме бүтінділіктің сақталуы.
1.5 Қатынастарды қалыптандыру
Реляциялық мәліметтер қоймасының қатынастары құрылымдық және
семантыкалық ақпаратты қамтиды. Құрылымдық ақпарат қатынастар схемасы
түрінде сипатталады, ал семантикалық ақпарат атрибуттар арасындағы
атқарымдық байлыныстар арқылы беріледі.
Мәліметтер қоймасының қатынастар атрибуттарының құрамында қажет емес
атқарымдық тәуелділік болмауы тиіс және атрибуттардың топталуы
мәліметтердің мүмкіндігінше қайталанбауын қамтамасыз етуі керек. Бұл
шарттардың орындалуы мәліметтер қоймасындағы қатынастардың қалыптастыруымен
байланысты. Қатынастарды қалыптастыру - мәліметтер қоймасындағы бастапқы
қатынастарды басқа қарапайым қатынастарға ыдырататын ағымдық кері үрдіс.
Бұл жер де мүмкін болатын барлық атқарылымдық тәуелділік қарастырылады.
Жалпы түрде, егер кез келген уақыт мезетінде А-ның әрбір мәніне В-ның
жалғыз мәні сәйкес келеді, онда қандай да бір қатынастағы А атрибуты В
атрибутын атқарымды анықтайды (немесе А 6 В), немесе В атрибуты А
атрибутынан атқарымды тәуелді деп есептеледі.
Атқарымдық тәуелділіктер көмегімен қатынастар кілтінің ұғымы
анықталады.
Мәліметтерді өңдеу жүйесінде, объектілер жиынтығындағы әрбір объектіні
ерекше белгілеп көрсететін атрибут немесе атрибуттар бірігуінің мәнін кілт
деп атайды. Мәліметтерді өңдеу жүйесіндегі объектілер ішіндегі әрбір
объектінің өз ерекшеліктері болатындықтан, яғни оның сипаты басқаларынан
бөлек болуына сәйкес, әрбір объектілер жиынтығының кілті болады
Егер объектілер жиынтығының сипаттауда кілті жоқ атрибуттардың
бірігулері таңдап алынса, онда атрибуттар құрамына кілт ретіндегі арнайы
атрибут ендіріледі. Көптеген жағдайларда ол тізбектелген нөмірлер.
Мысалы ЖИНАҚ КАССАСЫ үшін шоттарды белгілеуге арналған ШОТ НӨМІРІ
атрибуты ендігіліп, ол жинақ кассасындағы шоттар тізілімінде еркін реттік
нөмері білдіреді. Бір ғана объектілер жиынтығы бірнеше кілттерді иемденуі
мүмкін. Олардың ішінен біреуі объектілер жиынтығының алғашқы кілтті болып
тағайындалады. Оны кейде жазудың немесе кортеждің кілті деп атайды. Ал
қалған басқа кілттер осы жағдайда мүмкін болатын кілттер деп аталады.
Кілтті тандау барысы мәліметтер үлгісін жобалаудағы маңызды сәт.
Себебі, тандалатын кілт ең алдымен бір мәнді белгілеу шартын анықтап, әрі
өз құрылымына барынша аз атрибуттар санын қамтуы тиіс.
Алғашқы кілт ұғымынан басқа, құрама кілт ұғымдары да қалыптасқан.
Құрама кілт - екі немесе одан да көп атрибуттардан тұрады. Екінші кілт -
объектілер жиынтығынан қажетті қасиеттері бар объектіні бөліп алуға
мүмкіндік береді.
Атқарымдық тәуелділіктің қарапайым түрі екі атрибутты қамтиды. Мысалы,
Автор және Әдебиет аты атты екі атрибуттан тұратын құрама кілтті
қатынасты қарастырайық (1.17-сурет).
Ол үшін А және В атрибуттары арасындағы атқарылымдық тәуелділікті
қарастырайық: А - 6 В. (В атрибуты А атрибутынан тәуелді немесе В= f(F)).
Біз қарастырып отырған мысал үшін тәуелділік келесі түрде өрнектеледі:
Оқулық аты - 6 Авторы;
Нөмірі 7 - Оқулық аты;
Оқулық аты - 6 Шыққан жол;
Оқулық аты - 6 Баспахана.
Қатынастар 1ҚТ күйінде болса, кілттік емес атрибуттардан тәуелді
болады. Егер кілттік емес атрибут кілттің тек бөлігінен тәуелді болса, онда
ол жартылай тәуелді. Мысалы, Беті атрибуты кілттің бөлігінен, яғни
Оқулық аты атрибутынан тәуелді.
Кілттік емес атрибут барлық құрамды кілттен тәуелді болады, оның
бөліктерінен жартылай тәуелді болмаса, онда ол құрылымды кіттен толық
тәуелді.
НөміріОқулық аты Авторы Баспахана Шыққан жылБеті
100 Экономикалық Әубәтіров Я.Алматы: 1998 479
теория негіздері және т.б. Санат
101 Экономикадағы Бралиева Н. Алматы: 2001 100
ақпараттық жүйелер және т.б. Нұр
102 Ақпараттық Бралиева Н. Алматы: 2000 99
менеджмент және т.б. Экономика
103 Информационные Дик В.В. Москва: 1996 270
системы в экономике ФиС
1.17-сурет. Әдебиет - автор қатынасы
егер А, В, С атрибуттарына А - 6 В мен В - 6 С тәуелділіктері
орындалып, кері тәуелділік болмаса, онда ⊂А-дан транзитивті тәуелді деп
аталады. Мысалы:
Оқулық аты - 6 Авторы - 6 Шыққан жол
Келесі көп мәнді тәуелділік жағдайын қарастырайық. Қандай да бір R
қатынасындағы В атрибуты А атрибутынан көп мәнді тәуелді (А - 6 - 6В)
болып тадылады, егер А-ның әрбір мәніне ешбір басқа атрибуттармен
байланысты емес В мәнінің жиыны сәйкес келсе.
Көп мәнді тәуелділік болуы үшін кем дегенде үш атрибут, кілт және
екіден кем емес бір-бірінен тәуелсіз атрибуттар болуы тиіс. Оған, мысалы
1.18-суреттергі қатнасты қарастырайық.
жетекші
Аты-жөні Топ Секция
Әбіаханова Ж. 1 Волейбол
Ықыласова Д. 2 Баскетбол
Әбіаханова Ж. 1 Шахмат
Ықыласова Д. 1 Шахмат
Ықыласова Д. 2 Волейбол
1.18-сурет. Тізім қатынасы
бұл мысалда жетекші мен бірнеше топ арасындағы - байланыс біреуі
көпке немесе 1:Х түрінде орнайды.
1 Х
Аты-жөні 7 - - - - 6 Топ
Егер жетекшілер де көп болып, секциялар да бірнешеу болса, онда көбі-
көбісіне немесе M:N түріндегі байланыс орнайды.
1.6 Қалыпты түрлер
Қалыпты түратқарымдық тәуелділіктің нақты шектен және мәліметтер
қоймасындағы қатынастармен амалдар жасаудағы тосын жағдайларды болдырмайды
Мысалы, ДҮКЕН-ТАУАР қатынас кілтін қарастырайық (1.19-сутет).
ДҮКЕН-ТАУАР қатынасында Дүкен, Сипаты, Телефон, Тауар, Бғасы
атрибуттары Нөмірі құрама кілтінен аракідік тәуелді. Аракідік тәуелділік
мынадай тосын жайттарды болдыруы мүмкін:
дүкендер туралы мәліметтер қайталанады, себебі, бір дүкендегі тауарлар
басқасында да сатылуы мүмкін;
мәліметтердің артықшылығына қатысты мәселе, яғни, тауар бағасы
кортеждегі мәліметтер де өзгеруі мүмкін;
дүкендегі қатысты мәселелердің туындауы. Бұл жерде айталық, бір дүкен
жұмысын тоқтатса, онда ондағы тауарларда жойылады.
Осындай жағдайларға байланысты 1ҚТ-дағы қатынас әрі қарай түрлендіруді
қажет етеді.
Егер қандай да бір қатынас 1ҚТ күйінде болып және оның әрбір кілттік
емес құрама кілтінен атқарымдық толығымен тәуелді болады, онда ол екінші
қалыпты түрді (2ҚТ) иемденеді.
Нөмірі Дүкен Сипаты Телефон Тауар Көлемі Бағасы,
тг
1 Рамстор Гинермаркет 587-575 Телевизор 50*50 см2 56000
1 Рамстор Гинермаркет 587-575 Стол 100*200 10000
2 Астана Супермаркет 206-075 Телевизор см2 41200
3 Алып Супермаркет 297-668 Көйлек 45*45 см2 1500
4 Диана Минирмаркет 566-810 Стол 54 р. 10000
4 Диана Минирмаркет 566-810 Көйлек 100*200 1500
см2
44 р.
1.19-сурет. Дүкен-тауар қатынасы
ДҮКЕН-ТАУАР қатынасында ДҮКЕН және ТАУАР қатынастарын 2ҚТ-да
қарастырайық (1.20, 1.21-суреттер).
ДҮКЕН
Нөмірі Дүкен Сипаты Телефон
1 Рамстор Гинермаркет 587-575
2 Астана Супермаркет 206-075
3 Алып Супермаркет 297-668
4 Диана Минирмаркет 566-810
1.20-сурет. Дүкен қатынасы
ТАУАР қатынасында
Нөмірі Тауар Көлемі Бағасы, тг
1 Телевизор 50*50 см2 56000
1 Стол 100*200 см2 10000
2 Телевизор 45*45 см2 41200
3 Көйлек 54 р. 1500
4 Стол 100*200 см2 10000
4 Көйлек 44 р. 1500
1.21-сурет. Тауар қатынасы
ДҮКЕН қатынасында транзитивті атқарылымдық тәуелділік байқалады:
Нөмірі 6 Сипаты
Бұл жағдайда дүкендер сипаты туралы ақпарат қайталанады.
Транзитивті тәуелділіктің бар болуы ақпараттың қайталануына, бір
атрубуттың өзгерісі басқаларына әсер етуіне байланысты 2ҚТ-да әрі қарай
қажет етеді.
Егер қандай да бір қатынас 2ҚТ-да болып, ондағы кілттік емес
атрибуттарда транзитивті тәуелділік болмаса, ол қатынас үшінші қалыпты
түрде (3ҚТ) болады.
Мұндағы транзитивті атқарымдық тәуелділікті келесі екі атқарылымдық
тәуелділік білдіреді:
біріншіден қатынастың ықтимал кітлі кіттік емес атрибутты атқарымдық
түрде анық тайды:
екіншіден, қарастырылып отырған атрибут басқа кілттік емес атрибутты
да атқарымды түрде анықтайды.
3ҚТ-ға ТІЗІМ қатынасы (1.22-сурет) арқылы мысал қарастырайық.
ТІЗІМ
Аты-жөні Қызметі жалақысы, тг
Әбілғазиев Е. Директор 14000
Бойко И. Технолог 8000
Манарбек Д. Инженер 9000
Смағұлов А. Инженер 9000
Юсипов Т. технолог 8000
1.22-сурет. Тізім қатынасы
ТІЗІМ қатынасында келесі атқарымдық тәуелділіктер бар:
Аты-жөні 6 Қызметі
Қызметі 6 Жалақысы
Аты-жөні 6 Жалақысы
ТІЗІМ қатынасының кілті - Аты-жөні. Мұндағы Аты-жөні 6 Қызметі және
Қызметі 6 Жалақысы тәуелділіктері транзитивті атқарымдық тәуелділікті
бірдіреді, әрі онда қайталанатын мәліметтердің атқарушылықтары байқалады.
Енді ТІЗІМ қатынасын 3ҚТ-ға айналдырайық (3.23, 3.24-суреттер):
Қызмет = ТІЗІМ [Аты-жөні, Қызметі]
Жалақы = ТІЗІМ [Қызметі, Жалақысы]
Қызметі және Жалақы қатынастары екі атрибутты және оларда 3ҚТ
талаптары бұзылмайды. Егер барлық қатынастар 3ҚТ-да болса, олардан түзілген
мәліметтер қоймасы да 3ҚТ-да болады.
Қызметі
Аты-жөні Қызметі
Әбілғазиев Е. Директор
Бойко И. Технолог
Манарбек Д. Инженер
Смағұлов А. Инженер
Юсипов Т. технолог
1.23-сурет. Қызметі қатынасы
Жалақы
Қызметі жалақысы, тг
Директор 14000
Технолог 8000
Инженер 9000
Инженер 9000
технолог 8000
1.24-сурет. Жалақы қатынасы
егер қатынастарда кілттен де басқа тәуелділіктер түрі бар болса, онда
3ҚТ тосын ауытқуларды қамтамасыз ете алмайды. Бұл жағдайларда күшейтілген
3ҚТ немесе Бойс-Коддтың қалыпты түрі (БҚҚТ) ққолданылады.
Дегенмен, R қатынастар схемасы F атқарымдық тәуелділігі бойынша БҚҚТ
түрінде болуы үшін, R қатынастар схемасында Х 6 А тәуелдігі орнап және Х
атрибуты R қатынастар схемасындағы қандай да бір кілтті қамтып, А атрибуты
Х-та жатпайтын болуы керек.
Мысалы, АВТОКӨЛІК қатынасын қарастырайық (1.25-сурет).
АВТОКӨЛІК
Көлік маркасы Шыққан жылы Құны, доллар
МАЗДА-626 1992 5800
НИССАН-ПАТРОЛ 1993 7500
МАЗДА-626 1994 6400
БМВ-325 1995 8000
КИА-СПОРТЕДЖ 1996 5800
ВМВ-325 1996 8500
МАЗДА-626 1999 6100
1.25-сурет. АВТОКӨЛІК қатынасы
АВТОКӨЛІК қатынасы - Көлік маркасы, Шыққын жылы атрибуттары
кілттік атрибуттарға. Жатады. Олардың арасында келесі түрдегі атқарымдық
тәуелділік бар:
Көлік маркасы, Шыққын жылы 6 Құны
Құны 6 Шыққын жылы
Соңғы тәуелділіктегі тосын жағдайда автокөлік құны өзгергенде оған
сәйкес көлік маркасы туралы мәліметті қамтитын кортежді іздеу мен оны
өзгерту мәселесі және сатылып кеткеннен соң оның құны туралы мәліметтерді
мәліметтер қоймасынан алып тастау шаралары туындайды.
Осы тосын жағдайды болдырмау Құны 6 Шыққын жылы тәуелділігін
болдырмаудан туындайды. Ол үшін АВТОКӨЛІК қатынасын БҚҚТ күйінде екі
қатынасқа бөлеміз. Сонда пайда болған қатынастар 3ҚТ-да болып, әрі онда
кілттердің кілттік емес атрибуттардан тәуелсіздігі қалыптасады.
Нәтижелі шыққан МЕРЗІМ, ҚҰН қатынастарын (1.26, 1.27-суреттер)
Шыққын жылы атрибуты бойынша біріктірсек, бастапқы АВТОКӨЛІК қатынасы
қалыптасады.
МЕРЗІМ
Көлік маркасы Шыққан жылы
МАЗДА-626 1992
НИССАН-ПАТРОЛ 1993
МАЗДА-626 1994
БМВ-325 1995
КИА-СПОРТЕДЖ 1996
ВМВ-325 1996
МАЗДА-626 1999
1.26-сурет. Мерзім қатынасы
ҚҰН
Шыққан жылы Құны, доллар
1992 5800
1993 7500
1994 6400
1995 8000
1996 5800
1996 8500
1999 6100
1.27-сурет. Құн қатынасы
егер қатынаста көп мәнді атқарымдық тәуелділік болса, ол төртінші
қалыпты түрде (4ҚТ) болады. Мысалы, ЖУРНАЛ қатынасын қарастырайық (1.28-
сурет).
Бұл қатынастан келесі тосын жағдайлар байқалады:
журналдың басқа саны болып шықса, оның қанша кітіпханаларға түскені
туралы кортеж санын да қосуға тура келеді. Егер жаңа кітапхана ашылса,
ондағы бар журналдар тізімін де өзгерту қажет болады.
ЖУРНАЛ
Журнал аты Шыққан мерзімі Кітапхана
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1 ҚазЭУ кітапханасы
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1 РҒТК
Таңшолпан 2001, №1 Ұлттық кітапхана
Таңшолпан 2001, №2 Ұлттық Ғылым Академиясы
Мысль 2001, №3 Ұлттық Ғылым Академиясы
1.28-сурет. Журнал қатынасы
Тосын жағдайды жою үшін бастапқы қатынасты бір кілттен көп мәнді түрде
тәуелді болатын бірнеше қатынастарға бөлуге болады(1.29, 1.30-суреттер).
ЖУРНАЛ - ШЫҚҚАН МЕРЗІМІ
Журнал аты Шыққан мерзімі
ҚазЭУ хабаршысы 2001, №1
Таңшолпан 2001, №1
Таңшолпан 2001, №2
Мысль 2001, №3
1.29-суреттер. Журнал - шыққан мерзімі қатынасы
ЖУРНАЛ - КІТАПХАН
Журнал аты Кітапхана
ҚазЭУ хабаршысы ҚазЭУ кітапханасы
ҚазЭУ хабаршысы РҒТК
Таңшолпан Ұлттық кітапхана
Таңшолпан Ұлттық Ғылым Академиясы
Мысль Ұлттық Ғылым Академиясы
1.29-суреттер. Журнал - кітапхана қатынасы
Қатынас 4ҚТ-да болуы үшін ол БҚҚТ-да болып және онда және тәуелсіз көп
мәнді тәуелділік болмауы тиіс.
Қатынастарды қалыптандыру - олардың нобайларын декомпозициялау немесе
ыдырату арқылы орындалады. Ыдырату - бастапқы қатынастардың проекцияларына
қосу амалын орындау арқылы оны кері алуға мүмкіндік береді. Дегенмен
ыдырату барысы ұдайы кері қалыпқа келтіруді орындай бермейді. Қатынас
проекциялары арқылы ешбір өзгеріссіз сол бастапқы қалыпына келуі мүмкін,
егер ол қосылу бойынша тәуелді болса. Көп мәнді тәуелділіктегі қатынастарда
4ҚТ артықшылықтарды жоя алмауы мүмкін. Сондай жағдайда бесінші қалыпты түр
(5ҚТ) қолданылады.
4ҚТ-дағы қатынасты 5ҚТ-ға ыдырату орындалғанда, нәтижесі қосылу
бойынша тәуелділікті қанағаттандыруы тиіс. Яғни, 4ҚТ-дан алынатын әрбір
проекция бірден кем емес мүмкін болатын кілтті және бастапқы қатынастағы
кемінде бір кілттік емес атрибутты қамтуы қажет. Сонда, 5ҚТ-да қосылу
бойынша тәуелділік мүмкін болатын кілтпен анықталып, 5ҚТ артықшылықты
немесе жаңартудағы тосын жағдайларды болдырмайды.
Сонымен, қатынастарды қалыптандыру кезеңі келесі түрдегі атқарымдық
тәуелділіктерді жояды:
кілтік емес атрибуттардың кіттерден аракідік тәуелділігі;
кілттердің кілттік емес атрибиттардан тәуелділігі;
кілттік емес атрибуттардың кілттен транзитивті тәуелділігін және т.б.
осы тәуелділіктерді жою мәліметтердің қайталануын жене ендіру, жою,
жаңарту амалдарының тосындылығын жүзеге асырады.
Мәліметтер қоймасын жобалау барысында қалыптандыру үрдісінің алатын
орны былай ерекшеленеді:
пәндік саладағы объектілерді және олардың арасындағы байланысты
бейнелеу үшін объектілік-байланыс үлгілерін қолдану арқылы алдымен
мәліметтер қоймасы жобасының бастапқы қатынасы құрастырылады;
сосын, бастапқы қатынастарды жинақтау-ыдырату немесе композициялау-де
композициялау жүзеге асырылып және қалыптандыру ережелеріне сәйкес, жаңа
қатынастардағы кілттер таңайындалады;
келесі, қалыптандырылған қатынастар схемасы МҚБЖ жабдықтары арқылы
сипатталынып, компьютер жадына ендіріледі.
Жалпы, қалыптандыру түрлері мәлеметтер қоймасындағы қатынастар санын
көбейтіп, әрі өңдеу уақытын ұзартады, бірақ, мәліметтердің дұрыстылығына
және қайталануын жоюға байланысты мәліметтерге ену амалы жылдамдатылады.
2. БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРал
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері
Локалдік мәліметтер қорында мәліметтер қоры клиент машинасында, ал
файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер қоры файл – серверде болады.
Локалдік вариантта мәліметтермен жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде
болады. Бұл вариант корпоративтік жұмыста іс жүзінде кездеспейді, себебі
бір мезгілде мәліметтермен жұмыс істеп отырған пайдаланушы саны мен
мәліметтер қоры қөшірмесінің саны тең болатындай бірнеше мәліметтер қор
қөшірмесінің құрамын синхрондау қиын.
Файл-
Сервер
Локальдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz