Delphi-де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру

Мазмұны

Кіріспе 4

1 Мәліметтер үлгілері 6

1. 1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері 6

1. 2 Реляйиялық есептеу тілдері 10

1. 3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу 12

1. 4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері 18

1. 5 Қатынастарды қалыптандыру 20

1. 6 Қалыпты түрлер 24

2 БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ӨНІМДІ ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРал 31

2. 1 Delphi - де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 31

2. 2. Delphi-де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 35

2. 3 TQuery компонентімен жұмыс 39

2. 4 TDBGrid компонентін қолдану 45

3 «Қонақ үй» программасын сипаттау 54

3. 1 Программаның негізгі терезесі 54

3. 2 Клиентпен жұмыс 54

3. 3 Бөдмелер мен қызмет түрлерін өзгерту 56

3. 4 Тұрып кеткен клиенттер туралы ақпарат 56

қорытынды 58

Қолданылған әдебиеттер 60

Кіріспе

Төрт арифметикалық амалдарлы автоматты түрде орындайтын бірінші машина XVII ғасырда пайда болды. 1623 жылы сандарды қосып не азайтып қана қоймай, оларды кейде көбейтіп және бөле алатындай машинаны өнертапқыш Вильгельм Шиккард жасап шығарды.

1642 жылы француздың философы және ғалымы Блез паскаль кеңсенің есептерін механикалық тұрғыдан есептеуге арналған арифмометр жасады.

1674 жылы немістің философы және математигі Готфрид Лейбниц Паскаль машинасының мүмкіндігін кеңейтті. Ол жасаған "Лейбництің тісті дөңгелегі" деп аталатын машинасы екілік санау жүйесінде көбейту, бөлу және түбір табу амалдарын орындайтын еді.

XIX ғасырда ағылшын математигі Ч. Бэббидж "Аналитикалық машина" деп аталатын программаланатын автоматты есептеу құрылғысының нұсқасын жасады. Программалар кодталып перфокарталарға түсірілді. Бұл әдісті Бэббидж тоқыма станоктарындағы амалдарды бақылауға алғаш пайдаланған француз өнертапқышы Ж. Жаккардтан алды.

Бэббидждің ойынша бұл командалар жұбын және мәліметтерден тұратын топтарын бірте-бірте енгізгенде автоматты түрде әр түрлі есептеулер орындауы тиіс еді. Картадағы тесіктердің орналасу тәртібін және карталардың келу ретін өзгертіп, есептеу ретін өзгертуге болатын еді (басқаруды шартты түрде беру идеясы!) .

Жобаның меценаты (қамқоршысы) - белгілі ақын Джорж Байронның қызы графиня Ада Лавлейс (Ada Lovelace) осы "аналитикалық машинаның" программисті болды. Ондық жүйенің орнына екілік жүйені қолдану қажеттілігіне Бэббидждің көзін жеткізген сол Ада Лавлейс болды. Ол осы күнге дейін көкейтесті болып келетін программалаудың негізгі принциптерін жасады. Оның құрметіне 1979 жылы жасап шығарған алгоритмдік тіл Ada - деп аталды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Герман Холлерит перфокарталарды сұрыптауға және санауға арналған бірінші электромеханикалық машинаны жасап шығарды. Табулятор деп аталатын бұл машина реледен, санағыштан және сұрыптаушы жәшіктен тұрды. Бұл машина 1890 жылы Америкада тұрғындардың санағын өңдеуге қолданылды. Холлерит 1896 жылы әйгілі IBM фирмасының негізі болатын фирманы ашты.

Екінші дүниежүзілік соғыс есептеу құрылғыларын және оларды өндіру технологиясын жетілдіруге дем берді. 1944 жылы Говард Айкен IBM-нің бір топ зерттеушілері релелік логикалық элементтерге негізделген электрлік есептеуіш машинасын жасады.

Бұл дтпломдық жұмыстың мақсаты қонақ үй жұмысының процестерін жеңілдету болып табылады. Қонақ үйге келген клиенттердің барлық сервис түрімен қамтамассыз еті, тұрып кеткен клиенттер туралы ақпаратты сақтау және көптеген мүмкіндіктері бар бұл программа қонақ үй жұмысына керек программа екеніне толық сенімдімін.

Программа Delphi ортасында дайындалды. Мәліметтер қоры ретінде Paradox 7 программасын пайдаланылды.

1 Мәліметтер үлгілері

1. 1 Мәліметтер үлгілерінің түрлері

Мәліметтер үлгісінің ұғымы деген мәліметтерге қолданылатын амалдарды және мәліметтердің сақталған мәндеріне шектеулерді айтуға болады.

Жалпы мәліметтер қоймасында мәліметтерді бейнелеп сипаттаудың екі деңгейі бар. Ол ақпараттық үлгі және мәліметтердің физикалық үлгісі.

Ақпараттық үлгі бағдарламалық жабдықтауды қолдаушыға түсінікті болатындай түрде бейнелеуі тиіс. Ондай ақпарат қолдаушыны қызықтыратын жағдайлар мен олардың өзара байланысы, қасиеттері болып келеді. Мәліметтер қоймасындағы мәліметтердің қолдаушыға сипатталуы осы ақпараттық үлгі арқылы атқарылады (1. 1-сурет) .

Қолданбалы

бағдарлама МҚБЖ

1. 1-сурет. Компьютерде ПЖ-ны ақпараттық үлгілеу

Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) қолдайтын мәліметтер үлгісінің өз құрылымы, оларға қолданылатын амалдар жиыны болады.

Мәліметтер қоймасын басқару жүйесін (МҚЖБ) жабдықтарымен қолданылатын логикалық деңгейдегі мәліметтер үлгілерін даталогикалық үлгі деп аталады. Бұл үлгі мәліметтердің элементтері арасындағы қасында байланысты олардың мазмұны мен сақталу орындарынан тәуелсіз түрде сипаттайды.

Даталогикалық үлгіні тұрғызу барысында бейнеленгелі отырған пәндік саланың ерекшеліктері ескеріледі. Мәліметтер қоймасы мәліметтердің біріктіріліп (интегрирленіп) және өзара байланыстық сақталуын қамтиды. Сол себепті де, ондай үлгіні жобалауда пәндік саланы сәкестендіріп сипаттаған бұрыс.

Егер мәліметтер қоймасын тұрғызғанда пәндік сала туралы ұқсас ақпарат қажет болмаса және сол пәндік саланы сипаттау - қолданылатын бағдарламалық, техникалық жабдықтардан тәуелсіз болса, ондай үлгіні пәндік саланың инфологиялық үлгісі деп аталады. Пәндік саланың инфологиялық үлгісі даталогиялық үлгіге қарағанда, бастапқы кейіптегі үлгі болып саналады. Ол мәліметтер банкісін жобалау барысында пәндік саланың мамандары мен мәліметтер қоймасының әкімдері арасындағы байланысты орнатады.

Даталогикалық үлгіні сақтау ортасына байланыстыратын болсақ, онда физикалық деңгейдегі мәліметтер үлгісін қолдануға тура келеді. Бұл үлгі қолданылатын сақтау құрылғыларын, жадыдағы элементтердің орналасу тәсілін, мәліметтердің элементтері арасындағы логикалық қатынастарды жүзеге асыру әдістерін анықтайды.

Даталогиялық деңгейдегі мәліметтер үлгісінің негізінен үш түрі бар:

Реляциялық;

Желілік;

Иерархиялық.

МҚЖБ осы мәліметтер үлгісінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді

Мәліметтер үлгісінің иерархиялық түрін өздеріне арқау ететін «ДИАМС», «ИСХОД», «ОКА», «ИНЕС» жүйелерін атауға болады.

Мысалы «ОКА» жүйесінде тармақтардың әрбір ұшында сегмент деп аталатын ақпараттық бірлік болады. Яғни, сегмент дегеніміз - аты бар аландардың сызықты бірігуі. Сегменттердің иерархиялы байланысқан аты бар бірігуін мәліметтер қоймасының жазылуы деп аталады. Иерархиялық құрылымда түбілі сегменттен басқа, әрбір сегментке бір бастапқы сегмент сәйкес келеді және онымен келесі сегмент арасында тек бір байланыс орнайды. Сол себепті де мәліметтер қоймасының қисынды құрылымын бейнелеу үшін мәліметтерді сипаттау тілінде әрбір сегмент үшін оған бастапқы болатын сегментті көрсету мүмкіндігін қарастырған жеткілікті.

Иерархиялы үлгілерде әрбір бастапқы сегметке жалпы туындалған бірнеше N сегмент сәйкес келеді. Ол пәндік салада 1:N түріндегі қатынасты бейнелеуде ыңғайлы. Иерархиялық құрылымды тек оның түбірлі ұшынан шолуға болады. Иерархиялық жолда берілген сегментте жету үшін сегментті аттауға болмайды.

Мысалы «ОКА» жүйесі арқылы «Автотауар» мәліметтер қоймасы 1. 2-суреттегі түрде сипатталады.

1. 2-сурет. «ОКА» жүйесіндегі «Автотауар» мәліметтер қоймасының сипаты

Желістік үлгілердегі байланыстар бағыты мен сипаты ақиқат болмағандықтан, байланыстардың аттары мен бағыттары мәліметтер қоймасының графикалық бейнеленулерінде және мәліметтерді сипаттап жазуда (МСЖ) көрсетілуі қажет. Жазулар түрінің әрбір жұптары арасында 1:N қолданылады.

Мәліметтердің желістік үлгісінің схемасы 1. 3-суретте көрсетілген.

Реляциялық үлгілер мәліметтер қоймасын (МҚ) тұрғызуда кең қолданылады. Ол тек МҚБЖ-ны қолдап қана қоймай, әрі МҚ-ны жобалаудағы аралық көмекші үлгі орнына қарастырылады.

Реляциялық үлгі мультиүлгілік жүйені тұрғызудағы виртуальді үлгі орнына қолданылады. Реляциялық үлгілерде ақпараттық бірлікке домандер, атрибуттар, қатынастар жатады.

Байланыс 4

Байланыс 1 Байланыс 5

Байланыс 2 Байланыс 3

1. 3-сурет. Желістік үлгісінің схемасы

Атрибут - ақпарат бірлігінің элементі болып, және ол қандай да бір мәндерді иемденеді. Егер А _i - атрибут болса, ( a _1, a _2, . . . a _n ) немесе а _i - атрибут мәндері болып табылады. Мұндағы ( a _1, a _2, . . . a _n ) қатары кортеж деп аталады. Барлық R - объектілер тобына қатынас деп аталынған кортеждер жиыны сәйкес келеді де ол да R деп белгіленеді. Содан R ( А _1, А _2, . . . А _n ) өрнегі R қатынасының өрнегі деп аталады. Әрбір қатынас белгілі бір уақыт мезетіндегі объектілер тобының күйін бейнелейді. Әр түрлі уақыттағы қатынастар жиыны кесте түрінде көрсетіліп, ол кестенің аты мен ондағы қатынастар нобайына сәйкес граф (сызбалы бейне, кескін) атауларының тізімі болады және қатынастар кортежі кесте қатарына сәйкес келедіі. Сонымен бірге кестенің барлық қатары мен барлық кортеждер әр түрлі, әрі кесте қатарлары мен бағаналарының реті еркін түрде орналасады.

Реляциялық МҚ-ның қатынасы шектеулі шарттарды сақтау арқылы екі өлшемді кесте түрінде беріледі. Себебі ол адаға түсінікті, қарапайым. Реляциялық МҚ-ның нобайы келесі құрамаларды қамтиды:

S(rel) = < A, R, Dom, Rel, V(s) >,

Мұндағы A - атрибуттар атының жиыны;

R - қатынастар атының жиыны;

Dom - атрибуттардың денге енуі;

Rel - қатынастар құрылымының сипаты,

V(s) - МҚ-дағы шектеулер жиыны.

Реляциялық МҚБЖ-дағы қатынастарға вмвлдар қолдану тілдері реляциялық есептеу мен реляциялық алгебра тілдерінен тұрады.

Реляциялық есептеу тілдері предикаттарды есептеуге негізделген. Олар қолданушыларға МҚ-ға қажетті сұраныстарды жазу ережелерінің жинағын көрсетеді. Сұраныстарда керекті нәтиже туралы ақпарат қамтылады. Сұраныс негізінде жаңа қатынастардың қалыптасуы арқылы МҚБЖ керекті нәтижені береді.

Реляциялық алгебра тілінде реляциялық алгебраға (Кодд алгебрасына, α алгебрасына) негізделген. Қатынастарға қолданылатын амалдардың тіздегін сәкес ретте көрсете отырып, қажетті нәтиже алуға болады. Сол себепті де реляциялық алгебра тілдері амалдық (процедуралық) деп есептелінеді.

1. 2 Реляйиялық есептеу тілдері

Нәтижелі қатынастарды қанағатандыратын қасиеттерді сипаттау, яғни декларативті ыңғай математикалық, логика әдістеріне негізделген.

Қарапайым тілдегі сөйлемдерді мағынасы бойынша ақиқат және жалған деп ажыратуған болады. Мысалы: «Математика - жаратылыс тану ғылымына жатады» сөйлемі ақиқат мағынада болса, «қолдандалы бағдарлама - техникалық жабдыққа жатады» деп тұжырымдалған сөйлем жалған. Осы сөйлемдерден біріктіріп күрделі сөйлемдер алуға болады, яғни олардың арасына «және », «немесе» «егер . . . , онда . . . » сөз тіркестерін қоямыз. Сонда әрбір сөйлемнің ақиқат немесе жалған болуына байланысты, жаңадан құрастырылған күрделі сөйлемнің де ақиқат немесе жалған екенін анықтай аламыз. Сөйлемдер күрделенген сайын, ондағы нәтижелі ойдың ақиқаттылығы мен жалғандығын ажырату қиынға түсетіндіктен, бұл жерде жорамал тілді немесе есептеу тілдерін - математикалық логика элементтерін пайдаланамыз.

Реляциялық есептеуде көбінесе математикалық логиканың келесі ұғымдары қолданылады:

«коньюнкция (және) - », «дизьюнкция (немесе) - », «инверсия (емес) - », «туындайды - », «импликация - », «=», «», «>», «<», «>=», «<=», « - қажетті» белгілеріндегі логикалық таңбалар мен байланыстар;

айнымалылар мен тұрақтырлар таңбасы. Реляциялық есептеудің тілдік конструкцияларында оларға атрибуттар аты мен айнымалылар және тұрақтылар сәйкес келерді;

термдер, яғни кез келген айнымалылар мен тұрақтылар, аргументтері терм болатын функциялар;

аргументтері терм болатын формула-предикаттар, мұндағы педикат ұғымын түсіну үшін келесі танықтаманы қарастырамыз: ішкі жиын ВА ⁿ n - орынды қатынас немесе А-ның предикаты деп аталады, егер А ₁ = A ₂ = . . . = A _n болса, ал А ₁ x A ₂ x . . . x A _n - A жиынының декарттық n - дәрежесі, яғни А ⁿ болса;

формулалар, яғни қарапайым формулаларға жалпылық кванторды (all) немесе бар болу кванторын (some) қолдану нәтижесі. Дәлітек айтқанда (all) кванторы, яғни  таңбасы «кез келген» немесе «барлық» деген жазуды білдірсе, ал (some) кванторы, яғни ∃ таңбасы «бар болу» мағынасын білдіреді.

Мысалы, 0, 1 немесе жалған, ақиқат жиыны үшін , , 1,  белгілеріне қатысты амалдар төмендегі 3, 1-кесте бойынша анықталады.

Ал, А ⇒  А деген аксиома «қажетті А» А-ны теріске шығару қажеттілігін теріске шығарады дегенді немесе   В ⇒ (ВА) деген ой осы өрнектегі шартты қанағаттандыратын кез келген В сөйлемі үшін А сөйлемі «А жалғанырақ» (яғни, жалған секілді) деген мағыналарды блдіреді. Бұл жердегі  белгісі дезьюнкцияға қатысты «қажетті» немесе «аса қажетті емес» деген ойды дәлірек сипаттайды.

Реляциялық есептеу тілдері қолдаушыларға МҚ-ға «сұраныстарды» жазу үшін ережелер жиынтығын береді.

1. 1-кесте. Логикалық амалдарға мысал

Реляциялық есептеудің алғашқы тілі ALFA Коддтың өңдеуі арқылы қалыптасты. Соңғы уақыттарда реляциялық МҚБЖ-да IBM (Structure Query Language) тілі кеңірек қолданылып жүр.

1. 3 Реляциялық алгебра тәсілімен қатынастарды өңдеу

Қатынастарға амалдар қолдану барысында алгебралық түрдегі жазулерды немесе реляциялық МҚБЖ тегіндегі тілдер жазуларын қолдауға болады.

Қатынастарға қолданылатын амалдарға: декарттық көбейту, бірігу, қиылсу, бөлу, айырмашылық, проекция, қосылу, таңдау жатады. Қатынастарға осы амалдарды түгел жасау мүмкіндігі реляциялық МҚБЖ-ның тиімділігін анықтайды.

Декарттық көбейту амалын қарастырайық. Айталық, әр түрлі схемедағы бастапқы қатынастар қарастырылсын. Декарттық көбейту амалы жүзеге асырылғанда нәтижелік қатынастардың құрамына енген атрибуттардың саны бастапқы қатынастардың құрамына атрибуттардың қосындысына тең болып, ал нәтижелік қатынастар кортежінің саны бастапқы қатынастар кортежінің көбейтіндісіне тең болады. Бұл амалға 1. 4-суретегі кестелер мысал бола алады. Ондағ бастапқы F1, F2 қатынастарынан F - нәтижелі қатынасы алынады:

F1 х F2 = F.

F1 F2

F

1. 4-сурет. Декарттық көбейту амалын мысал

Берілу амалы бірдей құрылымдағы бастапқы екі қатынас үшін орындалады. Айталық Y1 және Y2 қатынастары берілсін (1. 5-сурет) . Ал Y - нәтижелік қатынас болсын, яғни:

Y = Y1  Y2

Y1 Y2

Y

1. 5-сурет. Бірігу амалына мысал

Қиылысу амалы орындалған да бар кортеждер қамтылады. Егер R1, R2 қатынастары берілсе, онда R қатынасы олардағы бірдей ұқсас қатынастардан тұрады:

R = R1  R2

Қиылысу амалының нәтижесі 3. 6-суретте көрсетілген

R1

R2

R

1. 6-сурет. Қиылысу амалына мысал

Бөлу амалы - берілген қатынастардан қандай да бір қағида арқылы басқара қатынастардыбөліп алуды жүзеге асырады:

R3 = D (T, L)

мұндағы D - бөлу амалының белгісі;

T - бөлінетін қатынас;

L - бөлуші қатынас;

R3 - нәтижелік қатынас.

Бөлуші қатынас бірнеше бөлуші қатынастар атрибуттарынан түзіліп, ал нәтижелік қатынас болушы қатынастарда қамтылмаған, тек бөлінуші қатынастардағы атрибуттардан тұруы тиіс. Айталық, 3. 4-суретте сипатталған R1 қатынастары берілсін, одан ең нашар оқитын студенттер тізімін бөліп алып тастайық. Сонда R3 қатынасы қалыптасады (1. 7-сурет) .

R3

1. 7-сурет. Бөлу амалына мысал

Айырмашылық амалының орындалуы арқылы екінші қатынастарға енбеген, тек алғашқы қатынастардағы кортеждерді ғана қамтитын нәтижелік қатынастар қалыптасады.

Мысалы, 3. 6-суреттегі R1, R2 қатынастарына осы амалды орындасақ, 1. 8-суретте көрсетілген нәтижелі R4 қатынасын аламыз:

R1 = R1 \ R2

R4

1. 8-сурет. Айырмашылық амалына мысал

Келесі, проекция амалы арқылы нәтижелік қатынасқа алғашқы қатынастардан амалды орындау шартына сәйкес көрсетілген бағаналар енеді:

R5 = R1 P

мұндағы R5 - бастапқы қатынас;

R1 - нәтижелік қатынас;

P - проекция шарты.

Яғни, 3. 6-суреттегі R1 қатынасын қарастырайық. Ондағы «Пән» атрибуттаруна проекция амалын қолданып, 1. 9-суреттегі нәтижелік R5 қатынасын аламыз.

1. 9-сурет. Проекция амалына мысал

Қосылу амалын екі қатынасқа қолданып, нәтижесінде бі қатынас аламыз:

U = U1pU2,

U1, U2 - бастапқы қатынастар.

Бастапқы бірінші қатынастың әрбір қатары екінші қатынастың барлық қатынастарымен сәйкестендіріледі де, егер қандай да бір жұптар қосу шартын орындаса, онда олар қосылып нәтижелік қатынастың кезекті қатарын түзеді. Мысалы, U1 және U2 қатынастары берілсін. Оларға қосылу амалын «Мамандық» атрибуты бойынша жүргізейік. Нәтижелік Uқатынас бірінші және екінші қатынастардың барлық атрибуттарын «Мамандық» атрибуты бойынша қамтиды (1. 10-сурет) .

U1

U2

U

1. 10-сурет. Қосылу амалына мысал

Таңдау амалы бір қатынас үшін орындалады:

T = Jp.

мұндағы T - нәтижелік қатынас;

J - бастапқы қатынас;

p - тандау шарты.

Бұл амалдың орындалуы барысында бастапқы қатынастан қандай да бір таңдау шарты бойынша қалыптасқан кортеждер жиынтығы арқылы нәтижелік қатынас алынады. Мысалы оны, «Топтағы студенттерсаны» ∠18адам болатын тандау шарты арқылы (1. 11-сурет) байқауға болады.

1. 11-сурет. Талдау амалына мысал

1. 4 Реляциялық мәліметтер қоймасы қатынастарының қасиеттері

Реляциялық мәліметтер қоймасындағы қатынастар оының мазмұнына қарай, объектілік және байланыстық қатынастар болып бөл»неді.

Объектілік қатынас объектілер туралы мәліметтерді сақтайды. Объектілік қатынаста атрибуттардың бірі бөлек объектіні бір мәнді белгілейді. Мұндай атрибутты бірінші атрибут немесе қатынастар кілті деп атайды. Мысалы ҚЫЗМЕТКЕР қатынасын қарастырайық (1. 12-сурет) .

ҚЫЗМЕТКЕР

1. 12-сурет. Қызметкер қатынасы

ҚЫЗМЕТКЕР қатынасында «Аты-жөні» атрибуты кілтке жатады. Ол кестенің бірінші бағанасында орыналасқан да, ол қалған атрибуттар осы кілтке атқарымды түрде байланысты.

Объектілік қатынаста бірдей (ұқсас) тілттер қатары өзара қайталанбауы тиіс. Бұл жағдай мәліметтердің реляциялық үлгісінің негізгі шектеуі болып табылады.

Байланыстық қатынас екі немесе одан да көп объектілік қатынастардың кілтін сақтайды. Кілттер бойынша объектілік қатынастар арасындағы байланыстар орнатылады.

Байланыстық қатынасқа мысал ретінде ЖҮРГІЗЕДІ (Қызметкер, көлік) қатынасын қарастырайық. Ол үшін ҚЫЗМЕТКЕР (Аты-жөні, Туылған мерзімі, Мамандығы, Еңбек стажы) және КӨЛІК (Маркасы, Түсі, Шыққан мерзімі) ообъектілік қатынастарынан тұратын мәліметтер қоймасы берілсін делік (1. 12, 1. 13-суреттер) .

КӨЛІК

1. 13-сурет. Көлік қатынасы

ЖҮРГІЗЕДІ байланыстық қатынасы 1. 14-суреттегі мәліметтерден құралады.

ЖҮРГІЗЕДІ

... жалғасы

Delphi-де мәліметтер қорын құру технологиялары жайлы ақпарат

Delphi ортасында мәліметтер қорымен жұмыс

Бала-бақша МҚБЖ-н құру

«Toyota» автосалон деректер қорына навигациялық тәсілдерді қолдану

Мәліметтер қоры туралы ақпарат

Delphi программалау ортасы және мәліметтер қоры

Компьютерлік техниканың даму сатысы

DELPHI ортасында мәлметтер қорымен жұмыс жасау

Шымкент қаласы самал мөлтек ауданындағы учаскелердің орналасуының электрондық картасы, жобасын құру

Мәліметтер қоры сервері

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс