Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымдары
Кіріспе
ТАРАУ I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
1.1 Қоғамның әлеуметтік. демографиялық құрылымы
1.2 Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөлі
ТАРАУ II. Қоғам мен адам өміріндегі еңбектің рөлі
2.1 Еңбек — адам эволюциясының маңызды факторларының бірі
2.2 Адамның қалыптасуында еңбектің ролі.
ТАРАУ I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
1.1 Қоғамның әлеуметтік. демографиялық құрылымы
1.2 Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөлі
ТАРАУ II. Қоғам мен адам өміріндегі еңбектің рөлі
2.1 Еңбек — адам эволюциясының маңызды факторларының бірі
2.2 Адамның қалыптасуында еңбектің ролі.
Қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам - өте нәзік әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап көруге болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет.
«Қоғам» деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам, капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің бір бөлігі.
Қоғам туралы түсінікті нақтылай түссек, қоғам деп - бірігіп еңбек ететін жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы екі жақты қатынасты айтамыз. Біріншісі, қоғам - адамның өмір сүру тәсілі. Қоғамсыз адам жоқ, адамсыз қоғам жоқ. Екіншіден, қоғам жеке адамдардан ғана тұрмайды, ол сол жеке адамдардың өзара қатынасын көрсетеді.
Жеке адам қоғамға ұжым арқылы енеді. Ол сонымен қатар бірнеше ұжымдардың мүшесі болады (еңбек, партия, кәсіподак,, т.б.). Демек, қоғам - ұжымдардың ұжымы, бірлігі болып көрінеді. Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөліТұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология, педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің: мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
«Қоғам» деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам, капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің бір бөлігі.
Қоғам туралы түсінікті нақтылай түссек, қоғам деп - бірігіп еңбек ететін жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы екі жақты қатынасты айтамыз. Біріншісі, қоғам - адамның өмір сүру тәсілі. Қоғамсыз адам жоқ, адамсыз қоғам жоқ. Екіншіден, қоғам жеке адамдардан ғана тұрмайды, ол сол жеке адамдардың өзара қатынасын көрсетеді.
Жеке адам қоғамға ұжым арқылы енеді. Ол сонымен қатар бірнеше ұжымдардың мүшесі болады (еңбек, партия, кәсіподак,, т.б.). Демек, қоғам - ұжымдардың ұжымы, бірлігі болып көрінеді. Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөліТұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология, педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің: мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
1. Витек К. «Проблемы семейного благополучия».- М., Прогресс,1998
2. В.А.Сысенко « Супрежеские конфликты, С-П, 1989
3. Бодалева А.А, Столина В.В. « Семья в психологической консультации» М,1989
4. Василюк Ф. Е. « Психология переживания» Москва,1984
5. Абулханова- Словская К.А. « Стратегия жизни» Мысль,1991
6. И.М. Никольская, Р.М. Грановская « Психологическая защита у детей» С-П,2001
7. И.Б. Дерманова «Диогностика эмоционально-нравственного развития, С-П,2002
8. «Психологические тесты» под ред. А.А.Карелина, М.,2001
9. « Практическая психология в тестах, или как научиться понимать себя и других», сост. Р. Римская, С. Римский , М., 2000
10. Теория и методика социальной работы / Под ред. И.Г. Зайнышева.-М., Союз,1994
11. Кон.И.С. «Социология личности» М.,1997
Дисциплина: Психология
12.↑ Қазақ ЭнциклопедиясыA
13.↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
14.↑ Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4
15. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. А.: Жеті жарғы, 2002 ж.
Баев В.Р. и др. Рынок капитала, земельных и трудовых ресурсов. // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. 1997 год. № 3
16. Богина Д. О. Формировании рынка рабочей силы на селе. // АПК: экономика, управление. 1992 год. № 6
2. В.А.Сысенко « Супрежеские конфликты, С-П, 1989
3. Бодалева А.А, Столина В.В. « Семья в психологической консультации» М,1989
4. Василюк Ф. Е. « Психология переживания» Москва,1984
5. Абулханова- Словская К.А. « Стратегия жизни» Мысль,1991
6. И.М. Никольская, Р.М. Грановская « Психологическая защита у детей» С-П,2001
7. И.Б. Дерманова «Диогностика эмоционально-нравственного развития, С-П,2002
8. «Психологические тесты» под ред. А.А.Карелина, М.,2001
9. « Практическая психология в тестах, или как научиться понимать себя и других», сост. Р. Римская, С. Римский , М., 2000
10. Теория и методика социальной работы / Под ред. И.Г. Зайнышева.-М., Союз,1994
11. Кон.И.С. «Социология личности» М.,1997
Дисциплина: Психология
12.↑ Қазақ ЭнциклопедиясыA
13.↑ О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
14.↑ Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4
15. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі. А.: Жеті жарғы, 2002 ж.
Баев В.Р. и др. Рынок капитала, земельных и трудовых ресурсов. // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. 1997 год. № 3
16. Богина Д. О. Формировании рынка рабочей силы на селе. // АПК: экономика, управление. 1992 год. № 6
Кіріспе
Қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам - өте нәзік
әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап көруге
болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет.
Қоғам деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам,
капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада
алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері
еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы
және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының
жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас
тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің
бір бөлігі.
Қоғам туралы түсінікті нақтылай түссек, қоғам деп - бірігіп еңбек ететін
жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы екі жақты қатынасты
айтамыз. Біріншісі, қоғам - адамның өмір сүру тәсілі. Қоғамсыз адам жоқ,
адамсыз қоғам жоқ. Екіншіден, қоғам жеке адамдардан ғана тұрмайды, ол сол
жеке адамдардың өзара қатынасын көрсетеді.
Жеке адам қоғамға ұжым арқылы енеді. Ол сонымен қатар бірнеше ұжымдардың
мүшесі болады (еңбек, партия, кәсіподак,, т.б.). Демек, қоғам - ұжымдардың
ұжымы, бірлігі болып көрінеді. Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөліТұлға
проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің:
мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол
сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің
себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін адам, индивид, тұлға деген ұғымдардың
арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам деген-
адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше
қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Кез келген еңбек құралдарын дайындау үшін адам еңбек етуі қажет. Еңбек
құралдарын жасау қол арқылы жүзеге асады. Фридрих Энгельс адамның
қалыптасуындағы еңбектің рөлін жоғары бағалады. Ол:
"Еңбек — адамзат өмірінің бірінші негізгі шарты, адамды адам еткен
еңбек деген дәрежеде айтуға тиістіміз",
— деп жазды. Олай болса, еңбек антропогенездің басты әлеуметтік қозғаушы
күші болды. Адам өз еңбегі арқылы еңбек құралдарын жасай алады. Кейбір
адамтектес маймылдар қарапайым құралдарды пайдалана алғанымен, еңбек
құралдарын жасай алмайды. Жануарлар табиғатқа өз тіршілік әрекеті арқылы
ғана әсер етеді. Ал адам өзінің саналы еңбегі арқасында табиғатты өзгерте
алады. Адамның табиғатқа әсері орасан зор және сан қилы болады. Еңбек
етудің нәтижесінде біздің ежелгі маймылға ұқсас ата тегімізде морфологиялық
және физиологиялық өзгерістер пайда болды. Оны антропоморфоз деп атайды.
Адам өз еңбегі арқылы өзіне де өзгерістер енгізді. Еңбек — адам
эволюциясына тән негізгі фактор.
К. Маркс пен Ф. Энгельс адам мен жануарлардың арасындағы физикалық
та, психикалық та тұрғыдағы түбегейлі айырмашылық еңбекпен тү-сіндіріледі
деп атап көрсетеді. Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ,
сонымен бірге оның психикалық жетілуінің, сананың қалыптасуы мен дамуының
негізгі факторы болып табылды. Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік
иесіне айналдырды, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне
көтерілді. .
ТАРАУ I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
1.1Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Жалпы қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам - өте
нәзік әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап
көруге болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет.
Қоғам деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам,
капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада
алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері
еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы
және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының
жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас
тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің
бір бөлігі.
Ғылыми және әлеуметтік-саяси әдебиеттерде әлеуметтік құрылым түсінігінің
бірнеше мағынасы бар. Кең мағынада бұл – қоғамның жалпы құрылысы, оның
бүкіл негізгі элементтері арасындағы байланыстар жүйесі. Сондай-ақ, бұл
ұғым әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың түрлері және олардың арасындағы
қарым-қатынастың: әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-
этникалық сияқты түрлерін сипаттайды. Әлеуметтануда әлеуметтік құрылым”
ұғымы әлеуметтік жүйе” ұғымымен тығыз байланысты. Әлеуметтік құрылым”
түсінігі әлеуметтік жүйе” түсінігінің бір бөлігі болып табылады және 2
компоненттен тұрады — әлеуметтік құрам және әлеуметтік байланыстар.
Әлеуметтік құрам” – бұл осы құрылым қамтитын элементтер жиынтығы. Екінші
компонент – осы элементтер байланысының жиынтығын білдіреді. Осылайша,
әлеуметтік құрылым” ұғымы бір жағынан қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе
ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың түрлерінің жиынтығын қамтиды, екінші
жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша іс-әрекеттінің үлестірілуі көлемімен
ерекшеленетін бүкіл құрамдас бөліктердің әлеуметтік байланыстары болып
табылады.
Әлеуметтік құрылым қоғамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер белгілер
негізінде біріккен қабаттарға, топтарға объективті бөлуді білдіреді. Бұл –
элементтердің әлеуметтік жүйедегі тұрақты байланысы. Әлеуметтік құрылымның
негізгі элементтері болып әлеуметтік қауымдастықтар (таптар, ұлттар,
кәсіпкерлік, демографиялық, территориялық, саяси топтар) табылады.
Әлеуметтік қауымдастық — бұл белгілі бір өзара әрекет ететін индивидтер
тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен (экономиялық,
әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер мен мүдделер
денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан территориялық
қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік институттарға
(отбасы, білім, ғылым) енуі.
Әлеуметтік қауымдастық әлеуметтік байланыс арқылы біріккен адамдар топтарын
ғана білдіреді. Қауымдастықтардың негізгі екі түрін бөлуге болады:
әлеуметтік орта, яғни адамдардың белгілі бір қарым-қатынастарды жүзеге
асыруы. Мұндай қауымдастықтар байланыстың тұрақтылығы мен осы қарым-
қатынастар жүзеге асырылатын саланың маңыздылығына байланысты үлкен немесе
кіші ынтымақтастық импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. Өзара
әрекет түріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген әрекеттер жүйесімен алмасу
сияқты) бірігу, ынтымақтастық, бірлесе еңбек етудің келісілгендігі сияқты
байланыстар негізінде жатқан қауымдастықты әлеуметтік топ деп атауға
болады.
Әлеуметтік құрылымның болу мен даму механизмдері адамның іс-әрекеті
жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең
алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді,
кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу процесі үшін
әлеуметтік айырмашылықтардың терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі
маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі,
өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген жүйе.
Әлеуметтік құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып оның әртүрлілігінің
дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.
Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен сипатталады? Осыған байланысты
түрлі көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар үстемдік
ететін қатал детерминацияланған әлеуметтік құрылым туралы айтуға болады.
Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де сипатталатындығын
айтуға болады, техникалық прогресс өнімі болып табылады. Қазіргі
социологиялық теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына, жасына,
біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына
тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі бір қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын
әлеуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.
Сонымен әлеуметтік құрылымды анықтайтын негізгі, шешуші белгі, критерий
қандай?
Біздің ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан бір де бірінің басымдылығы жоқ
көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты жағдайларды кейбір белгілер
алдыңғы шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік құрылымды
қалыптастыруда ең маңызды ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын мойындай
отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.
Социологиялық ойдың жетістігі болып, әлеуметтік құрылымды қозғалмайтын
құрылыс ретінде емес, динамикалық бүтіндік ретінде қарастыруға көшу
табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі
критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Біздің әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең таралған:
- адамдардың бөлінуі нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік–таптық құрылым
(таптар, касталар, сословиелер, әлеуметтік топтар, олардың қабаттары);
- әлеуметтік–этникалық құрылым, яғни адамдардың белгілі бір территорияға,
экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық ерекшіліктері және т.б.
арқылы бірігуі негізінде пайда болған адамдардың тарихи қауымы – тайпа, ру,
халық, ұлт, этностар.
- мекендердің негізгі түрлерін құрайтын (қала, макрополис, агломерация,
ауыл, т.б.) территориялық құрылым;
- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, әйелдер, жастар, балалар, жұмыс
жасындағы адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым;
- отбасылық-тұрмыстық құрылым, көрші қауымдастықтар, ата-аналар мен
балалар, сондай-ақ, некелік пен некесіз байланыстар мен қатынастар. Сондай-
ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни және т.б. құрылымдарды бөлуге
болады.
Сонымен, құрылым адамдардың белгілі бір тобын — олардың жіктелуі мен
интеграциясын білдіреді. Осылай әлеуметтік қауымдастық”, әлеуметтік топ”
категориялары қалыптасады және олар келесіні білдіреді:
1) біріккен әрекет;
2) біріккен кеңістіктік–уақыттық болмыс, қатынас (жалпы орта, территория,
коммуникация);
3) топтық бағыттылық пен ережелер.
Қоғамдық еңбек бөлісінің нәтижесі болып келесі әлеуметтік-экономикалық
топтар табылады:
1) өзінің жеке меншікке қарым-қатынасы бойынша емес, атқаратын жұмысының
түріне байланысты кәсіпкерлік топтар;
2) белгілі бір территорияда — қала немесе ауыл –
3) рангтық топтар – басшы мен бағынушы арасындағы қатынастар (негізінде тік
өзара байланыс).
Қандай әлеуметтік топтар жетекшілік орын алады, қандай мамандықтар көп
екендігіне қоғамның түрі де, оның әлеуметтік-саяси құрылысы да тәуелді.
Сонымен, әлеуметтік әлеуметтік қауымдастық категориясы қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы негіз болып табылады. Әлеуметтік топтардың
көптүрлілігін зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда
әлеуметтік стратификация ұғымы енгізілді.
Әлеуметтік стратификация теориясы әлеуметтік теорияның неғұрлым мықты
дамыған бөліктерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік стратификацияны
зерттеудің қазіргі тәсілдерінің негізін М. Вебер салды және оны әрі қарай
Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.
Әлеуметтік стратификация теориялары страта (латынша stratum – қабат),
әлеуметтік топ белгілі бір ортақ позициялардағы немесе ортақ істері бар
адамдарды біріктіретін нақты эмпирикалық тіркелетін қауымдастық болып
табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік
қоғамның құрылымында бекітілуіне және 6 статустық белгілерге қарсы тұруына
мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.
Батыс германиялық социолог Р. Дарендорф әлеуметтік стратификация негізіне
бедел” саяси ұғымын қоюды ұсынды. Оның ойынша бедел билікке қатынас пен
әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті нақты сипаттайды. Осы ұғым
негізінде Р. Дерендорф бүкіл қазіргі қоғамды басқарушылар мен бағынушыларға
бөледі. Өз кезегінде басқарушыларды да екіге бөледі: жеке меншігі бар
басқарушылар және жеке меншігі жоқ басқарушылар, яғни бюрократ-менеджерлер.
Ал бағынушы топ та әртектес болып табылады: онда да кем дегенде екі топты
бөлуге болады – жоғарғы – жұмысшы аристократиясы, төменгі – төмен
квалификациялы жұмысшылар. Осы екі әлеуметтік топтың арасында аралық жаңа
орта тап болады – жұмысшы аристократиясы мен қызметкерлер және басым тап –
басқарушылардың ассимиляциясы өнімі.
Француз социологы А.Турэннің пайындауы бойынша, қазіргі қоғамдағы
әлеуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этносқа емес,
ақпаратқа ие болу мүмкіндігіне байланысты. Көп ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі бар адамдар ең жоғарғы орынға ие болады.
Әлеуметтік стратификация теориясының негізгі принциптерін бөлейік:
1) үлкен немесе кіші, тұрақты немесе тұрақсыз, қоғамда басты немесе қосымша
рөль атқарса да, қоғамның барлық қабаттарын түгелімен зерттеу;
2) топтарды бірдей критерийлер бойынша өлшеу және салыстыру;
3) бұл критерийлер әр қабатты толығымен және терең суреттеу
үшін жеткілікті болуы қажет.
Нақты қоғамның әлеуметтік құрылымы әрқашан эволюция нәтижесінде пайда
болған, әртүрлі әлеуметтік рөльдермен, позициялармен ерекшеленетін
стратификациялық жүйе болып табылады. Бұл жүйе еңбек бөлінісі мен осы
қоғамдағы құндылықтар мен мәдени стандарттар жүйесімен анықталады.
Әлеуметтік стратификация теориясында реттелген белгілер (критерийлер)
болады. Мұнда олардың әрқайсысының әлеуметтік маңызы ескеріледі. Оның
қатарына жеке меншік формасы, табыс мөлшері, билік көлемі, бедел, ұлттық
белгілер, білім, мәдениет түрлері және т.б. кіреді.
Әрбір қасиеттің маңызы өзгеріп отырады. Осылайша, стратификация келесі
түрде болады:
1) белгілер жүйесі;
2) нақты қоғамның әлеуметтік құрлымы;
3) топтардың көлдене ауыстыруы.
Элементтердің көлденең тізілуі бізге көптеген критерийлер береді – ұлттық,
кәсіптік, білімдік, мәдени, тік – жеке меншік қарым-қатынасы, табыс
мөлшері, престижді көрсетеді.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар бір-
біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық пен
мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Стратификация тек адамдардың, топтардың, қоғамдағы қабаттардың әртүрлі
жағдайын ғана бейнелеп қана қоймайды, сондай-ақ, олардың тең емес күйін
бейнелейді.
Стратификацияның әлеуметтік теориясы қоғамды әлеуметтік топтарға,
қабаттарға бөлудің бірнеше критерийлерін алға қоя отырып, әлеуметтік
мобильділік немесе әлеуметтік қозғалыс теориясының қалыптасуына
методологиялық негіз болып саналады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі. Бұл термин социологияға 1927
жылы П. А. Сорокинмен енгізілген болатын.
Стратификация Сорокин бойынша – бұл белгілі бір адамдар жиынтығының (халық)
иерархиялық рангтегі кластарға жіктелуі. Бұл төменгі және жоғарғы
қабаттардың болуымен сипатталады. Ол стратификацияның 3 түрін бөледі:
экономикалық, саяси, кәсіби.
Әртүрлі елдерде осы проблемаға көптеген социологиялық зерттеулер арналады.
Әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы дәрежесін, оның демократиялылығын,
индивидтер мен буындарға белгілі бір қоғам төменгі категориядан жоғары
жылжуына қаншалықты мүмкіндік беретіндігін, қоғамның басшы элитасы қандай
жолмен қалыптасатындығын, басқа топтардан басшы элитаға өту мүмкіндігін
адамдар білгісі келеді.
Стратификацияда кластар ерекше және маңызды орын алады. Біздің
әдебиеттердегі батыс қоғамның ғылыми кластық дифференциациясын жоққа
шығаратын тұжырымдардың негізі жоқ. Социология туралы шетел оқулықтарында
осы тұжырым кездеспейтін бөлім жоқ деуге болады. М.Вебердің ойынша,
стратификацияны құру үшін топтың әлеуметтік мәселелері маңызды болып
табылады. .
Әлеуметтік топ – бұл экономикалық, саяси және кәсіби статустарға,
позицияларға ие адамдар қауымдастығы.
Біз класс әлеуметтік құрылымның бөлшегі болатындығын негізге аламыз.
Себебі, ол экономикалық, саяси, идеологиялық қатынастардың тұрақты
тасылмалдаушысы болып келеді. Кластың құрылуы – күрделі тарихи процесс,
қоғамдық қабаттарға бөлінудің нәтижесі.
Әлеуметтік қабаттар бұл тұрғыдан белгілі бір жеке мүдделер негізіндегі
адамдарды біріктіретін әлеуметтік қауымдастықтарды білдіреді.
Мүдделер – бұл тұлғалардың, топтардың және басқа да қауымдастықтардың
әлеуметтік жүйедегі әлеуметтік жағдайын белгілейтін және олар өз
әрекеттерінде негізге алатын нақты өмірлік ұмтылыстары. Әлеуметтік мүдделер
арқылы белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтар өкілдерінің өзекті
қажеттіліктерінің жалпыланған көрінісі бейнеленеді. Мүдделерді ұғыну
қоғамда тұрақты жүзеге асатын әлеуметтік салыстыру процесі, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтардың өмірлік жағдайларын салыстыру нәтижесінде болады.
Әлеуметтік өмірде маңызды орынды әлеуметтік өзара қатынас алады – бұл бір-
біріне бағытталған, партнері тарапынан анық (күтілетін) реакцияны туғызуға
бағытталған және осы реакция жауап ретінде басқа реакцияны туғызатын
партнерлардың жүйелі, тұрақты әлеуметтік әрекеті.
Әрбір әлеуметтік қайраткер өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға талпынады.
Дж.Хоманс өзінің әлеуметтік алмасу теориясында әрбір қайраткер әлеуметтік
өзара әрекет барысында марапаттауды (материалдық та, моральдық та – қолдау,
келісу, мақұлдау) максимизациялауға және шығынды минимизациялауға
ұмтылатындығын атап көрсетеді. Өзара марапаттау тұрақтылық тенденцияны
танытады, сақталады. Осы тұрғыдан өзара күту пайда болады.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар. Жанжалдарды шешу жолдары:
қақтығысты шешудің сырттай белгісі болып, оның аяқталуы табылады (уақытша
тоқтату емес). Бұл дегеніміз қақтығысушы жақтар арасында жанжалдық өзара
әрекет аяқталады. Алайда әлеуметтік қақтығыстың түбірлі шешілуі қақтығыстық
жағдайдың өзгеруі кезінде ғана жүзеге асады. Атап айтқанда тиімді болып
қақтығыс себебін жою табылады – қарсыластардың бір-біріне деген көзқарасын
өзгерту. Сондай-ақ, әлеуметтік қақтығысты бір жақтың талаптарын өзгертуі
арқылы шешуге болады: қарсыластың бірі өз мінез-құлқының мақсатын
өзгертеді.
Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әлеуметтік құрылымның дамуы
кездейсоқтылығымен, анықсыздығымен, аморфтілігімен сипатталады. Алғы шетке
меншіктік және әлеуметтік теңсіздік мәселесі қойылады. Ол кластық қарама-
қайшылық және қақтығыстармен сипатталады.
Экономиканың тұрақтануы және экономикалық заңдылықтар еркіндігін
заңдастыру, әлемдік нарыққа өту негізгі әлеуметтік қауымдастар арасындағы
қатынастар құрамы мен сипатына маңызды өзгерістер әкеледі. Қазіргі қоғамның
негізгі сипаттамасы болып оның әлеуметтік поляризациясы, кедейлер мен
байларға бөлінуі табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік топтардың жойылуы, меншік, табыс, билік құрылымына ену,
перспектива сезімі, топтық әлеуметтік мобильділік формаларына байланысты
жаңа топшылык интеграция жүріп жатыр. Жаңа әлеуметтік құрылымды
қалыптастыру үрдісі үш жол бойынша жүргізілуде:
Жеке меншік формаларының плюрализациясы негізінде жаңа әлеуметтік
қауымдастықтардың қалыптасуы;
Мемлекеттік меншік формаларының трансформациясы және дәстүрлі кластық-
топтық қауымдастықтардың жағдайының, шекараларының, сандық-сапалық
сипаттамаларының өзгеруі мен шекаралық, маргианалдық қабаттардың
қалыптасуы;
Әртүрлі жеке меншік формаларының өзара қатынасы негізінде қабаттар мен
страталардың қалыптасуы.
Қазір жаңа қабаттар өзінің құрамы, іс-әрекет түрлері, даму перспективасы
тұрғысынан әртүрлі. Олардың болашақтағы дамуы, мінез-құлқы, өмір сүру салты
меншіктің жаңа формаларын заңдастыруға байланысты болады.
Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Қоғамның әлеуметтік құрылымында елеулі орнын әлеуметтік-демографиялық
өлшемдер алады, оған келесі тұрғындар құрылымы жатады: жыныс-жастық,
отбасылық және генетикалық. Бұл құрылымдар бөлек территория бойынша,
тұрғындардың қалыптасуы мен ұдайы өсу үрдісінің нәтижесі мен шарттары
болып табылады. Әлеуметтік-демографиялық құрылым бұл – туу, өлу,
некелесу, ажырасу, қала мен ауыл мекендері арасындағы тұрғындардың
миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық параметрлері болып
белгіленеді.
Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер бойынша
құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған жері, белгілі
жерде тұру уақыты. Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын
зерттеп білудің маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін,
экономикалық-әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет.
Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам
жасау – әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына
ұмтылып отырғанда өте қажет. Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен
айғақтарын білу сындарлы демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы
отбасыларға көмек көрсету жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын
үйлер салу, тұрғындарды азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек
көрсете алады.
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі өлшемнің қосындысын
айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район)
немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы
арақатынас, екіншіде – әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас.
Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді. Шынында да, бұл
айырмашылықтар биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар жиынтығының
жасы мен жынысы бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір салалары.
Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында әйелдердің
басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі
кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе
жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады.
Үлкен қызығушылық тұрғындардың үш топқа ажыратылуы белгіленеді: 0-14
жас (балалар), 15-49 жас (жас және орта жастағы), 50 жас және одан жоғары
(ересек).
Осы топтар арасындағы арақатынас тұрғындардың жыныстық, жастық
құрылымының түрін сипаттайды. Неғұрлым құрылым прогрессивті, соғұрлым
онда даму мүмкіндігі жоғары, еңбек потенциалының дамуы тұрақты болып
келеді.
Тұрғындар санының белгілі өсімі мен оның прогрессивті өзгерісі
негізіндегі жыныстық-жастық құрылым, елдің әлеуметтік дамуының, еңбек және
демографиялық потенциалының маңызды сипаттамасын айқындайды.
Тұрғындардың отбасылық құрылымы – келесі көрсеткіштер: саны, көлемі,
отбасы құрамы, бөлек мүшелерінің өзара қатынасы негізінде сипаттайды және
ұдайы өндіріс, миграция, тұрғындардың өмір деңгейі мен тұрмысы, жастардың
әлеуметтенуі мен үлкендердің зейнетке өтуін, тұрғындардың әлеуметтік,
этникалық, ұлттық құрылымын сипаттау мен зерттеуде кең қолданылады.
Тұрғындардың отбасылық құрылымын талдауда, отбасы некеден,
туысқандықтан, ата-ана мен балалар арасындағы қатынастардан туындайтын
құқықтарымен және міндеттерімен байланысқан адамдар тобы болып
белгіленеді.
Отбасы – қоғамның тірегі, оның алғашқы ұяшығы. Адам өмірінің мәні
алдымен оның отбасының болуы немесе болмауымен өлшенеді. Отбасының
бірнеше түрі болады. Ата-анасы және балалары бар отбасы толық деп
аталады. Ата-анасының біреуі ғана бар болса, ол толық емес отбасына
жатады. Ата-анасына мен балаларынан басқа туысқандары қосылып өмір сүріп
жатқан отбасын күрделі отбасы деп атайды.
Тұрғындардың отбасы құрылымымен неке жағдайы тығыз байланысты. Неке –
отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің тең одағы. Некеге отырған
ерлі-зайыптылар бір-бірінің алдында белгілі құқықтырға ие болады және
міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі керек. Тек тіркелген
некеде тұрғандардың ғана әрекеттерінің заңды салалары болады. Отбасының
түрлі тұптары бар. Олардың ішінде қазіргі замандық қоғамда кең таралғаны
кіндік отбасы ата-аналардан және олардың балаларынан тұрады. Кіндік
отбасының екі нұсқасы болуы мүмкін: балалы және баласыз, ерлі-
зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Кеңейтілген отбасы ерлі-
зайыптылармен, олардың балаларымен қоса, өзге туысқандарын да
біріктіреді. Мұндай кіндік отбасымен ата мен әже немесе үйленген
ересек балаларымен немесе аға-жеңге, апа-жезде балаларымен бірігіп өмір
сүруі мүмкін.
Жыныстық байланыстарына қарай отбасылар негізінен моногамды және
полигамды болып бөлінеді. Бір әйел мен еркектің некелік одағы моногамды
отбасы делінеді. Бұл некелік формалардың ішінде кең таралған түрі.
Екі немесе одан да көп әйел алушылықты полигамия дейді. Некенің бұл
түрі де өзіндік нышандарымен дүниежүзілік мәдениеттерінде де ұшырасады.
Кейбір ислам елдерінде полигамияға рұқсат етілген. Көпшілік дамыған
елдердің азаматтары некенің бұл формасын құптамайды. Отбасының атқаратын
функциялары:
- бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету;
- баланы әлеуметтенуге, яғни қоғамда өмір сүруге дайындау;
- отбасы мүшелерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
заттарымен, оқуға, еңбек етуге қажетті жабдықтармен, тағы басқа
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету.
Генетикалық құрылым – тұрғындардың берілген мекенде түған, немесе басқа
аумақтан көшіп келген адамдардың арақатынасын белгілейді. Келушілердің
арасында уақыт қонысына байланысты топтар ажыратылады. Бұл құрылымның
түрі әлеуметтік-демографиялық дамуда , елеулі орын миграция ойнайтын,
елдер мен район тұрғындарының басты сипаттамасы болып табылады.
Жастар социологиялық зерттеудің объектісі ретінде 16 жастан 30 жасқа
дейін жастағы ірі қоғамдық топты белгілейді. Жастар әлеуметтанудың пәні
болып, жастардың қоғамның әлеуметтік құрылымында алатын орны мен рөлін,
айқындалу формалары мен жастар ортасында әлеуметтік заңдылықтар мен
заңдардың іске асыру механизмдерін зерттеу болып табылады.
Спецификалық жастардың әлеуметтік мәселелері: қоғамның әлеуметтік –
таптық құрылымында жастардың орны; жас шеңберінің критерияларын орнату;
жастардың сұраныстарын, қызығушылықтарын зерттеу; жастардың әлеуметтену
үрдісінің ерекшеліктерімен танысу; олардың әлеуметтік-прогрессивті бағыты
мен ұжымда бейімделуі; жастар ұйымдарының әрекетінің ерекшеліктері
жатады.
Қазақстанның егеменділікке қол жеткізуі білім мен ғылым саласында түбірлі
өзгерісер мен ізденістерді талап етеді. Бұл өткен кезеңдердегі әлеуметтік,
экономикалық, саяси және мәдени даму тәжірибесін ескеруді, оны ұлттық
құндылықтар тұрғысынан зерделеуді қажет етеді. Тапсыз қоғамға негізделген
кеңестік заманда әлеуметтік құрылымдардың қоғамдық рөліне обьективті баға
берілмеді. Әлеуметтік топтар мен сословиелер мәселесі жеке қаралмай,
жалпылама мәселелерді ашу барысында жанама сұрақтар ретінде зерттелінді.
Қоғамдағы әлеуметтік жағдайы жоғары топтар үстем таптар ретінде қаралып, өз
бағасын ала алмады. Соңғы жылдары отандық тарихнамада зерттеушілер
назарынан тыс қалып келген мәселелер көтерілуде. Қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтап, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың, сословиелердің
өмір сүретіндігін және олардың қоғам дамуында қалай әрекет ететінін
білмейінше, қоғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік,
саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын
ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің
маңыздылығы, міне, осында.
ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ көшпелі қоғамының әлеуметтік құрылымының негізі
ондағы жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын анықтаған сословиелік құрылымдардан
құралды. Қазақ қоғамы ақсүйектер мен қарасүйектерге бөлінген сұлтандар,
билер, батырлар, ақсақалдар, байлар, төленгіттер, шаруалар, қожалар т.б.
тұрды. Осылардың арасынан сұлтандар, билер, батырлардың қоғамдық жағдайы
Ресейдің қоластына өткеннен кейінгі кезеңде әлеуметтік өзгерістерге
ұшырайды. ХІХ ғ. патша үкіметі жүргізген әкімшілік-территориялық шаралар
және жаңа саяси экономикалық жағдай қазақтардың әлеуметтік құрылымын
өзгертіп, нәтижесінде қазақ көшпелі қоғамында Ресей империясының ішкі
губернияларындағыдай мүлде жаңа сословиелер: дворяндар, құрметті азаматтар,
көпестер, мещандар қалыптасты. Олар ХІХ ғ. және ХХ ғ. басындағы қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымының ажырамас бөлігі болды және қоғам дамуында
белгілі бір рөл атқарды.
1.2Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөлі
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің:
мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол
сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің
себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін адам, индивид, тұлға деген ұғымдардың
арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам деген-
адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше
қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық-бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлғадегеніміз, адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні.Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп
те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы. Адам қоғамсыз өмір сүре аламайды.
Индивид- жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет-ол тек қоғамда ғана
өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс
тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан тәуелсіз өмір
сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол жануар, хайуанаттардың
кез келгенімен әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан шыққан құс балапаны
бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық
көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар еді.
Мысалы, кездейсоқ бір жағдайлармен кішкентай адам балаларын аңдардың алып
кетіп, жылдар бойы өз орталарында тірі қалдырып қойған фактілерін тарихтан
жақсы білемі. Қырыққа жақын мәлім болған жағдайлардың барлығында да балалар
адам қалпынан айырылып қалған. Төрт аяқтап еңбектеп жүріп, өзін асырап
өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа ешбір қабілеттері
болмаған. Кейін олардың қолға түскендерін адам қалпына келтіріп, сөйлеуді,
екі аяқпен жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі маман ғалымдардың
әрекеттері нәтиже бермеген.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Ол
үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы
ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың,ұйымның алуан
түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін өзінің
бойына сіңіруі қажет.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі- өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту,қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілетінде
болды.Тек еңбек процесінде адамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам - өте нәзік
әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап көруге
болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет.
Қоғам деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам,
капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада
алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері
еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы
және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының
жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас
тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің
бір бөлігі.
Қоғам туралы түсінікті нақтылай түссек, қоғам деп - бірігіп еңбек ететін
жеке адамдардың жиынтығын және олардың арасындағы екі жақты қатынасты
айтамыз. Біріншісі, қоғам - адамның өмір сүру тәсілі. Қоғамсыз адам жоқ,
адамсыз қоғам жоқ. Екіншіден, қоғам жеке адамдардан ғана тұрмайды, ол сол
жеке адамдардың өзара қатынасын көрсетеді.
Жеке адам қоғамға ұжым арқылы енеді. Ол сонымен қатар бірнеше ұжымдардың
мүшесі болады (еңбек, партия, кәсіподак,, т.б.). Демек, қоғам - ұжымдардың
ұжымы, бірлігі болып көрінеді. Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөліТұлға
проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің:
мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол
сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің
себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін адам, индивид, тұлға деген ұғымдардың
арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам деген-
адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше
қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Кез келген еңбек құралдарын дайындау үшін адам еңбек етуі қажет. Еңбек
құралдарын жасау қол арқылы жүзеге асады. Фридрих Энгельс адамның
қалыптасуындағы еңбектің рөлін жоғары бағалады. Ол:
"Еңбек — адамзат өмірінің бірінші негізгі шарты, адамды адам еткен
еңбек деген дәрежеде айтуға тиістіміз",
— деп жазды. Олай болса, еңбек антропогенездің басты әлеуметтік қозғаушы
күші болды. Адам өз еңбегі арқылы еңбек құралдарын жасай алады. Кейбір
адамтектес маймылдар қарапайым құралдарды пайдалана алғанымен, еңбек
құралдарын жасай алмайды. Жануарлар табиғатқа өз тіршілік әрекеті арқылы
ғана әсер етеді. Ал адам өзінің саналы еңбегі арқасында табиғатты өзгерте
алады. Адамның табиғатқа әсері орасан зор және сан қилы болады. Еңбек
етудің нәтижесінде біздің ежелгі маймылға ұқсас ата тегімізде морфологиялық
және физиологиялық өзгерістер пайда болды. Оны антропоморфоз деп атайды.
Адам өз еңбегі арқылы өзіне де өзгерістер енгізді. Еңбек — адам
эволюциясына тән негізгі фактор.
К. Маркс пен Ф. Энгельс адам мен жануарлардың арасындағы физикалық
та, психикалық та тұрғыдағы түбегейлі айырмашылық еңбекпен тү-сіндіріледі
деп атап көрсетеді. Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ,
сонымен бірге оның психикалық жетілуінің, сананың қалыптасуы мен дамуының
негізгі факторы болып табылды. Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік
иесіне айналдырды, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне
көтерілді. .
ТАРАУ I. Қоғамның әлеуметтік құрылымы
1.1Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Жалпы қоғам дегеніміз не? Бұл сұраққа жай ғана жауап беру қиын. Қоғам - өте
нәзік әрі күрделі материя. Оны қолмен ұстауға немесе микроскоппен қарап
көруге болмайды. Олай болса, қоғамды анықтайтын өлшемді табу қажет.
Қоғам деген сөздің мағынасы кең: алғашқы қауымдық қоғам, феодалдық қоғам,
капиталистік қоғам, француз қоғамы, демократиялық қоғам т.б. Бұл арада
алдымен белгілі бір қауымның немесе жеке бір елдің тарихи даму кезеңдері
еске түседі. Ал осы сөзді жалпы мағынада алсақ, онда бүкіл адамзат тарихы
және оның болашағы туралы ойлаймыз. Бұл - әлемнің барлық халықтарының
жиынтығы жөніндегі ұғым. Басқа сөзбен айтсақ, адамдардың өзара қатынас
тәсілі және бірігу формаларынан түратын, табиғаттан ерекшеленген дүниенің
бір бөлігі.
Ғылыми және әлеуметтік-саяси әдебиеттерде әлеуметтік құрылым түсінігінің
бірнеше мағынасы бар. Кең мағынада бұл – қоғамның жалпы құрылысы, оның
бүкіл негізгі элементтері арасындағы байланыстар жүйесі. Сондай-ақ, бұл
ұғым әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың түрлері және олардың арасындағы
қарым-қатынастың: әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-
этникалық сияқты түрлерін сипаттайды. Әлеуметтануда әлеуметтік құрылым”
ұғымы әлеуметтік жүйе” ұғымымен тығыз байланысты. Әлеуметтік құрылым”
түсінігі әлеуметтік жүйе” түсінігінің бір бөлігі болып табылады және 2
компоненттен тұрады — әлеуметтік құрам және әлеуметтік байланыстар.
Әлеуметтік құрам” – бұл осы құрылым қамтитын элементтер жиынтығы. Екінші
компонент – осы элементтер байланысының жиынтығын білдіреді. Осылайша,
әлеуметтік құрылым” ұғымы бір жағынан қоғамның әлеуметтік құрылымын немесе
ондағы әлеуметтік қауымдастықтардың түрлерінің жиынтығын қамтиды, екінші
жағынан – мәні мен сипаттамасы бойынша іс-әрекеттінің үлестірілуі көлемімен
ерекшеленетін бүкіл құрамдас бөліктердің әлеуметтік байланыстары болып
табылады.
Әлеуметтік құрылым қоғамды жекелеген, бір немесе бірнеше белгілер белгілер
негізінде біріккен қабаттарға, топтарға объективті бөлуді білдіреді. Бұл –
элементтердің әлеуметтік жүйедегі тұрақты байланысы. Әлеуметтік құрылымның
негізгі элементтері болып әлеуметтік қауымдастықтар (таптар, ұлттар,
кәсіпкерлік, демографиялық, территориялық, саяси топтар) табылады.
Әлеуметтік қауымдастық — бұл белгілі бір өзара әрекет ететін индивидтер
тобына ортақ болып табылатын, өмір әрекеті жағдайымен (экономиялық,
әлеуметтік жағдай, кәсіби дайындығы мен білім, қажеттіліктер мен мүдделер
денгейі) сипатталатын индивидтер жиынтығы; тарихи қалыптасқан территориялық
қауымдастықтарға (қала, ауыл), белгілі бір әлеуметтік институттарға
(отбасы, білім, ғылым) енуі.
Әлеуметтік қауымдастық әлеуметтік байланыс арқылы біріккен адамдар топтарын
ғана білдіреді. Қауымдастықтардың негізгі екі түрін бөлуге болады:
әлеуметтік орта, яғни адамдардың белгілі бір қарым-қатынастарды жүзеге
асыруы. Мұндай қауымдастықтар байланыстың тұрақтылығы мен осы қарым-
қатынастар жүзеге асырылатын саланың маңыздылығына байланысты үлкен немесе
кіші ынтымақтастық импульсына, конформизм элементтеріне ие болады. Өзара
әрекет түріндегі (мысалы, жіктелген, реттелген әрекеттер жүйесімен алмасу
сияқты) бірігу, ынтымақтастық, бірлесе еңбек етудің келісілгендігі сияқты
байланыстар негізінде жатқан қауымдастықты әлеуметтік топ деп атауға
болады.
Әлеуметтік құрылымның болу мен даму механизмдері адамның іс-әрекеті
жүйесінде жасырулы. Адамдар тіршілік ету үшін белгілі бір қоғамдық, ең
алдымен өндірістік қатынастарға түседі, топтарға бөлінеді,
кооперацияланады, функцияларын бөледі. Топтардың қалыптасу процесі үшін
әлеуметтік айырмашылықтардың терең көзі ретіндегі еңбектің қоғамдық бөлінуі
маңызды болып табылады. әлеуметтік құрылым – бұл адамдардың беделіндегі,
өмір сүру жағдайындағы және өмір сүру тәсілдері ретінде бейнеленген жүйе.
Әлеуметтік құрылымның дамығандығының көрсеткіші болып оның әртүрлілігінің
дәрежесі, яғни байланыс тәсілдерінің әртүрлілігі табылады.
Сонымен, қандай да болмасын құрылым немен сипатталады? Осыған байланысты
түрлі көзқарастар бар, бірақ ең алдымен, өндірістік қатынастар үстемдік
ететін қатал детерминацияланған әлеуметтік құрылым туралы айтуға болады.
Бірақ әлеуметтік құрылымдар өндірістік күштермен де сипатталатындығын
айтуға болады, техникалық прогресс өнімі болып табылады. Қазіргі
социологиялық теория әлеуметтік құрылымның адамдардың мамандығына, жасына,
біліміне байланысты ие болатын әртүрлі әлеуметтік позицияларына
тәуелділігін анықтайды. Сондықтан, белгілі бір қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтайтын факторлар өте көп, социолог олардың барлығын
әлеуметтік процесс диагностикасы кезінде ескеруі керек.
Сонымен әлеуметтік құрылымды анықтайтын негізгі, шешуші белгі, критерий
қандай?
Біздің ойымызша әлеуметтік құрылым әрқашан бір де бірінің басымдылығы жоқ
көптеген факторлардың нәтижесі болады. Нақты жағдайларды кейбір белгілер
алдыңғы шетке шығады, немесе, маңыздылығынан айрылады. әлеуметтік құрылымды
қалыптастыруда ең маңызды ретінде өндіріс тәсілінің басымдылығын мойындай
отырып, біз оны абсолюттендіре алмаймыз.
Социологиялық ойдың жетістігі болып, әлеуметтік құрылымды қозғалмайтын
құрылыс ретінде емес, динамикалық бүтіндік ретінде қарастыруға көшу
табылады. Бұл әлеуметтік құрылымның теориялық концепцияларын түрлі
критерийлер негізінде қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Біздің әдебиеттерімізде қоғамның келесі әлеуметтік жіктелуі кең таралған:
- адамдардың бөлінуі нәтижесінде қалыптасатын әлеуметтік–таптық құрылым
(таптар, касталар, сословиелер, әлеуметтік топтар, олардың қабаттары);
- әлеуметтік–этникалық құрылым, яғни адамдардың белгілі бір территорияға,
экономикаға, мәдениетке, дәстүрлерге, психологиялық ерекшіліктері және т.б.
арқылы бірігуі негізінде пайда болған адамдардың тарихи қауымы – тайпа, ру,
халық, ұлт, этностар.
- мекендердің негізгі түрлерін құрайтын (қала, макрополис, агломерация,
ауыл, т.б.) территориялық құрылым;
- жаспен, жыныспен белгіленетін (ерлер, әйелдер, жастар, балалар, жұмыс
жасындағы адамдар, зейнеткерлер) демографиялық құрылым;
- отбасылық-тұрмыстық құрылым, көрші қауымдастықтар, ата-аналар мен
балалар, сондай-ақ, некелік пен некесіз байланыстар мен қатынастар. Сондай-
ақ, әлеуметтік-кәсіби, білім беру, діни және т.б. құрылымдарды бөлуге
болады.
Сонымен, құрылым адамдардың белгілі бір тобын — олардың жіктелуі мен
интеграциясын білдіреді. Осылай әлеуметтік қауымдастық”, әлеуметтік топ”
категориялары қалыптасады және олар келесіні білдіреді:
1) біріккен әрекет;
2) біріккен кеңістіктік–уақыттық болмыс, қатынас (жалпы орта, территория,
коммуникация);
3) топтық бағыттылық пен ережелер.
Қоғамдық еңбек бөлісінің нәтижесі болып келесі әлеуметтік-экономикалық
топтар табылады:
1) өзінің жеке меншікке қарым-қатынасы бойынша емес, атқаратын жұмысының
түріне байланысты кәсіпкерлік топтар;
2) белгілі бір территорияда — қала немесе ауыл –
3) рангтық топтар – басшы мен бағынушы арасындағы қатынастар (негізінде тік
өзара байланыс).
Қандай әлеуметтік топтар жетекшілік орын алады, қандай мамандықтар көп
екендігіне қоғамның түрі де, оның әлеуметтік-саяси құрылысы да тәуелді.
Сонымен, әлеуметтік әлеуметтік қауымдастық категориясы қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы негіз болып табылады. Әлеуметтік топтардың
көптүрлілігін зерттеу үшін, оларды салыстыру үшін әлемдік социологияда
әлеуметтік стратификация ұғымы енгізілді.
Әлеуметтік стратификация теориясы әлеуметтік теорияның неғұрлым мықты
дамыған бөліктерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік стратификацияны
зерттеудің қазіргі тәсілдерінің негізін М. Вебер салды және оны әрі қарай
Т. Парсонс, Э. Шилз, К. Девис, У. Мур жалғастырды.
Әлеуметтік стратификация теориялары страта (латынша stratum – қабат),
әлеуметтік топ белгілі бір ортақ позициялардағы немесе ортақ істері бар
адамдарды біріктіретін нақты эмпирикалық тіркелетін қауымдастық болып
табылатындығына негізделеді. Бұл берілген қауымдастықтың әлеуметтік
қоғамның құрылымында бекітілуіне және 6 статустық белгілерге қарсы тұруына
мүмкіндік береді: билік, меншік, кәсіби, білім, т.б.
Батыс германиялық социолог Р. Дарендорф әлеуметтік стратификация негізіне
бедел” саяси ұғымын қоюды ұсынды. Оның ойынша бедел билікке қатынас пен
әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті нақты сипаттайды. Осы ұғым
негізінде Р. Дерендорф бүкіл қазіргі қоғамды басқарушылар мен бағынушыларға
бөледі. Өз кезегінде басқарушыларды да екіге бөледі: жеке меншігі бар
басқарушылар және жеке меншігі жоқ басқарушылар, яғни бюрократ-менеджерлер.
Ал бағынушы топ та әртектес болып табылады: онда да кем дегенде екі топты
бөлуге болады – жоғарғы – жұмысшы аристократиясы, төменгі – төмен
квалификациялы жұмысшылар. Осы екі әлеуметтік топтың арасында аралық жаңа
орта тап болады – жұмысшы аристократиясы мен қызметкерлер және басым тап –
басқарушылардың ассимиляциясы өнімі.
Француз социологы А.Турэннің пайындауы бойынша, қазіргі қоғамдағы
әлеуметтік дифференциация жеке меншікке, престижге, билікке, этносқа емес,
ақпаратқа ие болу мүмкіндігіне байланысты. Көп ақпаратқа қол жеткізу
мүмкіндігі бар адамдар ең жоғарғы орынға ие болады.
Әлеуметтік стратификация теориясының негізгі принциптерін бөлейік:
1) үлкен немесе кіші, тұрақты немесе тұрақсыз, қоғамда басты немесе қосымша
рөль атқарса да, қоғамның барлық қабаттарын түгелімен зерттеу;
2) топтарды бірдей критерийлер бойынша өлшеу және салыстыру;
3) бұл критерийлер әр қабатты толығымен және терең суреттеу
үшін жеткілікті болуы қажет.
Нақты қоғамның әлеуметтік құрылымы әрқашан эволюция нәтижесінде пайда
болған, әртүрлі әлеуметтік рөльдермен, позициялармен ерекшеленетін
стратификациялық жүйе болып табылады. Бұл жүйе еңбек бөлінісі мен осы
қоғамдағы құндылықтар мен мәдени стандарттар жүйесімен анықталады.
Әлеуметтік стратификация теориясында реттелген белгілер (критерийлер)
болады. Мұнда олардың әрқайсысының әлеуметтік маңызы ескеріледі. Оның
қатарына жеке меншік формасы, табыс мөлшері, билік көлемі, бедел, ұлттық
белгілер, білім, мәдениет түрлері және т.б. кіреді.
Әрбір қасиеттің маңызы өзгеріп отырады. Осылайша, стратификация келесі
түрде болады:
1) белгілер жүйесі;
2) нақты қоғамның әлеуметтік құрлымы;
3) топтардың көлдене ауыстыруы.
Элементтердің көлденең тізілуі бізге көптеген критерийлер береді – ұлттық,
кәсіптік, білімдік, мәдени, тік – жеке меншік қарым-қатынасы, табыс
мөлшері, престижді көрсетеді.
Стратификация – бұл тиісті қабаттарды бөлу тәсілі ретінде де, қоғамның
бейнесі ретінде де болады. Белгілі топтардың ажырату әдісі ретінде және
қоғамның көрінісі болады.
Стратификация – бұл жағдай мен үрдістер, мұнда индивидтер, жанұялар бір-
біріне тең емес қатынаста болады және бедел, меншік, билік, мамандық пен
мәдениет туралы өз көзқарастары бар иерархиялы құралған страталарға
топтасады.
Стратификация тек адамдардың, топтардың, қоғамдағы қабаттардың әртүрлі
жағдайын ғана бейнелеп қана қоймайды, сондай-ақ, олардың тең емес күйін
бейнелейді.
Стратификацияның әлеуметтік теориясы қоғамды әлеуметтік топтарға,
қабаттарға бөлудің бірнеше критерийлерін алға қоя отырып, әлеуметтік
мобильділік немесе әлеуметтік қозғалыс теориясының қалыптасуына
методологиялық негіз болып саналады.
Әлеуметтік мобильділік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы индивидтің
немесе топтың алатын статусын, орнын өзгертуі. Бұл термин социологияға 1927
жылы П. А. Сорокинмен енгізілген болатын.
Стратификация Сорокин бойынша – бұл белгілі бір адамдар жиынтығының (халық)
иерархиялық рангтегі кластарға жіктелуі. Бұл төменгі және жоғарғы
қабаттардың болуымен сипатталады. Ол стратификацияның 3 түрін бөледі:
экономикалық, саяси, кәсіби.
Әртүрлі елдерде осы проблемаға көптеген социологиялық зерттеулер арналады.
Әлеуметтік мобильділік қоғамның ашықтығы дәрежесін, оның демократиялылығын,
индивидтер мен буындарға белгілі бір қоғам төменгі категориядан жоғары
жылжуына қаншалықты мүмкіндік беретіндігін, қоғамның басшы элитасы қандай
жолмен қалыптасатындығын, басқа топтардан басшы элитаға өту мүмкіндігін
адамдар білгісі келеді.
Стратификацияда кластар ерекше және маңызды орын алады. Біздің
әдебиеттердегі батыс қоғамның ғылыми кластық дифференциациясын жоққа
шығаратын тұжырымдардың негізі жоқ. Социология туралы шетел оқулықтарында
осы тұжырым кездеспейтін бөлім жоқ деуге болады. М.Вебердің ойынша,
стратификацияны құру үшін топтың әлеуметтік мәселелері маңызды болып
табылады. .
Әлеуметтік топ – бұл экономикалық, саяси және кәсіби статустарға,
позицияларға ие адамдар қауымдастығы.
Біз класс әлеуметтік құрылымның бөлшегі болатындығын негізге аламыз.
Себебі, ол экономикалық, саяси, идеологиялық қатынастардың тұрақты
тасылмалдаушысы болып келеді. Кластың құрылуы – күрделі тарихи процесс,
қоғамдық қабаттарға бөлінудің нәтижесі.
Әлеуметтік қабаттар бұл тұрғыдан белгілі бір жеке мүдделер негізіндегі
адамдарды біріктіретін әлеуметтік қауымдастықтарды білдіреді.
Мүдделер – бұл тұлғалардың, топтардың және басқа да қауымдастықтардың
әлеуметтік жүйедегі әлеуметтік жағдайын белгілейтін және олар өз
әрекеттерінде негізге алатын нақты өмірлік ұмтылыстары. Әлеуметтік мүдделер
арқылы белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтар өкілдерінің өзекті
қажеттіліктерінің жалпыланған көрінісі бейнеленеді. Мүдделерді ұғыну
қоғамда тұрақты жүзеге асатын әлеуметтік салыстыру процесі, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтардың өмірлік жағдайларын салыстыру нәтижесінде болады.
Әлеуметтік өмірде маңызды орынды әлеуметтік өзара қатынас алады – бұл бір-
біріне бағытталған, партнері тарапынан анық (күтілетін) реакцияны туғызуға
бағытталған және осы реакция жауап ретінде басқа реакцияны туғызатын
партнерлардың жүйелі, тұрақты әлеуметтік әрекеті.
Әрбір әлеуметтік қайраткер өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға талпынады.
Дж.Хоманс өзінің әлеуметтік алмасу теориясында әрбір қайраткер әлеуметтік
өзара әрекет барысында марапаттауды (материалдық та, моральдық та – қолдау,
келісу, мақұлдау) максимизациялауға және шығынды минимизациялауға
ұмтылатындығын атап көрсетеді. Өзара марапаттау тұрақтылық тенденцияны
танытады, сақталады. Осы тұрғыдан өзара күту пайда болады.
Әлеуметтік жанжал – бұл түрлі әлеуметтік топтардың өз қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге талпыну, сәйкес келмейтін және тіпті қарама-қайшы
мүдделерді жүзеге асыру жолындағы қақтығыстар. Жанжалдарды шешу жолдары:
қақтығысты шешудің сырттай белгісі болып, оның аяқталуы табылады (уақытша
тоқтату емес). Бұл дегеніміз қақтығысушы жақтар арасында жанжалдық өзара
әрекет аяқталады. Алайда әлеуметтік қақтығыстың түбірлі шешілуі қақтығыстық
жағдайдың өзгеруі кезінде ғана жүзеге асады. Атап айтқанда тиімді болып
қақтығыс себебін жою табылады – қарсыластардың бір-біріне деген көзқарасын
өзгерту. Сондай-ақ, әлеуметтік қақтығысты бір жақтың талаптарын өзгертуі
арқылы шешуге болады: қарсыластың бірі өз мінез-құлқының мақсатын
өзгертеді.
Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әлеуметтік құрылымның дамуы
кездейсоқтылығымен, анықсыздығымен, аморфтілігімен сипатталады. Алғы шетке
меншіктік және әлеуметтік теңсіздік мәселесі қойылады. Ол кластық қарама-
қайшылық және қақтығыстармен сипатталады.
Экономиканың тұрақтануы және экономикалық заңдылықтар еркіндігін
заңдастыру, әлемдік нарыққа өту негізгі әлеуметтік қауымдастар арасындағы
қатынастар құрамы мен сипатына маңызды өзгерістер әкеледі. Қазіргі қоғамның
негізгі сипаттамасы болып оның әлеуметтік поляризациясы, кедейлер мен
байларға бөлінуі табылады.
Дәстүрлі әлеуметтік топтардың жойылуы, меншік, табыс, билік құрылымына ену,
перспектива сезімі, топтық әлеуметтік мобильділік формаларына байланысты
жаңа топшылык интеграция жүріп жатыр. Жаңа әлеуметтік құрылымды
қалыптастыру үрдісі үш жол бойынша жүргізілуде:
Жеке меншік формаларының плюрализациясы негізінде жаңа әлеуметтік
қауымдастықтардың қалыптасуы;
Мемлекеттік меншік формаларының трансформациясы және дәстүрлі кластық-
топтық қауымдастықтардың жағдайының, шекараларының, сандық-сапалық
сипаттамаларының өзгеруі мен шекаралық, маргианалдық қабаттардың
қалыптасуы;
Әртүрлі жеке меншік формаларының өзара қатынасы негізінде қабаттар мен
страталардың қалыптасуы.
Қазір жаңа қабаттар өзінің құрамы, іс-әрекет түрлері, даму перспективасы
тұрғысынан әртүрлі. Олардың болашақтағы дамуы, мінез-құлқы, өмір сүру салты
меншіктің жаңа формаларын заңдастыруға байланысты болады.
Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Қоғамның әлеуметтік құрылымында елеулі орнын әлеуметтік-демографиялық
өлшемдер алады, оған келесі тұрғындар құрылымы жатады: жыныс-жастық,
отбасылық және генетикалық. Бұл құрылымдар бөлек территория бойынша,
тұрғындардың қалыптасуы мен ұдайы өсу үрдісінің нәтижесі мен шарттары
болып табылады. Әлеуметтік-демографиялық құрылым бұл – туу, өлу,
некелесу, ажырасу, қала мен ауыл мекендері арасындағы тұрғындардың
миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық параметрлері болып
белгіленеді.
Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер бойынша
құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған жері, белгілі
жерде тұру уақыты. Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын
зерттеп білудің маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін,
экономикалық-әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет.
Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам
жасау – әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына
ұмтылып отырғанда өте қажет. Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен
айғақтарын білу сындарлы демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы
отбасыларға көмек көрсету жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын
үйлер салу, тұрғындарды азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек
көрсете алады.
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі өлшемнің қосындысын
айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район)
немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы
арақатынас, екіншіде – әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас.
Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді. Шынында да, бұл
айырмашылықтар биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар жиынтығының
жасы мен жынысы бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір салалары.
Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында әйелдердің
басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі
кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе
жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады.
Үлкен қызығушылық тұрғындардың үш топқа ажыратылуы белгіленеді: 0-14
жас (балалар), 15-49 жас (жас және орта жастағы), 50 жас және одан жоғары
(ересек).
Осы топтар арасындағы арақатынас тұрғындардың жыныстық, жастық
құрылымының түрін сипаттайды. Неғұрлым құрылым прогрессивті, соғұрлым
онда даму мүмкіндігі жоғары, еңбек потенциалының дамуы тұрақты болып
келеді.
Тұрғындар санының белгілі өсімі мен оның прогрессивті өзгерісі
негізіндегі жыныстық-жастық құрылым, елдің әлеуметтік дамуының, еңбек және
демографиялық потенциалының маңызды сипаттамасын айқындайды.
Тұрғындардың отбасылық құрылымы – келесі көрсеткіштер: саны, көлемі,
отбасы құрамы, бөлек мүшелерінің өзара қатынасы негізінде сипаттайды және
ұдайы өндіріс, миграция, тұрғындардың өмір деңгейі мен тұрмысы, жастардың
әлеуметтенуі мен үлкендердің зейнетке өтуін, тұрғындардың әлеуметтік,
этникалық, ұлттық құрылымын сипаттау мен зерттеуде кең қолданылады.
Тұрғындардың отбасылық құрылымын талдауда, отбасы некеден,
туысқандықтан, ата-ана мен балалар арасындағы қатынастардан туындайтын
құқықтарымен және міндеттерімен байланысқан адамдар тобы болып
белгіленеді.
Отбасы – қоғамның тірегі, оның алғашқы ұяшығы. Адам өмірінің мәні
алдымен оның отбасының болуы немесе болмауымен өлшенеді. Отбасының
бірнеше түрі болады. Ата-анасы және балалары бар отбасы толық деп
аталады. Ата-анасының біреуі ғана бар болса, ол толық емес отбасына
жатады. Ата-анасына мен балаларынан басқа туысқандары қосылып өмір сүріп
жатқан отбасын күрделі отбасы деп атайды.
Тұрғындардың отбасы құрылымымен неке жағдайы тығыз байланысты. Неке –
отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің тең одағы. Некеге отырған
ерлі-зайыптылар бір-бірінің алдында белгілі құқықтырға ие болады және
міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі керек. Тек тіркелген
некеде тұрғандардың ғана әрекеттерінің заңды салалары болады. Отбасының
түрлі тұптары бар. Олардың ішінде қазіргі замандық қоғамда кең таралғаны
кіндік отбасы ата-аналардан және олардың балаларынан тұрады. Кіндік
отбасының екі нұсқасы болуы мүмкін: балалы және баласыз, ерлі-
зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Кеңейтілген отбасы ерлі-
зайыптылармен, олардың балаларымен қоса, өзге туысқандарын да
біріктіреді. Мұндай кіндік отбасымен ата мен әже немесе үйленген
ересек балаларымен немесе аға-жеңге, апа-жезде балаларымен бірігіп өмір
сүруі мүмкін.
Жыныстық байланыстарына қарай отбасылар негізінен моногамды және
полигамды болып бөлінеді. Бір әйел мен еркектің некелік одағы моногамды
отбасы делінеді. Бұл некелік формалардың ішінде кең таралған түрі.
Екі немесе одан да көп әйел алушылықты полигамия дейді. Некенің бұл
түрі де өзіндік нышандарымен дүниежүзілік мәдениеттерінде де ұшырасады.
Кейбір ислам елдерінде полигамияға рұқсат етілген. Көпшілік дамыған
елдердің азаматтары некенің бұл формасын құптамайды. Отбасының атқаратын
функциялары:
- бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету;
- баланы әлеуметтенуге, яғни қоғамда өмір сүруге дайындау;
- отбасы мүшелерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
заттарымен, оқуға, еңбек етуге қажетті жабдықтармен, тағы басқа
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету.
Генетикалық құрылым – тұрғындардың берілген мекенде түған, немесе басқа
аумақтан көшіп келген адамдардың арақатынасын белгілейді. Келушілердің
арасында уақыт қонысына байланысты топтар ажыратылады. Бұл құрылымның
түрі әлеуметтік-демографиялық дамуда , елеулі орын миграция ойнайтын,
елдер мен район тұрғындарының басты сипаттамасы болып табылады.
Жастар социологиялық зерттеудің объектісі ретінде 16 жастан 30 жасқа
дейін жастағы ірі қоғамдық топты белгілейді. Жастар әлеуметтанудың пәні
болып, жастардың қоғамның әлеуметтік құрылымында алатын орны мен рөлін,
айқындалу формалары мен жастар ортасында әлеуметтік заңдылықтар мен
заңдардың іске асыру механизмдерін зерттеу болып табылады.
Спецификалық жастардың әлеуметтік мәселелері: қоғамның әлеуметтік –
таптық құрылымында жастардың орны; жас шеңберінің критерияларын орнату;
жастардың сұраныстарын, қызығушылықтарын зерттеу; жастардың әлеуметтену
үрдісінің ерекшеліктерімен танысу; олардың әлеуметтік-прогрессивті бағыты
мен ұжымда бейімделуі; жастар ұйымдарының әрекетінің ерекшеліктері
жатады.
Қазақстанның егеменділікке қол жеткізуі білім мен ғылым саласында түбірлі
өзгерісер мен ізденістерді талап етеді. Бұл өткен кезеңдердегі әлеуметтік,
экономикалық, саяси және мәдени даму тәжірибесін ескеруді, оны ұлттық
құндылықтар тұрғысынан зерделеуді қажет етеді. Тапсыз қоғамға негізделген
кеңестік заманда әлеуметтік құрылымдардың қоғамдық рөліне обьективті баға
берілмеді. Әлеуметтік топтар мен сословиелер мәселесі жеке қаралмай,
жалпылама мәселелерді ашу барысында жанама сұрақтар ретінде зерттелінді.
Қоғамдағы әлеуметтік жағдайы жоғары топтар үстем таптар ретінде қаралып, өз
бағасын ала алмады. Соңғы жылдары отандық тарихнамада зерттеушілер
назарынан тыс қалып келген мәселелер көтерілуде. Қоғамның әлеуметтік
құрылымын анықтап, оның ішінде қандай әлеуметтік топтардың, сословиелердің
өмір сүретіндігін және олардың қоғам дамуында қалай әрекет ететінін
білмейінше, қоғамдық істерді басқаруда, соның ішінде экономика, әлеуметтік,
саясат және рухани өмір салаларында бір қадам да алға басуға болмайтынын
ұғынудың маңызы өте зор. Қоғамның әлеуметтік құрылымына қатысты мәселенің
маңыздылығы, міне, осында.
ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ көшпелі қоғамының әлеуметтік құрылымының негізі
ондағы жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын анықтаған сословиелік құрылымдардан
құралды. Қазақ қоғамы ақсүйектер мен қарасүйектерге бөлінген сұлтандар,
билер, батырлар, ақсақалдар, байлар, төленгіттер, шаруалар, қожалар т.б.
тұрды. Осылардың арасынан сұлтандар, билер, батырлардың қоғамдық жағдайы
Ресейдің қоластына өткеннен кейінгі кезеңде әлеуметтік өзгерістерге
ұшырайды. ХІХ ғ. патша үкіметі жүргізген әкімшілік-территориялық шаралар
және жаңа саяси экономикалық жағдай қазақтардың әлеуметтік құрылымын
өзгертіп, нәтижесінде қазақ көшпелі қоғамында Ресей империясының ішкі
губернияларындағыдай мүлде жаңа сословиелер: дворяндар, құрметті азаматтар,
көпестер, мещандар қалыптасты. Олар ХІХ ғ. және ХХ ғ. басындағы қазақ
қоғамының әлеуметтік құрылымының ажырамас бөлігі болды және қоғам дамуында
белгілі бір рөл атқарды.
1.2Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөлі
Тұлға проблемасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоның, іс-әрекеттің субъектісі
ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің:
мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол
сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің
себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін адам, индивид, тұлға деген ұғымдардың
арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам деген-
адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше
қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық-бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлғадегеніміз, адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні.Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп
те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы. Адам қоғамсыз өмір сүре аламайды.
Индивид- жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет-ол тек қоғамда ғана
өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс
тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан тәуелсіз өмір
сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол жануар, хайуанаттардың
кез келгенімен әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан шыққан құс балапаны
бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық
көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар еді.
Мысалы, кездейсоқ бір жағдайлармен кішкентай адам балаларын аңдардың алып
кетіп, жылдар бойы өз орталарында тірі қалдырып қойған фактілерін тарихтан
жақсы білемі. Қырыққа жақын мәлім болған жағдайлардың барлығында да балалар
адам қалпынан айырылып қалған. Төрт аяқтап еңбектеп жүріп, өзін асырап
өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа ешбір қабілеттері
болмаған. Кейін олардың қолға түскендерін адам қалпына келтіріп, сөйлеуді,
екі аяқпен жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі маман ғалымдардың
әрекеттері нәтиже бермеген.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Ол
үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы
ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың,ұйымның алуан
түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін өзінің
бойына сіңіруі қажет.
Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі- өмір сүру ортасын өз
еңбегімен өзгерту,қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең
қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілетінде
болды.Тек еңбек процесінде адамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz