Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдірудің бағыттарын анықтау
Кіріспе
1 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері
1.2 Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым институттары
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі
2 Қазақстан Республикасы аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайына талдау(Ақтөбе облысы мысалында)
2.2 Ақтөбе облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің даму жағдайына талдау
2.3 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағдарламаларының жүзеге асырылуы
3 Аймақтардағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және жетілдіру жолдары
3.1 Аймақтық шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
3.2 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдауды жүзеге асыру шаралары мен негізгі бағыттары
Қорытынды
1 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері
1.2 Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым институттары
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі
2 Қазақстан Республикасы аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайына талдау(Ақтөбе облысы мысалында)
2.2 Ақтөбе облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің даму жағдайына талдау
2.3 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағдарламаларының жүзеге асырылуы
3 Аймақтардағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және жетілдіру жолдары
3.1 Аймақтық шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жолдары
3.2 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдауды жүзеге асыру шаралары мен негізгі бағыттары
Қорытынды
Кәсіпкерлік – экономика мен қоғам дамуының қозғаушы күші облып табылатын қазіргі нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі. Кәсіпкерліктің дамуы экономиканың құрылымдық қайта құрылуын белсендендіреді, нарықтық таңдауға кең еркіндік береді және қосымша жұмыс орындарын ашады, шығынның жылдам өтелуін қамтамасыз етеді, тұтынушылық сұраныстың өзгерісіне жедел икемделеді. Шағын және орта кәсіпкерлік нарықты тауарлармен және қызметтермен толтыруға, бәскелестікті кеңейтуге, салалық және аумақтық монополияны жеңуге көмектеседі.
Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса басты ықпал етеді.
Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі, шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса басты ықпал етеді.
1 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған «Нұрлы жол-Болашаққа бастар жол» деп аталатын халыққа арнаған Жолдауы
11 қараша 2014ж
2 Елбасымыздың 2017 жылғы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік » атты Халыққа Жолдауы. Қаңтар, 2017ж
3 Жылқыбай Жағыпарұлы. Мемлекет пен кәсіпкерліктің ықпалдастығы - өрелі мақсат. Егемен Қазақстан. № 76-77 (25923), 27 ақпан 2015.
4 Кәсіпкерліктің жедел курсы. Оқу-әдістемелік құрал. Алматы. 2009.-202б
5 Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. Оқу құралы. Алматы. Экономика. 2009.-92б.
6 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2006 жылғы 1 наурыз.
7 ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2012-14 желтоқсан
8 Бағдарымыз – айқын, болашағымыз – жарқын. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының Президенті қызметіне кірісу салтанатындағы сөзі. Егемен Қазақстан. 140 (26542). 9 сәуір. 2011.
9 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2010.
10 Сұңғат Әліпбай, Венера Түгелбай. Жаңғыру мен жаңару. Егемен Қазахстан. №206 (2608). 19 май 2014.
11 Алиев У.Ж. Феномен предпринимательства: методология исследования Сб. Научн. Работ по материалам республиканской научно-практической конференции. Алматы. Университет «Туран», 2006.
12 Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Мүсіров Ғ.М. Экономикалық ілімдер тарихы. Ақтөбе, 2005.- 111б.
13 Й. Шумпетер. Экономикалық даму теориясы. Экономика. Әлемдік классика. Т.3. «Таймас» баспа үйі, Алматы, 2005.
14 Нурбекова Ж. Характеристика и модели предпринимательской деятельности. Ж.Саясат. №8, 2004.
15 Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство. М.,2011, стр. 20.
16 Жакупова Б.А. Қазақстан Республикасындағы жеке-дара кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны. «Тұран» хабаршысы республикалық ғылыми журнал № 1-2(14) 2002.
17 Қазақстан Республикасының «Кәсіпкерлік туралы» Заңы
18 Дағдарыс жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру шараларын дайындау А. Ж. Бақтиярова. - Саясат Policy. - 2016. - № 1. - Б. 27-30
19 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда. 2008.
20 Облыс әкімінің «Облыстың 2015 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2016 жылға арналған міндеттері туралы» есебінің тезистері, 2016ж.
20 Ақтөбе облысы статистика департаментінің 2016 жылы жарияланған статистикалық материалдарының тізбесі / aktobe.stat.kz
21 Керимбекова Р.Н. Қазақстандағы шағын және орта бизнестің қалыптасу ерекшеліктері. Ж. АльПари, №1-2, 2009.
22 Нұрпейісова А.А. Ғаламдық тұрақсыздық жағдайындағы Қазақстан Республикасының негізгі экономика салаларының қазіргі дамуы. Ж. Экономика: стратегия и практика. №1 (13), 2012.
23 С. Пірназар. «Бизнестің жол картасы»: болашаққа бастайтын бағдар. Егемен Қазақстан. 502 (26346). 26 қараша, 2010.
24 Даришев М.М. Фермерство – шаг вперед или два шага назад. «Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ТМД елдерінің ұлттық экономикаларының инновациялық дамуының стратегиялық аспектілері» атты ІУ халықаралық ғылыми конференция материалдары. Ақтөбе, 2009.
25 Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасы салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары. Қаржы менеджменті. № 2, 2008.
26 Сұңғат ӘЛІПБАЙ. Барыстың секірісі. Егемен Қазақстан. № 478-482 (26325). 12 қараша, 2010.
Шөмшекова Б.К., Габдуллина Р.Ж. «Бизнес-кеңесші» бағдарламасы – шағын және орта бизнесті қаржылық емес қолдау бағыты ретінде. Ж. Транзитная экономика. № 2, 2010.
27 Н.Назарбаев. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы – біздің ортақ болашағымыз үшін. Н.Назарбаевтың «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ съезінде сөйлеген сөзі. Егемен Қазақстан. № 173-174 (25571) 16 мамыр 2009.
28 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007.
29 Кәсіпкерлік – кемел келешек кепілдігі. Егемен Қазақстан. № 61 (24019),
26 наурыз 2005 жыл.
30 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерімен өткізген кеңесінде сөйлеген сөзі. Егемен Қазақстан. №82 (24335). 15 сәуір 2006.
31 Тасмағамбетов А.Б. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытудағы франчайзингтің ролі. "Қазіргі заманғы білім беру және «парасатты экономика» негіздерін қалыптастыру" атты Республикалық ғылыми конференция материалдары. 2008.
32 Сейфолла Шайынғазы. Бизнеске жол ашатын «Жол картасы». Егемен Қазақстан. № 138-140 (25986), 16 сәуір 2010.
33 «Дорожная карта бизнеса - 2020». Казахстанская правда.15 мая 2010.
34 Қазақстан өңірлері, 2007 жылы. Статистикалық жинақ. Астана, 2008
35 Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., 2009.-стр.79.
11 қараша 2014ж
2 Елбасымыздың 2017 жылғы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік » атты Халыққа Жолдауы. Қаңтар, 2017ж
3 Жылқыбай Жағыпарұлы. Мемлекет пен кәсіпкерліктің ықпалдастығы - өрелі мақсат. Егемен Қазақстан. № 76-77 (25923), 27 ақпан 2015.
4 Кәсіпкерліктің жедел курсы. Оқу-әдістемелік құрал. Алматы. 2009.-202б
5 Елшібаев Р.Қ. Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру. Оқу құралы. Алматы. Экономика. 2009.-92б.
6 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2006 жылғы 1 наурыз.
7 ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2012-14 желтоқсан
8 Бағдарымыз – айқын, болашағымыз – жарқын. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының Президенті қызметіне кірісу салтанатындағы сөзі. Егемен Қазақстан. 140 (26542). 9 сәуір. 2011.
9 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2010.
10 Сұңғат Әліпбай, Венера Түгелбай. Жаңғыру мен жаңару. Егемен Қазахстан. №206 (2608). 19 май 2014.
11 Алиев У.Ж. Феномен предпринимательства: методология исследования Сб. Научн. Работ по материалам республиканской научно-практической конференции. Алматы. Университет «Туран», 2006.
12 Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Мүсіров Ғ.М. Экономикалық ілімдер тарихы. Ақтөбе, 2005.- 111б.
13 Й. Шумпетер. Экономикалық даму теориясы. Экономика. Әлемдік классика. Т.3. «Таймас» баспа үйі, Алматы, 2005.
14 Нурбекова Ж. Характеристика и модели предпринимательской деятельности. Ж.Саясат. №8, 2004.
15 Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство. М.,2011, стр. 20.
16 Жакупова Б.А. Қазақстан Республикасындағы жеке-дара кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны. «Тұран» хабаршысы республикалық ғылыми журнал № 1-2(14) 2002.
17 Қазақстан Республикасының «Кәсіпкерлік туралы» Заңы
18 Дағдарыс жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыру шараларын дайындау А. Ж. Бақтиярова. - Саясат Policy. - 2016. - № 1. - Б. 27-30
19 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана: Елорда. 2008.
20 Облыс әкімінің «Облыстың 2015 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2016 жылға арналған міндеттері туралы» есебінің тезистері, 2016ж.
20 Ақтөбе облысы статистика департаментінің 2016 жылы жарияланған статистикалық материалдарының тізбесі / aktobe.stat.kz
21 Керимбекова Р.Н. Қазақстандағы шағын және орта бизнестің қалыптасу ерекшеліктері. Ж. АльПари, №1-2, 2009.
22 Нұрпейісова А.А. Ғаламдық тұрақсыздық жағдайындағы Қазақстан Республикасының негізгі экономика салаларының қазіргі дамуы. Ж. Экономика: стратегия и практика. №1 (13), 2012.
23 С. Пірназар. «Бизнестің жол картасы»: болашаққа бастайтын бағдар. Егемен Қазақстан. 502 (26346). 26 қараша, 2010.
24 Даришев М.М. Фермерство – шаг вперед или два шага назад. «Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында ТМД елдерінің ұлттық экономикаларының инновациялық дамуының стратегиялық аспектілері» атты ІУ халықаралық ғылыми конференция материалдары. Ақтөбе, 2009.
25 Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасы салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары. Қаржы менеджменті. № 2, 2008.
26 Сұңғат ӘЛІПБАЙ. Барыстың секірісі. Егемен Қазақстан. № 478-482 (26325). 12 қараша, 2010.
Шөмшекова Б.К., Габдуллина Р.Ж. «Бизнес-кеңесші» бағдарламасы – шағын және орта бизнесті қаржылық емес қолдау бағыты ретінде. Ж. Транзитная экономика. № 2, 2010.
27 Н.Назарбаев. Қазақстанның индустриялық-технологиялық дамуы – біздің ортақ болашағымыз үшін. Н.Назарбаевтың «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ съезінде сөйлеген сөзі. Егемен Қазақстан. № 173-174 (25571) 16 мамыр 2009.
28 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007.
29 Кәсіпкерлік – кемел келешек кепілдігі. Егемен Қазақстан. № 61 (24019),
26 наурыз 2005 жыл.
30 Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерімен өткізген кеңесінде сөйлеген сөзі. Егемен Қазақстан. №82 (24335). 15 сәуір 2006.
31 Тасмағамбетов А.Б. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытудағы франчайзингтің ролі. "Қазіргі заманғы білім беру және «парасатты экономика» негіздерін қалыптастыру" атты Республикалық ғылыми конференция материалдары. 2008.
32 Сейфолла Шайынғазы. Бизнеске жол ашатын «Жол картасы». Егемен Қазақстан. № 138-140 (25986), 16 сәуір 2010.
33 «Дорожная карта бизнеса - 2020». Казахстанская правда.15 мая 2010.
34 Қазақстан өңірлері, 2007 жылы. Статистикалық жинақ. Астана, 2008
35 Бусыгин А.В. Предпринимательство. М., 2009.-стр.79.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік – экономика мен қоғам
дамуының қозғаушы күші облып табылатын қазіргі нарықтық экономиканың
ажырамас бөлігі. Кәсіпкерліктің дамуы экономиканың құрылымдық қайта
құрылуын белсендендіреді, нарықтық таңдауға кең еркіндік береді және
қосымша жұмыс орындарын ашады, шығынның жылдам өтелуін қамтамасыз етеді,
тұтынушылық сұраныстың өзгерісіне жедел икемделеді. Шағын және орта
кәсіпкерлік нарықты тауарлармен және қызметтермен толтыруға, бәскелестікті
кеңейтуге, салалық және аумақтық монополияны жеңуге көмектеседі.
Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік
тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет
тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын
кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық
инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі,
шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдірудің бағыттарын анықтау, оларды мемлекеттік қолдаудың тиімді
механизмдерін анықтай отырып олардың тәжірибеде жүзеге асырылуын нарықтық
экономика заңдарына негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - нарық жағдайында кәсіпкерліктің
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік қолдаудың ғылыми-әдістемелік
негізін тереңдету, аймақтық шағын бизнесті мемлекеттік қолдау бағыттарын
анықтау және қолдау механизмдерінің жетілдіру жолдарын қарастыру;
Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайларын талдау, Ақтөбе
облысы бойынша кәсіпкерлік қызметінің нәтижелерін талдау
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын және орта бизнес нысандары
қызметін мемлекеттік қолдау және реттеу тиімділігінің мәселелері алынып
отыр.
Зерттеу пәні - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың, реттеудің
тиімділігі және жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізі - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары,
ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР Статистика жөніндегі
агенттігі мен Даму Кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның мәліметтері құрады
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде Шағын кәсіпкерліктің
экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері, Қазақстанда шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым институттары, шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың және реттеудің шетелдік тәжірибесі
сипатталған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы аймақтарындағы шағын
кәсіпкерліктің дамуы және шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары
мен механизмдеріне, Ақтөбе облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің даму
жағдайына талдау жасалған. Пайдаланылған мәліметтер қоры жаңа.
Үшінші бөлімде Аймақтық шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жолдары, Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдауды
жүзеге асыру шаралары мен негізгі бағыттары нақты дәйектемелермен
баяндалған.
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері
1.1Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу –
адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік адамдардың
еркін өмір сүру түрі.
Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол
өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал
жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген.
Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну
үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы
күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына
алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
3. Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді,
жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге
аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін
істің егжей –тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн
(капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер
тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен
бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе
акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
“Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
ендірді. Мысалы, А.Смит кәсіпкерді өзінің коммерциялық идеясын өткізіп,
пайда болу мақсатымен экономикалық тәуекелге бас ұрған меншік иесі деп
сипатталады. Ж.Б.Сэй кәсіпкерлікті А.Смитпен салыстырғанда кеңінен
сипаттады. Кәсіпкерлікке шаруашылық тиімділігін камтамасыз ету мақсатымен
өндіріс факторларын байланыстырушы экономикалық агент ретінде анықтама
берді. К.Маркс те меншік иесі мен кәсіпкерлік арасында тікелей ұқсастық
айтқан жоқ, алайда соңғысын меншік иесінің қызметі ретінде қарастырды.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, кәсіпкерліктің жан – жақты дамуына
оның құқылық базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік – экономикалық шарт
қалануы қажет. Олай дейтініміз рынок пен кәсіпкерлік кенеттен пайда болып
тез дамымайтыны кім –кімге де түсінікті. Олар бұйрықпен, үкімет
шешімдерімен, міндеттеу жолымен іске қосылмайды. Өйткені ақшасыз,
капиталсыз, ең басты реттеуші – құн заңынсыз, қозғаушы күші бәсекесіз олар
дами алмайды[3].
Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі
Р.Контильион (18ғ.) есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын
функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-
тәуекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қызметі деп
қарастырады. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-
Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі негізгі құраушы
категория деңгейіне дейін көтерілген.
Жалпы, қазіргі кәсіпкерліктің мәнін Батыс Еуропа және басқа елдердің
алдыңғы қатарлы көрнекті экономистерінің ілімдеріне сүйене отырып анықтау
дұрыс.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты
айтылып жүр.
Біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталған субъектінің
(кәсіпкердің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және
т.б. таңдауда олардың жиынтық бостандығы мен құқығы болуы керек деген сөз.
Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналасатын адамдардың өндіріс құрал-
жабдықтарына, өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт.
Үшіншіден, өзін-өзін басқару мен шаруашылықты таңдауда бостандықты,
инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін белгілі бір экономикалық орта және
қолайлы жағдай қажет. Толығырақ айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен
айналысу үшін - нарықтық бәсекелестік тәртіп бойынша, шаруашылық жүргізуге
қолайлы жағдай туғызу.
Кәсіпкерлік - бұл кіріс алу және меншікті көбейту мақсатында
жүргізілетін, шаруашылық тәуелділікке байланысты және ресурстарды
пайдаланудың ең жақсы әдістерін іздеуге бағытталған инициативті қызмет.
Кәсіпкерлік экономикалық аныктаушылық тұрғысынан қарағанда нені
білдіреді? Ғылыми әдебиеттерде оны үш аспектіде қарастыруды ұсынады:
- экономикалық категория ретінде,
- шаруашылық жүргізу әдісі ретінде,
- экономикалық ойлау типі ретінде.
Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, иелігіндегі қажетті
құралдары (өзінікі немесе қарызға алған) бір пайдалы жұмысты (істі)
ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар - шағын
кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің
жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері (жалдамалы
басшысы).
Кәсіпкерлікті экономикалық категория ретінде сипаттау үшін негізгі
мәселе оның субъектілерімен объектілерін анықтау болып табылады.
Кәсіпкерліктің субъектілері, ең бірінші жеке тұлғалар (жеке, отбасылық,
сондай-ақ ірірек өндіріс ұйымдастырушылары) болуы мүмкін.
Ондай кәсіпкерлердің қызметі өзінің еңбегі негізінде де, жалдау
негізінде де жүзеге асады. Кәсіпкерлік қызмет бір-бірімен келісім–шартты
қатынастармен және экономикалық мүдделермен байланысқан топтармен де жүзеге
асырыла береді. Ұжымды кәсіпкерлік субъектілері ретінде ационерлік
қоғамдар, жалгерлік ұжымдар, кооперативтер және т.с.с танылады. Кейбір
жағдайларда кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекетте (оның сәйкесінше
органдары) жатады. Сонымен, нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметтің 3
формасы болады: мемлекеттік, ұжымдық, жеке олардың әрқайсысы өздерінің
нишаларын шаруашылық жүйесінде табады.
Кәсіпкер үшін, шаруашылық жүргізу әдісі ретінде негізгі шарты
шаруашылық жүргізетін субъектілердің жекелігі және тәуелсіздігі, оларда
белгілі бір бостандық және құқық жиынтығының бар болуы (кәсіпкерлік
қызметтің түрін таңдау бойынша, өндірістік бағдарлама қалыптастыру бойынша,
қаржыландыру көздерін таңдау бойынша, өнімге баға белгілеу, пайданы
жұмсауы) болып табылады[4].
Кәсіпкердің жекелігін өндіретін, қанша жұмсайтынын, кімге және қандай
бағамен сатылатынын көрсететінін оны басқаратын органның жоқ екендігімен
түсіндіруге болады. Бірақ кәсіпкер барлық уақытта нарыққа, сұраныс пен
ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, яғни тауарлық ақшалай қатынастар
жүйесіне тәуелділікте болады.
Кәсіпкерліктің екінші шарты қабылданып жатқан шешімдерге онын салдары
және осыған байланысты жауап беру болып табылады. Тәуекел барлық кезде
белгісіздікке болжап айта алмауға байланысқан. Өте ұқыпты есептеу мен
болжам да болжап айта алмайтын факторды жол алмайды, ол кәсіпкерлік
қызметтің тұрақты серігі болып табылады.
Кәсіпкерліктің үшінші белгісі коммерциялық табысқа жетуге бағыт алу,
пайданы арттыруға ұмтылу болып табылады. Көптеген кәсіпкерлік құрылымдардың
қызметі таза экономикалық міндет шеңберінен шығып кетеді, олар қоғамның
әлеуметтік мәселелерін шешуге қатысады, өздерінің қаражаттарын мәдениетті,
білім беруге, денсаулық сақтауға, қоршаған ортаны қорғауға және т.с.с.
құрбан етеді.
Кәсіпкерлік экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде практикалық
қызметте жүзеге асатын шешімдерді қабылдауға оригинал көзқарастар мен
ыңғайлар жиынтығымен сипатталады. Бұл жерде басты рөлді кәсіпкер тұлғасы
атқарады. Кәсіпкерлік - іспен айналысу түрі емес, ол ақыл қоймасы және
мінез қасиеті. Кәсіпкер болу дегеніміз басқалар істейтін қызметті істемеу -
деп И. Шумпетер есептеген. Ерекше елестеуге, болжау қабілеттілігіне ие
болу керек, көп қысымға әрқашан дайын болу керек. Тәуекелге бара алу
керек, қорқынышты жеңе алу керек, болып жатқан процестерге бағынымсыз
қимылдау керек, бұл процестерді өзі анықтау керек.
Кәсіпкерді оның жұмысында жеңіске ұмтылысы, күресу арманы, оның
еңбегінің ерекше творчестволық сипаты алға алып жүреді.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай керек.
Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қазметтердің алуан
түрлері; тұтынушылардағы ақша –қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу
қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық –кемдігі; еңбек ақы
қорының артық–кемдігі; қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстарды
болуы керек т.б.
Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін
тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке
деген талғамы, төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның
рухани даму дәрежесі және діни нормалар ықпалын тигізеді. Әлеуметтік жағдай
әрбір адамның жұмыс орнындағы жағдайы, еңбек ақы мөлшерімен байланысты.
Құқықтық жағдай. Ең бастысы кәсіпкерлік істерді реттейтін заңдар болуы
шарт. Оған мыналар жатады: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
салық туралы заңдар, кәсіпкерлерді бюрократтардан қорғайтын заңдар, шағын
және орта бизнесті қолдайтын органдар, меншікке праволық заңдар т.б.
Кәсіпкерліктің түрлері:
1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады:
өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды,
сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе
коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық
және 2) ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі,
онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады
және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық
қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған
жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген
салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік деп табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп аталады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген
серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде
болады.
Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам
болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде
жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға
құқылы[5].
Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге
адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып
табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде
жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз
тобына ұсынуға құқығы жоқ.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың
өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік
үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив
деп танылады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары:
1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың
бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі.
Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік,
экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте
ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу,
өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының
бірлестігі.
Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын
(фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма) дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен
өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық
субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға
бөлінеді, олардың ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік,
акционерлік қоғам[6].
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық – праволық формалары кәсіпкерліктер
құрылуда.
1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара
кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес
мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға
қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық
төлейді.
2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік
атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның
тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның
міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен
жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам қоғам міндеттемелеріне өздерінің
заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік правосы (құқығы)
жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек
мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық
қазына кәсіпорны болып есептеледі.
Төменгі кестеге баса көңіл аударып көрсеңіз және кәсіпкерлікпен
айналасуға ойыңыз болса, барлық жоспарды осыдан бастаған жөн болады.
Кәсіпкерлікті іс-әрекеттің мәніне байланысты төмендегі түрлерге
жіктеуге болады:
- өндірістік – тауар, қызмет өндіру процесін жүзеге асырумен
байланысты;
- коммерциялық - өндіріспен байланыста емес тауарлар мен қызметтерді
сату және сатып алу операциялары арқылы жүзеге асады;
- каржылық – бұл коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі бірақ айналым
объектісіне ақша ,валюта, бағалы қағаздар жатады;
- делдалдық – сатушылар мен сатып алушыларды табыстыратын,
кездестіретін, келістіретін байланыс түрінде жүзеге асады;
- сақтандыру – кәсіпкерліктің ерекше формасы оның мағынасы: әсіпкер
сақтандыру жарнасын алып, оны кауіпсіздендірілген жағдайда ғана
қайтарады.
Фирма көлеміне байланысты: шағын, орта және ірі бизнес болып бөлінеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:
1. Кезкелген жағдайларда өзгерістерге жеңіл бейімделеді.
2. Тұтыну сұраныстың өзгеруіне тең жауап береді.
3. Капитал салымына деген қажеттілігі төмен болады.
4. Бәсеке дамуының негізін құрайды.
5. Техникамен қайта жабдықтану жылдам түрде жүзеге асады.
Қазақстан республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму негізін
қалау 1992 жылдан бастап бірқатар заңдар мен актілерге енгізілген: Жеке
кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы (1992 ж.), Жеке кәсіпкерлік
туралы (1997 ж.), 2001-2002 ж.ж. бағытталған мемлекеттік шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағдарламасы. Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан республикасы
Президентінің Шағын кәсіпкерлерліктің жандандыру мен мемлекеттік қолдауын
күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдың 6 наурызындағы қаулысының үлкен
ролі бар.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар – эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, ірі
кәсіпорындарға қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан
мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер
тәртібін тағайындау жқмыстарын жүргізуде.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.
Қызмет түрлері Жеке кәсіпкерлер заңымен реттелетін шағын және орта
кәсіпкерлер субъектілеріне заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және шаруа
(фермер) қожалықтары жатады.
Жеке кəсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа
саны екі жүз елу адамнан артық немесе жыл бойғы активтердің жалпы
құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен
асатын заңды тұлғалар ірі кəсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерінің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілерге
жатады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
астам дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елуден астам, бірақ екі жүз елу адамнан
аспайтын немесе жыл бойы активтердің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз жиырма бес
мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілерге жатады.
Жеке кәсіпкерлер – жеке тұлғалардың табыс алуға бағытталған, олардың
өз меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан, олардың тәуекелімен
және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметі. Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуін салық органдары жүзеге
асырады[7].
Шаруа (фермер) қожалығы деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруге арналған ауыл шаруашылығы жерлерін
пайдалануға, сондай-ақ осы өнімді өңдеуге және өткізуге тікелей байланысты
адамдардың отбасылық-еңбек бірлестігі танылады.
Қазіргі таңда республикамызда кәсіпкерлік қызмет бірнеше түрге қатысты,
яғни іскерлік түріне байланысты - өндірістік, коммерциялық, қаржылық;
шаруашылық субъектілеріне байланысты – ірі, орта және шағын; меншікке
байланысты мемлекеттік, жеке, ұжымдық, аралас, дара; ұйымдастырылу нышанына
байланысты жеке, топтық, жеке-дара түрлерінде дамып отыр. Бір сөзбен
айтқанда, кәсіпкерлік экоеномикамыздың жаңа салаларын немесе әлеуметтік
әлсіздігін қамти отырып, өзінің қарқынын күшейтуде. Әрине, оның табысты
дамуы еркін экономикалық іскерлік арқылы ғана болатындығы шет ел
тәжірибесінен айқын.
2. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым
институттары
Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет
етуде. Бұл мәселемен Индустрия және сауда министрлігі, Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды
реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің
басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған.
Дегенмен, Қазақстанда кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы
біркелкі дамып жатқан жоқ. Әлемдік тәжірибе көрсететіндей, оның табысты
дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге,
жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді.
Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасы Заңдарына сәйкес,
жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау – жеке кәсіпкерлікті ынталандыру,
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық,
әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар
кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы – шағын кәсіпкерлік қызмет етудің
және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын бизнесті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік
инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын
кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-
әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету.
в) шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында
шағын бизнесті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды
әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін
анықтайды;
г) шағын бизнесті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
ғ) кәсіпкерлік – инкубатор және индустриалдық аймақтардың қызметін
ұйымдастыру;
д) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін,
құрылыстарды сату.
Бүгінгі күнде кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар.
Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын бизнесті қолдаудың
сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Кәсіпкерлік
субъектілерін тұрақтануын және қалыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік
даму институттары құрылған.
Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту механизмдері келесі жолдармен жүзеге
асырылады:
- қаржылық көмек көрсету;
- кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын ұйымдастыру;
- кәсіпкерлік-инкубаторлар қызметін ұйымдастыру;
- Шағын бизнес секторы бір жылдан астам уақытта қолданбаған мемлекеттік
меншік объектілерін сенімді басқаруға немесе жалға беру;
- Шағын бизнес секторы Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен тәртіппен
келісімге отырғаннан кейін бір жылдан астам уақыттан соң өнеркәсіптік
өндірісті ұйымдастыруға сенімді басқаруға немесе жалға берілген
объектілерді қайтарымсыз негізде беру.
Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржылық қолдау мына жолдармен
жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қажеттіліктер үшін тауарлардың (жұмыс, қызмет) көлемін
кепілді сатып алу. Шағын бизнес субъектілерінен сатып алынатын тауарлардың
(жұмыс, қызмет) номенклатурасы, олардың көлемін жыл сайын Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді;
ә) екінші деңгейлі банктер арқылы несиелендіруді ұйымдастыру;
б) экономика салаларында әлеуметтік маңызды жобаларды ұйымдастыру және
жүзеге асыру үшін мемлекеттік гранттар беру;
в) арнайы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
г) бюджеттік қаражаттар есебінен займдар беру.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына ықпал ететін негізгі факторларды
қысқаша сипаттауға болады:
Табыстылықтың және өсімнің кепілі ретінде жеке меншікті қорғау.
Кәсіпкерліктің дамуы үшін жеке меншік институты кәсіпкерлері кез-келген
табыс алуды емес, алдағы уақытта өндірістің дамуы туралы ойлайды.
Кәсіпкерлікке толықтай қолдау жасау саясатын жүргізу. Бұл саясат
кәсіпкерлікті мемлекеттік даму бағдарламасы етіп жариялауды, кәсіпорын
ашудың еркіндігін беруді, өндірістік қызметтің еркіндігін, жарғылық капитал
талаптарына шек қоюды мәлімдейді.
Импорттық тауарларға эмбарго жариялау. Отандық тауар өндірушіні қорғау
үшін, импорттық тауарларға эмбарго жарияланып жатыр. Елге тамақ өнімдерінен
бастап, машиналар мен механизмдерге дейін барлық тауарларды әкелген кезде
американдық кәсіпкерлерді қорғау үшін осындай шаралар қолданылды. Өз
кезінде осындай саясат отандық кәсіпкерлерді сыртқы бәсекеден қорғауға,
айналымдарын өсіріп алып, соңынан шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге
мүмкіндік берді.
Салықтық тарифтерді төмендету. Егер салықтар деңгейі теңгерімдік
табыстан артық болса (45-50 %), бюджетке түсім көлемінің өсуі әуелі тоқтап,
кейіннен төмендей бастайтыны белгілі: кәсіпкерлер салық төлеуді доғарады,
бұл салықтық базаның қысқаруына әкеледі. Бұл эффект Лаффер қисығы деп
аталады және ТМД елдерінде де, біздің елде де байқалады.
Банктік жүйедегі өзгерістер. Кәсіпкерлікті дамытудағы қиын мәселелердің
бірі фирмаларды қаржылық қамтамасыз ету. Бастапқы кезеңде, кәсіпкерлердің
қолында қаражат жоқ кезінде банктік несиелер қаржыландырудың жалғыз шешімі
болып табылады. Пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, несиелендіру мерзімін
ұзарту кәсіпкерлік белсенділік танытудың маңызды факторы болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту – қаржыландырудың екінші көзі, нақты
инвестициялар түрінде ғана емес, технология, "ноу-хау" түрінде көмек алуға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорын, корпорация құру, акция шығару тәртіптемесін жеңілдету.
Шектеулі жауапкершілік механизмін енгізу кәсіпкерлік қызметті
белсендендіреді. Кәсіпорынды тіркеу тәртіптемесін жеңілдету, анықтамалар,
талаптар санын қысқарту уақытты үнемдеп қана қоймай, кәсіпкерлердің
кәсіпкерлік құру процесіне қол жетімділігін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бағдарламаларда шағын бизнесті қолдаудың екі түрі бөліп
көрсетіледі – негізгі және қамтамасыз ететін. Негізгі бағдарламалардың
мақсаты – кәсіпкерлік қызметті жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау. Қамтамасыз
етуші бағдарламалар шағын кәсіпорындарға сәйкес кәсіпкерлік инфрақұрылымын
құруға, ресурстардың қажетті түрлерімен (материалдық, еңбек, қаржылық,
ақпараттық) қамтамасыз етуге қызмет етеді.
Бизнесті қолдау инфрақұрылымы жеке кәсіпкерлік қызмет құру, дамытуға
қолайлы жағдай туғызатын шаралар кешенін сипаттайды. Қазақстан
Республикасында осындай ұйымдар қатарына мемлекеттік және мемлекеттің
тарапынан құрылған ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық және шетел
ұйымдары, коммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Елдегі кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік құрылымының келесі деңгейі –
облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің аппараттары. Бизнесті қолдау
және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін әкімдіктердің
жанынан Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттер (басқармалар) құрылған,
олардың құрамына кәсіпкерлік бөлімдер кіреді. Облыстық, Астана және Алматы
қалаларының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттері өздерінің құзыры
шегінде шағын бизнесті қолдауды жүзеге асыруға уәкілетті (сурет 1). Шағын
бизнес саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тізбесіндегі соңғы
буыны – республиканың қала және аудан әкімдері аппараттары болып табылатын
аумақтық атқарушы органдар, олардың құрамындағы экономика және бюджеттік
жоспарлау бөлімдері және экономика және қаржы бөлімдері кәсіпкерлік
мәселелерімен айналысуға міндетті[8].
Ескерту – зерттеу материалдары бойынша алынған
Сурет 1. Кәсіпкерлікті қолдау бойынша арнайы институттар жүйесі
1-суретте Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
және мемлекеттік емес институттарының жүйесі берілген. Мемлекеттік
институттар жүйесі Шағын бизнесті қолдау бойынша орталық Уәкілетті
мемлекеттік орган - ҚР Индустрия және сауда министрлігі, Шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, Қала және облыс әкімдіктері жанындағы
департаменттерден тұрады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік емес институттарының жүйесіне
кәсіпкерлердің өңірлік және салалық қоғамдық бірлестіктері кәсіпкерлік
инкубаторлар мен технологиялық парктер кіреді.
Кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар
туғызу және резидентпен қойылған тапсырмаларды орындау мақсатында Үкімет
әкімдер аппараттары қарамағында кәсіпкерлік істері жөнінде комиссиялар құру
арқылы кәсіпкерлермен кері байланыс орнату сызбанұсқасын әзірлеген және
жүзеге асырған[9].
Кәсіпкерлермен осындай кері байланысты орталық атқарушы органдар
деңгейінде құру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында
Кәсіпкерлер кеңесі құрылған. Президент қарамағындағы Кәсіпкерлер кеңесі
кәсіпкерлерден, кәсіпкерлік істер жөніндегі қауымдастықтар мен
Комиссиялардан түскен ақпаратты жинақтау және өңдеу және кәсіпкерлік даму
жолында кездесетін кедергілерді жою мақсатында Президентке, Парламентке,
Үкіметке нақты ұсыныстар жасау үшін құрылған. Қолдаудың барлық нысандары
мемлекетпен атқарушы органдар арқылы жергілікті және аумақтық деңгейде
қабылданатын түрлі бағдарламалар көмегімен, сонымен қатар мемлекеттің
қатысуымен әдейі құрылған ұйымдар арқылы да жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік басқару жүйесін ғана қамтып
қоймай, басқару аппараты қызметінің тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруды
көздейтін әкімшілік реформа жүргізілуде, ол мемлекетке тән емес функциялар
мен активтерді бәсекелестік ортаға тапсыру жолымен кәсіпкерлік қызметтің
әкімшілік тосқауылдарына кедергі болу мақсатын жүзеге асырады. Осы
тұжырымдамалық ережелер Қазақстан-2020 даму стратегиясында, кейіннен
әкімшілік тосқауылдарға жалпы, сонымен қатар нақты бағдар беретін, сондай-
ақ оларды жеңудің мүмкін болар жолдарын айқындаған Қазақстан Республикасы
Президентінің жыл сайынғы жолдауларында көрініс тапты.
Сонымен, қазіргі жағдайда кәсіпкерлік қызметке әкімшілік жүктемені
төмендетуді мемлекет үш бағытта жүзеге асырады: бірінші бағыт жеке бизнес
субьектісін (заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлға немесе заңды тұлға, тәртіп бойынша ЖШС, ШҚ және т.б.) – тіркеу,
лицензиялау, аккредитациялау. Екіншісі – кәсіпорынның өнім нарығына қол
жетімділікті ұйымдастыруға байланысты (сай келуін дәлелдеу, сертификаттау).
Үшінші бағыт – жеке бизнес субъектілерінің қызметіне және нарықтағы өнім
айналымын бақылау жасау.
Кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрлерімен айланысуға лицензия
берумен (тоқтата тұру, алып қою) және лицензия беретін органдардың
кәсіпкерлердің лицензияланған қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде тиісті
лицензиялық талаптарды және жағдайларды сақтауын бақылауға байланысты
мемлекеттік органдардың қызметі кәсіпкерлік қызметті лицензиялау болып
табылады. Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасы Заңында
лицензияланатын қызметтің 100 түрі және 249 қосалқы түрі анықталған.
Бұрын қолданыста болған 1995 жылғы Лицензиялау туралы заңға бірнеше
рет өзгертулер енгізілгенін атап өту қажет, бірақ ол қойылған стратегиялық
міндеттерге толықтай жауап берген жоқ. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Президентінің тапсырмасына сәйкес жаңа басылымда шешім жүйелерін ары қарай
жетілдіру, кәсіпкерлік жүргізу тәртіптемелерін оңайлату жөнінде лицензиялау
туралы заң қабылданған болатын.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен бірлесе отырып,
мемлекеттік ведомстволар, кәсіпкерлік өкілдері Лицензиялау туралы жаңа
заң және қосарлана Қазақстан Республикасының лицензиялау мәселелері
жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заң жобасын әзірлеп шығарды.
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
кәсіпкерлікке байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік
бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және кәсіпкерлікті қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларды анықтауға мүмкіндік береді
(1-кесте).
Кесте 1
Ұйымдық құрылымдарды және кәсіпкерлікті қолдау механизмдері
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекеттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін
әлеуметтік құқықтық актілер болуы
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, Даму үстінде
кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың
жүйесін құрастыру және жүзеге асыру
3 Шағын бизнесті қолдаудың тікелей және жанама Жоқ
шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге асырудың
ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді Жоқ
реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған
мемлекеттік мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес Жоқ
мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым –
қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты Даму үстінде
өзара қарым – қатынасты қолдауға бағытталған
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Үлестерден көріп отырғанымыздай кәсіпкерлікті дамыту үшін Қазақстан
кәсіпкерлікті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді (2-сурет).
Экономикалық
факторлар
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу
Ортаның кәсіпкерлікке макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар
Технологиялық факторлар
Ресурстық факторлар
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 2. Ортаның кәсіпкерлікке макро ықпалы
Бұдан көретініміз, кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан
екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және
ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде
макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады.
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
Оңтүстік Кореяның тәжірибесі. Корея Республикасының экономикасы аса
жоғары қарқынмен дамыған әpi қуатты болып саналады. Бүгіндерi ол Азиялық-
Тынық мұхит аймағында ЖІӨ-нің нақтылы көрсетілген көлемі бойынша 4-шi орын
алады. 40 жылдан аз уақыттың ішінде, яғни өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан
бастап Оңтүстік Корея ең артта қалған аграрлық елдердің қатарынан әлемдік
экономиканың ең жоғарғы орбитасына теңдесі жоқ қадам жасады. Оңтүстік Корея
автомобиль, кеме жасау, болат құю өнеркәсібінде, тұрмыстық техника мен
электроника шығаруда әлемдік көшбасшылардың бipiнe айналды. Ең маңыздысы
бұл ел ең қысқа мерзім iшiндe 1997-1998 жылдардағы дағдарыстың аса ауыр
салдарын жеңіп, өз экономикасының бәсекеге қабілетті екендігін танытты.
Экономикасының қарқын алуы өнімдерін экспортқа шығарып сатқан жеңіл
өнеркәсіпті құрудан басталды. Мұнан кейін осы салада жинақталған
кәсіпкерлік тәжірибе 1970 жылдары ауыр өнеркәсіпті, электрониканың жоғары
технологиялық саласын және тұрмыстық техниканы құруда қолданылды[10].
Оңтүстік Кореядағы кәсіпкерліктің дамуы екі кезеңнен тұрады. Қaзipri
экономиканың бipiншi кезеңінің қалыптасуы (XX ғасырдың 60-шы жылдарынан
бастап) бұрынғы үкімет басты назарды ipi корпорацияларға - чеболдарға
аударды. Мұның өзi ресурстардың жеткіліксіздігімен және қолда бар
ресурстарды ipi монополиялар құру мен дамыту үшін және олар мемлекеттің
көмегіне сүйене отырып бәсекелестікке қабілеттіліктің жоғары деңгейіне қол
жеткізуі үшін бір орталықтандырылуына тырысушылық білдірді.
Алайда әлемдік экономиканың ceнімдi түрде көрсетіп отырғанындай,
экономиканы балансқа келтіру үшін ipi корпорациялардың дамуы шағын және
орта кәсіпкерлікке толы ортада eтyiнe қол жеткізу қажет.
Кәсіпкерліктің дамуының екінші кезеңі (ХХ ғасырдың 80-шi жылдарынан
бастап) Оңтүстік Кореяның жаңа үкіметі инновациялық шағын және орта
бизнеске (ШОБ) қолдау көрсетуді бірден бірнеше стратегиялық бағыттармен
жүргізу үшін белсенді түрде көмек бере бастауымен сипатталады (3-сурет).
Төмендегі суретте көріп отырғанымыздай Оңтүстік Кореядағы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың бағыттары:
1. Жаңа технологиялар мен өнеркәсіптік кәсіпорындарды дамытуға септігін
тигізетін заңдылықтармен қамтамасыз ету;
2. ШОБ-тың инновациялық кәсіпорындарына венчурлық компаниялардың жұмысы
үшін жағдайларды қалыптастыру жолымен қаржылық қолдау көрсету;
3. Бизнесті ашуды жүзеге асыру тәртібін қарапайымдау;
4. Әлсіз компанияларды қайта құру шаралары;
5. Кадрлар дайындау және өте сирек технологияларды дамыту;
6. Мемлекеттік сатып aлy жүйесін кеңейту арқылы саудаға көмектесу;
7. Ipi компаниялар мен шағын бизнес кәсіпорындарының арасында өзара
тиімді жұмыс icтecy жағдайын орнату;
8. Шағын бизнеске қолдау көрсетудің қаржылық емес құралдарын дамыту,
бұл бағыттар өнеркәсіптік және венчурлық компанияларды құрып дамыту үшін
қажетті: заңдылық база, капитал және адамдар құрамы сияқты үш жағдайда
қамтамасыз етті.
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 3. Оңтүстік Кореядағы инновациялық ШОБ-ты мемлекеттік қолдау мен
дамытудың стратегиялық бағыттары
Шағын бизнес өкілдерінің іс жүзіндегі тәжірибелері ескеріле отырып
шағын және орта бизнестің әкімшілігі бизнеске көмек Бағдарламасын жасап
шығарады.
Оның орталығы кәсіпкерлік белсенділікті қолдап отыру мақсатымен
құрылған тренинг-оқытулары болып саналды. Бұл бағдарлама сондай-ақ
қатысушыларға кәсіпкерлік қызметті дамыту жөніндегі теориялық білімдер
беріп отыруға тиісті болды. Және де кейбір университеттердің жанынан
біліктілікті көтеру курстары ашылып, олардың негізіне кәсіпкерліктің рухын
көтеруді мақсат тұтқан дүние жүзіндегі оқыту ұйымы америкалық Babson-
Coddege-нің принциптері алынды.
Осылардың барлығының бастары қосыла келе қолданылған шаралар шағын
бизнес секторындағы өнімнің мейлінше мол болуына қол жеткізді. Шағын
бизнеске қаржылық және қаржылық емес қолдау көрсетудің бағдарламасын жүзеге
асыру халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуін арттырды, елдегі әлеуметтік
климатты жақсарту мен бюджеттің толығуына септігін тигізді. Оңтүстік
Кореяның қол жеткізген табыстары шетелдік мол инвестициялардың пайызы төмен
несиелерінің арқасында ғана емес, шағын бизнесті инновациялық жолмен
дамытуға құрылған экономикалық саясатқа да тікелей байланысты болды.
Жалпы алғанда, Оңтүстік Кореяның жоғары экономикалық үлесін, үкіметінің
жоғары нәтижелерге бағытталған инновациялық экономикалық саясатын ескере
отырып, оның қазіргі кездегі қаржылық дағдарыстың салдарынан қиналмай
өтетіндігіне негіз бар, мүмкін, кезекті бір экономикалық ұмтылыс жасап
болашаққа Кореяның экономикалық кереметі деп аталынатын да шығар.
Польша Республикасының тәжірибесі. Жеке кәсіпкерлік субъектілері
белгілерін анықтағанда Польшада бүкіл Еуропада қабылданғандай, шағын
бизнестің микрокәсіпорындары мен кәсіпорындары жұмыс істейді.
Микрокәсіпорындар (0-ден 9 адамға дейін жұмыс істейтін фирмалар), шағын
кәсіпорындар (10-49), орта (50-249) және ipi фирмалар (250 адамнан жоғары).
Бүгінгі күнге дейін Польшада 1,8 млн. белсенді жұмыс істейтін шағын бизнес
кәсіпорындары бар. Бұл елдегі барлық фирмалардың 99 %-ы. Шағын бизнестегі
салалық құрылымда сауда мен қызмет көрсету басым (70 %-ға дейін). Шағын
бизнес секторындағы кәсіпорындардың ЖІӨ-дегі үлeci 47,4 %. Шағын бизнес
кәсіпорындарында 6,2 млн. адам жұмыс істейді. Польшаның барлық халқына
шаққанда бұл, әрине, аз. Польша фирмасындағы жұмысбастылықтың орташа eceбi
5,7 адам. Кәсіпкерліктегі 1000 адамға дейінгі көрсеткіш Польшада
ортаеуропалық денгейге тең.
Польшадағы кәсіпкерліктік қолдау жүйесі көптеген тәуелсіз ұйымдардан
құрылады да үш деңгейден тұрады.
Орталық деңгей – министрліктер мен кәсіпкерлікті дамытудың Польшалық
агенттігі (КДПА) қамтылады. Шағын бизнес үшін жауап беретін бірегей
министрлік Польшада жоқ. Tіпті шағын бизнесті дамытудың мәселелерімен
айналысатын министрліктердің арасында (Экономика министрлігі, Еңбек
министрлігі, Қаржы министрлігі, Аймақтық даму министрлігі) өзара
кикілжіңдер де болмай қалмайды.
Аймақтық деңгей–орталық деңгейден тәуелсіз жүйе. Шағын бизнес
саласындағы экономикалық саясатты маршалдық басқарулар (үкіметтің аймақтық
органдары). Аймақтық деңгейді әдетте үкіметтің аймақтық органдары құрып,
еуропалық қорлармен өзара қарым-қатынас жасайтын қаржы институттары жұмыс
істейді (кепілдік және қарыз беру қорлары) [11].
Жергілікті деңгей–жергілікті деңгейде кәсіпкерлерді тіркеу жүзеге
асырылады және соған сәйкес қолдау инфрақұрылымы жұмыс істейді, соңғысының
құрамында кеңес беру қызметі мен қаржыландыру бар.
Польшаның заңдылығында бизнесті дамытудың барлық acпeктілерін қамтитын
бipeгeй құжат жоқ. Heгізгі құжат құрылымдық қорларды қаржыландырудың
мөлшерін анықтайтын министрлер Keңeci бекітетін ұлттық стратегия, оның
жобасын Аймақтық даму министрлігі дайындайды (бұрын бұл міндетті Экономика
министрлігі атқаратын). Министрлік атқарылатын шараларды операциялық
бағдарламалар деп аталатынның шегінде нақты ұйымдарға бөліп бepiп отырады.
Шағын бизнестi қолдау қаржылары мемлекеттік бюджеттен де (оның ішінде
аймақтық және жергілікті бюджеттерден де), сондай-ақ Еуроодақтан да келіп
түсуі мүмкін:
Қолдау көрсетудің негізгі құралдары: жобаларды іске асыруға
дотациялар; қол жететін қызметтер: ақпараттық, кеңес бepyшілік, білім;
технологиялардың трансферін қолдау жөніндегі қызметтер; қаржылар мен
кепілдіктер.
АҚШ тәжірибесі. Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамытуда АҚШ-та
аса бай тәжірибелер жинақталған. АҚШ-тағы шағын бизнесті дамытудың
мәселелері жөніндегі: мемлекеттік орталық ведомство-шағын бизнестің
әкімшілігі (онан әрі қарай ШБӘ) бизнесті қолдауға бағытталған бірсыпыра
бағдарламаларды жүзеге асырады, олардың қатарында шағын бизнесті дамыту
Орталықтарының (онан әрі қарай ШБДО). ШБДО-ның бағдарламасы бизнесті
жүргізудің кеңестер беру, тренингтер өткізу мен техникалық жағынан қолдау
сияқты көптеген аспектілерін қамтып жасалынған. ШБДО-ның қызметі қаржы,
маркетинг, өндіріс, ұйымдастыру, жобалар мен сол жобалардың техникалық
экономикалық мәселелерін негіздеу арқылы шағын және орта бизнесті (онан әрі
қарай ШОБ) қолдауды да қамтиды.
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 4. Шағын бизнесті дамыту Орталықтарының жүйесіне қатынасы
Жоғарыдағы суретте қарап отырғанымыздай,ШБДО-ның нeгiзгi қызметтері
кәсіпкерлерге кеңестер беру мен тренингтерден тұрады. Кейбір аймақтарда
ШБДО инкубаторлар есебінде де қызмет атқарады. Орталықтардың қызметі
басталушы да, сондай-ақ тұрақты жұмыс істейтін бизнеске де есептелінген.
Басталушы бизнес үшін сол бизнестің қайту салаларын анықтау, бизнес-жоспар
жасау, қаржыландырудың көздерін іздестіру сияқты мәселелердің төңірегінде
кеңестер беру көмегі мақсат етіледі.
ШБДО-ның басты негізделуімен мемлекет тарапынан тұрақты түрде
қаржыландырылып тұруының себебіне лайықтылық олардың үнемі экономикалық
тиімділікпен жұмыс icтeyлepi бoлyғa тиіс. ШБДО-ның ұстанатын басты
идеологиясы неғұрлым көп адамдарды шағын бизнес саласына тарту болып
табылады, яғни бipey бизнес құрғысы келсе, ШБДО-ның кеңесшісі оған бұл icтe
жәрдем беру үшін бар күш-жігерін жұмсап бағады. Бизнестің аяғынан тұрып
кетуі үшін ШБДО бизнес барысын реттеуге, табысты өcipyгe, сыртқы
(халықаралық) нарыққа шығуға кеңестер беруді ұйымдастырады. ШБДО-ның
кеңесшілері ретінде кәсіпкерліктің саласында айтарлықтай тәжірибелер
жинағандар, зейнеткер бизнесмендер, дағдарыс кезінде ipi компаниялардан
қысқарып қалған мамандар тартылады. Кеңестер беру сырттай да (виртуально),
яғни телефон, интернет арқылы, сондай-ақ ШБДО-ның офисінде бетпе-бет немесе
қажет етушінің мекен-жайына бару арқылы да жүзеге асырыла береді.АҚШ
үкіметінің шағын бизнесті қолдау барысында негізгі міндеттерінің бipi
халықты қолдаудың орта класын құрумен оған қолдау көрсетіп отыру болып
табылады. Шағын бизнес, сондай-ақ, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
федералдық бюджетке қаржы түcipiп отыруды да жүзеге асырады. ЖБЭ-нің
есептеулеріне қapaғaнда, ШБДО-ғa 1 доллар әpбip жыл сайын мемлекет
бюджеттіне салық пен сальқ емес түсімдер ретінде көптеген есе болып
құйылады екен.
Сондай-ақ ШБДО шағын бизнестің сапасына да айтарлықтай оңды әсер етеді,
яғни ШБДО-ның әрекет етуші кәсіпкерлері зиян шегуге аз мөлшерде ұшырап
отырады. Мысалы, ШБДО-да 5 адамнан бip жыл жұмыс істегеннен кейін, орташа
есеппен алғанда 4-eyi бизнесті жалғастырып 1-eyi ғaнa оны тоқтатады екен.
Баска салалардағы кәсіпкерлердің 5 адамнан бip жылғы операциялардан кейін
екеуі ғана бизнесті жалгастырады.
Сөйтіп, ШБДО-ның өмip cүpiп келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік – экономика мен қоғам
дамуының қозғаушы күші облып табылатын қазіргі нарықтық экономиканың
ажырамас бөлігі. Кәсіпкерліктің дамуы экономиканың құрылымдық қайта
құрылуын белсендендіреді, нарықтық таңдауға кең еркіндік береді және
қосымша жұмыс орындарын ашады, шығынның жылдам өтелуін қамтамасыз етеді,
тұтынушылық сұраныстың өзгерісіне жедел икемделеді. Шағын және орта
кәсіпкерлік нарықты тауарлармен және қызметтермен толтыруға, бәскелестікті
кеңейтуге, салалық және аумақтық монополияны жеңуге көмектеседі.
Кәсіпкерлік қызмет – еліміздің экономикасы үшін халықтың әлеуметтік
тұрмыс жағдайының жақсаруына әрекет ететін қажетті буын. Бірақ мемлекет
тарапынан бөлінген қаржылық қолдаудың жетіспеушілігі, өнеркәсіп пен шағын
кәсіпорын өнімдеріне қойылған бағаның теңсіздігі және нарық
инфрақұрылымының нашарлауы, өзара төлемдердің орындалмауы, бағаның өсуі,
шетелден сапасыз өнімдердің ағылып келуі, жергілікті кәсіпкерлердің
бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және тағы басқа себептер өз кезегінде
әрбір саладағы кәсіпкерлік қызметке теріс ықпалын тигізіп отыр. Ел
экономикасының тұрақталуы кәсіпкерлік құрылымдарды қалыптастырып дамыту аз
уақыт ішінде өзінің нәтижелерін беретіні, нарықтық жағдайға сай құрылған
шағын құрылымдар өндірістік тиімділікті арттыру барысында құлдырап кеткен
кәсіпорынның экономикасын жақсаруына, әрбір саладағы кәсіпкерлік
жүйесіндегі шағын және орта бизнестік субъектілердің ұлғая бастағаны мысал
бола алады. Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі дамытуға да аса
басты ықпал етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдірудің бағыттарын анықтау, оларды мемлекеттік қолдаудың тиімді
механизмдерін анықтай отырып олардың тәжірибеде жүзеге асырылуын нарықтық
экономика заңдарына негіздеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті - нарық жағдайында кәсіпкерліктің
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік қолдаудың ғылыми-әдістемелік
негізін тереңдету, аймақтық шағын бизнесті мемлекеттік қолдау бағыттарын
анықтау және қолдау механизмдерінің жетілдіру жолдарын қарастыру;
Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайларын талдау, Ақтөбе
облысы бойынша кәсіпкерлік қызметінің нәтижелерін талдау
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның шағын және орта бизнес нысандары
қызметін мемлекеттік қолдау және реттеу тиімділігінің мәселелері алынып
отыр.
Зерттеу пәні - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың, реттеудің
тиімділігі және жетілдіру шаралары болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізі - кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
механизмінің теориясы мен тәжірибесі бойынша отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары,
ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР Статистика жөніндегі
агенттігі мен Даму Кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ-ның мәліметтері құрады
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Бірінші бөлімде Шағын кәсіпкерліктің
экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері, Қазақстанда шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым институттары, шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың және реттеудің шетелдік тәжірибесі
сипатталған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы аймақтарындағы шағын
кәсіпкерліктің дамуы және шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары
мен механизмдеріне, Ақтөбе облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің даму
жағдайына талдау жасалған. Пайдаланылған мәліметтер қоры жаңа.
Үшінші бөлімде Аймақтық шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру жолдары, Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдауды
жүзеге асыру шаралары мен негізгі бағыттары нақты дәйектемелермен
баяндалған.
1. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың теориялық аспектілері
1.1Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, қызметтері және түрлері
Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу –
адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік адамдардың
еркін өмір сүру түрі.
Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол
өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал
жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген.
Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну
үшін кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек.
1. Кәсіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістің қозғаушы
күші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.
2. Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді өз қолына
алады және фирманың (кәсіпорынынның) іс бағытынайқындайды.
3. Кәсіпкер – бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа тауар өндіруді,
жаңа технологияны енгізу, бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуге
аянбай жұмыс істейтін кісі.
4. Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын кісі. Тәуекелге бару үшін істелетін
істің егжей –тегжейін айқын талдап, қортындысында не болатынын білген жөн
(капитализм совет өкіметі емес, ешкім әншейін көмек көрсетпейді). Кәсіпкер
тек қана өз уақыты, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды, сонымен
бірге өндіріске кеткен өзінің және өзінің серіктестерінің немесе
акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады.
“Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
ендірді. Мысалы, А.Смит кәсіпкерді өзінің коммерциялық идеясын өткізіп,
пайда болу мақсатымен экономикалық тәуекелге бас ұрған меншік иесі деп
сипатталады. Ж.Б.Сэй кәсіпкерлікті А.Смитпен салыстырғанда кеңінен
сипаттады. Кәсіпкерлікке шаруашылық тиімділігін камтамасыз ету мақсатымен
өндіріс факторларын байланыстырушы экономикалық агент ретінде анықтама
берді. К.Маркс те меншік иесі мен кәсіпкерлік арасында тікелей ұқсастық
айтқан жоқ, алайда соңғысын меншік иесінің қызметі ретінде қарастырды.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, кәсіпкерліктің жан – жақты дамуына
оның құқылық базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік – экономикалық шарт
қалануы қажет. Олай дейтініміз рынок пен кәсіпкерлік кенеттен пайда болып
тез дамымайтыны кім –кімге де түсінікті. Олар бұйрықпен, үкімет
шешімдерімен, міндеттеу жолымен іске қосылмайды. Өйткені ақшасыз,
капиталсыз, ең басты реттеуші – құн заңынсыз, қозғаушы күші бәсекесіз олар
дами алмайды[3].
Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі
Р.Контильион (18ғ.) есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын
функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-
тәуекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қызметі деп
қарастырады. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-
Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі негізгі құраушы
категория деңгейіне дейін көтерілген.
Жалпы, қазіргі кәсіпкерліктің мәнін Батыс Еуропа және басқа елдердің
алдыңғы қатарлы көрнекті экономистерінің ілімдеріне сүйене отырып анықтау
дұрыс.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты
айтылып жүр.
Біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталған субъектінің
(кәсіпкердің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және
т.б. таңдауда олардың жиынтық бостандығы мен құқығы болуы керек деген сөз.
Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналасатын адамдардың өндіріс құрал-
жабдықтарына, өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт.
Үшіншіден, өзін-өзін басқару мен шаруашылықты таңдауда бостандықты,
инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін белгілі бір экономикалық орта және
қолайлы жағдай қажет. Толығырақ айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен
айналысу үшін - нарықтық бәсекелестік тәртіп бойынша, шаруашылық жүргізуге
қолайлы жағдай туғызу.
Кәсіпкерлік - бұл кіріс алу және меншікті көбейту мақсатында
жүргізілетін, шаруашылық тәуелділікке байланысты және ресурстарды
пайдаланудың ең жақсы әдістерін іздеуге бағытталған инициативті қызмет.
Кәсіпкерлік экономикалық аныктаушылық тұрғысынан қарағанда нені
білдіреді? Ғылыми әдебиеттерде оны үш аспектіде қарастыруды ұсынады:
- экономикалық категория ретінде,
- шаруашылық жүргізу әдісі ретінде,
- экономикалық ойлау типі ретінде.
Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, иелігіндегі қажетті
құралдары (өзінікі немесе қарызға алған) бір пайдалы жұмысты (істі)
ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар - шағын
кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің
жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері (жалдамалы
басшысы).
Кәсіпкерлікті экономикалық категория ретінде сипаттау үшін негізгі
мәселе оның субъектілерімен объектілерін анықтау болып табылады.
Кәсіпкерліктің субъектілері, ең бірінші жеке тұлғалар (жеке, отбасылық,
сондай-ақ ірірек өндіріс ұйымдастырушылары) болуы мүмкін.
Ондай кәсіпкерлердің қызметі өзінің еңбегі негізінде де, жалдау
негізінде де жүзеге асады. Кәсіпкерлік қызмет бір-бірімен келісім–шартты
қатынастармен және экономикалық мүдделермен байланысқан топтармен де жүзеге
асырыла береді. Ұжымды кәсіпкерлік субъектілері ретінде ационерлік
қоғамдар, жалгерлік ұжымдар, кооперативтер және т.с.с танылады. Кейбір
жағдайларда кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекетте (оның сәйкесінше
органдары) жатады. Сонымен, нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметтің 3
формасы болады: мемлекеттік, ұжымдық, жеке олардың әрқайсысы өздерінің
нишаларын шаруашылық жүйесінде табады.
Кәсіпкер үшін, шаруашылық жүргізу әдісі ретінде негізгі шарты
шаруашылық жүргізетін субъектілердің жекелігі және тәуелсіздігі, оларда
белгілі бір бостандық және құқық жиынтығының бар болуы (кәсіпкерлік
қызметтің түрін таңдау бойынша, өндірістік бағдарлама қалыптастыру бойынша,
қаржыландыру көздерін таңдау бойынша, өнімге баға белгілеу, пайданы
жұмсауы) болып табылады[4].
Кәсіпкердің жекелігін өндіретін, қанша жұмсайтынын, кімге және қандай
бағамен сатылатынын көрсететінін оны басқаратын органның жоқ екендігімен
түсіндіруге болады. Бірақ кәсіпкер барлық уақытта нарыққа, сұраныс пен
ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, яғни тауарлық ақшалай қатынастар
жүйесіне тәуелділікте болады.
Кәсіпкерліктің екінші шарты қабылданып жатқан шешімдерге онын салдары
және осыған байланысты жауап беру болып табылады. Тәуекел барлық кезде
белгісіздікке болжап айта алмауға байланысқан. Өте ұқыпты есептеу мен
болжам да болжап айта алмайтын факторды жол алмайды, ол кәсіпкерлік
қызметтің тұрақты серігі болып табылады.
Кәсіпкерліктің үшінші белгісі коммерциялық табысқа жетуге бағыт алу,
пайданы арттыруға ұмтылу болып табылады. Көптеген кәсіпкерлік құрылымдардың
қызметі таза экономикалық міндет шеңберінен шығып кетеді, олар қоғамның
әлеуметтік мәселелерін шешуге қатысады, өздерінің қаражаттарын мәдениетті,
білім беруге, денсаулық сақтауға, қоршаған ортаны қорғауға және т.с.с.
құрбан етеді.
Кәсіпкерлік экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде практикалық
қызметте жүзеге асатын шешімдерді қабылдауға оригинал көзқарастар мен
ыңғайлар жиынтығымен сипатталады. Бұл жерде басты рөлді кәсіпкер тұлғасы
атқарады. Кәсіпкерлік - іспен айналысу түрі емес, ол ақыл қоймасы және
мінез қасиеті. Кәсіпкер болу дегеніміз басқалар істейтін қызметті істемеу -
деп И. Шумпетер есептеген. Ерекше елестеуге, болжау қабілеттілігіне ие
болу керек, көп қысымға әрқашан дайын болу керек. Тәуекелге бара алу
керек, қорқынышты жеңе алу керек, болып жатқан процестерге бағынымсыз
қимылдау керек, бұл процестерді өзі анықтау керек.
Кәсіпкерді оның жұмысында жеңіске ұмтылысы, күресу арманы, оның
еңбегінің ерекше творчестволық сипаты алға алып жүреді.
Кәсіпкерлікпен айналысу үшін ең алдымен оған экономикалық жағдай керек.
Олар: нарыққа тауар, қызметтер ұсыну, тауарлардың, қазметтердің алуан
түрлері; тұтынушылардағы ақша –қаражат көлемі, яғни олардың сатып алу
қабілеттілігі, жұмыс орнының және жұмыс күшінің артық –кемдігі; еңбек ақы
қорының артық–кемдігі; қарыз (несие) беретін мекемелердің ақша ресурстарды
болуы керек т.б.
Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін
тұтынушыларда тауар сатып аларлық қаражаты болуы, олардың тауарға, қызметке
деген талғамы, төлем қабілеттілігі бар сұранысы болуы шарт. Оған қоғамның
рухани даму дәрежесі және діни нормалар ықпалын тигізеді. Әлеуметтік жағдай
әрбір адамның жұмыс орнындағы жағдайы, еңбек ақы мөлшерімен байланысты.
Құқықтық жағдай. Ең бастысы кәсіпкерлік істерді реттейтін заңдар болуы
шарт. Оған мыналар жатады: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
салық туралы заңдар, кәсіпкерлерді бюрократтардан қорғайтын заңдар, шағын
және орта бизнесті қолдайтын органдар, меншікке праволық заңдар т.б.
Кәсіпкерліктің түрлері:
1. Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады:
өндірістік, коммерциалық, финанс және консультациялық.
2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды,
сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.
3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе
коллективтің (ұжымның) құрамы болуы керек.
4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық
және 2) ұжымдық экономикалық.
Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктектер – адамдардың бірлетігі,
онда екі және одан да көп серіктестер болады. Олар өз капиталдарын қосады
және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық
қорға салымдарымен жауап беретін, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған
жағдайда өздеріне тиісілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде енгізген
салымдар арқылы жауап беретін серіктестік қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік деп табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық қоры құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп аталады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп аталады.
Жарғылық қоры акциялардың нақты құнына тең белгілі бір санына бөлінген
серіктестік акционерлік қоғам деп аталады, және ашық және жабық түрде
болады.
Қатысушылары өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің
келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам
болып табылады. Ашық акционерлік қоғам өзі шығаратын акцияларға ашық түрде
жазылу жүргізуге және оларды заңдармен белгіленген жағдайларда еркін сатуға
құқылы[5].
Акцияларды тек өз құрылтайшылары немесе алдын ала белгіленген өзге
адамдар арсында таратылатын акционерлік қоғам жабық акционерлік қоғам болып
табылады. Жабық акционерлік қоғамның өзі шығаратын акцияларға ашық түрде
жазылу жүргізуге не оларды сатып алуға өзгеше түрде адамдардың шектеусіз
тобына ұсынуға құқығы жоқ.
Азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың
өз еңбегімен қатысуына және өндірістік кооператив мүшелерінің мүліктік
үлестерін біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив
деп танылады.
Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары:
1. Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың
бақылау пакеттерін сатып алады.
2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі.
Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми –техникалық, өндірістік,
экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы, өте
ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.
4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.
5. Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандардын бөлу,
өндіріс мөлшері жөнінде келісім.
6. Финанс - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының
бірлестігі.
Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны болып кәсіпорын
(фирма) табылады. Кәсіпорын (фирма) дегеніміз - бұл пайда табу мақсатымен
өндіріс факторларын қолданып шаруашылықта еркіндік алған экономикалық
субъект. Ұйымдастыру формасына байланысты кәсіпорындар әртүрлі формаларға
бөлінеді, олардың ішінде ең бастылары: жеке бизнес, серіктестік,
акционерлік қоғам[6].
Қазір Қазақстанда мынадай ұжымдық – праволық формалары кәсіпкерліктер
құрылуда.
1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара
кәсіпорын құру жөнінде келісімге қол қояды. Құруға керекті серіктес
мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға
қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық
төлейді.
2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері серіктестік
атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның
тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.
3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның
міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің үлестерімен
жауап береді.
4. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам қоғам міндеттемелеріне өздерінің
заттарымен жауап береді.
5. Ашық және жабық акционерлік қоғам.
6. Өндірістік кооперативтер – ерікті түрде біріккен қоғамдар.
7. Унитарлы кәсіпорын – коммерциялық мекеме, меншіктік правосы (құқығы)
жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек
мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын федералдық
қазына кәсіпорны болып есептеледі.
Төменгі кестеге баса көңіл аударып көрсеңіз және кәсіпкерлікпен
айналасуға ойыңыз болса, барлық жоспарды осыдан бастаған жөн болады.
Кәсіпкерлікті іс-әрекеттің мәніне байланысты төмендегі түрлерге
жіктеуге болады:
- өндірістік – тауар, қызмет өндіру процесін жүзеге асырумен
байланысты;
- коммерциялық - өндіріспен байланыста емес тауарлар мен қызметтерді
сату және сатып алу операциялары арқылы жүзеге асады;
- каржылық – бұл коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі бірақ айналым
объектісіне ақша ,валюта, бағалы қағаздар жатады;
- делдалдық – сатушылар мен сатып алушыларды табыстыратын,
кездестіретін, келістіретін байланыс түрінде жүзеге асады;
- сақтандыру – кәсіпкерліктің ерекше формасы оның мағынасы: әсіпкер
сақтандыру жарнасын алып, оны кауіпсіздендірілген жағдайда ғана
қайтарады.
Фирма көлеміне байланысты: шағын, орта және ірі бизнес болып бөлінеді.
Шағын және орта кәсіпкерліктің артықшылықтары:
1. Кезкелген жағдайларда өзгерістерге жеңіл бейімделеді.
2. Тұтыну сұраныстың өзгеруіне тең жауап береді.
3. Капитал салымына деген қажеттілігі төмен болады.
4. Бәсеке дамуының негізін құрайды.
5. Техникамен қайта жабдықтану жылдам түрде жүзеге асады.
Қазақстан республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму негізін
қалау 1992 жылдан бастап бірқатар заңдар мен актілерге енгізілген: Жеке
кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы (1992 ж.), Жеке кәсіпкерлік
туралы (1997 ж.), 2001-2002 ж.ж. бағытталған мемлекеттік шағын
кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағдарламасы. Қазақстан
Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан республикасы
Президентінің Шағын кәсіпкерлерліктің жандандыру мен мемлекеттік қолдауын
күшейту бойынша шаралар туралы 1997 жылдың 6 наурызындағы қаулысының үлкен
ролі бар.
Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және
шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас
ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі
кәсіпорындар – эконамика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі.
Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен
және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, ірі
кәсіпорындарға қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан
мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер
тәртібін тағайындау жқмыстарын жүргізуде.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.
Қызмет түрлері Жеке кәсіпкерлер заңымен реттелетін шағын және орта
кәсіпкерлер субъектілеріне заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және шаруа
(фермер) қожалықтары жатады.
Жеке кəсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа
саны екі жүз елу адамнан артық немесе жыл бойғы активтердің жалпы
құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгіленген үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен
асатын заңды тұлғалар ірі кəсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерінің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілерге
жатады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
астам дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елуден астам, бірақ екі жүз елу адамнан
аспайтын немесе жыл бойы активтердің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз жиырма бес
мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілерге жатады.
Жеке кәсіпкерлер – жеке тұлғалардың табыс алуға бағытталған, олардың
өз меншігіне негізделген және жеке тұлғалардың атынан, олардың тәуекелімен
және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметі. Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелуін салық органдары жүзеге
асырады[7].
Шаруа (фермер) қожалығы деп жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруге арналған ауыл шаруашылығы жерлерін
пайдалануға, сондай-ақ осы өнімді өңдеуге және өткізуге тікелей байланысты
адамдардың отбасылық-еңбек бірлестігі танылады.
Қазіргі таңда республикамызда кәсіпкерлік қызмет бірнеше түрге қатысты,
яғни іскерлік түріне байланысты - өндірістік, коммерциялық, қаржылық;
шаруашылық субъектілеріне байланысты – ірі, орта және шағын; меншікке
байланысты мемлекеттік, жеке, ұжымдық, аралас, дара; ұйымдастырылу нышанына
байланысты жеке, топтық, жеке-дара түрлерінде дамып отыр. Бір сөзбен
айтқанда, кәсіпкерлік экоеномикамыздың жаңа салаларын немесе әлеуметтік
әлсіздігін қамти отырып, өзінің қарқынын күшейтуде. Әрине, оның табысты
дамуы еркін экономикалық іскерлік арқылы ғана болатындығы шет ел
тәжірибесінен айқын.
2. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау инфрақұрылым
институттары
Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет
етуде. Бұл мәселемен Индустрия және сауда министрлігі, Экономика және
бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды
реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің
басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған.
Дегенмен, Қазақстанда кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы
біркелкі дамып жатқан жоқ. Әлемдік тәжірибе көрсететіндей, оның табысты
дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге,
жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді.
Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасы Заңдарына сәйкес,
жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау – жеке кәсіпкерлікті ынталандыру,
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық,
әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар
кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы – шағын кәсіпкерлік қызмет етудің
және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын бизнесті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік
инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын
кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-
әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету.
в) шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында
шағын бизнесті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды
әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін
анықтайды;
г) шағын бизнесті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
ғ) кәсіпкерлік – инкубатор және индустриалдық аймақтардың қызметін
ұйымдастыру;
д) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін,
құрылыстарды сату.
Бүгінгі күнде кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар.
Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын бизнесті қолдаудың
сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Кәсіпкерлік
субъектілерін тұрақтануын және қалыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік
даму институттары құрылған.
Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту механизмдері келесі жолдармен жүзеге
асырылады:
- қаржылық көмек көрсету;
- кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын ұйымдастыру;
- кәсіпкерлік-инкубаторлар қызметін ұйымдастыру;
- Шағын бизнес секторы бір жылдан астам уақытта қолданбаған мемлекеттік
меншік объектілерін сенімді басқаруға немесе жалға беру;
- Шағын бизнес секторы Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен тәртіппен
келісімге отырғаннан кейін бір жылдан астам уақыттан соң өнеркәсіптік
өндірісті ұйымдастыруға сенімді басқаруға немесе жалға берілген
объектілерді қайтарымсыз негізде беру.
Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржылық қолдау мына жолдармен
жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қажеттіліктер үшін тауарлардың (жұмыс, қызмет) көлемін
кепілді сатып алу. Шағын бизнес субъектілерінен сатып алынатын тауарлардың
(жұмыс, қызмет) номенклатурасы, олардың көлемін жыл сайын Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді;
ә) екінші деңгейлі банктер арқылы несиелендіруді ұйымдастыру;
б) экономика салаларында әлеуметтік маңызды жобаларды ұйымдастыру және
жүзеге асыру үшін мемлекеттік гранттар беру;
в) арнайы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
г) бюджеттік қаражаттар есебінен займдар беру.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына ықпал ететін негізгі факторларды
қысқаша сипаттауға болады:
Табыстылықтың және өсімнің кепілі ретінде жеке меншікті қорғау.
Кәсіпкерліктің дамуы үшін жеке меншік институты кәсіпкерлері кез-келген
табыс алуды емес, алдағы уақытта өндірістің дамуы туралы ойлайды.
Кәсіпкерлікке толықтай қолдау жасау саясатын жүргізу. Бұл саясат
кәсіпкерлікті мемлекеттік даму бағдарламасы етіп жариялауды, кәсіпорын
ашудың еркіндігін беруді, өндірістік қызметтің еркіндігін, жарғылық капитал
талаптарына шек қоюды мәлімдейді.
Импорттық тауарларға эмбарго жариялау. Отандық тауар өндірушіні қорғау
үшін, импорттық тауарларға эмбарго жарияланып жатыр. Елге тамақ өнімдерінен
бастап, машиналар мен механизмдерге дейін барлық тауарларды әкелген кезде
американдық кәсіпкерлерді қорғау үшін осындай шаралар қолданылды. Өз
кезінде осындай саясат отандық кәсіпкерлерді сыртқы бәсекеден қорғауға,
айналымдарын өсіріп алып, соңынан шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге
мүмкіндік берді.
Салықтық тарифтерді төмендету. Егер салықтар деңгейі теңгерімдік
табыстан артық болса (45-50 %), бюджетке түсім көлемінің өсуі әуелі тоқтап,
кейіннен төмендей бастайтыны белгілі: кәсіпкерлер салық төлеуді доғарады,
бұл салықтық базаның қысқаруына әкеледі. Бұл эффект Лаффер қисығы деп
аталады және ТМД елдерінде де, біздің елде де байқалады.
Банктік жүйедегі өзгерістер. Кәсіпкерлікті дамытудағы қиын мәселелердің
бірі фирмаларды қаржылық қамтамасыз ету. Бастапқы кезеңде, кәсіпкерлердің
қолында қаражат жоқ кезінде банктік несиелер қаржыландырудың жалғыз шешімі
болып табылады. Пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, несиелендіру мерзімін
ұзарту кәсіпкерлік белсенділік танытудың маңызды факторы болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту – қаржыландырудың екінші көзі, нақты
инвестициялар түрінде ғана емес, технология, "ноу-хау" түрінде көмек алуға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорын, корпорация құру, акция шығару тәртіптемесін жеңілдету.
Шектеулі жауапкершілік механизмін енгізу кәсіпкерлік қызметті
белсендендіреді. Кәсіпорынды тіркеу тәртіптемесін жеңілдету, анықтамалар,
талаптар санын қысқарту уақытты үнемдеп қана қоймай, кәсіпкерлердің
кәсіпкерлік құру процесіне қол жетімділігін қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бағдарламаларда шағын бизнесті қолдаудың екі түрі бөліп
көрсетіледі – негізгі және қамтамасыз ететін. Негізгі бағдарламалардың
мақсаты – кәсіпкерлік қызметті жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау. Қамтамасыз
етуші бағдарламалар шағын кәсіпорындарға сәйкес кәсіпкерлік инфрақұрылымын
құруға, ресурстардың қажетті түрлерімен (материалдық, еңбек, қаржылық,
ақпараттық) қамтамасыз етуге қызмет етеді.
Бизнесті қолдау инфрақұрылымы жеке кәсіпкерлік қызмет құру, дамытуға
қолайлы жағдай туғызатын шаралар кешенін сипаттайды. Қазақстан
Республикасында осындай ұйымдар қатарына мемлекеттік және мемлекеттің
тарапынан құрылған ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық және шетел
ұйымдары, коммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Елдегі кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік құрылымының келесі деңгейі –
облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің аппараттары. Бизнесті қолдау
және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін әкімдіктердің
жанынан Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттер (басқармалар) құрылған,
олардың құрамына кәсіпкерлік бөлімдер кіреді. Облыстық, Астана және Алматы
қалаларының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттері өздерінің құзыры
шегінде шағын бизнесті қолдауды жүзеге асыруға уәкілетті (сурет 1). Шағын
бизнес саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тізбесіндегі соңғы
буыны – республиканың қала және аудан әкімдері аппараттары болып табылатын
аумақтық атқарушы органдар, олардың құрамындағы экономика және бюджеттік
жоспарлау бөлімдері және экономика және қаржы бөлімдері кәсіпкерлік
мәселелерімен айналысуға міндетті[8].
Ескерту – зерттеу материалдары бойынша алынған
Сурет 1. Кәсіпкерлікті қолдау бойынша арнайы институттар жүйесі
1-суретте Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
және мемлекеттік емес институттарының жүйесі берілген. Мемлекеттік
институттар жүйесі Шағын бизнесті қолдау бойынша орталық Уәкілетті
мемлекеттік орган - ҚР Индустрия және сауда министрлігі, Шағын
кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, Қала және облыс әкімдіктері жанындағы
департаменттерден тұрады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік емес институттарының жүйесіне
кәсіпкерлердің өңірлік және салалық қоғамдық бірлестіктері кәсіпкерлік
инкубаторлар мен технологиялық парктер кіреді.
Кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар
туғызу және резидентпен қойылған тапсырмаларды орындау мақсатында Үкімет
әкімдер аппараттары қарамағында кәсіпкерлік істері жөнінде комиссиялар құру
арқылы кәсіпкерлермен кері байланыс орнату сызбанұсқасын әзірлеген және
жүзеге асырған[9].
Кәсіпкерлермен осындай кері байланысты орталық атқарушы органдар
деңгейінде құру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында
Кәсіпкерлер кеңесі құрылған. Президент қарамағындағы Кәсіпкерлер кеңесі
кәсіпкерлерден, кәсіпкерлік істер жөніндегі қауымдастықтар мен
Комиссиялардан түскен ақпаратты жинақтау және өңдеу және кәсіпкерлік даму
жолында кездесетін кедергілерді жою мақсатында Президентке, Парламентке,
Үкіметке нақты ұсыныстар жасау үшін құрылған. Қолдаудың барлық нысандары
мемлекетпен атқарушы органдар арқылы жергілікті және аумақтық деңгейде
қабылданатын түрлі бағдарламалар көмегімен, сонымен қатар мемлекеттің
қатысуымен әдейі құрылған ұйымдар арқылы да жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік басқару жүйесін ғана қамтып
қоймай, басқару аппараты қызметінің тиімділігі мен нәтижелілігін арттыруды
көздейтін әкімшілік реформа жүргізілуде, ол мемлекетке тән емес функциялар
мен активтерді бәсекелестік ортаға тапсыру жолымен кәсіпкерлік қызметтің
әкімшілік тосқауылдарына кедергі болу мақсатын жүзеге асырады. Осы
тұжырымдамалық ережелер Қазақстан-2020 даму стратегиясында, кейіннен
әкімшілік тосқауылдарға жалпы, сонымен қатар нақты бағдар беретін, сондай-
ақ оларды жеңудің мүмкін болар жолдарын айқындаған Қазақстан Республикасы
Президентінің жыл сайынғы жолдауларында көрініс тапты.
Сонымен, қазіргі жағдайда кәсіпкерлік қызметке әкімшілік жүктемені
төмендетуді мемлекет үш бағытта жүзеге асырады: бірінші бағыт жеке бизнес
субьектісін (заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке
тұлға немесе заңды тұлға, тәртіп бойынша ЖШС, ШҚ және т.б.) – тіркеу,
лицензиялау, аккредитациялау. Екіншісі – кәсіпорынның өнім нарығына қол
жетімділікті ұйымдастыруға байланысты (сай келуін дәлелдеу, сертификаттау).
Үшінші бағыт – жеке бизнес субъектілерінің қызметіне және нарықтағы өнім
айналымын бақылау жасау.
Кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрлерімен айланысуға лицензия
берумен (тоқтата тұру, алып қою) және лицензия беретін органдардың
кәсіпкерлердің лицензияланған қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде тиісті
лицензиялық талаптарды және жағдайларды сақтауын бақылауға байланысты
мемлекеттік органдардың қызметі кәсіпкерлік қызметті лицензиялау болып
табылады. Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасы Заңында
лицензияланатын қызметтің 100 түрі және 249 қосалқы түрі анықталған.
Бұрын қолданыста болған 1995 жылғы Лицензиялау туралы заңға бірнеше
рет өзгертулер енгізілгенін атап өту қажет, бірақ ол қойылған стратегиялық
міндеттерге толықтай жауап берген жоқ. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Президентінің тапсырмасына сәйкес жаңа басылымда шешім жүйелерін ары қарай
жетілдіру, кәсіпкерлік жүргізу тәртіптемелерін оңайлату жөнінде лицензиялау
туралы заң қабылданған болатын.
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен бірлесе отырып,
мемлекеттік ведомстволар, кәсіпкерлік өкілдері Лицензиялау туралы жаңа
заң және қосарлана Қазақстан Республикасының лицензиялау мәселелері
жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заң жобасын әзірлеп шығарды.
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі
Көптеген шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
кәсіпкерлікке байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік
бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және кәсіпкерлікті қолдау
механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық
ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларды анықтауға мүмкіндік береді
(1-кесте).
Кесте 1
Ұйымдық құрылымдарды және кәсіпкерлікті қолдау механизмдері
№ Дамыған мемлекеттер тәжірибесі ҚР деңгейін бағалау
1 Мемлекеттік саясат мақсаттарын анықтайтын Даму үстінде
кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін
әлеуметтік құқықтық актілер болуы
2 Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, Даму үстінде
кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың
жүйесін құрастыру және жүзеге асыру
3 Шағын бизнесті қолдаудың тікелей және жанама Жоқ
шараларының байланысы
4 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын Даму үстінде
кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге асырудың
ассигновациясын анықтау
5 Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді Жоқ
реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған
мемлекеттік мекемелердің болуы
6 Орталық, аймақтық және жергілікті билік Даму үстінде
органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу
7 Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес Жоқ
мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым –
қатынасы
8 Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты Даму үстінде
өзара қарым – қатынасты қолдауға бағытталған
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Үлестерден көріп отырғанымыздай кәсіпкерлікті дамыту үшін Қазақстан
кәсіпкерлікті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік
мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың
әсеріне тәуелді (2-сурет).
Экономикалық
факторлар
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу
Ортаның кәсіпкерлікке макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар
Технологиялық факторлар
Ресурстық факторлар
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 2. Ортаның кәсіпкерлікке макро ықпалы
Бұдан көретініміз, кәсіпкерліктің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан
екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және
ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде
макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады.
Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты
факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.
Оңтүстік Кореяның тәжірибесі. Корея Республикасының экономикасы аса
жоғары қарқынмен дамыған әpi қуатты болып саналады. Бүгіндерi ол Азиялық-
Тынық мұхит аймағында ЖІӨ-нің нақтылы көрсетілген көлемі бойынша 4-шi орын
алады. 40 жылдан аз уақыттың ішінде, яғни өткен ғасырдың 60-шы жылдарынан
бастап Оңтүстік Корея ең артта қалған аграрлық елдердің қатарынан әлемдік
экономиканың ең жоғарғы орбитасына теңдесі жоқ қадам жасады. Оңтүстік Корея
автомобиль, кеме жасау, болат құю өнеркәсібінде, тұрмыстық техника мен
электроника шығаруда әлемдік көшбасшылардың бipiнe айналды. Ең маңыздысы
бұл ел ең қысқа мерзім iшiндe 1997-1998 жылдардағы дағдарыстың аса ауыр
салдарын жеңіп, өз экономикасының бәсекеге қабілетті екендігін танытты.
Экономикасының қарқын алуы өнімдерін экспортқа шығарып сатқан жеңіл
өнеркәсіпті құрудан басталды. Мұнан кейін осы салада жинақталған
кәсіпкерлік тәжірибе 1970 жылдары ауыр өнеркәсіпті, электрониканың жоғары
технологиялық саласын және тұрмыстық техниканы құруда қолданылды[10].
Оңтүстік Кореядағы кәсіпкерліктің дамуы екі кезеңнен тұрады. Қaзipri
экономиканың бipiншi кезеңінің қалыптасуы (XX ғасырдың 60-шы жылдарынан
бастап) бұрынғы үкімет басты назарды ipi корпорацияларға - чеболдарға
аударды. Мұның өзi ресурстардың жеткіліксіздігімен және қолда бар
ресурстарды ipi монополиялар құру мен дамыту үшін және олар мемлекеттің
көмегіне сүйене отырып бәсекелестікке қабілеттіліктің жоғары деңгейіне қол
жеткізуі үшін бір орталықтандырылуына тырысушылық білдірді.
Алайда әлемдік экономиканың ceнімдi түрде көрсетіп отырғанындай,
экономиканы балансқа келтіру үшін ipi корпорациялардың дамуы шағын және
орта кәсіпкерлікке толы ортада eтyiнe қол жеткізу қажет.
Кәсіпкерліктің дамуының екінші кезеңі (ХХ ғасырдың 80-шi жылдарынан
бастап) Оңтүстік Кореяның жаңа үкіметі инновациялық шағын және орта
бизнеске (ШОБ) қолдау көрсетуді бірден бірнеше стратегиялық бағыттармен
жүргізу үшін белсенді түрде көмек бере бастауымен сипатталады (3-сурет).
Төмендегі суретте көріп отырғанымыздай Оңтүстік Кореядағы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың бағыттары:
1. Жаңа технологиялар мен өнеркәсіптік кәсіпорындарды дамытуға септігін
тигізетін заңдылықтармен қамтамасыз ету;
2. ШОБ-тың инновациялық кәсіпорындарына венчурлық компаниялардың жұмысы
үшін жағдайларды қалыптастыру жолымен қаржылық қолдау көрсету;
3. Бизнесті ашуды жүзеге асыру тәртібін қарапайымдау;
4. Әлсіз компанияларды қайта құру шаралары;
5. Кадрлар дайындау және өте сирек технологияларды дамыту;
6. Мемлекеттік сатып aлy жүйесін кеңейту арқылы саудаға көмектесу;
7. Ipi компаниялар мен шағын бизнес кәсіпорындарының арасында өзара
тиімді жұмыс icтecy жағдайын орнату;
8. Шағын бизнеске қолдау көрсетудің қаржылық емес құралдарын дамыту,
бұл бағыттар өнеркәсіптік және венчурлық компанияларды құрып дамыту үшін
қажетті: заңдылық база, капитал және адамдар құрамы сияқты үш жағдайда
қамтамасыз етті.
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 3. Оңтүстік Кореядағы инновациялық ШОБ-ты мемлекеттік қолдау мен
дамытудың стратегиялық бағыттары
Шағын бизнес өкілдерінің іс жүзіндегі тәжірибелері ескеріле отырып
шағын және орта бизнестің әкімшілігі бизнеске көмек Бағдарламасын жасап
шығарады.
Оның орталығы кәсіпкерлік белсенділікті қолдап отыру мақсатымен
құрылған тренинг-оқытулары болып саналды. Бұл бағдарлама сондай-ақ
қатысушыларға кәсіпкерлік қызметті дамыту жөніндегі теориялық білімдер
беріп отыруға тиісті болды. Және де кейбір университеттердің жанынан
біліктілікті көтеру курстары ашылып, олардың негізіне кәсіпкерліктің рухын
көтеруді мақсат тұтқан дүние жүзіндегі оқыту ұйымы америкалық Babson-
Coddege-нің принциптері алынды.
Осылардың барлығының бастары қосыла келе қолданылған шаралар шағын
бизнес секторындағы өнімнің мейлінше мол болуына қол жеткізді. Шағын
бизнеске қаржылық және қаржылық емес қолдау көрсетудің бағдарламасын жүзеге
асыру халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуін арттырды, елдегі әлеуметтік
климатты жақсарту мен бюджеттің толығуына септігін тигізді. Оңтүстік
Кореяның қол жеткізген табыстары шетелдік мол инвестициялардың пайызы төмен
несиелерінің арқасында ғана емес, шағын бизнесті инновациялық жолмен
дамытуға құрылған экономикалық саясатқа да тікелей байланысты болды.
Жалпы алғанда, Оңтүстік Кореяның жоғары экономикалық үлесін, үкіметінің
жоғары нәтижелерге бағытталған инновациялық экономикалық саясатын ескере
отырып, оның қазіргі кездегі қаржылық дағдарыстың салдарынан қиналмай
өтетіндігіне негіз бар, мүмкін, кезекті бір экономикалық ұмтылыс жасап
болашаққа Кореяның экономикалық кереметі деп аталынатын да шығар.
Польша Республикасының тәжірибесі. Жеке кәсіпкерлік субъектілері
белгілерін анықтағанда Польшада бүкіл Еуропада қабылданғандай, шағын
бизнестің микрокәсіпорындары мен кәсіпорындары жұмыс істейді.
Микрокәсіпорындар (0-ден 9 адамға дейін жұмыс істейтін фирмалар), шағын
кәсіпорындар (10-49), орта (50-249) және ipi фирмалар (250 адамнан жоғары).
Бүгінгі күнге дейін Польшада 1,8 млн. белсенді жұмыс істейтін шағын бизнес
кәсіпорындары бар. Бұл елдегі барлық фирмалардың 99 %-ы. Шағын бизнестегі
салалық құрылымда сауда мен қызмет көрсету басым (70 %-ға дейін). Шағын
бизнес секторындағы кәсіпорындардың ЖІӨ-дегі үлeci 47,4 %. Шағын бизнес
кәсіпорындарында 6,2 млн. адам жұмыс істейді. Польшаның барлық халқына
шаққанда бұл, әрине, аз. Польша фирмасындағы жұмысбастылықтың орташа eceбi
5,7 адам. Кәсіпкерліктегі 1000 адамға дейінгі көрсеткіш Польшада
ортаеуропалық денгейге тең.
Польшадағы кәсіпкерліктік қолдау жүйесі көптеген тәуелсіз ұйымдардан
құрылады да үш деңгейден тұрады.
Орталық деңгей – министрліктер мен кәсіпкерлікті дамытудың Польшалық
агенттігі (КДПА) қамтылады. Шағын бизнес үшін жауап беретін бірегей
министрлік Польшада жоқ. Tіпті шағын бизнесті дамытудың мәселелерімен
айналысатын министрліктердің арасында (Экономика министрлігі, Еңбек
министрлігі, Қаржы министрлігі, Аймақтық даму министрлігі) өзара
кикілжіңдер де болмай қалмайды.
Аймақтық деңгей–орталық деңгейден тәуелсіз жүйе. Шағын бизнес
саласындағы экономикалық саясатты маршалдық басқарулар (үкіметтің аймақтық
органдары). Аймақтық деңгейді әдетте үкіметтің аймақтық органдары құрып,
еуропалық қорлармен өзара қарым-қатынас жасайтын қаржы институттары жұмыс
істейді (кепілдік және қарыз беру қорлары) [11].
Жергілікті деңгей–жергілікті деңгейде кәсіпкерлерді тіркеу жүзеге
асырылады және соған сәйкес қолдау инфрақұрылымы жұмыс істейді, соңғысының
құрамында кеңес беру қызметі мен қаржыландыру бар.
Польшаның заңдылығында бизнесті дамытудың барлық acпeктілерін қамтитын
бipeгeй құжат жоқ. Heгізгі құжат құрылымдық қорларды қаржыландырудың
мөлшерін анықтайтын министрлер Keңeci бекітетін ұлттық стратегия, оның
жобасын Аймақтық даму министрлігі дайындайды (бұрын бұл міндетті Экономика
министрлігі атқаратын). Министрлік атқарылатын шараларды операциялық
бағдарламалар деп аталатынның шегінде нақты ұйымдарға бөліп бepiп отырады.
Шағын бизнестi қолдау қаржылары мемлекеттік бюджеттен де (оның ішінде
аймақтық және жергілікті бюджеттерден де), сондай-ақ Еуроодақтан да келіп
түсуі мүмкін:
Қолдау көрсетудің негізгі құралдары: жобаларды іске асыруға
дотациялар; қол жететін қызметтер: ақпараттық, кеңес бepyшілік, білім;
технологиялардың трансферін қолдау жөніндегі қызметтер; қаржылар мен
кепілдіктер.
АҚШ тәжірибесі. Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамытуда АҚШ-та
аса бай тәжірибелер жинақталған. АҚШ-тағы шағын бизнесті дамытудың
мәселелері жөніндегі: мемлекеттік орталық ведомство-шағын бизнестің
әкімшілігі (онан әрі қарай ШБӘ) бизнесті қолдауға бағытталған бірсыпыра
бағдарламаларды жүзеге асырады, олардың қатарында шағын бизнесті дамыту
Орталықтарының (онан әрі қарай ШБДО). ШБДО-ның бағдарламасы бизнесті
жүргізудің кеңестер беру, тренингтер өткізу мен техникалық жағынан қолдау
сияқты көптеген аспектілерін қамтып жасалынған. ШБДО-ның қызметі қаржы,
маркетинг, өндіріс, ұйымдастыру, жобалар мен сол жобалардың техникалық
экономикалық мәселелерін негіздеу арқылы шағын және орта бизнесті (онан әрі
қарай ШОБ) қолдауды да қамтиды.
Ескерту- ҚР статистика агенттігінің зерттеу негізінде автормен
құрастырылған
Сурет 4. Шағын бизнесті дамыту Орталықтарының жүйесіне қатынасы
Жоғарыдағы суретте қарап отырғанымыздай,ШБДО-ның нeгiзгi қызметтері
кәсіпкерлерге кеңестер беру мен тренингтерден тұрады. Кейбір аймақтарда
ШБДО инкубаторлар есебінде де қызмет атқарады. Орталықтардың қызметі
басталушы да, сондай-ақ тұрақты жұмыс істейтін бизнеске де есептелінген.
Басталушы бизнес үшін сол бизнестің қайту салаларын анықтау, бизнес-жоспар
жасау, қаржыландырудың көздерін іздестіру сияқты мәселелердің төңірегінде
кеңестер беру көмегі мақсат етіледі.
ШБДО-ның басты негізделуімен мемлекет тарапынан тұрақты түрде
қаржыландырылып тұруының себебіне лайықтылық олардың үнемі экономикалық
тиімділікпен жұмыс icтeyлepi бoлyғa тиіс. ШБДО-ның ұстанатын басты
идеологиясы неғұрлым көп адамдарды шағын бизнес саласына тарту болып
табылады, яғни бipey бизнес құрғысы келсе, ШБДО-ның кеңесшісі оған бұл icтe
жәрдем беру үшін бар күш-жігерін жұмсап бағады. Бизнестің аяғынан тұрып
кетуі үшін ШБДО бизнес барысын реттеуге, табысты өcipyгe, сыртқы
(халықаралық) нарыққа шығуға кеңестер беруді ұйымдастырады. ШБДО-ның
кеңесшілері ретінде кәсіпкерліктің саласында айтарлықтай тәжірибелер
жинағандар, зейнеткер бизнесмендер, дағдарыс кезінде ipi компаниялардан
қысқарып қалған мамандар тартылады. Кеңестер беру сырттай да (виртуально),
яғни телефон, интернет арқылы, сондай-ақ ШБДО-ның офисінде бетпе-бет немесе
қажет етушінің мекен-жайына бару арқылы да жүзеге асырыла береді.АҚШ
үкіметінің шағын бизнесті қолдау барысында негізгі міндеттерінің бipi
халықты қолдаудың орта класын құрумен оған қолдау көрсетіп отыру болып
табылады. Шағын бизнес, сондай-ақ, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен
федералдық бюджетке қаржы түcipiп отыруды да жүзеге асырады. ЖБЭ-нің
есептеулеріне қapaғaнда, ШБДО-ғa 1 доллар әpбip жыл сайын мемлекет
бюджеттіне салық пен сальқ емес түсімдер ретінде көптеген есе болып
құйылады екен.
Сондай-ақ ШБДО шағын бизнестің сапасына да айтарлықтай оңды әсер етеді,
яғни ШБДО-ның әрекет етуші кәсіпкерлері зиян шегуге аз мөлшерде ұшырап
отырады. Мысалы, ШБДО-да 5 адамнан бip жыл жұмыс істегеннен кейін, орташа
есеппен алғанда 4-eyi бизнесті жалғастырып 1-eyi ғaнa оны тоқтатады екен.
Баска салалардағы кәсіпкерлердің 5 адамнан бip жылғы операциялардан кейін
екеуі ғана бизнесті жалгастырады.
Сөйтіп, ШБДО-ның өмip cүpiп келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz