Қан жүйесінің патофизиологиясы
1 Қанның жалпы көлемінің бұзылыстары
2 Қаныдырауы күшеюінен болатын (гемолиздік) анемиялар
3 Гипоплазиялық және аплазиялық анемиялар
4 Нейтрофильдік лейкоцитоз
5 ЛЕЙКОЗДАР
6 Лейкоздар кездеріндегі ақ қан өзгерістері
2 Қаныдырауы күшеюінен болатын (гемолиздік) анемиялар
3 Гипоплазиялық және аплазиялық анемиялар
4 Нейтрофильдік лейкоцитоз
5 ЛЕЙКОЗДАР
6 Лейкоздар кездеріндегі ақ қан өзгерістері
Қан көлемі бұзылыстары: гиповолемия және гиперволемия. Бұл кезде қан жасушалары мен плазмасының арақатынасы қалыпты жағдайда (45:55) сақталуына, жасушалардың немесе плазманың басым болу жағына өзгеруіне байланысты гипо- және гиперволемияны қарапайым, полицитемиялық, олигоцитемиялық деп бөледі.
Қарапайым гиповолемия – қан көлемінің гемотокриттік көрсеткіштің өзгеруінсіз азаюы, тез қан кетуден кейін кездеседі.
Олигоцитемиялық гиповолемия - қан көлемінің әсіресе эритроциттерінің басымырақ азаюы, қан кеткеннен кейін әлі эритроциттердің саны толмаған сатысында болады.
Полицитемиялық гиповолемия - әсіресе плазма көлемінің басымырақ азаюы организмнің сусызданған кезінде байқалады. Бұл кезде эритроциттердің саны салыстырмалы түрде көбеюі мүмкін.
Карапайым гиперволемия - қан көлемінің, эритроциттер мен плазма арасындағы қалыпты арақатынасы сақталуымен көбеюі, көп мөлшерде қан құйғанда кездеседі.
Олигоцитемиялық гиперволемия — плазма көлемі үлкеюіне байланысты қан көлемінің көбеюі, бүйрек ауруларында, нәруызды сұйықтар құйғанда болады.
Полицитемиялық гиперволемия — қан көлемінің, эритроциттердің саны көбеюімен байланысты, үлкеюі. Бұл гипоксияда, эритремия кездерінде байқалады.
Қарапайым гиповолемия – қан көлемінің гемотокриттік көрсеткіштің өзгеруінсіз азаюы, тез қан кетуден кейін кездеседі.
Олигоцитемиялық гиповолемия - қан көлемінің әсіресе эритроциттерінің басымырақ азаюы, қан кеткеннен кейін әлі эритроциттердің саны толмаған сатысында болады.
Полицитемиялық гиповолемия - әсіресе плазма көлемінің басымырақ азаюы организмнің сусызданған кезінде байқалады. Бұл кезде эритроциттердің саны салыстырмалы түрде көбеюі мүмкін.
Карапайым гиперволемия - қан көлемінің, эритроциттер мен плазма арасындағы қалыпты арақатынасы сақталуымен көбеюі, көп мөлшерде қан құйғанда кездеседі.
Олигоцитемиялық гиперволемия — плазма көлемі үлкеюіне байланысты қан көлемінің көбеюі, бүйрек ауруларында, нәруызды сұйықтар құйғанда болады.
Полицитемиялық гиперволемия — қан көлемінің, эритроциттердің саны көбеюімен байланысты, үлкеюі. Бұл гипоксияда, эритремия кездерінде байқалады.
Қан жүйесінің патофизиологиясы.
Қанның жалпы көлемінің бұзылыстары
Этиологиясы:
1. қан кетуден және қан жасушаларының артық еріп кетуінен;
2. қан өндірілуі бұзылыстарынан;
3. организмдегі су алмасуы бұзылыстарынан;
4. қан немесе оның құрамдық бөлшектерін т.б. әртүрлі сұықтарды денеге енгізуден.
Қан көлемі бұзылыстары: гиповолемия және гиперволемия. Бұл кезде қан жасушалары мен плазмасының арақатынасы қалыпты жағдайда (45:55) сақталуына, жасушалардың немесе плазманың басым болу жағына өзгеруіне байланысты гипо- және гиперволемияны қарапайым, полицитемиялық, олигоцитемиялық деп бөледі.
Қарапайым гиповолемия - қан көлемінің гемотокриттік көрсеткіштің өзгеруінсіз азаюы, тез қан кетуден кейін кездеседі.
Олигоцитемиялық гиповолемия - қан көлемінің әсіресе эритроциттерінің басымырақ азаюы, қан кеткеннен кейін әлі эритроциттердің саны толмаған сатысында болады.
Полицитемиялық гиповолемия - әсіресе плазма көлемінің басымырақ азаюы организмнің сусызданған кезінде байқалады. Бұл кезде эритроциттердің саны салыстырмалы түрде көбеюі мүмкін.
Карапайым гиперволемия - қан көлемінің, эритроциттер мен плазма арасындағы қалыпты арақатынасы сақталуымен көбеюі, көп мөлшерде қан құйғанда кездеседі.
Олигоцитемиялық гиперволемия -- плазма көлемі үлкеюіне байланысты қан көлемінің көбеюі, бүйрек ауруларында, нәруызды сұйықтар құйғанда болады.
Полицитемиялық гиперволемия -- қан көлемінің, эритроциттердің саны көбеюімен байланысты, үлкеюі. Бұл гипоксияда, эритремия кездерінде байқалады.
ҚАНСЫРАУ
Қансырау -- қанаудан болатын айналымдағы қан көлемінің азаюына және қанның тасымалдық қызметінің төмендеуіне байланысты гипоксияға бейімделу реакцияларымен сипатталатын күрделі патологиялық үрдіс.
Бұл кезде қанның оттегін тасымалдауы бұзылуымен қатар қоректік заттарды ағзаларға, зат алмасу өнімдерін ағзалардан сыртқа тасымалдауы бұзылған. Сол себептен қансырау жәй анемияға қарағанда өте күрделі де, ауыр өтеді.
Этиологиясы.а) жарақаттанудан немесе патологиялық үрдістерден (атеросклероз, ісік, туберкулез) тамырдың тұтастығы бұзылуынан; ә)тамыр қабырғаларының өткізгіштігі жоғарылауынан (тез дамитын сәулелік ауру); б) қан ұю үрдісінің бұзылуынан (геморрагиялық диатез).
Патогенезі.
Бастапқы саты айналымдағы қан көлемінің азаюымен -- қарапайым гиповолемиямен, артериялық қысымның төмендеуімен, циркуляциялық гипоксияның басымдығымен сипатталады.
Компенсациялық саты жоғалған қанның салдарларын аластауға бағытталған организмнің қуатты қорғану-бейімделу мүмкіншіліктерін қосумен байланысты. Бұл кезде компенсацияның жедел және баяу дамитын жолдары қосылуы мүмкін. Жедел жолдарына: 1. бүлінген тамыр қабырғасының тромбпен бітелуі; 2. симпатикалық нервтердің қозуынан шеткі қан тамырларының жиырылуы, қанның жиналған қорларынан тамырларға шығуы белгілі мөлшерде айналымдағы қанның көлемін ұлғайтады және бар қанның басымы тіршілікке маңызды ағзаларға (ми, жүрек) бағытталады. Бұндай жағдайды қанайналымының орталықтануы деп атайды; 3. жүрек соғуының рефлекстік жиілеуі, жүрек қарыншаларындағы қанның қалдық көлемінің азаюы; 4. қан тамырларына жасушаралық сұйықтың түсуі; 5. тыныстың рефлекстік тереңдеуі және жиілеуі организмдегі оттегінің тапшылығын азайтады.)
Баяу дамитын бейімделістік серпілістер қан өндірілу және қан нәруыздарының қалпына келу түрлерінде қансыраудың кейінгі мерзімдерінде көрінеді.
Компенсациялық серпілістердің жеткіліксіздігі кезінде, сонымен қатар қан кету көп мөлшерде, тез болғанда және оған қолайсыз жағдайлардың әсерлері болған кезде, дер кезінде емдік шаралардың қолданылмағанында қан кетудің үшінші ақырғы ақтық (терминалдық) сатысы дамиды. Бұл кезде организмде патологиялық өзгерістер күшейіп, жиі өлімге әкеледі.
Қанның тыныстық қызметінің бұзылыстары
Қанның тыныстық қызметінің бұзылыстары эритроциттердің сандық және сапалық өзгерістерімен байланысты.
Ересек адамдардың шеткі қанында эритроциттердің саны 4-5*1012л, гемоглобиннің деңгейі 130 -- 185 гл (13 -- 18,5 г %).
Әйелдерде еркектерге қарағанда бұл көрсеткіш азырады. Қалыпты жағдайларда сүйек кемігінде өндірілетін эритроциттер мен олардың организмде ыдырау саны тепе-теңдікте болады. Сондықтан қанда олар тұрақты мөлшерде ұсталып тұрады.
Эритроциттердің сандық өзгерістері мына жағдайларда болуы мүмкін: 1. олардың сүйек кемігінде өндірілуімен ағзаларда ыдырауының арақатынасы бұзылуынан; 2. қан кетуден эритроциттердің азаюынан; 3. эритроциттердің организмде ағзалар арасында қайта бөлінуінен.
Қандағы эритроциттер санының көбеюін эритроцитоз деп, азаюын анемия немесе эритроцитопения деп атайды.
Қанда эритроциттердің сапалық өзгерістері мына жағдайларда болуы мүмкін: 1) олардың сүйек кемігінде жетілуінің бұзылуынан немесе сүйек кемігі тосқауылы бұзылуынан аз гемоглобині бар жетілмеген түрлерінің (нормобластар, полихроматофилді эритроциттер, ретикулоциттер) шеткі қанға түсуінен (физиологиялық регенерация) (35-кесте); 2) қан өндірілуінің эритробластық түрінен мегалобластық түрге ауысуында қанда мегалобластар мен мегалоциттер пайда болуынан (патологиялық регенерация); 3) қанда эритроциттердің дегенерациялық түрлері пайда болуына әкелетін тұқым қуатын және жүре пайда болған эритроциттер мен гемоглобиннің бұзылыстары болады. Дегенерациялық өзгерген эритроциттердің түрлеріне: анизоцитоз, пойкилоцитоз, анизохромия, гипохромды эритроциттер, нысана тәріздес, орақ тәріздес эритроциттер, Жолли денешіктері, Кебот жүзіктері, базофилдік нүктеленген эритроциттер, сопақша эритропиттер, стоматоциттер ж.б. жатады. Анизоцитоз деп микроскоппен қарағанда қан жағындысында әртүрлі диаметрлі микроциттер мен макроциттердің болуын айтады. Пойкилоцитоз деп пішіні әдеттегіден өзгерген эритроциттердің болуын ұғады. Бұл кезде эритроциттердің сыртқы пішіні алмұрт тәріздес немесе шеттері кедір-бұдыр өзгерген немесе сопақша, нысана, орақ тәріздес т.с.с. болып келеді. Анизохромия деп боялымы әртүрлі гипохромды және гиперхромды эритроциттердің болуын айтады. Эритроциттердің ішінде ядроның бөлшектері сақталып қалуын - Жолли денешіктері, қабығы сақталып қалуын - Кебот жүзіктері дейді. Сонымен қатар эритроциттердің іштерінде көк түске боялған базофилдік нүктелер болуы мүмкін.
Қанның тыныстық қызметі, эритроциттердің сандық және сапалық өзгерістерімен қатар гемоглобиннің оттегін тасуға деген қабілеті төмендеген туындылары (карбокси-, метгемоглобин ж.б.) пайда болғанда және қанның қышқылдық - негіздік үйлесімдігі өзгергенде де бұзылады.
Белгілер:
КҚБ-колония (лат. colonia -- тұрғын жер, құрылымы бойынша бір тұтастық құратын жасушалар) құратын бірлік: КҚБ-ГМ-моноцит -- макрофагтардың және нейтрофилдердің колония құратын бірлігі; КҚБ-ГЭ-гранулоциттер мен эритроциттердің КҚБ; КҚБ-МГЦЭ-мегакариоциттер мен эритроциттердің КҚБ; КҚБ-М-моноциттердің КҚБ; КҚБ-Б-базофилдердің КҚБ; КҚБ-ЭО-эозинофилдердің КҚБ; КҚБ-Г гранулоциттердің КҚБ; КҚБ-Э-эритроциттердің КҚБ; КҚБ-МГЦ-мегакариоциттердің КҚБ.
Эритроцитоздар
Эритроцитоздар әртүрлі аурулардың белгісі болып есептеледі. Бұл кезде қанда олардың саны 5х10[12]л-ден артық көбейеді. Эритроцитоздар нағыз және салыстырмалы болуы мүмкін. Нағыз эритроцитоз -- сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі артуына байланысты олардың шынайы санының қалыптан тыс көбеюімен сипатталады. Бұл эритроцитоз организмнің гипоксиялық жағдайларында байқалады. Мысалы: өкпе ауруларында (пневмосклероз, жел өкпе, броноэктаздық ауру, өкпенің фиброзды туберкулезі, силикоз, демікпе ж.б.), әртүрлі жүрек аурулары мен қанайналым жеткіліксіздігінде, атмосфералық ауада оттегінің азайғанында, таулы жердің тұрғындарында т.б. Бұл эритроцитозды гипоксиялық немесе компенсациялық эритроцитоз деп атайды. Гипоксия эритропоетиннің өндірілуін арттырады. Эритропоетиннің әсерімен эритроциттерді өндіретін жасушалардың көбеюі, жетілуі және гемоглобинденуі күшейеді. Нағыз эритроцитоздар бүйрек аурулары (гипернефрома, гидронефроз, туберкулез ж.б.), ми мен мишық ісіктері, гипофиз ісіктерінде, гипертиреоз ж.б. кездерде болуы мүмкін. Нағыз эритроцитоздардың пайда болуында эритропоездың гормондық және нервтік реттелуінің бұзылыстары маңызды орын алады. Бүйрек өспелері эритропоетинді артық өндіреді.
Салыстырмалы эритроцитоз -- қанның белгілі бір көлемінде қан плазмасының азаюынан эритроциттер мен гемоглобиннің көбеюі. Бұл кезде олардың шынайы саны өзгермейді. Салыстырмалы эритроцитоз организмнің сусыздануы кезінде қанның қоюлануынан немесе қанайналымға эритроциттердің қорларынан түсуінен пайда болады. Қанның қоюлануы қатты терлегенде, іш өткенде, құсқанда, күйгенде, ішектің жоғарғы бөліктерінде өткізгіштік бұзылғанда, шоқтық жағдайларда, диабеттік ацидозда, панкреатиттерде, перитониттерде, өкпе ісінуінде ж.б. жағдайларда байқалады.
Эритремия (нағыз полицитемия, Вакез ауруы). Аурудың негізінде сүйек кемігінде, әсіресе эритроидты өсінділердің, эритроциттердің артық өндірілуіне әкелетін тұтасқан патологиялық гиперплазиясы жатады. Қазіргі кезде эритремия сүйек кемігінде басым эритропоездік қызмет атқаратын жасушалардың гиперплазиясы болатын созылмалы лейкоз ретінде қаралады. Эритремиямен ересек адамдар, жиі еркектер ауырады. Ауру созылмалы түрде, емделмегенде 8 -- 10 жыл өтеді. Эритроцитоздан айырмашылығы эритремия кезінде сүйек кемігінде әртүрлі өсінділердің гиперплазиясы болады, сондықтан эритроциттердің саны көбеюімен қатар лейкоциттер мен тромбоциттерде көбейеді, қанның тұтқырлығы көтеріледі, көкбауыр мен бауыр үлкейеді, қанның массасы 2 -- 3 есеге көбейеді, жүрек қызметі ауырлайды.
Қанда эритроциттердің саны 6 -- 121012л, гемоглобин 200 -- 230 гл-ге, гематокрит көрсеткіші 60 -- 80%-ға дейін көтеріледі. Лейкоциттердің саны 20 -- 60*109л-га дейін өседі, нейтрофилез, эозинофилия байқалады. Тромбоциттердің саны 4*106 мкл-ға дейін көбеюі мүмкін, кейде алып тромбоциттер пайда болады. Сүйек кемігінде эритроидты, миелоидты және мегакариоцитті өсінділердің гиперплазиясы болады. Жілік майы толық қызыл кемікке айналады.
Соңғы сатысында эритремия миелофиброзға, кейде созылмалы немесе тез өтетін миелолейкозға айналуы байқалады. Бұл сатысында әртүрлі асқынулар: бүйректе, көкбауырда, мида, жүректе ж.б. ішкі ағзаларда, аяқта тамырлардың тромбозы, кейде қан кетулер пайда болуы мүмкін.
АНЕМИЯЛАР
Анемия деп қанның белгілі көлемінде гемоглобиннің және эритроциттердің, жиі олардың сапалық өзгерістерімен қабаттасатын, мөлшері азаюын айтады. Кейде эритроциттердің саны азаймауы мүмкін (теміртапшылықты анемия, талассемия).
Анемияның себептері: әртүрлі дерттер мен уланулар, қан өндірілуге қажетті заттардың жеткіліксіздігі, сүйек кемігінің гипоплазиясы, эритроциттердің гемолизі, қанкетулер анемия дамуына әкелуі мүмкін.
Анемия кезінде қанның тыныстық қызметінің бұзылуы нәтижесінде оттегінің жеткіліксіздігі дамиды, алқыну, жүрек қағу байқалады. Анемия үдеуінен ауыр гипоксия дамуы өлімнің себебі болады.
Анемия кезінде эритроциттер мен гемоглобиннің саны ғана азаймай, қандағы қызыл түйіршіктердің жетілу дәрежесіне, мөлшеріне, пішініне, боялуына, құрылымына және био-химиялық қасиеттеріне қарай сапалық өзгерістері де болады.
Анемияны жіктеу негіздері. Түстік көрсеткіші бойынша анемиялар гипохромдық (түстік көрсеткіші 0,8-ден төмен), нормохромдық (түстік көрсеткіші 0,8 -- 1,0), гиперхромдық (түстік көрсеткіші бірден жоғары) болып бөлінеді. Эритроциттердің орташа диаметрі бойынша анемиялар микроциттік (7,2 мкм кішкене), нормоциттік (7,2 -- 8,0 мкм) және макроциттік (8,1 -- 9,5 мкм) болады. Сүйек кемігі қызметінің анемияға жауап ретінде қалпына келу қабілетіне қарай регенерациялық (сүйек кемігінің қызметі жеткілікті), гипорегенерациялық (сүйек кемігі қызметінің қалпына келуі төмендеген), гипоплазиялық немесе аплазиялық (сүйек кемігі қызметі тым қатты азайған немесе жоғалған) анемиялар болады.
Этиологиясы бойынша тұқым қуатын және жүре пайда болған анемиялар деп бөлінеді.
Патогенезі бойынша: 1. қансыраудан болатын немесе постгеморрагиялық анемиялар; 2.қаныдырауы күшеюінен болатын немесе гемолиздік анемиялар; 3. қанөндірілуі бұзылуынан болатын немесе дизэритропоездік анемиялар болып ажыратылады.
Қансыраудан болатын (постгеморрагиялық) анемиялар
Постгеморрагиялық анемиялар тез және созылмалы қансыраудан дамиды. Соған байланысты қауырт және созылмалы постгеморрагиялық анемиялар болып бөлінеді. Қауырт постгеморрагиялық анемия тамыр жарақатынан көп мөлшерде тез қансыраудан дамиды. Қансыраудың алғашқы сатысында эритроциттер мен гемоглобиннің шамамен бірдей азаюына байланысты түстік көрсеткіш қалыпты деңгейде сақталып қалады. Былайша айтқанда нормохромдық анемия дамиды.
Қансырау тоқтаған соң 2 -- 3 күннен кейін қанда эритроциттердің саны біршама төмендейді. Бұл кезде оның азаюы жалған және шынайы түрде болуы мүмкін. Біріншісі кеткен қанның орнына тіннен тамырға түскен сұйық, айналымдағы қанның жалпы көлемін біраз көтеруге байланысты, эритроциттердің санын белгілі көлем мөлшерінде салыстырмалы түрде азайтады (жалған эритроцитопения). Сонымен қатар эритроциттер бір ядролы фагоциттер жүйесі жасушаларында бүлінеді, шынайы эритроцитопения дамиды. Қан кеткеннен 4 -- 5 күн өткен соң сүйек кемігінде, ұлғайған гипоксия кезінде өндірілетін эритропоетиннің әсерінен, эритроидты өсіндінің қызмет атқаруы көтеріледі. Бұл кезде қанда полихроматофилді эритроциттердің, ретикулоциттердің саны көбейеді, бірен-саран нормобластар пайда болады (регенерациялық анемия). Бұл қызыл қан түйіршіктерінің көбеюі тездегендіктен олардың жетілуі кеміс қалады. Сондықтан жетілмеген (ядросы, түйіршіктері бар) және гемоглобинмен қанықпаған эритроциттер қанға түседі. Бұдан басқа көп тез қансырау организмде темірдің тапшылығына және гемоглобиннің түзілуі төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты түстік көрсеткіш төмендейді, анемия гипохромдық түс қабылдайды (қауырт постгеморрагиялық анемияның 2-сатысы). Созылмалы постгеморрагиялық анемия кейбір дерттердің нәтижесінде (асқазан жарасы, жатыр фибромасы, дисменоррея, геморрой ж.б.) қан тамырлары бүлінуінен және тромбоциттік -тамырлық, коагуляциялық гемостаздың бұзылуынан болатын жиі қансыраулардан дамиды, Жиі қайталанған қанкетулер кезінде темір жоғалуы гипохромдық және микроциттік теміртапшылықты анемия дамуына әкеледі. Қан жағындыларын зерттегенде анизо- және пойкилоцитоз, анизохромия, микроциттер байқалады. Қан өндірілу тежелгенде бұл анемия гипо-немесе арегенерациялық (аплазиялық) анемияға ауысады. Бұл кезде қанда эритроциттердің дегенерациялық өзгерген түрлері артады (гипохромия, анизопойкилоцитоз), эритроциттердің жетілмеген жас түрлері азаяды немесе толық жоғалып кетеді.
Қаныдырауы күшеюінен болатын (гемолиздік) анемиялар
Бұл анемиялардың пайда болуыңда эритроциттердің өндірілуінен ыдырауының басым болуы негізгі патогенездік жайт болып саналады. Эритроциттердің ыдырауы (эритродиерез) күшеюі жүре пайда болған және тұқым қуатын мембранасының құрылымы, мен гемоглобин молекулаларының өзгерістерімен байланысты болуы мүмкін.
Гемолиздік анемиялар кезінде эритроциттердің артық ыдырауынан гемоглобиннен пайда болатын билирубин пигменті қанда көбейеді, тіндерге ауысады, сарғыштану пайда болады. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар, эритроциттердің мембранасы әртүрлі әсерлерден бүлінуінен, көбінесе тамыр ішіндегі гемолизбен байланысты, дамиды. Тез дамитын гемолизге гемоглобиннің зәрде пайда болуы (гемоглобинурия) тән.
Себептері: эритроциттердің гемолизін химиялық, физикалық, механикалық, биологиялық ықпалдар туындатуы мүмкін. 1. Химиялық ықпалдарға: мышьяк, қорғасын, мыс қосындылары, нитробензол, фенилгидразин, хлорамин ж.б. жатады. Бұл заттардың көпшілігінің әсер ету жолдарының негіздерінде эритроциттердің мембранасында майлардың асқына тотығуын туындатуы жатады. 2. Физикалық және механикалық ықпалдарға: жоғары және төмен температуралардың, жасанды жүрек қақпақшалары мен қан тамырларының әсерлері, ұзақ ауыр марштарда эритроциттердің механикалық бүлінуі ж.б. жатады. 3. Биологиялық ықпалдарға: жылан немесе ара улары, саңырауқұлақ уы, вирустар, кейбір жұқпалы және құрттық аурулар (безгек, сипсис, мерез, туберкулез ж.б.) кездеріндегі эритроциттердің гемолизі және олардың иммундык гемолиздері жатады.
Иммундық гемолиздерде эритроциттердің мембранасының құрылымы өзгеруінде антиденелер қатысады. Бұл иммундық серпілістердегі қатысатын антиденелердің табиғатына қарай изоиммундық, аутоиммундық және гаптендік анемиялар болып бөлінеді.
Изоиммундық гемолиздік анемиялар организмге құйылған қанның топтық, резустық ж.б. сәйкессіздіктерінде дамиды. Біріншісі (АВО) тобы бойынша сәйкес емес қан құйғанда байқалады. Екіншісі резус-оң нәрестелерде резус-теріс аналардың организмінде түзілген антирезустық антиденелер эритроциттердің гемолиздеріне әкеледі, сөйтіп жаңа туған нәрестелердің гемолиздік ауруы дамиды.
Аутоиммундық гемолиздік анемия эритроциттердің беттерінде өз антигендеріне қарсы арнайы антиденелердің болуымен байланысты. Бұл антиэритроциттік аутоантиденелердің қалыптасу негізінде иммундық шыдамдылықтың (толеранттықтың) жоғалуы жатады. Бұл кезде иммуноциттердің соматикалық мутациясы нәтижесінде эритроциттердің қалыпты антигендеріне антиденелер өндіріледі.
Гаптендік гемолиздік анемия дәрілермен, кейбір химиялық заттармен байланысты. Кейде антиденелермен дәрілер (пенициллин) эритроциттердің сыртқы бетінде байланысады да, комплементтің қатысуынсыз-ақ гемолиз шақыра алады. Басқа жағдайларда (фенацетин, парааминсалицил қышқылы, сульфаниламидтер ж.б.) түзілген антиденелер (иммуноглобулин С немесе М) қанайналымдарындағы бос айналып жүрген дәрілермен қосылады да, иммундық кешен (ИК) (антиген (дәрі) + антидене) құрады. Бұл ИК қан жасушаларына жабысады да, комплементті белсендендіріп, гемолиз туындатады.
Патогенезі. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар эритроциттердің мембранасының құрылымы бүлінуінен дамиды. Кейбір гемолиз тудыратын ықпалдар (мысалы: механикалық) төте бүліндіргіш әсер етеді, басқалары (мышьякты сутегі, нитриттер) күшті тотықтырғыштар ретінде эритроциттердің мембранасында алдымен майлардың асқын тотығуын арттырып, содан функциялық және құрылымдық өзгерістерге әкеледі. Көптеген биологиялық гемолиздік уларда (жылан уы, ара уы) мембрананың лецитинін ыдырататын фермент фосфолипаза болады.
Эритроциттердің мембранасында фосфолипидтердің орналасуы бұзылады, онда саңылаулар пайда болады. Бұл тесіктер арқылы калий, фосфат иондары жасуша сыртына шығады, ал натрий ионы, керісінше, оның ішіне енеді. Осының нәтижесінде су эритроциттердің ішіне кіруінен олар ісінеді, шарға айналады, сыртқы беті азайып, олардың қозғалыста пішінін өзгерту қабілеті жоғалады. Мұндай сфероциттер көкбауырдың, бауырдың, сүйек кемігінің тар саңылауларында тесіктерден өте алмайды да, макрофагоциттермен жұтылады. Эритроциттердің көлемі 46%-ға көбейгенде олардың мембраналарының тесіктері 6 нм-ден асады, гемоглобиндері қан плазмасына шығады гемолиз дамиды.
Жүре пайда болатын көпшілік анемияларда эритроциттердің гемолизі тамыр ішінде болады. Ал резус сәйкессіздікте (жаңа туған балалардың гемолиздік ауруы) антирезустық антиденелер (агглютининдер) нәрестенің резус-оң эритроциттерінің гемолизін негізінен бауырда және көкбауырда туындатады. Мұндай гемолизді тамыр сыртындағы немесе жасуша ішіндегі гемолиз дейді. Бұл кезде тамыр ішіндегі гемолиз аз мөлшерде болады.
Эритроциттердің тым артық ыдырауынан қанның тыныстық қызметі бұзылады, гипоксия дамиды. Бұл кезде босаған гемоглобин қан плазмасына түседі (гемоглобинемия) және гаптоглобинмен қосылып, бүйрек сүзгісінен өтпейтін, кесек молекулалы кешен құрайды. Егер плазмада бос гемоглобиннің деңгейі тым көп болса (20,9 мМл-ден астам) немесе гаптоглобиннің мөлшері аз болса, онда гаптоглобинмен байланыспаған гемоглобин зәрмен шыға бастайды (гемоглобинурия), гемоглобиннің біразы макрофагоциттермен жұтылады және гемосидеринге дейін ыдырайды. Көкбауырдың, бүйректің, бауырдың, сүйек кемігінің гемосидерозы дамиды, соған жауап ретінде дәнекер тіннің өсуі бұл ағзалардың қызметтерінің бұзылуына әкеледі. Гемоглобиннен өт нілдерінің (пигменттерінің) артық құрылуы гемолиздік сарғыштануға жеткізеді. Бұдан басқа эритроциттердің тамыр ішіндегі гемолизі тромбылардың пайда болуына және ағзалардың, мүшелердің қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуына, содан аяқ-қолдардың трофикалық жаралары, көкбауырда, бүйректе, бауырда дистрофиялық өзгерістердің дамуына әкеледі.
Қан өзгерістері. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар қан өндірілу түрлеріне қарай нормобластық, сүйек кемігі қызметінің қалпына келу мүмкіншілігі бойынша -- регенерациялық, түстік көрсеткіші бойынша -- нормо-немесе гипохромдық, кейде, гемоглобиннің эритроциттердің сыртқы қабатына сорылуынан, гиперхромдық болады. Эритроциттер мен гемоглобиннің азаю мөлшері гемолиздің қарқынына байланысты. Қан жағымында физиологиялық регенерациялық жасушалар және дегенерациялық өзгерген эритроциттердің түрлері (пойкилоцитоз, анизоцитоз, сфероциттер, бөлшектелген, жыртылған эритроциттер) кездеседі.
Тұқым қуатын гемолиздік анемиялар -- эритроциттердің гемолизі мембрана құрылымының гендік бұзылуынан (тұқым қуатын мембранопатия), эритроциттердің ферменттерінің белсенділігінің гендік өзгеруінен (тұқым қуатын энзимопатия) және гемоглобин түзілуінің гендік бұзылыстарымен (тұқым қуатын гемоглобинопатия) байланысты.
Тұқым қуатын мембранопатия -- эритроциттердің мембаранасындағы бір нәруыздың (спектрин) немесе бір фосфолипидтің болмауымен сипатталады. Бұлардың арасында тұқым қуатын сфероцитоздың (Минковский-Шоффар ауруы) маңызы бар. Ол 1 млн. адамдардың ішінде 200 -- 300 адамда кездеседі. Бұл кезде эритроциттердің сыртқы қабығында спектрин болмағандықтан, оның натрий иондарына өткізгіштігі жоғарылайды; эритроциттердің ішіне натрий иондарымен қатар судың артық түсуінен олар ісінеді де шарға айналады; жиырылғыштығы мен қозғалыста түрін өзгерту қабілеті төмендейді; көкбауырдың синустары саңылауларынан және синусаралық кеңістіктерінен өткенде эритроциттердің мембранасы бөлшектенеді; олардың тіршілік ұзақтығы (120 күннің орнына 8 -- 14 күнге дейін) қысқарады; механикалық және осмостық төзімділіктері төмендейді; бауыр мен көкбауыр макрофагоциттерінде жасуша ішіндегі гемолиз болады. Бұл анемия микросфероциттік гемолиздік анемия делінеді. Ұрпаққа аутосомды-доминантты түрде беріледі.
Тұқым қуатын энзимопатия. Эритрониттерде глюкоза-6-фосфодегидрогеназаның гендік тапшылығы нәтижесінде никотинамиддинуклеотид фосфаттың (НАДФ) тотықсызданған түріне НАДФН2 (сутегінің көзі) ауысуы бұзылуына байланысты глутатионның тотықсызданған түрі азаяды. Сондықтан тотықсызданған глутатионның (безгекке қарсы, сульфаниламидтер ж.б.) дәрілердің әсерін төмендететін қабілеті азаяды, әртүрлі дәрілердің, химиялық заттардың әсерлерінен гемоглобин мен эритроцит мембранасында майлардың асқын тотығуының артуы мембрананың өткізгіштігін жоғарылатады; эритроциттерде иондық тепе-теңдіктің өзгеруінен олардың осмостық тұрақтылығы төмендейді де, тотықтырғыш дәрілер қабылдағанда тамыр ішіндегі гемолизі пайда болады. Дәрілер қабылданбағанда науқас адамдарда гемолиздің асқынуы байқалмауы, бірақ созылмалы анемия дамуы, мүмкін. Тез дамитын гемолиз дәрі қабылдағаннан 2 -- 3 күннен кейін пайда болады, эритроциттер мен гемоглобин және ретикулоциттер тез азаяды, сарғыштану, гемоглобинурия дамиды. Бұл анемия глюкоза-6-фосфодегидрогеназа тапшылықты анемия делінеді, ұрпаққа доминантты түрде, жыныстық Х-хромосомамен тіркесіп беріледі.
Осындай жағдай эритроциттердің ішінде гликолиздік ферменттер жеткіліксіз болуынанда дамиды. Өйткені эритроциттердің тіршілігі гликолиздік жолмен өндірілген АТФ энергиясымен қамтамасыз етіледі.
Тұқым қуатын гемоглобинопатиялар. а) Тұқым қуатын глобиннің α-және β-тізбегінің түзілуіне жауапты реттеуші гендердің мутациясынан дамиды. Бүл кезде α-және β-талассемия (грек. thalassa -- теңіз, haima -- қан), дамиды. β -талассемия кезінде β -тізбегінің түзілуі бұзылады. Сондықтан қалыпты А1 гемоглобині түзілуі бұзылып, А2 гемоглобині және эмбрионға тән ұрықтық гемоглобин (НвҒ) 20 -- 90%-ға дейін артық өндіріледі. Ұрпаққа доминантты түрде беріледі. α-талассемия кезінде глобиннің α-тізбегі аз түзіледі. Толық түзілмеуі болмайды, өйткені α - тізбегінің түзілуі екі жұпты гендермен бақыланады. α -талассемия кезінде қанда 4%-дан 30%-ға дейін тетрабэта тізбекті гемоглобин (НвН) пайда болады. Бұл талассемия рецессивті түрде беріледі. Гетерозиготты тұлғаларда ол жеңіл өтеді және гипохромды анемиямен, эритроциттердің осмостық төзімділігі төмендеумен сипатталады. б) тұқым қуатын глобин тізбегінің бірінші құрылымының бұзылуы орақ тәріздес жасушалы анемияға тән. Құрылымдық геннің мутациясы нәтижесінде гемоглобиннің β-тізбегінде глутамин қышқылы валинмен алмасуынан 3-гемоглобин (НвS) түзіледі. НвS тотықсызданған жағдайда еруі төмендейді де, ол түйіршіктеніп тұнбаға ауысады. Эритроциттер орақ тәріздес болып, түрі өзгереді. Осының нәтижесінде жасуша ішінде, әсіресе гипоксия кезінде, гемолизденеді. Анемияның бұл түрі тропикалық Африканың тұрғындарында және Үндістанның кейбір аймақтарында кездеседі, ұрпаққа рецессивті түрде беріледі. НвS бойынша гомозиготты тұлғаларда анемия тым ауыр өтеді.
Қандағы өзгерістер. Тұқым қуатын гемолиздік анемиялар эритроциттік өсінділердің қалыптасуы жиі дәрменсіз эритропоезбен қабаттасады. Өйткені сүйек кемігінде ядролы эритроциттер тым қатты еріп кетеді. Гемолиз жиі болғанда гипорегенерациялық анемия пайда болуы мүмкін. Қан жағымында эритроциттердің жас түрлерімен (ретикулоциттер, полихроматофилді және ядросы бар эритроциттер) қатар дегенерациялық өзгерген жасушалар (макросфероциттер, орақ тәріздес, нысана тәріздес эритроциттер) пайда болады.
Қан өндірілуі бұзылыстарынан болатын немесе дизэритропоэздық анемиялар
Сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі немесе эритропоэз көптеген жағдайлармен реттелінеді; Эритропоэздің арнайы (спецификалық) ширатқыларымен қатар, арнайы емес ширатқылары (стимуляторлары) болады. Біріншілеріне: эритропоэтин, Т-лимфоциттерімен өндірілетін интерлейкин- 3 және макрофагтармен Т-лимфоциттерімен өндірілетін промоторлық гормон жатады. Алдыңғы гипофиздің гормондары (АКТГ, ТТГ), қалқанша бездің гормондары (Т3, Т4), катехоламиндер мен андрогендер, простагландиндер (ПГЕ1, ПГЕ2) және симпатикалық нерв жүйесі эритропоэзға арнайы емес сергіткіш әсер етеді.
Сонымен бірге эритропоэзға арнайы тежегіш гормон бар және әйелдердің жыныстық гормондары-эстрогендер мен парасимпатикалық нерв жүйесі тежеуші әсер етеді.
Эритроциттер мен гемоглобин түзілуі үшін темір (тәулігіне 20 -- 25 мг), нәруыздар, В12-витамині, Кастлдың ішкі антианемиялық факторы, фолий қышқылы, В2, В6 витаминдер, пантотен қышқылы, мыс, цинк, кобальт, марганец ж.б. заттар қажет.
Осыған байланысты эритроциттердің өндірілуінің бұзылыстары төмендегі жағдайларда болуы мүмкін:
1. Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстарынан;
2. Эритроциттердің өндірілуіне қажетті заттардың тапшылықтығынан;
3. Сүйек кемігінің гипоплазиясы мен аплазиясынан;
4. Сүйек кемігі жасушаларының өспелердің метастазаларымен немесе лейкоз жасушаларымен ығыстырылып қалуынан (метаплазиялық анемия).
Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстары.
Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстары мына жағдайларда байқалуы мүмкін: а) созылмалы уыттанулар немесе аурулар (туберкулез, жұқпалы аурулар, қабыну үрдістері ж.б.) кездерінде макрофагтар мен Т-лимфоциттердің белсенділігі төмендеуі байқалатыны белгілі; ә) аденогипофиздің, қалқанша бездің, аталық жыныстық бездің қызметтері төмендегенде; г) бүйрек аурулары және басқа жағдайларда эритропоетиннің аз түзілуінен.
Созылмалы қабыну кездеріндегі анемиялар. Қатерлі өспелер, созылмалы қабынулар (остеомиелит, өкпе іріндігі, туберкулез, пиеолонефрит т.б.) кездерінде макрофагтар мен Т-лимфоциттерде өндірілетін цитокиндер сүйек кемігі қызметін ұзақ мерзім арттырудан, артынан эритропоэздің тежелуіне әкеледі. Сонымен бірге бұл кездерде анемия дамуына темірдің тапшылығы да өзінің үлесін қосады. Бұған әсерленген бір ядролы фагоциттердің темір иондарын артық сіңіруі әкеледі. Өйткені созылмалы қабыну кезінде макрофагтардан босаған интерлейкин-1 көптеп қанға түседі де, нейтрофильдерден лактоферрин босауын арттырады. Ол бос темір иондарын бір ядролы фагоциттерге тасымалдайды. Осылармен қатар бір ядролы фагоциттер созылмалы қабынулар кездерінде эритроциттердің артық ыдырауын туындатуы ықтимал. Осыдан эритроциттердің орташа тіршілік ұзақтығы қысқарады. Осы көрсетілгендердің нәтижесінде созылмалы қабыну анемия дамуын туындатады.
Осы көрсетілген жағдайларда эритропоездің реттелуі бұзылуынан дизэритропоездік анемиялар дамиды. Бұл анемиялар гипорегенерациялық, нормоциттік немесе микроциттік анемияларға жатады.
Тапшылықты анемиялар
Эритроциттердің өндірілуіне қажетті заттардың жеткіліксіздігінен тапшылықты анемиялар дамиды. Бұл анемиялардың ішіндегі кең тарағандары: а) теміртапшылықты анемиялар; ә) витамин В12-тапшылықты және фолий қышқылы ташпылықты анемиялар; б) нәруызтапшылықты анемиялар организмде нәруыздар түзілуі (ашығу, ас қорыту ағзаларының аурулары, қатерлі ісіктер ж.б.) бұзылуынан болады. Сол себептен ұзак, мерзім ашығудан немесе нәруыздары аз тағаммен сапасыз қоректенуден (жас балаларда-нәруыздық-калориялық жеткі-ліксіздік), кейін анемиялар жиі дамитыны белгілі. Сонымен бірге организмде нәруыздардың түзілуі азаюынан және оның артық ыдырауына әкелетін барлық дерттер кездерінде гемоглобиннің түзілуі мен қан жасушаларының өндірілуі төмендеуінен анемиялар дамиды.
Темір тапшылықты анемиялар
Темір тапшылықты анемия -- темірдің организмге түсуі мен пайдаланылуы және организмнен сыртқа шығарылуы арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде организмде оның жеткіліксіздігінен дамитын анемия.
Этиологиясы. Теміртапшылықты анемияның даму себебі болып мыналар есептеледі: 1. қайта-қайта және ұзақ қансыраулардың (жиі жатырдан, кейде ас қорыту ағзаларынан, бүй-ректен, өкпеден) нәтижесінде эритроциттермен бірге организмнен темір көптеп шығарылуы; 2. темірдің тағаммен бірге жеткіліксіз түсуі (балаларды сиыр және ешкі сүттерімен тамақтандырғанда); 3. организмнің өсу, жетілу кездерінде, әйелдердің жүкті және бала емізу кездерінде темірге артық мұқтаждығы пайда болуы; 4. Асқорыту ағзаларының аурулары (гипоацидті гастрит, созылмалы энтерит) кездерінде немесе олардың бөліктерін хирургиялық тәсілмен алып тастағанда темірдің сіңірілуі төмендеуі; 5. Темірдің тасымалдануы бұзылуы (тұқым қуатын атрансферринемия, бауыр аурулары кезіндегі гипотрансферринемия); 6. Темірдің қорларынан жеткіліксіз пайдаланылуы (жұқпалар, уыттанулар, құрттар болған кездерде), 7. Темірдің қорларына жиналуы бұзылуы (гепатиттер, бауыр циррозы).
Патогенезі. Организмде темірдің ташпылығы оның қорларының азаюына және біртіндеп таусылуына әкеледі. Ересек адамның организмінде мөлшермен 4-4,5 г темір болады. Оның
58%-ы гемоглобинде, 28%-ы бұлшық еттерде және 8%-ға жуығы бауырда жинақталған. Сонымен бірге біраз бөлігі әртүрлі темірі бар тотығу-тотықсыздану ферменттерінің құрамына кіреді.
Организмде темірдің азаюы нәтижесінде бауыр және көкбауыр макрофагоциттерінде гемосидерин жоғалады, сүйек кемігінде сидеробластар мен сидероциттер азаяды. Қанда сарысулық темір азаяды (қалыпты жағдайда 12,5 -- 30,4 мМл болса, гипосидеремия кейде 1,8 -- 2,7 мМл-ге дейін жетеді) және трансферриннің темірмен байланысу дәрежесі азаяды да, оны сүйек кемігіне тасымалдау төмендейді. Сарысудағы және макрофагоциттердегі трансферриннен және ферритиннен темірдің микропиноцитоз жолымен эритроциттерге енуі бұзылады. Темірдің эритрокариоциттердің митохондрийларына түсуі бұзылуы гемнің түзілуі және глобинмен байланысуының төмендеуіне әкеледі, сонымен қатар организмде кейбір темірі бар және теміртәуелді ферменттердің (каталаза, цитохромоксидаза, глутатионпероксидаза ж.б.) белсенділігі төмендейді. Осының нәтижесінде асқын тотықтырғыштардың гемолиз туындататын әсеріне эритроциттердің сезімталдығы көтеріледі. Темір тапшылығы сүйек кемігінде эритрокариоциттердің гемолизін, дәрменсіз эритропоезды күшейтеді. Дәрменсіз эритропоез деп сүйек кемігінде эритроидты жасушалардың артық ыдырауын айтады. Қалыпты жағдайда ол 20%-дан аспайды. Эритроциттердің тіршілік ұзақтығы қысқарады.
Қан плазмасындағы темірдің жеткіліксіздігі эритроциттердің жетілуін ғана тежеп қоймай, олардың өндірілуіне де теріс әсер етеді; өйткені эритробластарда нуклеин қышқылдарының түзілуі мен мөлшері төмендейді. Осыдан гемоглобинге толмаған гипохромды эритроциттер (сүйек кемігінде оксифилді нормобластардан гөрі базофилді түрлері басым болады, қанда көлеңке эритроциттер пайда болады), микроцитоз байқалады, жасуша ядроларының құрылымы бұзылады.
Организмде темірдің аздығы, эритропоездың дерттік өзгерістерімен қатар, миоглобиннің және тіндік тыныстың темірі бар ферменттерінің белсенділігі төмендеуіне әкеледі. Теміртапшы-лықты анемия кезіндегі қандық және тіндік гипоксиялар нәтижесінде тіндер мен ағзаларда (әсіресе ас қорыту жолдарында) атрофиялық және дистрофиялық үрдістер (глоссит, гингивит, тіс кариесі, өңештің қабынуы, атрофиялық гастрит), жүректе (миокард дистрофиясы) дамиды. Сонымен бірге шаштың түсуі, тырнақтың жұқаруы және сынғыштығы, дәмнің, иістің, тәбеттің бұрмаланулары байқалады. Организмде темір аздығынан кейбір адамдар бор немесе топырақ жейді.
Қан көріністері. Теміртапшылықты анемия қан түзілуі бойынша эритробластық, түстік көрсеткіші бойынша -- гипохромдық (0,6-дан төмен) анемия (17-сурет). Гемоглобиннің мөлшері (30 -- 40 гл-ге дейін) эритроциттерге қарағанда басымырақ төмендейді. Қан жағындыларында гипохромия, анизоцитоз, микроцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Сүйек кемігінде эритроциттік өсінділердің қалпына келу қабілетіне байланысты бұл анемия жиі гипорегенерациялық болуы мүмкін.
Кейде организмде темір жеткілікті болғанына қарамай теміртапшылықты анемияға ұқсас гипохромдық, микроциттік анемия дамиды. Бұл анемияларды темірі бар дәрілермен емдеу ешқандай нәтижеге әкелмейді. Сондықтан бұндай анемияларды темір дарымайтын немесе сидероахрестикалық (грек. achrestos -- пайдасыз), темір рефрактерлік анемия деп атайды. Бұл анемиялардың даму негізінде гем түзілуіне қажетті порфириннің тапшылығы жатады.
Порфирин тапшылықты анемиялар
Гемоглобин молекуласындағы гемнің түзілуі көптеген ферменттердің қатысуымен өтетін күрделі үрдіс. Порфириннің түзілуі глициннің янтар қышқылының өнімдерімен байланысуымен басталады. Содан δ-аминолевулен қышқылы түзіледі. Ол үшін В6 витаминінің коферменті -- пиридоксальфосфат қажет. Екі δ-аминолевулен қышқылынан порфобилиноген түзіледі. Артынан порфобилиногеннің төрт молекуласынан уропорфирин-копропорфирин түзіледі. Копропорфириннің декарбоксилденуінен протопорфирин пайда болады, соңғысы гемсин-тетазаның қатысуымен темірдің иондарын байланыстырып, гемге айналады (36-кесте).
36-кесте
Гем молекуласының түзілуі.
Глицин + янтар қышқылы -- δ-аминолевулен қышқылы -- порфобилиноген -- уропорфирин -- копропорфирин -- протопорфирин + Ғе2+ -- гем.
Көрсетілген (36-кесте) тізбектің бұзылуынан организмдегі бар темірдің гемнің молекуласына енуі болмайды. Оның себебі порфирин түзуге қажетті ферменттердің болмауы немесе олардың белсенділігі төмендеуі. Порфириннің түзілуі организмнің барлық жасушаларында болады, бірақ солардың ішінде сүйек кемігінде эритрокариоциттерде және бауыр жасушаларында ең көп деңгейде болады. Порфириндер темірі бар ферменттердің (каталаза, цитохромдар, пероксидаза ж.б.) және миоглобиннің, гемоглобиннің құрамына енеді.
Порфириннің тапшылықтығы тұқым қуатын және жүре пайда болған болуы мүмкін.
Тұқым қуатын порфириннің тапшылығы ұрпаққа рецессивті түрде беріледі. Бұл кезде порфирин түзуге қажетті бір немесе бірнеше ферменттердің түзілуі бұзылған болуы ықтимал. Содан гемнің түзілуі бұзылуынан сидеробластық, сидероахрестикалық немесе темірдарымайтын анемия дамиды. Шеткі қанда: эритроциттер шамалы азайған, гемоглобиннің деңгейі 40 -- 50 гл дейін қатты төмендейді, түстік көрсеткіш 0,6-дан төмен, ретикулоциттер қалыпты деңгейде немесе аздап төмендеген. Қан жағындысында анизоцитоз, пойкилоцитоз, нысана тәрізді эритроциттер байқалады. Қан плазмасында темірдің деңгейі әдеттегіден жоғары (80 -- 100 ммольл) болады.
Жүре пайда болған порфириннің тапшылығы жиі қорғасынмен уланғанда немесе В6 витаминінің аздығынан дамиды.
Қорғасынмен организмнің улануынан протопорфириннің түзілуіне қажетті ферменттердің (аминолевулен қышқылының дегидразасы, уропорфириногеннің декарбоксилазасы, гемсинте-таза) белсенділігі бөгелген болады.
В6 витаминінің тапшылығы нәтижесінде гемнің молекуласына темірдің енуі және гемоглобиннің түзілуі бұзылады. Көрсетілген себептерден порфирин тапшылықты анемия дамиды. Әсіресе қорғасынмен уланудан қанда, нерв жүйесінде, ас қорыту жолдарында ауыр бүліністер пайда болады. Бұл кезде шеткі қанда эритроциттер азайған, гипохромдық, нысана тәрізді эритроциттер байқалады. Эритроциттердің ішінде көк түске боялған нүктелер пайда болады. Ретикулоциттердің саны жиі 30 -- 80%-ға жетеді. Қан плазмасында темірдің деңгейі (60 -- 80 ммольл дейін) көтерілген. Тіндерде гемосидероз дамиды. Аминолевулен қышқылының деңгейі қанда және зәрде көбейген. Бұл қорғасынның әсерінен аминолевулен қышқылының дегидразасының белсенділігі төмендеуінен болады.
Нерв жүйесінің бүліністері. Қорғасын миға улы әсер етуінен бас ауыруы, селкілдек, жадының нашарлауы сияқты белгілермен көрінетін энцефалопатиялар, полиневриттер дамиды.
Ас қорыту жолдарында дамитын бұзылыстардан тәбеттің азаюы, ішектердің түйілуі, іш қату байқалады. Күрек тістердің қызыл иектерінің жасушаларында қорғасын жиналудан, жіңішке қызыл түсті сызықтар пайда болады.
В6 витамині тапшылықты анемия кезінде шеткі қанда эритроциттер шамалы азаяды, бірақ олар көбінесе гипохромдық болады. Сонымен бірге анизоцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Қан сары суында темірдің деңгейі қалыптыдан жоғары болады.
В12 витамині тапшылықты анемия
Бұл анемияны алғаш Аддисон 1849 ж жариялады. Артынан 1872 ж. Бирмер -- перни- циоздық, қатерлі анемия деп атады. Сондықтан В12-витамин-тапшылықты анемия Аддисон -- Бирмер анемиясы деп аталады.
В12-витамині (цианкобаламин) жануарлардың еттерінде, жұмыртқада, бауырда, сүтте, бүйректе, ірімшікте көп болады және оны Кастлдың сыртқы антианемиялық факторы дейді. Асқазанның кілегей қабығының іргелі жасушаларында Кастлдың ішкі антианемиялық факторы -- гастропротеин өндіріледі. Асқазанға түскен В12-витамині осы гастропротеинмен байланысып, мықын ішекте организмге сіңіріледі. Қанға түскен В12-витамині бауырда жинақталады. Оның жалпы қоры мөлшермен 2 -- 5 мг. Организмнен тәулігіне нәжіспен 2 -- 5 мкг сыртқа шығарылады. Сондықтан тағаммен В12-витамині түспегеннің өзінде оның қоры 3 -- 6 жылға жетеді.
Этиологиясы. В12-витаминінің тапшылығы мына жағдайларда пайда болуы мүмкін: 1. асқазанда ішкі антианемиялық фактордың -- гастропротеиннің түзілмеуі нәтижесінде В12-вита-миннің сіңірілмеуінен. Бұндай жағдай туа біткен және жүре пайда болған болуы мүмкін. Біріншісі асқазан жасушаларының аутоиммундық бүліністерінен болады. Бұл кезде қан сары суында асқазан жасушаларына және ішкі антианемиялық факторға қарсы иммундық глобулиндер (аутоантиденелер) анықталады.
Жүре пайда болған В12-витаминнің тапшылығы: 1. асқазанды сылып тастағаннан кейін немесе атрофиялық гастриттер кездерінде байқалады. 2. тоғышекте В12-витаминінің сіңірілмеуі-нен; Бұндай жағдай тропикалық спру (голланд. sprew -- көбік) атты ауру кезінде іштің көбіктеніп қатты өткенінде, жалпақ құрттардың тоғышекте болуында байқалады. Бұл құрттар В12 витаминді артық пайдаланып қояды. Осы көрсетілгендерден В12 витаминінің сіңірілуі бұзылады. 3.әйелдердің жүктілігі кездерінде (эмбрион дамуының 4 -- 5 айлық мерзімінде қантүзілу эмбриондық түрден эритробластыққа ауысуына байланысты нәресте анасының цианкобаламин мен фолий қышқылын көп пайдаланады); 4.бауыр аурулары (гепатит, цирроз) кездерінде витаминдердің қорға жиналуы бұзылуынан; 5. тағамда бұл витаминдердің (балаларды ешкі сүтімен, құрғақ сүт қосындыларымен тамақтандырғанда) жеткіліксіздігінен.
Патогенезі. Цианкобаламиннің организмде жеткіліксіздігі нуклеин қышқылдарының түзілуі бұзылуына әкеледі. Бұл цианкобаламиннің (оның коферменті метилкобаламиннің) жеткіліксіздігінде фолий қышқылы коферментті түрі тетрагидрофолий қышқылына айналмайды (37-кесте). Сондықтан ДНК құрамына кіретін тимидинмонофосфаттың түзілуі болмайды. Жасуша бөлінуі бұзылады және ең алдымен қанөндіру тінінің үдемелі көбейетін жасушалары бүлінеді. Сүйек кемігінде эритрокариоциттердің көбеюі мен жетілуі бөгеледі, қанөндірудің эритробластық түрі мегалобластыққа ауысады, дәрменсіз эритропоез күшейеді, эритроциттердің тіршілік мерзімі азаяды. Қантүзілу бұзылуынан және эритроциттердің гемолизінен анемия дамиды, бұл кезде патологиялық регенерациялық жасушалар және айқын дегенерациялық өзгерген эритроциттер, сүйек кемігінде ғана емес, айналымдағы шеткі қанда да пайда болады. Миелоидтық және мегакариоциттік өсінді жасушаларының өзгеруі лейкоциттер мен тромбоциттердің саны азаюымен, жасушалардың атипиясымен (алып нейтрофилдер, ядросы дегенерациялық өзгерген мегакариоциттер) көрінеді. Цианкобаламиннің жеткіліксіздігінде асқорыту жолдары эпителийлерінің атипиялық митозы мен алып жасушаларының пайда болуы, оның бөліктерінің кілегей қабықтарында атрофиялық қабыну (глоссит, жылтыр тіл) стоматит, эзофагит, ахолиялық гастрит, энтерит дамуына әкеледі. Бұл өз алдына ішкі антианемиялық фактордың
37-хесте
секрециясы мен В12-витаминінің сіңірілуінің алғашқы бұзылыстарын асқындырады және кері айналып соғу шеңбері бойынша витаминдердің тапшылығын одан ары күшейтеді.
Цианкобаламиннің коферменті дезоксиаденозилкобаламин жеткіліксіздігінде (ол метилмалон қышқылынан янтар қышқылы құрылуына қатысады), организмде нерв жасушаларына улы метилмалон қышқылы жиналып қалады. Сонымен бірге цианкобаламиннің тапшылығында нерв талшықтарында құрылымы өзгерген май қышқылдары түзіледі де, аксондардың қызметі бүлінуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қанның жалпы көлемінің бұзылыстары
Этиологиясы:
1. қан кетуден және қан жасушаларының артық еріп кетуінен;
2. қан өндірілуі бұзылыстарынан;
3. организмдегі су алмасуы бұзылыстарынан;
4. қан немесе оның құрамдық бөлшектерін т.б. әртүрлі сұықтарды денеге енгізуден.
Қан көлемі бұзылыстары: гиповолемия және гиперволемия. Бұл кезде қан жасушалары мен плазмасының арақатынасы қалыпты жағдайда (45:55) сақталуына, жасушалардың немесе плазманың басым болу жағына өзгеруіне байланысты гипо- және гиперволемияны қарапайым, полицитемиялық, олигоцитемиялық деп бөледі.
Қарапайым гиповолемия - қан көлемінің гемотокриттік көрсеткіштің өзгеруінсіз азаюы, тез қан кетуден кейін кездеседі.
Олигоцитемиялық гиповолемия - қан көлемінің әсіресе эритроциттерінің басымырақ азаюы, қан кеткеннен кейін әлі эритроциттердің саны толмаған сатысында болады.
Полицитемиялық гиповолемия - әсіресе плазма көлемінің басымырақ азаюы организмнің сусызданған кезінде байқалады. Бұл кезде эритроциттердің саны салыстырмалы түрде көбеюі мүмкін.
Карапайым гиперволемия - қан көлемінің, эритроциттер мен плазма арасындағы қалыпты арақатынасы сақталуымен көбеюі, көп мөлшерде қан құйғанда кездеседі.
Олигоцитемиялық гиперволемия -- плазма көлемі үлкеюіне байланысты қан көлемінің көбеюі, бүйрек ауруларында, нәруызды сұйықтар құйғанда болады.
Полицитемиялық гиперволемия -- қан көлемінің, эритроциттердің саны көбеюімен байланысты, үлкеюі. Бұл гипоксияда, эритремия кездерінде байқалады.
ҚАНСЫРАУ
Қансырау -- қанаудан болатын айналымдағы қан көлемінің азаюына және қанның тасымалдық қызметінің төмендеуіне байланысты гипоксияға бейімделу реакцияларымен сипатталатын күрделі патологиялық үрдіс.
Бұл кезде қанның оттегін тасымалдауы бұзылуымен қатар қоректік заттарды ағзаларға, зат алмасу өнімдерін ағзалардан сыртқа тасымалдауы бұзылған. Сол себептен қансырау жәй анемияға қарағанда өте күрделі де, ауыр өтеді.
Этиологиясы.а) жарақаттанудан немесе патологиялық үрдістерден (атеросклероз, ісік, туберкулез) тамырдың тұтастығы бұзылуынан; ә)тамыр қабырғаларының өткізгіштігі жоғарылауынан (тез дамитын сәулелік ауру); б) қан ұю үрдісінің бұзылуынан (геморрагиялық диатез).
Патогенезі.
Бастапқы саты айналымдағы қан көлемінің азаюымен -- қарапайым гиповолемиямен, артериялық қысымның төмендеуімен, циркуляциялық гипоксияның басымдығымен сипатталады.
Компенсациялық саты жоғалған қанның салдарларын аластауға бағытталған организмнің қуатты қорғану-бейімделу мүмкіншіліктерін қосумен байланысты. Бұл кезде компенсацияның жедел және баяу дамитын жолдары қосылуы мүмкін. Жедел жолдарына: 1. бүлінген тамыр қабырғасының тромбпен бітелуі; 2. симпатикалық нервтердің қозуынан шеткі қан тамырларының жиырылуы, қанның жиналған қорларынан тамырларға шығуы белгілі мөлшерде айналымдағы қанның көлемін ұлғайтады және бар қанның басымы тіршілікке маңызды ағзаларға (ми, жүрек) бағытталады. Бұндай жағдайды қанайналымының орталықтануы деп атайды; 3. жүрек соғуының рефлекстік жиілеуі, жүрек қарыншаларындағы қанның қалдық көлемінің азаюы; 4. қан тамырларына жасушаралық сұйықтың түсуі; 5. тыныстың рефлекстік тереңдеуі және жиілеуі организмдегі оттегінің тапшылығын азайтады.)
Баяу дамитын бейімделістік серпілістер қан өндірілу және қан нәруыздарының қалпына келу түрлерінде қансыраудың кейінгі мерзімдерінде көрінеді.
Компенсациялық серпілістердің жеткіліксіздігі кезінде, сонымен қатар қан кету көп мөлшерде, тез болғанда және оған қолайсыз жағдайлардың әсерлері болған кезде, дер кезінде емдік шаралардың қолданылмағанында қан кетудің үшінші ақырғы ақтық (терминалдық) сатысы дамиды. Бұл кезде организмде патологиялық өзгерістер күшейіп, жиі өлімге әкеледі.
Қанның тыныстық қызметінің бұзылыстары
Қанның тыныстық қызметінің бұзылыстары эритроциттердің сандық және сапалық өзгерістерімен байланысты.
Ересек адамдардың шеткі қанында эритроциттердің саны 4-5*1012л, гемоглобиннің деңгейі 130 -- 185 гл (13 -- 18,5 г %).
Әйелдерде еркектерге қарағанда бұл көрсеткіш азырады. Қалыпты жағдайларда сүйек кемігінде өндірілетін эритроциттер мен олардың организмде ыдырау саны тепе-теңдікте болады. Сондықтан қанда олар тұрақты мөлшерде ұсталып тұрады.
Эритроциттердің сандық өзгерістері мына жағдайларда болуы мүмкін: 1. олардың сүйек кемігінде өндірілуімен ағзаларда ыдырауының арақатынасы бұзылуынан; 2. қан кетуден эритроциттердің азаюынан; 3. эритроциттердің организмде ағзалар арасында қайта бөлінуінен.
Қандағы эритроциттер санының көбеюін эритроцитоз деп, азаюын анемия немесе эритроцитопения деп атайды.
Қанда эритроциттердің сапалық өзгерістері мына жағдайларда болуы мүмкін: 1) олардың сүйек кемігінде жетілуінің бұзылуынан немесе сүйек кемігі тосқауылы бұзылуынан аз гемоглобині бар жетілмеген түрлерінің (нормобластар, полихроматофилді эритроциттер, ретикулоциттер) шеткі қанға түсуінен (физиологиялық регенерация) (35-кесте); 2) қан өндірілуінің эритробластық түрінен мегалобластық түрге ауысуында қанда мегалобластар мен мегалоциттер пайда болуынан (патологиялық регенерация); 3) қанда эритроциттердің дегенерациялық түрлері пайда болуына әкелетін тұқым қуатын және жүре пайда болған эритроциттер мен гемоглобиннің бұзылыстары болады. Дегенерациялық өзгерген эритроциттердің түрлеріне: анизоцитоз, пойкилоцитоз, анизохромия, гипохромды эритроциттер, нысана тәріздес, орақ тәріздес эритроциттер, Жолли денешіктері, Кебот жүзіктері, базофилдік нүктеленген эритроциттер, сопақша эритропиттер, стоматоциттер ж.б. жатады. Анизоцитоз деп микроскоппен қарағанда қан жағындысында әртүрлі диаметрлі микроциттер мен макроциттердің болуын айтады. Пойкилоцитоз деп пішіні әдеттегіден өзгерген эритроциттердің болуын ұғады. Бұл кезде эритроциттердің сыртқы пішіні алмұрт тәріздес немесе шеттері кедір-бұдыр өзгерген немесе сопақша, нысана, орақ тәріздес т.с.с. болып келеді. Анизохромия деп боялымы әртүрлі гипохромды және гиперхромды эритроциттердің болуын айтады. Эритроциттердің ішінде ядроның бөлшектері сақталып қалуын - Жолли денешіктері, қабығы сақталып қалуын - Кебот жүзіктері дейді. Сонымен қатар эритроциттердің іштерінде көк түске боялған базофилдік нүктелер болуы мүмкін.
Қанның тыныстық қызметі, эритроциттердің сандық және сапалық өзгерістерімен қатар гемоглобиннің оттегін тасуға деген қабілеті төмендеген туындылары (карбокси-, метгемоглобин ж.б.) пайда болғанда және қанның қышқылдық - негіздік үйлесімдігі өзгергенде де бұзылады.
Белгілер:
КҚБ-колония (лат. colonia -- тұрғын жер, құрылымы бойынша бір тұтастық құратын жасушалар) құратын бірлік: КҚБ-ГМ-моноцит -- макрофагтардың және нейтрофилдердің колония құратын бірлігі; КҚБ-ГЭ-гранулоциттер мен эритроциттердің КҚБ; КҚБ-МГЦЭ-мегакариоциттер мен эритроциттердің КҚБ; КҚБ-М-моноциттердің КҚБ; КҚБ-Б-базофилдердің КҚБ; КҚБ-ЭО-эозинофилдердің КҚБ; КҚБ-Г гранулоциттердің КҚБ; КҚБ-Э-эритроциттердің КҚБ; КҚБ-МГЦ-мегакариоциттердің КҚБ.
Эритроцитоздар
Эритроцитоздар әртүрлі аурулардың белгісі болып есептеледі. Бұл кезде қанда олардың саны 5х10[12]л-ден артық көбейеді. Эритроцитоздар нағыз және салыстырмалы болуы мүмкін. Нағыз эритроцитоз -- сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі артуына байланысты олардың шынайы санының қалыптан тыс көбеюімен сипатталады. Бұл эритроцитоз организмнің гипоксиялық жағдайларында байқалады. Мысалы: өкпе ауруларында (пневмосклероз, жел өкпе, броноэктаздық ауру, өкпенің фиброзды туберкулезі, силикоз, демікпе ж.б.), әртүрлі жүрек аурулары мен қанайналым жеткіліксіздігінде, атмосфералық ауада оттегінің азайғанында, таулы жердің тұрғындарында т.б. Бұл эритроцитозды гипоксиялық немесе компенсациялық эритроцитоз деп атайды. Гипоксия эритропоетиннің өндірілуін арттырады. Эритропоетиннің әсерімен эритроциттерді өндіретін жасушалардың көбеюі, жетілуі және гемоглобинденуі күшейеді. Нағыз эритроцитоздар бүйрек аурулары (гипернефрома, гидронефроз, туберкулез ж.б.), ми мен мишық ісіктері, гипофиз ісіктерінде, гипертиреоз ж.б. кездерде болуы мүмкін. Нағыз эритроцитоздардың пайда болуында эритропоездың гормондық және нервтік реттелуінің бұзылыстары маңызды орын алады. Бүйрек өспелері эритропоетинді артық өндіреді.
Салыстырмалы эритроцитоз -- қанның белгілі бір көлемінде қан плазмасының азаюынан эритроциттер мен гемоглобиннің көбеюі. Бұл кезде олардың шынайы саны өзгермейді. Салыстырмалы эритроцитоз организмнің сусыздануы кезінде қанның қоюлануынан немесе қанайналымға эритроциттердің қорларынан түсуінен пайда болады. Қанның қоюлануы қатты терлегенде, іш өткенде, құсқанда, күйгенде, ішектің жоғарғы бөліктерінде өткізгіштік бұзылғанда, шоқтық жағдайларда, диабеттік ацидозда, панкреатиттерде, перитониттерде, өкпе ісінуінде ж.б. жағдайларда байқалады.
Эритремия (нағыз полицитемия, Вакез ауруы). Аурудың негізінде сүйек кемігінде, әсіресе эритроидты өсінділердің, эритроциттердің артық өндірілуіне әкелетін тұтасқан патологиялық гиперплазиясы жатады. Қазіргі кезде эритремия сүйек кемігінде басым эритропоездік қызмет атқаратын жасушалардың гиперплазиясы болатын созылмалы лейкоз ретінде қаралады. Эритремиямен ересек адамдар, жиі еркектер ауырады. Ауру созылмалы түрде, емделмегенде 8 -- 10 жыл өтеді. Эритроцитоздан айырмашылығы эритремия кезінде сүйек кемігінде әртүрлі өсінділердің гиперплазиясы болады, сондықтан эритроциттердің саны көбеюімен қатар лейкоциттер мен тромбоциттерде көбейеді, қанның тұтқырлығы көтеріледі, көкбауыр мен бауыр үлкейеді, қанның массасы 2 -- 3 есеге көбейеді, жүрек қызметі ауырлайды.
Қанда эритроциттердің саны 6 -- 121012л, гемоглобин 200 -- 230 гл-ге, гематокрит көрсеткіші 60 -- 80%-ға дейін көтеріледі. Лейкоциттердің саны 20 -- 60*109л-га дейін өседі, нейтрофилез, эозинофилия байқалады. Тромбоциттердің саны 4*106 мкл-ға дейін көбеюі мүмкін, кейде алып тромбоциттер пайда болады. Сүйек кемігінде эритроидты, миелоидты және мегакариоцитті өсінділердің гиперплазиясы болады. Жілік майы толық қызыл кемікке айналады.
Соңғы сатысында эритремия миелофиброзға, кейде созылмалы немесе тез өтетін миелолейкозға айналуы байқалады. Бұл сатысында әртүрлі асқынулар: бүйректе, көкбауырда, мида, жүректе ж.б. ішкі ағзаларда, аяқта тамырлардың тромбозы, кейде қан кетулер пайда болуы мүмкін.
АНЕМИЯЛАР
Анемия деп қанның белгілі көлемінде гемоглобиннің және эритроциттердің, жиі олардың сапалық өзгерістерімен қабаттасатын, мөлшері азаюын айтады. Кейде эритроциттердің саны азаймауы мүмкін (теміртапшылықты анемия, талассемия).
Анемияның себептері: әртүрлі дерттер мен уланулар, қан өндірілуге қажетті заттардың жеткіліксіздігі, сүйек кемігінің гипоплазиясы, эритроциттердің гемолизі, қанкетулер анемия дамуына әкелуі мүмкін.
Анемия кезінде қанның тыныстық қызметінің бұзылуы нәтижесінде оттегінің жеткіліксіздігі дамиды, алқыну, жүрек қағу байқалады. Анемия үдеуінен ауыр гипоксия дамуы өлімнің себебі болады.
Анемия кезінде эритроциттер мен гемоглобиннің саны ғана азаймай, қандағы қызыл түйіршіктердің жетілу дәрежесіне, мөлшеріне, пішініне, боялуына, құрылымына және био-химиялық қасиеттеріне қарай сапалық өзгерістері де болады.
Анемияны жіктеу негіздері. Түстік көрсеткіші бойынша анемиялар гипохромдық (түстік көрсеткіші 0,8-ден төмен), нормохромдық (түстік көрсеткіші 0,8 -- 1,0), гиперхромдық (түстік көрсеткіші бірден жоғары) болып бөлінеді. Эритроциттердің орташа диаметрі бойынша анемиялар микроциттік (7,2 мкм кішкене), нормоциттік (7,2 -- 8,0 мкм) және макроциттік (8,1 -- 9,5 мкм) болады. Сүйек кемігі қызметінің анемияға жауап ретінде қалпына келу қабілетіне қарай регенерациялық (сүйек кемігінің қызметі жеткілікті), гипорегенерациялық (сүйек кемігі қызметінің қалпына келуі төмендеген), гипоплазиялық немесе аплазиялық (сүйек кемігі қызметі тым қатты азайған немесе жоғалған) анемиялар болады.
Этиологиясы бойынша тұқым қуатын және жүре пайда болған анемиялар деп бөлінеді.
Патогенезі бойынша: 1. қансыраудан болатын немесе постгеморрагиялық анемиялар; 2.қаныдырауы күшеюінен болатын немесе гемолиздік анемиялар; 3. қанөндірілуі бұзылуынан болатын немесе дизэритропоездік анемиялар болып ажыратылады.
Қансыраудан болатын (постгеморрагиялық) анемиялар
Постгеморрагиялық анемиялар тез және созылмалы қансыраудан дамиды. Соған байланысты қауырт және созылмалы постгеморрагиялық анемиялар болып бөлінеді. Қауырт постгеморрагиялық анемия тамыр жарақатынан көп мөлшерде тез қансыраудан дамиды. Қансыраудың алғашқы сатысында эритроциттер мен гемоглобиннің шамамен бірдей азаюына байланысты түстік көрсеткіш қалыпты деңгейде сақталып қалады. Былайша айтқанда нормохромдық анемия дамиды.
Қансырау тоқтаған соң 2 -- 3 күннен кейін қанда эритроциттердің саны біршама төмендейді. Бұл кезде оның азаюы жалған және шынайы түрде болуы мүмкін. Біріншісі кеткен қанның орнына тіннен тамырға түскен сұйық, айналымдағы қанның жалпы көлемін біраз көтеруге байланысты, эритроциттердің санын белгілі көлем мөлшерінде салыстырмалы түрде азайтады (жалған эритроцитопения). Сонымен қатар эритроциттер бір ядролы фагоциттер жүйесі жасушаларында бүлінеді, шынайы эритроцитопения дамиды. Қан кеткеннен 4 -- 5 күн өткен соң сүйек кемігінде, ұлғайған гипоксия кезінде өндірілетін эритропоетиннің әсерінен, эритроидты өсіндінің қызмет атқаруы көтеріледі. Бұл кезде қанда полихроматофилді эритроциттердің, ретикулоциттердің саны көбейеді, бірен-саран нормобластар пайда болады (регенерациялық анемия). Бұл қызыл қан түйіршіктерінің көбеюі тездегендіктен олардың жетілуі кеміс қалады. Сондықтан жетілмеген (ядросы, түйіршіктері бар) және гемоглобинмен қанықпаған эритроциттер қанға түседі. Бұдан басқа көп тез қансырау организмде темірдің тапшылығына және гемоглобиннің түзілуі төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты түстік көрсеткіш төмендейді, анемия гипохромдық түс қабылдайды (қауырт постгеморрагиялық анемияның 2-сатысы). Созылмалы постгеморрагиялық анемия кейбір дерттердің нәтижесінде (асқазан жарасы, жатыр фибромасы, дисменоррея, геморрой ж.б.) қан тамырлары бүлінуінен және тромбоциттік -тамырлық, коагуляциялық гемостаздың бұзылуынан болатын жиі қансыраулардан дамиды, Жиі қайталанған қанкетулер кезінде темір жоғалуы гипохромдық және микроциттік теміртапшылықты анемия дамуына әкеледі. Қан жағындыларын зерттегенде анизо- және пойкилоцитоз, анизохромия, микроциттер байқалады. Қан өндірілу тежелгенде бұл анемия гипо-немесе арегенерациялық (аплазиялық) анемияға ауысады. Бұл кезде қанда эритроциттердің дегенерациялық өзгерген түрлері артады (гипохромия, анизопойкилоцитоз), эритроциттердің жетілмеген жас түрлері азаяды немесе толық жоғалып кетеді.
Қаныдырауы күшеюінен болатын (гемолиздік) анемиялар
Бұл анемиялардың пайда болуыңда эритроциттердің өндірілуінен ыдырауының басым болуы негізгі патогенездік жайт болып саналады. Эритроциттердің ыдырауы (эритродиерез) күшеюі жүре пайда болған және тұқым қуатын мембранасының құрылымы, мен гемоглобин молекулаларының өзгерістерімен байланысты болуы мүмкін.
Гемолиздік анемиялар кезінде эритроциттердің артық ыдырауынан гемоглобиннен пайда болатын билирубин пигменті қанда көбейеді, тіндерге ауысады, сарғыштану пайда болады. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар, эритроциттердің мембранасы әртүрлі әсерлерден бүлінуінен, көбінесе тамыр ішіндегі гемолизбен байланысты, дамиды. Тез дамитын гемолизге гемоглобиннің зәрде пайда болуы (гемоглобинурия) тән.
Себептері: эритроциттердің гемолизін химиялық, физикалық, механикалық, биологиялық ықпалдар туындатуы мүмкін. 1. Химиялық ықпалдарға: мышьяк, қорғасын, мыс қосындылары, нитробензол, фенилгидразин, хлорамин ж.б. жатады. Бұл заттардың көпшілігінің әсер ету жолдарының негіздерінде эритроциттердің мембранасында майлардың асқына тотығуын туындатуы жатады. 2. Физикалық және механикалық ықпалдарға: жоғары және төмен температуралардың, жасанды жүрек қақпақшалары мен қан тамырларының әсерлері, ұзақ ауыр марштарда эритроциттердің механикалық бүлінуі ж.б. жатады. 3. Биологиялық ықпалдарға: жылан немесе ара улары, саңырауқұлақ уы, вирустар, кейбір жұқпалы және құрттық аурулар (безгек, сипсис, мерез, туберкулез ж.б.) кездеріндегі эритроциттердің гемолизі және олардың иммундык гемолиздері жатады.
Иммундық гемолиздерде эритроциттердің мембранасының құрылымы өзгеруінде антиденелер қатысады. Бұл иммундық серпілістердегі қатысатын антиденелердің табиғатына қарай изоиммундық, аутоиммундық және гаптендік анемиялар болып бөлінеді.
Изоиммундық гемолиздік анемиялар организмге құйылған қанның топтық, резустық ж.б. сәйкессіздіктерінде дамиды. Біріншісі (АВО) тобы бойынша сәйкес емес қан құйғанда байқалады. Екіншісі резус-оң нәрестелерде резус-теріс аналардың организмінде түзілген антирезустық антиденелер эритроциттердің гемолиздеріне әкеледі, сөйтіп жаңа туған нәрестелердің гемолиздік ауруы дамиды.
Аутоиммундық гемолиздік анемия эритроциттердің беттерінде өз антигендеріне қарсы арнайы антиденелердің болуымен байланысты. Бұл антиэритроциттік аутоантиденелердің қалыптасу негізінде иммундық шыдамдылықтың (толеранттықтың) жоғалуы жатады. Бұл кезде иммуноциттердің соматикалық мутациясы нәтижесінде эритроциттердің қалыпты антигендеріне антиденелер өндіріледі.
Гаптендік гемолиздік анемия дәрілермен, кейбір химиялық заттармен байланысты. Кейде антиденелермен дәрілер (пенициллин) эритроциттердің сыртқы бетінде байланысады да, комплементтің қатысуынсыз-ақ гемолиз шақыра алады. Басқа жағдайларда (фенацетин, парааминсалицил қышқылы, сульфаниламидтер ж.б.) түзілген антиденелер (иммуноглобулин С немесе М) қанайналымдарындағы бос айналып жүрген дәрілермен қосылады да, иммундық кешен (ИК) (антиген (дәрі) + антидене) құрады. Бұл ИК қан жасушаларына жабысады да, комплементті белсендендіріп, гемолиз туындатады.
Патогенезі. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар эритроциттердің мембранасының құрылымы бүлінуінен дамиды. Кейбір гемолиз тудыратын ықпалдар (мысалы: механикалық) төте бүліндіргіш әсер етеді, басқалары (мышьякты сутегі, нитриттер) күшті тотықтырғыштар ретінде эритроциттердің мембранасында алдымен майлардың асқын тотығуын арттырып, содан функциялық және құрылымдық өзгерістерге әкеледі. Көптеген биологиялық гемолиздік уларда (жылан уы, ара уы) мембрананың лецитинін ыдырататын фермент фосфолипаза болады.
Эритроциттердің мембранасында фосфолипидтердің орналасуы бұзылады, онда саңылаулар пайда болады. Бұл тесіктер арқылы калий, фосфат иондары жасуша сыртына шығады, ал натрий ионы, керісінше, оның ішіне енеді. Осының нәтижесінде су эритроциттердің ішіне кіруінен олар ісінеді, шарға айналады, сыртқы беті азайып, олардың қозғалыста пішінін өзгерту қабілеті жоғалады. Мұндай сфероциттер көкбауырдың, бауырдың, сүйек кемігінің тар саңылауларында тесіктерден өте алмайды да, макрофагоциттермен жұтылады. Эритроциттердің көлемі 46%-ға көбейгенде олардың мембраналарының тесіктері 6 нм-ден асады, гемоглобиндері қан плазмасына шығады гемолиз дамиды.
Жүре пайда болатын көпшілік анемияларда эритроциттердің гемолизі тамыр ішінде болады. Ал резус сәйкессіздікте (жаңа туған балалардың гемолиздік ауруы) антирезустық антиденелер (агглютининдер) нәрестенің резус-оң эритроциттерінің гемолизін негізінен бауырда және көкбауырда туындатады. Мұндай гемолизді тамыр сыртындағы немесе жасуша ішіндегі гемолиз дейді. Бұл кезде тамыр ішіндегі гемолиз аз мөлшерде болады.
Эритроциттердің тым артық ыдырауынан қанның тыныстық қызметі бұзылады, гипоксия дамиды. Бұл кезде босаған гемоглобин қан плазмасына түседі (гемоглобинемия) және гаптоглобинмен қосылып, бүйрек сүзгісінен өтпейтін, кесек молекулалы кешен құрайды. Егер плазмада бос гемоглобиннің деңгейі тым көп болса (20,9 мМл-ден астам) немесе гаптоглобиннің мөлшері аз болса, онда гаптоглобинмен байланыспаған гемоглобин зәрмен шыға бастайды (гемоглобинурия), гемоглобиннің біразы макрофагоциттермен жұтылады және гемосидеринге дейін ыдырайды. Көкбауырдың, бүйректің, бауырдың, сүйек кемігінің гемосидерозы дамиды, соған жауап ретінде дәнекер тіннің өсуі бұл ағзалардың қызметтерінің бұзылуына әкеледі. Гемоглобиннен өт нілдерінің (пигменттерінің) артық құрылуы гемолиздік сарғыштануға жеткізеді. Бұдан басқа эритроциттердің тамыр ішіндегі гемолизі тромбылардың пайда болуына және ағзалардың, мүшелердің қанмен қамтамасыз етілуінің бұзылуына, содан аяқ-қолдардың трофикалық жаралары, көкбауырда, бүйректе, бауырда дистрофиялық өзгерістердің дамуына әкеледі.
Қан өзгерістері. Жүре пайда болған гемолиздік анемиялар қан өндірілу түрлеріне қарай нормобластық, сүйек кемігі қызметінің қалпына келу мүмкіншілігі бойынша -- регенерациялық, түстік көрсеткіші бойынша -- нормо-немесе гипохромдық, кейде, гемоглобиннің эритроциттердің сыртқы қабатына сорылуынан, гиперхромдық болады. Эритроциттер мен гемоглобиннің азаю мөлшері гемолиздің қарқынына байланысты. Қан жағымында физиологиялық регенерациялық жасушалар және дегенерациялық өзгерген эритроциттердің түрлері (пойкилоцитоз, анизоцитоз, сфероциттер, бөлшектелген, жыртылған эритроциттер) кездеседі.
Тұқым қуатын гемолиздік анемиялар -- эритроциттердің гемолизі мембрана құрылымының гендік бұзылуынан (тұқым қуатын мембранопатия), эритроциттердің ферменттерінің белсенділігінің гендік өзгеруінен (тұқым қуатын энзимопатия) және гемоглобин түзілуінің гендік бұзылыстарымен (тұқым қуатын гемоглобинопатия) байланысты.
Тұқым қуатын мембранопатия -- эритроциттердің мембаранасындағы бір нәруыздың (спектрин) немесе бір фосфолипидтің болмауымен сипатталады. Бұлардың арасында тұқым қуатын сфероцитоздың (Минковский-Шоффар ауруы) маңызы бар. Ол 1 млн. адамдардың ішінде 200 -- 300 адамда кездеседі. Бұл кезде эритроциттердің сыртқы қабығында спектрин болмағандықтан, оның натрий иондарына өткізгіштігі жоғарылайды; эритроциттердің ішіне натрий иондарымен қатар судың артық түсуінен олар ісінеді де шарға айналады; жиырылғыштығы мен қозғалыста түрін өзгерту қабілеті төмендейді; көкбауырдың синустары саңылауларынан және синусаралық кеңістіктерінен өткенде эритроциттердің мембранасы бөлшектенеді; олардың тіршілік ұзақтығы (120 күннің орнына 8 -- 14 күнге дейін) қысқарады; механикалық және осмостық төзімділіктері төмендейді; бауыр мен көкбауыр макрофагоциттерінде жасуша ішіндегі гемолиз болады. Бұл анемия микросфероциттік гемолиздік анемия делінеді. Ұрпаққа аутосомды-доминантты түрде беріледі.
Тұқым қуатын энзимопатия. Эритрониттерде глюкоза-6-фосфодегидрогеназаның гендік тапшылығы нәтижесінде никотинамиддинуклеотид фосфаттың (НАДФ) тотықсызданған түріне НАДФН2 (сутегінің көзі) ауысуы бұзылуына байланысты глутатионның тотықсызданған түрі азаяды. Сондықтан тотықсызданған глутатионның (безгекке қарсы, сульфаниламидтер ж.б.) дәрілердің әсерін төмендететін қабілеті азаяды, әртүрлі дәрілердің, химиялық заттардың әсерлерінен гемоглобин мен эритроцит мембранасында майлардың асқын тотығуының артуы мембрананың өткізгіштігін жоғарылатады; эритроциттерде иондық тепе-теңдіктің өзгеруінен олардың осмостық тұрақтылығы төмендейді де, тотықтырғыш дәрілер қабылдағанда тамыр ішіндегі гемолизі пайда болады. Дәрілер қабылданбағанда науқас адамдарда гемолиздің асқынуы байқалмауы, бірақ созылмалы анемия дамуы, мүмкін. Тез дамитын гемолиз дәрі қабылдағаннан 2 -- 3 күннен кейін пайда болады, эритроциттер мен гемоглобин және ретикулоциттер тез азаяды, сарғыштану, гемоглобинурия дамиды. Бұл анемия глюкоза-6-фосфодегидрогеназа тапшылықты анемия делінеді, ұрпаққа доминантты түрде, жыныстық Х-хромосомамен тіркесіп беріледі.
Осындай жағдай эритроциттердің ішінде гликолиздік ферменттер жеткіліксіз болуынанда дамиды. Өйткені эритроциттердің тіршілігі гликолиздік жолмен өндірілген АТФ энергиясымен қамтамасыз етіледі.
Тұқым қуатын гемоглобинопатиялар. а) Тұқым қуатын глобиннің α-және β-тізбегінің түзілуіне жауапты реттеуші гендердің мутациясынан дамиды. Бүл кезде α-және β-талассемия (грек. thalassa -- теңіз, haima -- қан), дамиды. β -талассемия кезінде β -тізбегінің түзілуі бұзылады. Сондықтан қалыпты А1 гемоглобині түзілуі бұзылып, А2 гемоглобині және эмбрионға тән ұрықтық гемоглобин (НвҒ) 20 -- 90%-ға дейін артық өндіріледі. Ұрпаққа доминантты түрде беріледі. α-талассемия кезінде глобиннің α-тізбегі аз түзіледі. Толық түзілмеуі болмайды, өйткені α - тізбегінің түзілуі екі жұпты гендермен бақыланады. α -талассемия кезінде қанда 4%-дан 30%-ға дейін тетрабэта тізбекті гемоглобин (НвН) пайда болады. Бұл талассемия рецессивті түрде беріледі. Гетерозиготты тұлғаларда ол жеңіл өтеді және гипохромды анемиямен, эритроциттердің осмостық төзімділігі төмендеумен сипатталады. б) тұқым қуатын глобин тізбегінің бірінші құрылымының бұзылуы орақ тәріздес жасушалы анемияға тән. Құрылымдық геннің мутациясы нәтижесінде гемоглобиннің β-тізбегінде глутамин қышқылы валинмен алмасуынан 3-гемоглобин (НвS) түзіледі. НвS тотықсызданған жағдайда еруі төмендейді де, ол түйіршіктеніп тұнбаға ауысады. Эритроциттер орақ тәріздес болып, түрі өзгереді. Осының нәтижесінде жасуша ішінде, әсіресе гипоксия кезінде, гемолизденеді. Анемияның бұл түрі тропикалық Африканың тұрғындарында және Үндістанның кейбір аймақтарында кездеседі, ұрпаққа рецессивті түрде беріледі. НвS бойынша гомозиготты тұлғаларда анемия тым ауыр өтеді.
Қандағы өзгерістер. Тұқым қуатын гемолиздік анемиялар эритроциттік өсінділердің қалыптасуы жиі дәрменсіз эритропоезбен қабаттасады. Өйткені сүйек кемігінде ядролы эритроциттер тым қатты еріп кетеді. Гемолиз жиі болғанда гипорегенерациялық анемия пайда болуы мүмкін. Қан жағымында эритроциттердің жас түрлерімен (ретикулоциттер, полихроматофилді және ядросы бар эритроциттер) қатар дегенерациялық өзгерген жасушалар (макросфероциттер, орақ тәріздес, нысана тәріздес эритроциттер) пайда болады.
Қан өндірілуі бұзылыстарынан болатын немесе дизэритропоэздық анемиялар
Сүйек кемігінде эритроциттердің өндірілуі немесе эритропоэз көптеген жағдайлармен реттелінеді; Эритропоэздің арнайы (спецификалық) ширатқыларымен қатар, арнайы емес ширатқылары (стимуляторлары) болады. Біріншілеріне: эритропоэтин, Т-лимфоциттерімен өндірілетін интерлейкин- 3 және макрофагтармен Т-лимфоциттерімен өндірілетін промоторлық гормон жатады. Алдыңғы гипофиздің гормондары (АКТГ, ТТГ), қалқанша бездің гормондары (Т3, Т4), катехоламиндер мен андрогендер, простагландиндер (ПГЕ1, ПГЕ2) және симпатикалық нерв жүйесі эритропоэзға арнайы емес сергіткіш әсер етеді.
Сонымен бірге эритропоэзға арнайы тежегіш гормон бар және әйелдердің жыныстық гормондары-эстрогендер мен парасимпатикалық нерв жүйесі тежеуші әсер етеді.
Эритроциттер мен гемоглобин түзілуі үшін темір (тәулігіне 20 -- 25 мг), нәруыздар, В12-витамині, Кастлдың ішкі антианемиялық факторы, фолий қышқылы, В2, В6 витаминдер, пантотен қышқылы, мыс, цинк, кобальт, марганец ж.б. заттар қажет.
Осыған байланысты эритроциттердің өндірілуінің бұзылыстары төмендегі жағдайларда болуы мүмкін:
1. Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстарынан;
2. Эритроциттердің өндірілуіне қажетті заттардың тапшылықтығынан;
3. Сүйек кемігінің гипоплазиясы мен аплазиясынан;
4. Сүйек кемігі жасушаларының өспелердің метастазаларымен немесе лейкоз жасушаларымен ығыстырылып қалуынан (метаплазиялық анемия).
Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстары.
Эритроциттердің өндірілуі реттелуінің бұзылыстары мына жағдайларда байқалуы мүмкін: а) созылмалы уыттанулар немесе аурулар (туберкулез, жұқпалы аурулар, қабыну үрдістері ж.б.) кездерінде макрофагтар мен Т-лимфоциттердің белсенділігі төмендеуі байқалатыны белгілі; ә) аденогипофиздің, қалқанша бездің, аталық жыныстық бездің қызметтері төмендегенде; г) бүйрек аурулары және басқа жағдайларда эритропоетиннің аз түзілуінен.
Созылмалы қабыну кездеріндегі анемиялар. Қатерлі өспелер, созылмалы қабынулар (остеомиелит, өкпе іріндігі, туберкулез, пиеолонефрит т.б.) кездерінде макрофагтар мен Т-лимфоциттерде өндірілетін цитокиндер сүйек кемігі қызметін ұзақ мерзім арттырудан, артынан эритропоэздің тежелуіне әкеледі. Сонымен бірге бұл кездерде анемия дамуына темірдің тапшылығы да өзінің үлесін қосады. Бұған әсерленген бір ядролы фагоциттердің темір иондарын артық сіңіруі әкеледі. Өйткені созылмалы қабыну кезінде макрофагтардан босаған интерлейкин-1 көптеп қанға түседі де, нейтрофильдерден лактоферрин босауын арттырады. Ол бос темір иондарын бір ядролы фагоциттерге тасымалдайды. Осылармен қатар бір ядролы фагоциттер созылмалы қабынулар кездерінде эритроциттердің артық ыдырауын туындатуы ықтимал. Осыдан эритроциттердің орташа тіршілік ұзақтығы қысқарады. Осы көрсетілгендердің нәтижесінде созылмалы қабыну анемия дамуын туындатады.
Осы көрсетілген жағдайларда эритропоездің реттелуі бұзылуынан дизэритропоездік анемиялар дамиды. Бұл анемиялар гипорегенерациялық, нормоциттік немесе микроциттік анемияларға жатады.
Тапшылықты анемиялар
Эритроциттердің өндірілуіне қажетті заттардың жеткіліксіздігінен тапшылықты анемиялар дамиды. Бұл анемиялардың ішіндегі кең тарағандары: а) теміртапшылықты анемиялар; ә) витамин В12-тапшылықты және фолий қышқылы ташпылықты анемиялар; б) нәруызтапшылықты анемиялар организмде нәруыздар түзілуі (ашығу, ас қорыту ағзаларының аурулары, қатерлі ісіктер ж.б.) бұзылуынан болады. Сол себептен ұзак, мерзім ашығудан немесе нәруыздары аз тағаммен сапасыз қоректенуден (жас балаларда-нәруыздық-калориялық жеткі-ліксіздік), кейін анемиялар жиі дамитыны белгілі. Сонымен бірге организмде нәруыздардың түзілуі азаюынан және оның артық ыдырауына әкелетін барлық дерттер кездерінде гемоглобиннің түзілуі мен қан жасушаларының өндірілуі төмендеуінен анемиялар дамиды.
Темір тапшылықты анемиялар
Темір тапшылықты анемия -- темірдің организмге түсуі мен пайдаланылуы және организмнен сыртқа шығарылуы арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде организмде оның жеткіліксіздігінен дамитын анемия.
Этиологиясы. Теміртапшылықты анемияның даму себебі болып мыналар есептеледі: 1. қайта-қайта және ұзақ қансыраулардың (жиі жатырдан, кейде ас қорыту ағзаларынан, бүй-ректен, өкпеден) нәтижесінде эритроциттермен бірге организмнен темір көптеп шығарылуы; 2. темірдің тағаммен бірге жеткіліксіз түсуі (балаларды сиыр және ешкі сүттерімен тамақтандырғанда); 3. организмнің өсу, жетілу кездерінде, әйелдердің жүкті және бала емізу кездерінде темірге артық мұқтаждығы пайда болуы; 4. Асқорыту ағзаларының аурулары (гипоацидті гастрит, созылмалы энтерит) кездерінде немесе олардың бөліктерін хирургиялық тәсілмен алып тастағанда темірдің сіңірілуі төмендеуі; 5. Темірдің тасымалдануы бұзылуы (тұқым қуатын атрансферринемия, бауыр аурулары кезіндегі гипотрансферринемия); 6. Темірдің қорларынан жеткіліксіз пайдаланылуы (жұқпалар, уыттанулар, құрттар болған кездерде), 7. Темірдің қорларына жиналуы бұзылуы (гепатиттер, бауыр циррозы).
Патогенезі. Организмде темірдің ташпылығы оның қорларының азаюына және біртіндеп таусылуына әкеледі. Ересек адамның организмінде мөлшермен 4-4,5 г темір болады. Оның
58%-ы гемоглобинде, 28%-ы бұлшық еттерде және 8%-ға жуығы бауырда жинақталған. Сонымен бірге біраз бөлігі әртүрлі темірі бар тотығу-тотықсыздану ферменттерінің құрамына кіреді.
Организмде темірдің азаюы нәтижесінде бауыр және көкбауыр макрофагоциттерінде гемосидерин жоғалады, сүйек кемігінде сидеробластар мен сидероциттер азаяды. Қанда сарысулық темір азаяды (қалыпты жағдайда 12,5 -- 30,4 мМл болса, гипосидеремия кейде 1,8 -- 2,7 мМл-ге дейін жетеді) және трансферриннің темірмен байланысу дәрежесі азаяды да, оны сүйек кемігіне тасымалдау төмендейді. Сарысудағы және макрофагоциттердегі трансферриннен және ферритиннен темірдің микропиноцитоз жолымен эритроциттерге енуі бұзылады. Темірдің эритрокариоциттердің митохондрийларына түсуі бұзылуы гемнің түзілуі және глобинмен байланысуының төмендеуіне әкеледі, сонымен қатар организмде кейбір темірі бар және теміртәуелді ферменттердің (каталаза, цитохромоксидаза, глутатионпероксидаза ж.б.) белсенділігі төмендейді. Осының нәтижесінде асқын тотықтырғыштардың гемолиз туындататын әсеріне эритроциттердің сезімталдығы көтеріледі. Темір тапшылығы сүйек кемігінде эритрокариоциттердің гемолизін, дәрменсіз эритропоезды күшейтеді. Дәрменсіз эритропоез деп сүйек кемігінде эритроидты жасушалардың артық ыдырауын айтады. Қалыпты жағдайда ол 20%-дан аспайды. Эритроциттердің тіршілік ұзақтығы қысқарады.
Қан плазмасындағы темірдің жеткіліксіздігі эритроциттердің жетілуін ғана тежеп қоймай, олардың өндірілуіне де теріс әсер етеді; өйткені эритробластарда нуклеин қышқылдарының түзілуі мен мөлшері төмендейді. Осыдан гемоглобинге толмаған гипохромды эритроциттер (сүйек кемігінде оксифилді нормобластардан гөрі базофилді түрлері басым болады, қанда көлеңке эритроциттер пайда болады), микроцитоз байқалады, жасуша ядроларының құрылымы бұзылады.
Организмде темірдің аздығы, эритропоездың дерттік өзгерістерімен қатар, миоглобиннің және тіндік тыныстың темірі бар ферменттерінің белсенділігі төмендеуіне әкеледі. Теміртапшы-лықты анемия кезіндегі қандық және тіндік гипоксиялар нәтижесінде тіндер мен ағзаларда (әсіресе ас қорыту жолдарында) атрофиялық және дистрофиялық үрдістер (глоссит, гингивит, тіс кариесі, өңештің қабынуы, атрофиялық гастрит), жүректе (миокард дистрофиясы) дамиды. Сонымен бірге шаштың түсуі, тырнақтың жұқаруы және сынғыштығы, дәмнің, иістің, тәбеттің бұрмаланулары байқалады. Организмде темір аздығынан кейбір адамдар бор немесе топырақ жейді.
Қан көріністері. Теміртапшылықты анемия қан түзілуі бойынша эритробластық, түстік көрсеткіші бойынша -- гипохромдық (0,6-дан төмен) анемия (17-сурет). Гемоглобиннің мөлшері (30 -- 40 гл-ге дейін) эритроциттерге қарағанда басымырақ төмендейді. Қан жағындыларында гипохромия, анизоцитоз, микроцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Сүйек кемігінде эритроциттік өсінділердің қалпына келу қабілетіне байланысты бұл анемия жиі гипорегенерациялық болуы мүмкін.
Кейде организмде темір жеткілікті болғанына қарамай теміртапшылықты анемияға ұқсас гипохромдық, микроциттік анемия дамиды. Бұл анемияларды темірі бар дәрілермен емдеу ешқандай нәтижеге әкелмейді. Сондықтан бұндай анемияларды темір дарымайтын немесе сидероахрестикалық (грек. achrestos -- пайдасыз), темір рефрактерлік анемия деп атайды. Бұл анемиялардың даму негізінде гем түзілуіне қажетті порфириннің тапшылығы жатады.
Порфирин тапшылықты анемиялар
Гемоглобин молекуласындағы гемнің түзілуі көптеген ферменттердің қатысуымен өтетін күрделі үрдіс. Порфириннің түзілуі глициннің янтар қышқылының өнімдерімен байланысуымен басталады. Содан δ-аминолевулен қышқылы түзіледі. Ол үшін В6 витаминінің коферменті -- пиридоксальфосфат қажет. Екі δ-аминолевулен қышқылынан порфобилиноген түзіледі. Артынан порфобилиногеннің төрт молекуласынан уропорфирин-копропорфирин түзіледі. Копропорфириннің декарбоксилденуінен протопорфирин пайда болады, соңғысы гемсин-тетазаның қатысуымен темірдің иондарын байланыстырып, гемге айналады (36-кесте).
36-кесте
Гем молекуласының түзілуі.
Глицин + янтар қышқылы -- δ-аминолевулен қышқылы -- порфобилиноген -- уропорфирин -- копропорфирин -- протопорфирин + Ғе2+ -- гем.
Көрсетілген (36-кесте) тізбектің бұзылуынан организмдегі бар темірдің гемнің молекуласына енуі болмайды. Оның себебі порфирин түзуге қажетті ферменттердің болмауы немесе олардың белсенділігі төмендеуі. Порфириннің түзілуі организмнің барлық жасушаларында болады, бірақ солардың ішінде сүйек кемігінде эритрокариоциттерде және бауыр жасушаларында ең көп деңгейде болады. Порфириндер темірі бар ферменттердің (каталаза, цитохромдар, пероксидаза ж.б.) және миоглобиннің, гемоглобиннің құрамына енеді.
Порфириннің тапшылықтығы тұқым қуатын және жүре пайда болған болуы мүмкін.
Тұқым қуатын порфириннің тапшылығы ұрпаққа рецессивті түрде беріледі. Бұл кезде порфирин түзуге қажетті бір немесе бірнеше ферменттердің түзілуі бұзылған болуы ықтимал. Содан гемнің түзілуі бұзылуынан сидеробластық, сидероахрестикалық немесе темірдарымайтын анемия дамиды. Шеткі қанда: эритроциттер шамалы азайған, гемоглобиннің деңгейі 40 -- 50 гл дейін қатты төмендейді, түстік көрсеткіш 0,6-дан төмен, ретикулоциттер қалыпты деңгейде немесе аздап төмендеген. Қан жағындысында анизоцитоз, пойкилоцитоз, нысана тәрізді эритроциттер байқалады. Қан плазмасында темірдің деңгейі әдеттегіден жоғары (80 -- 100 ммольл) болады.
Жүре пайда болған порфириннің тапшылығы жиі қорғасынмен уланғанда немесе В6 витаминінің аздығынан дамиды.
Қорғасынмен организмнің улануынан протопорфириннің түзілуіне қажетті ферменттердің (аминолевулен қышқылының дегидразасы, уропорфириногеннің декарбоксилазасы, гемсинте-таза) белсенділігі бөгелген болады.
В6 витаминінің тапшылығы нәтижесінде гемнің молекуласына темірдің енуі және гемоглобиннің түзілуі бұзылады. Көрсетілген себептерден порфирин тапшылықты анемия дамиды. Әсіресе қорғасынмен уланудан қанда, нерв жүйесінде, ас қорыту жолдарында ауыр бүліністер пайда болады. Бұл кезде шеткі қанда эритроциттер азайған, гипохромдық, нысана тәрізді эритроциттер байқалады. Эритроциттердің ішінде көк түске боялған нүктелер пайда болады. Ретикулоциттердің саны жиі 30 -- 80%-ға жетеді. Қан плазмасында темірдің деңгейі (60 -- 80 ммольл дейін) көтерілген. Тіндерде гемосидероз дамиды. Аминолевулен қышқылының деңгейі қанда және зәрде көбейген. Бұл қорғасынның әсерінен аминолевулен қышқылының дегидразасының белсенділігі төмендеуінен болады.
Нерв жүйесінің бүліністері. Қорғасын миға улы әсер етуінен бас ауыруы, селкілдек, жадының нашарлауы сияқты белгілермен көрінетін энцефалопатиялар, полиневриттер дамиды.
Ас қорыту жолдарында дамитын бұзылыстардан тәбеттің азаюы, ішектердің түйілуі, іш қату байқалады. Күрек тістердің қызыл иектерінің жасушаларында қорғасын жиналудан, жіңішке қызыл түсті сызықтар пайда болады.
В6 витамині тапшылықты анемия кезінде шеткі қанда эритроциттер шамалы азаяды, бірақ олар көбінесе гипохромдық болады. Сонымен бірге анизоцитоз, пойкилоцитоз байқалады. Қан сары суында темірдің деңгейі қалыптыдан жоғары болады.
В12 витамині тапшылықты анемия
Бұл анемияны алғаш Аддисон 1849 ж жариялады. Артынан 1872 ж. Бирмер -- перни- циоздық, қатерлі анемия деп атады. Сондықтан В12-витамин-тапшылықты анемия Аддисон -- Бирмер анемиясы деп аталады.
В12-витамині (цианкобаламин) жануарлардың еттерінде, жұмыртқада, бауырда, сүтте, бүйректе, ірімшікте көп болады және оны Кастлдың сыртқы антианемиялық факторы дейді. Асқазанның кілегей қабығының іргелі жасушаларында Кастлдың ішкі антианемиялық факторы -- гастропротеин өндіріледі. Асқазанға түскен В12-витамині осы гастропротеинмен байланысып, мықын ішекте организмге сіңіріледі. Қанға түскен В12-витамині бауырда жинақталады. Оның жалпы қоры мөлшермен 2 -- 5 мг. Организмнен тәулігіне нәжіспен 2 -- 5 мкг сыртқа шығарылады. Сондықтан тағаммен В12-витамині түспегеннің өзінде оның қоры 3 -- 6 жылға жетеді.
Этиологиясы. В12-витаминінің тапшылығы мына жағдайларда пайда болуы мүмкін: 1. асқазанда ішкі антианемиялық фактордың -- гастропротеиннің түзілмеуі нәтижесінде В12-вита-миннің сіңірілмеуінен. Бұндай жағдай туа біткен және жүре пайда болған болуы мүмкін. Біріншісі асқазан жасушаларының аутоиммундық бүліністерінен болады. Бұл кезде қан сары суында асқазан жасушаларына және ішкі антианемиялық факторға қарсы иммундық глобулиндер (аутоантиденелер) анықталады.
Жүре пайда болған В12-витаминнің тапшылығы: 1. асқазанды сылып тастағаннан кейін немесе атрофиялық гастриттер кездерінде байқалады. 2. тоғышекте В12-витаминінің сіңірілмеуі-нен; Бұндай жағдай тропикалық спру (голланд. sprew -- көбік) атты ауру кезінде іштің көбіктеніп қатты өткенінде, жалпақ құрттардың тоғышекте болуында байқалады. Бұл құрттар В12 витаминді артық пайдаланып қояды. Осы көрсетілгендерден В12 витаминінің сіңірілуі бұзылады. 3.әйелдердің жүктілігі кездерінде (эмбрион дамуының 4 -- 5 айлық мерзімінде қантүзілу эмбриондық түрден эритробластыққа ауысуына байланысты нәресте анасының цианкобаламин мен фолий қышқылын көп пайдаланады); 4.бауыр аурулары (гепатит, цирроз) кездерінде витаминдердің қорға жиналуы бұзылуынан; 5. тағамда бұл витаминдердің (балаларды ешкі сүтімен, құрғақ сүт қосындыларымен тамақтандырғанда) жеткіліксіздігінен.
Патогенезі. Цианкобаламиннің организмде жеткіліксіздігі нуклеин қышқылдарының түзілуі бұзылуына әкеледі. Бұл цианкобаламиннің (оның коферменті метилкобаламиннің) жеткіліксіздігінде фолий қышқылы коферментті түрі тетрагидрофолий қышқылына айналмайды (37-кесте). Сондықтан ДНК құрамына кіретін тимидинмонофосфаттың түзілуі болмайды. Жасуша бөлінуі бұзылады және ең алдымен қанөндіру тінінің үдемелі көбейетін жасушалары бүлінеді. Сүйек кемігінде эритрокариоциттердің көбеюі мен жетілуі бөгеледі, қанөндірудің эритробластық түрі мегалобластыққа ауысады, дәрменсіз эритропоез күшейеді, эритроциттердің тіршілік мерзімі азаяды. Қантүзілу бұзылуынан және эритроциттердің гемолизінен анемия дамиды, бұл кезде патологиялық регенерациялық жасушалар және айқын дегенерациялық өзгерген эритроциттер, сүйек кемігінде ғана емес, айналымдағы шеткі қанда да пайда болады. Миелоидтық және мегакариоциттік өсінді жасушаларының өзгеруі лейкоциттер мен тромбоциттердің саны азаюымен, жасушалардың атипиясымен (алып нейтрофилдер, ядросы дегенерациялық өзгерген мегакариоциттер) көрінеді. Цианкобаламиннің жеткіліксіздігінде асқорыту жолдары эпителийлерінің атипиялық митозы мен алып жасушаларының пайда болуы, оның бөліктерінің кілегей қабықтарында атрофиялық қабыну (глоссит, жылтыр тіл) стоматит, эзофагит, ахолиялық гастрит, энтерит дамуына әкеледі. Бұл өз алдына ішкі антианемиялық фактордың
37-хесте
секрециясы мен В12-витаминінің сіңірілуінің алғашқы бұзылыстарын асқындырады және кері айналып соғу шеңбері бойынша витаминдердің тапшылығын одан ары күшейтеді.
Цианкобаламиннің коферменті дезоксиаденозилкобаламин жеткіліксіздігінде (ол метилмалон қышқылынан янтар қышқылы құрылуына қатысады), организмде нерв жасушаларына улы метилмалон қышқылы жиналып қалады. Сонымен бірге цианкобаламиннің тапшылығында нерв талшықтарында құрылымы өзгерген май қышқылдары түзіледі де, аксондардың қызметі бүлінуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz