Діни сенімдері, ислам дінінің таралуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Діни сенімдері, ислам дінінің таралуы.

XVI-XVII ғасырларда қазақтардың Орта Азия халықтарымен экономикалық және мәдени байланыстарының дамуы Қазақстанда ислам дінінің жеделдете таралып, ықпалы күшеюіне себепші болады. Қаралып отырған кезеңінде ислам дінін таратушылар ең алдымен Түркістан мен Мауараннахрдан, Қажы-Тархан мен Дербештен, Хорезмнен, Хиуадан, Астрабадтан, Хорасан мен Ираннан шыққан ортаазиялық миссионерлер бодцы. Өз кезегінде қазақ көпестері мұсылман елдеріне барып, ислам діні іліміне тартылды. Жазбаша деректеме-лерден келтірген сансыз мысалдар казақтардың ислам дініне жаппай қосылғанын дәлелдейді. Бұл кезенде қазақтар құран оқып, намазға жығылған, ораза ұстап, неке қиюдың мұсылмандық ғұрпын жасаған, өз балаларын мұсылман мектептерінде оқытқан. Ислам діні Қазақстаңда, әсіресе оның оңтүстік аудандарында бірте-бірте қазақ қоғамында үстемдік етуші дінге айналады. Көшпелі түрмыс салты құдайға құлшылық ететін арнаулы құрылыстар, тұрақты жұмыс істейтін діни мекемелер салу мен тұрақты дінбасыларын қалыптастыруды қиындатты. Намаз кез келген жерде оқыла беретін болды, ал халық көпшілігінің құран мен араб тіліндегі кітаптарға қол жеткізе алмағандықтан қазақтар молданың әрбір сөзін айнытаай қайталап, оның басшылығымен діни ғұрыптарды орындап отырды, ислам діні ілімінің қағидаларын жаттап алды.

Әрине, XVI-XVII ғасырларда казақтарда мәжусилік дәстүрлер әлі де күшті болатын. Жазбаша деректемелерге қарағанда, қазақтар сонымен бірге пұт пен күнге табынып, оған қоса намаз кезінде мінажат етіп отырған. Осывдай қылық-тар мен іс-әрекеттері салдарынан олар, мұсылман авторларының пайымдауынша, екінін бірінде діннен безгендер деп саналған. Бірақ уақыт өте келе, ислам діні ілімі мен ғұрыптарына қазақ қоғамының қалың қауымы барған сайын қол жеткізе алатын болды. Сейфидің көрсеткеніндей, «Қырғыздардын көршілері - казақтар; олар 200 000 отбасы; Имам Изам (Абу Халифа) ағымын ұстанатын мұсылмандар». Орталық Азияда 1558-1560 жылдары болған ағыл-шын саяхатшысы А. Дженкинсон қазақтарды «Мұхаммед дініне» сенетін халық ретінде атап өтеді.

Орта Азияның ірі діни орталықтары - Бұхарамен, Ташкентпен, Хиуамен қатар қазақтар арасында ислам дінін таратуда суфистік миссионерлер елеулі рөл атқарды. Ислам дінін орталык Азияның көшпелілері арасында таратумен және орнықтырумен суфистік қайраткерлердің көптеген ұрпақгары айналысты. Накшбанди-кожа ордені тармақтарының ішіндегі қаратаулық қожалар тармағының негізін салушы, Орта Азияның белгілі шейхы Қожа Ысқақ Уәли (1598 ж. өлген) белсенді миссионерлік қызмет жүргізді. Қожа Ысқақ Уәли Шығыс Түркістанның мәжуси халыктарын ислам дініне кіргізген деп саналатын Ахмет Ходжаги-йа Касанидің (Махдум-и Азам) баласы еді. Қожа Ысқакты оның әкесінін шәкірті және мирасқоры Лутфулла Чусти (1571 ж. өлген) тәрбиеледі, аңыздарда ол ислам дінін Орта Азия көшпелілері арасында тарату жайын ойластырған пірәдар және ғажайып адам ретінде мәлім. Қожа Ысқак Уәли мен оның бауыры Мүхаммед Әмин (Ишан-и Калан) арасында ездерінін бүкіл накшбанди-қожа тармағының шейх-муршиді болған әкелерінің мүридтеріне басшылық ету құқығы үшін күрес жүргізілді. Осы күрестің салдарынан орден ішінде екі топ - Ишан-и Калан басқарған актаулық және Қожа ЬІсқақ басқарған каратаулық топтар пайда болды. Ишан-и Каланньщ ізбасарлары - ишкиййа, ал Қожа Ысқақтың ізбасарлары исакиййа деп атал-ды және беріктерінің түсімен ерекшеленді: ақтаулықтар - ақ, ал олардын қарсыластары (қаратаулықгар) қара бөрік киіп жүрді, бүл партиялардың атау-лары да осыған байланысты. Құрылған партиялар ілімінің мәні жөнінен ғана емес, сонымен бірге оларды баскарып отырған адамдардың мінез-кұлқы мен қасиеггері жөнінен де ерекше болатын. Осы шын мәнінде діни-саяси партиялардың рухани қамқоршы-пірлерінің арасында ақсүйектік билік жолында күрес жүрді. Бұл топтардың тайталасы Орта Азияны ғана емес, қазақ және қырғыз далаларын да қамтыды. Бұл партиялар XIX ғасырдың екінші жартысында да өмір сүруін жалғастыра берді.

Қожа Ысқақ Уәлиге арналған агиографиялық шығармаларда «Қожа Ысқак мәжусилер арасында ұзақ уақыт тұрды, қырғыздар мен қалмақтардың он сегіз ғибадатханасын қиратып, он сегіз мың дінсізді ислам дініне кіргізді» делінген. Әңгімелердің бірінде жүз жиырма ұлымен және сүлтандарымен бірге Тәуекел ханның Қожа Ысқақ мүриттері катарына косылғаны хабарланады. Тәуекелдің көп кешікпей шайқаста жеңіліп, қаза табуын ханды қаратаулық ілімнен тайып, сайып келгенде Қожа Ысқақка опасыздык жасағаны үшін Қожа Ысқактың қарғысына ұшырағанынан болған делінеді. Қожа Ысқақ Уәли XVI ғасырдағы ірі идеологиялық және саяси қайраткер болған, Қазақстанда суфизмнің таралу тарихы едәуір дәрежеде соньщ есімімен байланысты. Түрлі уақыттарда Ысқак Уәли сияқты қайраткерлер көп болды. Жорамал бойынша Тәуекел ханның Орталық Азия-ның дінбасыларымен байланысы өзінің әкесі Шығаймен бірге Абдаллах ханның қол астында жүрген кезінде қалыптасқан. Қазақтардың ақсүйек шонжарлары бедедді суфылық шейхтардың қолдауына мүдцелі болды. 1512 жылы Бабыр мен қызылбашылардан қашқан атақгы джуйбар шейхы Исламның казақ ханы Қасымнан пана табуы кездейсоқ емес.

Қазақстанда суфизмнің түркі дәстүрінің атасы, йасауийа (султанийа) орденінің негізін салған Қожа Ахмет Йасауидің есімі кенінен мәлім, йасауийадан әр түрлі тармақ дамып шықты. Йасауийа конгрегациясы түрік халықтарын, соның ішінде қазақтарды да ислам дініне кіргізуде маңызды рөл атқарды. Йасауийа іліміне тән белгі оның дербес тармақтары мен тұракты коныстары болмаған кезбелердің ілімі екендігі еді, онда түріктердің ежелгі дініне жақын діни практика елеулі рөл атқарды. Мәселен, йасауийа ілімінде зікір (джахр) салу дамытылды.

Қожа Ахметгің рухани ұстазы түрік шейхтарының бірі Арыстан баб (Арыстан баба) болған деп саналады. Қожа Ахмет Бұхарада Қожа Жүсіп әл-Хама-Данның басшылығымен рухани жетілудің күрделі жолынан өтгі. Ол тірі кезінің өзінде-ақ «өзінің тақуалығы, сопылығы үшін және өзі танымнын шыркау Шыңына жеткен суфизмдегі жоғары ерлігі үшін» кеңінен мәлім болды. Ахмет Йасауи түрік тілінде жазылған суфисгік өлеңдердің белгілі жинағы «Хикмат-тьщ» («Даналық») авторы болып табылады. Ол хижра бойынша 562 (1166- 67) жылы қайтыс болған.

Жылдар өткеннен кейін әмір Темірдің (1338-1405) әмірімен Қожа Ахмет Йасауи қабірінің үстінен мешіт салына басталды (хижра бойынша 801/1398 жылы аяқталған) . Қазіргі кезде орта ғасырлардағы Отырар қаласының қамалына жақын жерде, ашық далада Арыстан баб әулиенің кесенесі бар. Бұл ескерткіш мейлінше кейінгі кезде салынған, ал Темір салғызған ертедегі мешіт жер сілкінісінен қирап қалған.

Қожа Ахмет Йасауи әулиелігі даңқының жайылуы Түркістанды кеңінең мәлім етті, ол маңайында жатқан кыстақтармен бірге көп ұзамай аса ірі діни орталыққа айналды. Оның ықпал өрісі Орта Азияның көптеген аудандарьщ қамтып, тіпті Сібірге дейін жетті.

Орта Азияның атақты суфылық қайраткері Махдум-и Азамның шөбересі, Шығыс Түркістан суфиі Хазірет Ишанның немесе Хвдай-аталлах (Әппақ) -Қожаның (XVII ғ. ) ұрпақтарын Қазақстаннан қазіргі кезде де кездестіруге болады. Ол Шығыс Түркістанда накшбанди-қожа ишкиййа орденінің ақтаулық сектасының басшысы болған. «Қашғарияның халықтық дәстүрі оған . . . ұлттық батыр және қорғаушы қасиеттерін берді. Оның мазары Қашғарияда ең соңғы уақытқа дейін барынша белгілі болды». Әппақ қожа 1694 жылдың (хижра бойынша 1105 ж. ) қайтыс болған.

Жаулап алынған елдерде орныққан ислам діні жаңа діни көзқарас ежелгі діндерге қарсы күрес жағдайында пайғамбарлардың, ертедегі ислам қайраткерлерінің есімдерін кеңінен пайдаланды, ал оларға сиыну исламға дейінгі бүрынғы құдайларға сиынуды ығыстырып шығаруға тиіс болатын. Ислам діні дәстүрлі таралған басқа аймақтардағы сияқты, Орта Азия мен Қазакстанда да Мұхаммедтің ең жақын серіктері - Әбубөкірдің, Омардың, Османның, Әлидің есімдері кеңінен таралды. Сансыз көп аңыздарға айналған олардың есімдері халық тұрмысына терең тамыр жайды. Халиф Әли и Хауланың ұлы Мұхаммед әл-Ханафийа жерленген-міс делінетін кабір Созақ селосының төңірегінде осы кезге дейін жолаушының назарын аударады. Жергілікті қасиетті орындар арасында Баба-ата (Ысқақ баба) әулие ерекше орын алады, аңызға кдрағанда, ол Мұхаммед Ханафийаның жетінші ұрпағы болып табылады.

Ислам дінінің таралу дәуірімен байланысты киелі есімдер аз емес. Әулие-ата әулиенің бейнесі Қараханилер әулетінің негізін салушы, ислам дінінің таралуына жәрдемдескен Қара ханның есімімен байланысты, ол өзінін есімімен аталған Әулиеата (қазір Тараз) қаласында жерленген. Әулиеата кесенесі, жаңадан салынған, қазіргі күвдерге дейін бар.

Жергілікті әулиелер шеңберінде бейне бір дін жолында каза тапқан киелі жауынгерлер елеулі топ құрайды (Жалаңаяқ Әзер әулие, Жылтырақ-баба әулие, Ұқаш-ата және басқалар) .

Ең алдымен суфизм түрінде жүргізілген, Қазақстанды ислам дініне кіргізу әулиелердін жергілікті бейнелерін қалыптастыруға мұсылман мистицизмінің елеулі ықпал жасағанын дәлелдейді. Мысалы, қаңлы руы казақтарының пірі Хазірет Ысмайыл-ата әулиенің бейнесі осындай. Сансыз кеп киелі объектілер, арасында қазақтарда Қожа Ахмет Йасауидін киелі кесенесі ерекше орын алады, ол Түркістан қаласына «Кіші Мекке» атағын алып берген атақты әулиенің есімімен байланысты тұтас бір киелі орындар кешенінен тұратын орталық киелі орын болып табылады. Бұрын аталып еткеніндей, Отырар қаласының жұртына жакын жеу де аңыздарға карағанда, Ахмет Йасауидің рухани ұстазы болған әулие Арыстан бабтың кесенесі бар. Бұл киелі орындар Қазақстанда мейлінше қастерлі.

Ислам дініне кіргізу барысыңда исламға дейінгі жергілікті камкоршы құдайлардың жаңа атпен аталуы сирек кездеспейді, олардың қүрметгелу себептерін түсіндіретін аңыздар сол аттармен байланыстырылған. Суфизмді осылайша тарату қой малының пірі Шопан-ата Қожа Ахмет Йасауи шәкірттерінің бірі болуына әкеп соққан. Ол кереметтін күшімен Маңғыстауға келген атақты әулиенің таяғын іздеп тауып алыпты-мыс. Сол жерге Шопан-ата есімін сақтап қалған зират тұрғызылған. Сиыр малының пірі Зеңгі-баба Қожа Ахмет Йасауидің ізбасарларының бірі - Хакім-атаның шәкірті, әйгілі түрік шейхының есіміне, дәлірек айтқанда, лақап атына ие болған. Түйе малы пірінің аты Ойсылқара - ете әйгілі тұлға, ертедегі ислам қайраткері Уайс әл-Каранидін бұрмаланған есімі, бүл түлғанын тарихи анықтығы күмөн келтіргенімен, ол туралы аңыздар барлык, мүсылман елдеріне мәлім. Кейбір зертгеушілер Уайс әл-Караниді суфизммен байланыстырады. Мұхаммедтің қызы Фатиманың есімі исламға дейінгі жергілікті нанымдармен тығыз байланысты болып шыққан. Фатима әйелдер мен балалардың қамқорына айналды.

Басқа да көптеген халықтардағы сияқты, казақтарда әулиелерге сиыну исламға дейінгі дәстүрлі сиынуға байланысты кене идеялардын ықпалымен калыптасқан. Әулиелерге сиынудан тайпалар мен рулардың негізін калаушыларды құрметтейтін жергілікті дәстүрдің керіністерін аңғаруға болады. Оңтүстік Қазақстан облысының түрлі жерлерінде әулиелер Домалак-ана мен Бәйдібек-атаның мазарлары бар, аңызда олар қазақтың үш тайпасының: албан, суан және дулат тайпаларының негізін қалаушылар деп көрсетіледі. Дулат (дуғлат), албан, суан Ұлы жүз халқының құрамывдағы ірі тайпалар екені мәлім.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.