Мүлік жалдау шартының ұғымын анықтай отырып, оның мазмұнында қарастырылатын мәселелердің шешімін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .3
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ... ...6
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен түрлері ... 6
1.2 Мүлік жалдау шартының субъектілері мен объектілері ... ... ... ... ... ..27
1.3 Мүлік жалдау шартының нысаны ...33
2 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Мүлік жалдау шарты бойынша есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... ..37
2.2 Мүлікті қайта, қосалқы жалдау ... ... ... ... ... .43
2.3 Мүлікті жақсарту мәселелері ... ... ... ... ... ... 49
3 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ТОҚТАТЫЛУЫ ... ..50
3.1 Мүлік жалдау шартының біржақты тәртіппен тоқтатылуы ... ... ... ... .52
3.2 Мүлік жалдау шартының талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздері ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... .. ... . ... ... .60
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ... ...6
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен түрлері ... 6
1.2 Мүлік жалдау шартының субъектілері мен объектілері ... ... ... ... ... ..27
1.3 Мүлік жалдау шартының нысаны ...33
2 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Мүлік жалдау шарты бойынша есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... ..37
2.2 Мүлікті қайта, қосалқы жалдау ... ... ... ... ... .43
2.3 Мүлікті жақсарту мәселелері ... ... ... ... ... ... 49
3 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ТОҚТАТЫЛУЫ ... ..50
3.1 Мүлік жалдау шартының біржақты тәртіппен тоқтатылуы ... ... ... ... .52
3.2 Мүлік жалдау шартының талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздері ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... .. ... . ... ... .60
Қазақстан Республикасы егемендік алғалы бері нарықтық экономикаға көшіп, азаматтық заңнамалар жаңадан жетіле бастады. Азаматтық құқық - құқық саласы ретінде дами келе «аренда» институты құрамында жаңадан ұғымдар пайда болды. Олар: лизинг, прокат және тағы басқалар сияқты ұғымдар Қазақстан экономикасына жаңадан келген болатын. Оны біз Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуімен байланыстырамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, отандық өндірушілер үлкен тоқырауда тұрған кезде лизингтік инвестициялар тартудың тиімді құралы ретінде еліміздің экономикасына зор инвестициялар тартуға мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасының дамуы үшін арендалық, лизингтік келісімдердің мынадай объектілері, көлік құралдары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін құрылғылар, жеңіл өнеркәсіп, мұнай және газ өндіретін, сондай-ақ көлік құралдары (автокөліктер, ұшақтар, кемелер), байланыс құралдары едәуір әсер етеді.
Қазақстанда жалдау негізіндегі бизнестің дамуына кедергі жасайтын маңызды мәселелердің бірі лизингтік компаниялар қызмет етуі тиіс құқықтық базаның жеткілікті қалыптаспауы. Кейінгі кезге дейін аренда, прокат және лизинг ұғымдары біздің заңдарымыз үшін өмір сүрмеді. Сондықтан да шарт жасасқанда лизинг, прокат ұғымдарына нақты және кең көлемді анықтама беріп, тараптар арасында шарт талаптарын нақтылап жату керек болды. Онда да "лизинг" терминін біздің заңдарымызға көпте болса жақын болып келетін ұғымдармен: қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді жалдау деп ауыстырып келдік.
Қазақстан экономикасының дамуы үшін арендалық, лизингтік келісімдердің мынадай объектілері, көлік құралдары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін құрылғылар, жеңіл өнеркәсіп, мұнай және газ өндіретін, сондай-ақ көлік құралдары (автокөліктер, ұшақтар, кемелер), байланыс құралдары едәуір әсер етеді.
Қазақстанда жалдау негізіндегі бизнестің дамуына кедергі жасайтын маңызды мәселелердің бірі лизингтік компаниялар қызмет етуі тиіс құқықтық базаның жеткілікті қалыптаспауы. Кейінгі кезге дейін аренда, прокат және лизинг ұғымдары біздің заңдарымыз үшін өмір сүрмеді. Сондықтан да шарт жасасқанда лизинг, прокат ұғымдарына нақты және кең көлемді анықтама беріп, тараптар арасында шарт талаптарын нақтылап жату керек болды. Онда да "лизинг" терминін біздің заңдарымызға көпте болса жақын болып келетін ұғымдармен: қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді жалдау деп ауыстырып келдік.
1 Жайлин Ғ, Азаматтық құқық, Ерекше бөлім, оқулық,, І-том.- Алматы: Заң
әдебиеті, 2003ж, 262 б.
2 Рахманкулов Х.А. Новый Гражданский кодекс Республики Узбекистан —
единая правовая основа рыночной экономики. Гражданское
законодательство РК. Статьи, комментарии, практика. Вып. 7 Алматы:
ВШП "Әділет", 1999-83б.
3 Римское частное право: Учебник/ Под ред. Проф. И.Б.Новицкого и проф.
И.С.Перетерского-М.:Юрист, 1999г,446б.
4 Вещные права в Республике Казахстан/ Отв. Редактор член-
коррестгондент Академии наук РК, доктор юридических наук
М/К/Сулейменов/-Алматы:"Жеті Жарғы". 1999.-298б.
5 Қазақстан Республикасының Жер кодексі, 20 маусым 2003ж,№ 442-ІІ
(13.02.2009 ж өзгерістер мен толықтырулармен).
6 Ченцов О.И. Имуществениый наем (аренда). Актуальные вопросы
коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его
применения. Материалы семинаров Алматы: Әділет-Пресс. 1996.-215 б.
7 Нургалиева Е.Н. Лизинг-особый вид договора имущественного найма.
//Юридическая газета-20.01.2006 г.
8 Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы" Заңы, 2000ж, 5
шілде
9Тұрлыбекова Қ.С.,«Кәсіпорынды жалдау шартын жасаудың
Ерекшеліктері» // ҚазҰУ, Хабаршы, Заң сериясы, №5, Алматы:2007ж-252б.
10 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 1999ж 1 шілдедегі №
409- І (ерекше бөлім ) 12.02.2009 ж өзгерістер мен толықтырулармен
11 Гражданское право. Учебник. Часть II/ Под ред. А.А.Сергеева.
Ю.К.Толстого.- М.: Проспект, 1999.-715б.
12 Тастенова Ш. Зарождение систем регистарции прав на недвижимость в
мировой практике// Мир закона —2007. № 5-44б.
13 Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве. Казахстан 2030 —
проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов
(Материалы научно-практической конференции). Алматы: НИИ-
Академии МВД РК, 1999-350 б.
14 Әбет А, Шарттар жинағы, Алматы: 2000ж.-185б
15 Ашитов З.О, Ашитов Б.З, Қазақстан Республикасының құқық негіздері,
Алматы: Жеті жарғы, 2003ж.-295б.
16 Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы
заңы,1997ж 16 сәуір ( 26.07.2007ж өзгертулер мен толықтырулармен).
17.Абайдельдинов Т.М., «Мүлік жалдаудың өзекті мәселелері»,// Заң және
заман, №7,2006 ж.-102б.
18 Баққұлов С., Құқық негіздері,2-басылым.Алматы:2004.-248б.
19 Әбдікәрім Е., «Азаматтық заңнаманың мүлік жалдау шартын құқықтық
реттеуі», // Тура би, №6, 2008ж.- 68б.
20 Дүсіпов Е.Ш., Қағазов., Қазақстан Республикасының азаматтық құқы
(жалпы бөлім).Оқулық .ТарМУАлматы.2006.-296б.
21 Гражданское право Республики Казахстан / Под ред.Толеугалиева Г.И.,
Мауленова К.С., Сарсембаева М.А. Учебное пособие ( Часть общая.
Издание вторе, дополненное и измененное ).- Алматы, 1999г.
22 Комментарий к гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая
часть) /Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г.-Кн. 1 и 2 .-Алматы,
1998 г.365с.
23 Дошанова А.С., «Қазақстан Республикасы заңнамаларын бұзудағы
жауапкершілік негіздері», // Заңгер, №4,2005ж.-83б.
24 Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, 1994 ж 27 желтоқсанда
қабылданған (жалпы бөлім), 13.02.2009 ж өзгертулер мен
толықтырулармен.
25 Азаматтық құқық ( ерекше бөлім ) , том 2, оқулық ( академиялық курс )
Жауапты редактор М.К.Сулейменов Ю.Г., Басин- Алматы: Каз МЗА,
2003ж,712-735б.
26 Төлеуғалиев Ғ, Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, І-
том, Жоғары оқу орындарына арналған академиялық курс.-
Алматы: 2001ж.376б.
27 Ысқақова Б.Қ.., «Мүліктік қатынастардағы жауапкершілік», // Заң
газеті,20.06.04ж,- 48б.
28 Рышко С.З. Предприниматель и право // Юридический журнал, 1991.
№14. - С. 19-21
29 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі
комитет жанындағы Лизинг жөніндегі Департамент туралы» Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысы // Егемен Қазақстан, 1995. № 29. – Б. 4-7
әдебиеті, 2003ж, 262 б.
2 Рахманкулов Х.А. Новый Гражданский кодекс Республики Узбекистан —
единая правовая основа рыночной экономики. Гражданское
законодательство РК. Статьи, комментарии, практика. Вып. 7 Алматы:
ВШП "Әділет", 1999-83б.
3 Римское частное право: Учебник/ Под ред. Проф. И.Б.Новицкого и проф.
И.С.Перетерского-М.:Юрист, 1999г,446б.
4 Вещные права в Республике Казахстан/ Отв. Редактор член-
коррестгондент Академии наук РК, доктор юридических наук
М/К/Сулейменов/-Алматы:"Жеті Жарғы". 1999.-298б.
5 Қазақстан Республикасының Жер кодексі, 20 маусым 2003ж,№ 442-ІІ
(13.02.2009 ж өзгерістер мен толықтырулармен).
6 Ченцов О.И. Имуществениый наем (аренда). Актуальные вопросы
коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его
применения. Материалы семинаров Алматы: Әділет-Пресс. 1996.-215 б.
7 Нургалиева Е.Н. Лизинг-особый вид договора имущественного найма.
//Юридическая газета-20.01.2006 г.
8 Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы" Заңы, 2000ж, 5
шілде
9Тұрлыбекова Қ.С.,«Кәсіпорынды жалдау шартын жасаудың
Ерекшеліктері» // ҚазҰУ, Хабаршы, Заң сериясы, №5, Алматы:2007ж-252б.
10 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 1999ж 1 шілдедегі №
409- І (ерекше бөлім ) 12.02.2009 ж өзгерістер мен толықтырулармен
11 Гражданское право. Учебник. Часть II/ Под ред. А.А.Сергеева.
Ю.К.Толстого.- М.: Проспект, 1999.-715б.
12 Тастенова Ш. Зарождение систем регистарции прав на недвижимость в
мировой практике// Мир закона —2007. № 5-44б.
13 Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве. Казахстан 2030 —
проблемы совершенствования деятельности правоохранительных органов
(Материалы научно-практической конференции). Алматы: НИИ-
Академии МВД РК, 1999-350 б.
14 Әбет А, Шарттар жинағы, Алматы: 2000ж.-185б
15 Ашитов З.О, Ашитов Б.З, Қазақстан Республикасының құқық негіздері,
Алматы: Жеті жарғы, 2003ж.-295б.
16 Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы
заңы,1997ж 16 сәуір ( 26.07.2007ж өзгертулер мен толықтырулармен).
17.Абайдельдинов Т.М., «Мүлік жалдаудың өзекті мәселелері»,// Заң және
заман, №7,2006 ж.-102б.
18 Баққұлов С., Құқық негіздері,2-басылым.Алматы:2004.-248б.
19 Әбдікәрім Е., «Азаматтық заңнаманың мүлік жалдау шартын құқықтық
реттеуі», // Тура би, №6, 2008ж.- 68б.
20 Дүсіпов Е.Ш., Қағазов., Қазақстан Республикасының азаматтық құқы
(жалпы бөлім).Оқулық .ТарМУАлматы.2006.-296б.
21 Гражданское право Республики Казахстан / Под ред.Толеугалиева Г.И.,
Мауленова К.С., Сарсембаева М.А. Учебное пособие ( Часть общая.
Издание вторе, дополненное и измененное ).- Алматы, 1999г.
22 Комментарий к гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая
часть) /Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г.-Кн. 1 и 2 .-Алматы,
1998 г.365с.
23 Дошанова А.С., «Қазақстан Республикасы заңнамаларын бұзудағы
жауапкершілік негіздері», // Заңгер, №4,2005ж.-83б.
24 Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, 1994 ж 27 желтоқсанда
қабылданған (жалпы бөлім), 13.02.2009 ж өзгертулер мен
толықтырулармен.
25 Азаматтық құқық ( ерекше бөлім ) , том 2, оқулық ( академиялық курс )
Жауапты редактор М.К.Сулейменов Ю.Г., Басин- Алматы: Каз МЗА,
2003ж,712-735б.
26 Төлеуғалиев Ғ, Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, І-
том, Жоғары оқу орындарына арналған академиялық курс.-
Алматы: 2001ж.376б.
27 Ысқақова Б.Қ.., «Мүліктік қатынастардағы жауапкершілік», // Заң
газеті,20.06.04ж,- 48б.
28 Рышко С.З. Предприниматель и право // Юридический журнал, 1991.
№14. - С. 19-21
29 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі
комитет жанындағы Лизинг жөніндегі Департамент туралы» Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулысы // Егемен Қазақстан, 1995. № 29. – Б. 4-7
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ
ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .6
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мүлік жалдау шартының субъектілері мен объектілері
... ... ... ... ... ..27
1.3 Мүлік жалдау шартының нысаны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Мүлік жалдау шарты бойынша есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... ..37
2.2 Мүлікті қайта, қосалқы
жалдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.3 Мүлікті жақсарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...49
3 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ТОҚТАТЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... 50
3.1 Мүлік жалдау шартының біржақты тәртіппен
тоқтатылуы ... ... ... ... .52
3.2 Мүлік жалдау шартының талаптарын бұзғаны үшін
жауапкершілік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алғалы бері нарықтық экономикаға
көшіп, азаматтық заңнамалар жаңадан жетіле бастады. Азаматтық құқық - құқық
саласы ретінде дами келе аренда институты құрамында жаңадан ұғымдар пайда
болды. Олар: лизинг, прокат және тағы басқалар сияқты ұғымдар Қазақстан
экономикасына жаңадан келген болатын. Оны біз Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуімен байланыстырамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, отандық
өндірушілер үлкен тоқырауда тұрған кезде лизингтік инвестициялар тартудың
тиімді құралы ретінде еліміздің экономикасына зор инвестициялар тартуға
мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасының дамуы үшін арендалық, лизингтік келісімдердің
мынадай объектілері, көлік құралдары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдейтін құрылғылар, жеңіл өнеркәсіп, мұнай және газ өндіретін, сондай-ақ
көлік құралдары (автокөліктер, ұшақтар, кемелер), байланыс құралдары едәуір
әсер етеді.
Қазақстанда жалдау негізіндегі бизнестің дамуына кедергі жасайтын
маңызды мәселелердің бірі лизингтік компаниялар қызмет етуі тиіс құқықтық
базаның жеткілікті қалыптаспауы. Кейінгі кезге дейін аренда, прокат және
лизинг ұғымдары біздің заңдарымыз үшін өмір сүрмеді. Сондықтан да шарт
жасасқанда лизинг, прокат ұғымдарына нақты және кең көлемді анықтама беріп,
тараптар арасында шарт талаптарын нақтылап жату керек болды. Онда да
"лизинг" терминін біздің заңдарымызға көпте болса жақын болып келетін
ұғымдармен: қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді жалдау деп ауыстырып
келдік.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігінің сатып алуға қаражаты
жетіспеушілігінен жалға алуға қаражаты жетіспеушілігінен жалға алуға келіп
жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда туындайтын бір мәселе, осы қажетті мүлік
бар және оны ұзақ мерзімге жалға беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине, бұл
мәселені шешу қиынға түседі, себебі осындай мүлікпен иемденетін
кәсіпорындар оны жалға беруге емес, көбінесе сатуға тырысады. Мұндай
қиындықтаншығу жолдарының бірі – осы мүлікті үшінші тұлғаның мүддесі үшін
сатып алатын және оны жалға беретін адамды табу.
Мүлік жалдау шарты қазіргі кездегі қоғамда жиі кездесетін құқықтары мен
міндеттері тек тараптардың келісімі негізінде пайда болатын өзара, өтеулі
(ақылы) болып табылатын шарт болып табылады. Осыған сәйкес, шарт
тараптарының субъектілері мен объектілері арасында жалға алу қатынасы
сипатына қарай, мүлік жалдау шарты бес түрге бөлінеді: лизинг (қаржы жалдау
шарты), үйлер мен ғимараттарды жалдау шарты, көлік құралдарын жалдау шарты
және прокат шарты.
Осы мүлік жалдау қатынасына түсетін тараптардың құқықтары мен міндеттері
шарт мазмұнында толық қарастырылады. Осы міндеттемелер мен құқықтар
бұзылмас үшін, шарт мазмұнында шарттың тоқтатылу жағдайлары есеп айырысу,
шарттың тоқтатылу жағдайлары, сонымен бірге жалға алу кезінде жүргізілетін
жақсарту мәселесі, мүлікті қайта, қосалқы жалдау жағдайларын қарастыру
мәселесі өте маңызды. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде осы
объектіні, яғни мүлік жалдау шартының елеулі мәселелерін қарастыруға алдым.
Диплом жұмысының өзектілігі: Диплом жұмысында мүлік жалдау шартының
ұғымын анықтап, оның мазмұнын толығымен ашу, соған сәйкес тараптардың ,
яғни жалға беруші мен жалға алушының құқықтары мен міндеттерін көрсету
арқылы шарт талаптары мен заң бұзушылықтардың алдын алу мақсатында оларды
болдырмас үшін талаптарын анықтау, яғни шартта көзделетін жағдайларды ашып
көрсету көзделеді. Жалпы мүлік жалдау қатынасы Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде қарастырылған, бірақ ол әлі де толықтыруларды қажет
етеді, сондықтан бұл диплом жұмысының тақырыбы өзекті мәселелердің біріне
жатады.
Диплом жұмысының мақсаты: Мүлік жалдау шартының ұғымын анықтай отырып,
оның мазмұнында қарастырылатын мәселелердің шешімін анықтау. Сонымен бірге
мүлік жалдау шартының бес түріне анықтама бере отырып, оларды талдау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың жоғарыда аталған мақсатына сәйкес, келесі
міндеттерді шешуді басшылыққа аламын:
- мүлік жалдау шартының ұғымы мен түрлеріне толық жалдау жасау;
- мүлік жалдау шартының бес түрінің ерекшеліктерін анықтау;
- мүлік жалдау шартына қатысушы тараптардың құқықтары мен
міндеттерін айқындау;
- мүлік жалдау шартындағы есеп айырысу ерекшеліктерін көрсету;
- мүлікті қайта, қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту түсініктерін ашып,
ондағы маңыздылықты ашып көрсету;
- мүлік жалдау шартының тоқтатылу жағдайларын саралау;
- шарттың талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздерін айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне мүлік жалдау шартында
қарастырылатын мәселелерді, яғни тараптардың құқықтары мен міндеттерін есеп
айырысу, мүлікті қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту мәселелерін қарастыру
алынды.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Диплом жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде, диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу
объектісі ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда мүлік жалдау шартының түсінігіне, түрлеріне, шартың
объектілері мен субъектілеріне және шарттың жасалу нысанына талдау
жасалынған.
Екінші тарауда шарттың мазмұны қарастырылған, яғни жалға беруші мен
жалға алушының құқықтары мен міндеттері, жалдау ақысын төлеудегі есеп
айырысу мәселелері, мүлікті қайта, қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту
ұғымдары анықталған.
Үшінші тарауда мүлік жалдау шартының тоқтатылу негіздері, оның ішінде
шарттың біржақты тәртіппен тоқтатылуы, сонымен бірге мүлік жалдау шартының
талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздері қарастырылған. Қорытындыда,
мүлік жалдау шартының мазмұнын айқындаудың мәселелерін қорытындылауы
көрсетілген.
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен түрлері
Мүлiк жалдау (аренда) шарты бойынша жалға берушi жалға алушыға мүлiктi
ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге мiндеттенетiн
шарт - мүлік жалдау шарты деп танылады. Жалға алушы жалға алған мүлiкке
Азаматтық кодексте белгiленген жағдайлар мен тәртiп бойынша иелiк етуге
құқылы.
Мүлік жалдау қатынасы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 29-
тарауында реттеліп, §1-да мүлік жалдау туралы жалпы ережелер мазмұндалған.
Мүлік жалдау қатынастарын реттеу, тек Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексімен шектеліп қоймайды, олар сондай-ақ басқа да заңды актілермен
реттеледі. Азаматтық құқық нормаларының диспозитивтік мінезі мүлік жалдау
шартына да қатысты өзінің көрінісін табады. Сондықтан нақты шарт
қатысушыларына алғашқы нормаларды өзгертуге, оларды өздерінің
қажеттіліктерін барынша толық қамту үшін лайықтауға мүмкіншілік береді
[1,123].
Сатып алу-сату шарты сияқты мүлікті жалдау шартында жалдау нысанасының,
шарт орнауының ерекшелігіне сондай-ақ басқа факторлардың әсерінен оның
бірнеше түр-түрі қалыптасады. Күшіндегі Азаматтық Кодекс мүлік жалдаудың
лизинг, кәсіпорынды жалдау, ғимарат және үйлер жалдау, көлік құралын
жалдау, прокат, тұрғын үйді жалдау сияқты түр түрлерін қамтиды. Мүлік
жалдау және аренда терминдері (түсініктері) тепе-тең болып келеді, осыны
қоғамдық қатынастардың аталмыш түрін реттейтін Азаматтық Кодекстің 29-
тарауының өзінен де байқауға болады. Бірақ, кейбір кезеңдерде,
терминологиялық түсініксіздік пайда болды. Аренданы мүлік жалдаудың өзгеше
түрі ретінде бағалайтын және осыған байланысты оның ерекше жағдайларын
бөліп шығарған, мысалы, аренда нысанасын сатып алу құқығын қарастыратын
жағдайын сатып алу, сату кұқығы, Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының
"Аренда туралы" арнайы Заңы қабылданды. Ол өмірге қабілетсіздігіне
байланысты доғарылды.Аталмыш терминдердің арақатынасы үлкен мәселені дау
тудырып отырған жок. Бірақ бұл жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Кейбірлеріне сәйкес мүлікті жалдау шарттарының қатарында жалға алудың
бөлектеу орны бар [2,124 ].
Аренда шартының сатып алу – сату, рента шарттарынан айырмашылығы, ол
мүлікті уақытша иеленуге беруге байланысты қатынасты реттейді. Мүлік жалдау
шартының мақсаты – мүлікті уақытша пайдалануға беруді қамсыздандыру. Жалға
алушы мүлікке уақытша мұқтаж немесе оны өз меншігіне алуға мүмкіншілігі
жоқ, мысалы оның сатылым құны өте жоғары болғандықтан, оны пайдалануға
жалға ғана ала алады. Ал, жалға берушіге ол мүлік уақытша немесе мүлде
керегі жоқ болған соң, ол табыс түсіру мақсатында басқа тұлғаға уақытша
пайдалануға береді. Мүлікті жалға беруді қамсыздандыру мақсатында басқа
тұлғаға уақытша пайдалануға береді. Пайдалану құқығынан айырыла отырып,
жалға беруші оны қайтарымды негізде жалға береді. Мүлікті жалға беруде
қамсыздандыру мақсаты ретінде тек азаматтық заңнамадағы құқықтар ғана
қызмет етпейді, сонымен бірге мүлікке заттық, сондай-ақ міндеттемелік құқық
та реттейді.
Мүлік жалдау шартының тарихы туралы айтатын болсам, мүлік жалдау шарты –
классиикалық тұрғыдағы шарттардың бір түрі, оның тарихы көптеген
мыңжылдықтан басталады. Алғашқы мүлік жалдау туралы Ежелгі Вавилон мен
Египет заң актілерінде болған.Ондағы бір ерекшелік, затқа меншік иесінің
пайда болуы, оны жалға беруді тоқтатуға алып келді.Соған сәйкес, жалға
алушының мүлікке құқығы заттық құқығымен пайдаланған жоқ. Мүлік жалдау
шарты Римде де кеңінен таралған еді. Ол (Іосаtіо соnductio rerum) деп
аталады. Оның анықтамасы қазіргі кезде жүзеге асырылып отырған анықтамадан
елеулі ерекшеленген жоқ [3,254].
Кейінде Еуропада мүлік жалдауды құқықтық реттеудің тек кейбір бөліктері
өзгерді.
Сонымен қатар, мүлікті жалдау затты пайдалануды болжайтын мұнымен қоса
жалдаушының иеленуіне назар аударылмайтын, ал негізінен жалдаушы тек затты
ұстаушы меншік иесі құқықтарын жүзеге асыруға көмектесетін тұлға ретінде
ғана бағаланатын. Түбіріне карайтын болсақ, қазіргі уақытта да ең басты
мақсат жалдаушыға мүлікті қажетті көлемде пайдалану, оның пайдалы
қасиеттерін мүмкіншілігін беру екенін айтуға болады. Қатынасты реттеудің
түбірлі негізі сақталғанымен өзгерістер де еніп жатыр. Мүліктік
қатынастарды жеке құқықпен реттеу жалпылама жетілдірудің әсерін сезген және
әрине жетілдіру одан да әрі жалғасады. Осының нәтижесінде шарттық
қатынастардың мазмұны өзгеріс шегеді, оларды реттейтін нормалар меншік
құқығы және өзге заттық құқықтарды реттейтін нормалармен тығыздау түйіседі.
Мүлік жалдауды заттық құқықтарға жатқызу немесе жатқызбау сауалы ұзақ
мерзім бойы даулы болып келді. Заттың құқықтарға (олардың мәселелеріне)
арналған соңғы Қазақстандық жұмыстарда аренда заттық құқықтардың қатарына
жатқызылады[4,32].Бұл көзқарас көріп тұрғанымыздай аренданың заңнамалық
анықтамасында да қолдау табады, яғни онда пайдалану мен қоса иеленуде бірге
қарастырылады. Бұл заңнамалық шешім арендалық қатынастарға бұрынғыдан көрі
жоғарылау (көбірек) тұрақтылық береді, олардың мәнін көтереді. Осының
нәтижесінде мүлікті меншік қүқығы негізінде иемденуге мүмкіншілігі жоқ
бөтен біреудін мүлкін пайдаланған кезде, мүлікті жалдау шарты тиісті
қатынастарды тиімді реттетуге мүмкіншілік береді. Кейбір жағдайларда аренда
(мысалы, жер арендасы) тіпті меншік құқығына балама ретінде қарастырылатын
Аренда белгілі мөлшерде жерге меншік құқығының баламасы деген түсінік
қазіргі (күшіндегі) заңнамада да сақталып тұр. Жер Кодексінің 28- бабымен
49 жылға дейінгі жердің ұзақ мерзімді арендасы қарастырылған [5,32].
Мүлік жалдау тек жалдаушының қажетін, мүддесін қамтамасыз етіп қоймайды,
сонымен бірге оның нормаларында жалға берушінің мүдделерінде есепке алуда
бар. Меншік иесі ретінде ол бәрібір жалға алушыға қарағанда артықшылық
жағдайында болып келеді.
Мүлікті жалдау шарты консенсуалды (құқықтары мен міндеттері тек
тараптардың келісімі негізінде пайда болатын), өзара, өтеулі (ақылы) болып
табылады.
Арендалық шарттан туындайтын міндеттемелік құқықтық қатынастарды және
заттық құқықтық қатынастарды ажыратып қарау қажет. Әрине, міндеттемелік
құқық шеңберінде бірінші кезекте аталған қатынастардың бірінші тобын қарау
керек. Аренданың заттық құқығы жеткілікті дәрежеде жан-жақты және толық
заттық құқық мәселелеріне арналған еңбектерде талданған. Сонымен қатар,
аренданың заттық құқығы ескерілмесе жалға алушының да жалға берушінің де
құқықтық жағдайының сипаттамасы толық болмайды. Жалдаушы мен жалға
берушінің заттық құқық қатынастар негізінде қатысуын (олар сырттай шарттық
болып көрінгенімен) жоққа шығаруға болмайды. Біздің айтып отырғанымыз
арендаға берілетін мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығына, меншік иесінің (жалға
берушінің) және жалдаушының заттық құқықтарының бәсекесіне және тағы баска
ұқсас нәрселерге қатысты.
Азаматтық Кодекстің 547-бабы, 1-тармағына сәйкес, жалға беруші мүлікті
жалға алушыға шарт талаптары мен мүліктің мақсатына сәйкес, келетін күйде
беруге міндетті. Мүліктің күйі бірінші кезекте шартпен анықталуы тиіс.
Мысалы, жалға қоймалар берілгенде, олар өрт қауіпсіздігінің талаптарына
бөлмелердегі ауаның ылғалдылығына не құрғақтығына қойылатын талаптарға және
басқаларға сәйкес болуы керек екені болжанылуы мүмкін.
Шарттың мүліктік күйіне талаптар анықталмаса, онда олар мүліктің
тағайындалуы және мүлікті пайдаланудың болжамды күйіне талаптар туралануы
мүмкін. Бірақ мүлікті жалдау шарты бойынша мүлікке талаптарды анықтау сатып
алу-сату шарты бойынша заттың қажетті сапасын анықтаудан ауырға түседі.
Жалға берілетін мүліктік күйіне қатысты талаптар өте субъективті болып
келеді. Олар жөнінде келіспеген тараптар араларында қиын жолмен шешілетін
даулар пайда болуы мүмкін. Сондықтан, жалға алушы мүліктің кейбір ерекше
қасиеттер бар болуын қаласа, оның бұл туралы жалға берушімен келіскені аса
қажетті болады. Жалға берілетін мүліктік кемістіктері болмауы керек немесе
кемістіктер тікелей шартта ескертілуі керек. Бұл жасалмаса жалға беруші
берілген заттардын кемістіктері үшін жауапты болады.
Кейбір жағдайларда заттың кемістіктерімен байланысты тараптардың
құқықтары мен міндеттері туралы мәселе басқаша шешімін табады. Жалға
берілген заттың кемістіктерін оны қараған кезде бірден табуға мүмкін болса
немесе затты жалға алғанға дейін жалдаушы затпен пайдаланып үлгерген болса,
онда жалға беруші заттың кемшіліктері үшін жауапты болмауы тиіс.
Затты тұтынудың одан құтылу мүмкін емес салдары болып оның белгілі дәрежеде
нашарлауы (тұтынушылық қасиеттерін жоғалтуы) келеді. Сондықтан бірнеше жыл
пайдалануда болып келген мүліктің (заттардың) күйі тиісті емес тіпті
қанағаттанатындай болмай шығуы мүмкін. Осыған байланысты шарттың екі тарабы
бірдей белгілі бір шешімдерді қабылдап әрекеттерді жасауға мәжбүрлі болады.
Мүлік жалға оның барлық керек-жарақтарымен және оған қатысты
құжаттарымен (мүліктің жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану
тәртібін куәландыратын және т.б. құжаттармен) бірге беріледі. Сатып алу-
сату шарты (мысалы қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату шарты) бойынша затқа
(мүлікке) құқықтарды растайтын құжаттар табыс етілуі мүмкін қаралып тұрған
шартта негізінен әңгіме мүлікті тұтыну (пайдалану) үшін қажетті құжаттар
жөнінде жүргізіледі. Шартта құжаттар жалға берушіде қалатыны, жалдаушы
олармен таныса алатыны және т.б. қарастырылуы мүмкін.
Құжаттар, керек жарақтар берілмесе және оларсыз жалға алушы мүлікті
мақсаты бойынша пайдалана алмаса немесе ол шартты жасасуы кезінде үміттенуі
мүмкін болған нәрселерден (игіліктен, пайдадан) едәуір дәрежеде айырылса,
онда өзінің қалауы бойынша ол жалға берушіден керек жарақтардың және
құжаттардың берілуін немесе шарттың бұзылуын талап ете алады.
Жалға алушыда көрсетілген жағдайға қатысты бір ғана құқығы болып келмейді.
Жалға алушы құжаттарды және керек жарақтарды олар жалға берушімен
берілмеген өзге реттерде де талап ете алады. Басқаша айтқанда, жалға
алушының мүлікті пайдалану мүмкіншілігінен айырылуы, оған ұтымсыз
нәтижелердің (салдардың) туындауы немесе туындамауы сол құқықты жүзеге
асыру кезінде міндетті түрде ескерілетін нәрсе емес. Бірақ, әрине, жалға
беруші тарабынан жасалған бұзушылықтың ауырлығы қолданылатын шараларға
(мысалы шартты бұзу мүмкіншілігіне) әсер етеді.
Жалға беруші мүлікті шартпен қарастырылған мерзімде беруі керек, егер бұл
мерзім шартта қарастырылмаса, онда ол қисынды мерзімде берілуге жатады.
Жалға беруші шартқа қайшылық жасап мүлікті бермесе жалдаушы бұл мүлікті
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 355-бабына сәйкес талап ете
алады немесе шарт бұзылуын талап ете алады. Екі амалды қолданған кезде де
жалға алушы өзіне келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.
Затты бергеннен кейін, меншік иесі оған меншік құқығына байланысты
кейбір ауыртпалықтарды сақтап қалады. Сондықтан, меншік иесі мүлік
жағдайына жауапты болады, сонымен қоса жалға алушының да заттық құқығын
есептеп алып тастамау керек. Затқа қатысты құқықтар тараптар арасында
бөлінгесін меншік иесінің ауыртпалықтары ол өзіне жататын мүлікті өзі
иеленген, пайдаланған жағдайда сияқты толық болмайды.
Ертерек айтылғандай мүлік жалдау шартының тараптары арасында мүлікті күтіп
ұстау ауыртпалығы бөлінеді. Мысалы, жалға беруші жалға берілген мүлікке
тараптармен келісілген мерзімдерде, егер заң актілерінде не шартта өзгеше
көзделмесе, өз есебінен күрделі жөндеу жүргізуге міндетті. Азаматтық
Кодекстің 552-бабы, 2-бөліміне сәйкес, жалға алушы жауап бермейтін мән-
жайларға байланысты пайда болған шұғыл қажеттілік талап ететін жөндеуді,
егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға беруші қисынды
мерзімде өз есебінен жүргізеді. Шарт жасау кезінде жалға беруші жалға
алушыға жалға берілетін мүлікке үшінші тұлғалардың барлық құқықтары
(сервитут, кепіл құқығы) туралы ескертуге міндетті. Бұл жағдайда біз
бірінші кезекте мүлікке ауыртпалық тудыратын құқықтары туралы айтамыз.
Мүлікті жалға беру мүлікке үшінші тұлғалардың заттық құқықтарын тоқтату не
өзгерту үшін негіз болып табылмайды.
Бұл жағдайда, бір құқықты басқа құқық иеленушінің алдында басымдылығы
туралы мәселені шешу қиынға түседі. Бір субъекті құқықтарының екінші
субъекті құқықтарының алдындағы артықшылығын анықтау үшін тиянақты негіздер
болуы керек. Мысалы, шарттық жағдайлар ақталса, онда жалға алушының иелену
құқығының жалға берушінің иелену құқығының алдындағы артықшылығы сөзсіз
болып келеді. Өзге реттерде (кездерде) бір немесе өзге заттық құқықтық
артықшылығын (басымдылығын) анықтаудың жанама өлшемдері болып оның алғашқы
болуы, өзге заттың құқық иесінің арам шеттілігі және өзге ұқсас жағдайлар
келеді.
Мысалы, салыстырмалы түрде алып қарайтын болсақ, Ресей Федерациясының
Азаматтық Кодексінде бәсекеде болып келетін құқықтардың біреуінің
басымдылығын анықтау ережесі толығырақ реттелген. Затты алуға бірнеше
несие берушілер талпынатын болса, зат олардың біреуіне берілсе өзгелерінің
талаптары жоққа шығарылады. Зат беріліп үлгерілмеген болса, онда
басымдылыққа оның пайдасында міндеттеме ертерек туындаған несие беруші
иемденеді. Бұның өзін анықтау мүмкін болмаса артықшылық (басымдылық)
талапты ертерек ұсынған тұлғада (оның құқығында) болады. Ал, Қазақстан
Республикасының Азаматық Кодексінің 355-бабында құқықтардың артықшылығы
туралы тек жалпы айтылып кетеді. Егер шарттың өзінде жалдау төлемінің нақты
түрі (нысаны) анықталмаса, онда ол ақшалай төленуге тиіс.
Бір зат жөнінде жалдаушылардың әрқайсысына затпен белгіленген уақытта
тек пайдалану кұқығы беріліп бірнеше мүлік жалдау шарттары жасалуы мүмкін.
Оларды жалға беруші өз еркімен жасасады, осыған байланысты жалға беруші
шектеуге ие басқа да қарсылықтар айтуға ешкімнің құқығы болмайды. Жалға
алушылардың бірінің құқығына нұқсан келтірілетін жағдайды қоспағанда,
олардың ешқайсысы жалға берушіге өз талаптарын қоюға құқылы емес. Жалға
берушінің негізгі құқығы берілген мүлікті пайдаланғаны үшін ақы төленуін
талап ету құқығы келеді. Осымен қатар жалға беруші жалға алушының өзге
міндеттерінің орындалуын да талап ете алады.
Жалға алушы жалға берілген мүлікті шарт жағдайларына сәйкес пайдалануға,
ал егер олар шартта қарастырылмаса, мүліктің тағайындалуына сәйкес
пайдалануға міндетті. Жалға алушының бұл міндетті жалға берушінің жалға
берілген мүлікті күтіп ұстау міндеті орындалуына кемектеседі. Осымен қатар
жалға беруші жалға алушының мүлікті пайдалануына шектеу қоюға мүдделі болуы
мүмкін. Өз кезегінде осының себебі де болады, мысалы жалға берілген
жабдықтарды жоғары дәрежеде пайдалану орын алса, оның мерзімінен бұрын
тозуының каупі төнуі мүмкін.
Жалға алушы жалға берушінің жазбаша ескертуіне қарамастан мүлікпен
шартқа немесе мүліктің тағайындалуына қайшы пайдаланса, онда жалға алушының
шарт бұзылуын және мүлік қайтарылуын талап ету құқығы пайда болады. Егер
міндеттеменің бұзылуынан туындаған залал болса, онда Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 350-бабына сәйкес өтелуге жатады.
Жалға беруші шығындар өтелуін жалға алушы өзінің міндеттерін бұзған өзге де
жағдайларда талап ете алады. Бірақ мүлік жалдау шартының кәсіпкерлік мінезі
болмаса жалға алушының жауапкершілігі әрқашан кінәда негізделеді.
Жаңа азаматтық заңнамада жалға алушы жалданған мүлікке билік етуінің
шектері туралы анықталған. Жалға берушінің келісімімен жалға алушы
жалданған мүлікті қосымша жалға (субарендаға) тапсыра алады, шарт бойынша
өзінің құкықтары мен міндеттерін өзге тұлғаға (қайта жалдауға) бере алады.
Жалға алушы жалданған мүлікті тегін пайдалануға сол сияқты кепілге бере
алады. Өзгешелік заңнамалық актілерде қарастырылмаса жалға алушы құқықтарын
шаруашылық серіктестіктердің акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталына
салымдар немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде сала алады. Билік ету
бойынша осындай құқықтар тікелей шартта қарастырылуы мүмкін. Жалға беруші
алдындағы жауапкершілікті тікелей жалға алушы көтереді. Жалпы алынған
мүлікті өзге тұлғаларға беру туралы шарттар мүлік жалдау шартының өзінің
мерзімінен асатын мерзімге жасалуы мүмкін емес [1,135 ].
Мүлік жалдау шартының жекелеген түрлері.
Мүлік жалдау шарты белгілі бір сипаттары бойынша мынадай түрлерге
бөлінеді:
-лизинг;
-кәсіпорынды жалдау;
-үйлер мен ғимараттарды жалдау;
-көлік құралдарын жалдау;
-прокат.
Мүлік жалдауды түр-түрге бөлудің негізі біздің ойымызша, қазіргі
экономика салаларында қалыптасатын мүліктік қатынастарды барынша толық
қамтуды көздейді. Кейбірде мүлік жалдау бөлек түрінің негізі ретінде оған
қатысты мүлік жалдау шарты жасалатын мүлік түрі болып келетіндей көрінеді.
Осы сипат бойынша кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік
құралдарын жалдау, тұрғын үй жалдау бөлініп шығарылады. Сонымен қатар,
оларды өз арасында айыратын тек олардың нысанасы емес, олардың субъектік
құрамы, олар кәсіпкерлік пе, әлде кәсіпкерлік емес пе, мазмұнының
өзгешелігі, тараптардың арасында тәуекелдерді бөлу және т.б. ерекшелейді.
Бұл айтылған басқа мүлік жалдау (аренда) шартынын түрлеріне лизинг,
тұрмыстық прокат, жерді жалдау шарттарына да қатысты. Өзге жағынан мүлік
жалдау шарттарын жіктеуге тым қатты ілесіп кетуге болмайды. Түбіріне
қарайтын болсақ, олардың барлығы шарттардың өнделген жүйесіне енеді. Оларды
бөлек-бөлек қарастырудың ең басты мәні, олар қоғамдағы әртүрлі экономикалық
қатынастарды реттейтінінде болып келеді. Осыған байланысты біз әртүрлі
мүлік жалдау шартының экономикалық және құқықтық мақсатын анықтауымыз
керек.
Осыған байланысты біз әрбір бөлек мүлік жалдау шартының түсінігін
элементтерін қарастырамыз. Және де назар заңнамада қарастырылған аренда
түрлеріне аударылатынын айта аламыз. Егер кейін жалдау детальдық зерттеуін
талап ететіні анықталса, олардың кейбір нысандары, іс жүзінде бар болып,
бірақ Азаматтық Кодекстің нормаларымен бекітілмесе, бірақ олар маңызды
болып табылса және мүлік жалдау жеке түрлерінің арасында жаңа байланыстар
пайда болса, онда мүлік жалдау шарттарының көп түрлерінің белгіленуі
бойынша келесі (одан әрі ) зерттеуді өткізуге болады.
Мүлік жалдаудың жеке түрлерін қарастыруға кірісейік. Лизинг шарты
дегеніміз - лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан
меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенетін мүлік
жалдау шартының бір түрі болып табылады. Осы шарт бойынша сатушыны және
сатып алынатын мүлікті лизинг беруші таңдап алу мүмкіндігі көзделген.
Лизингтің тағы да бір артықшылығы бар, пайдалануға алынған жабдықтар үшін
мерзімді төлемдердің кезегі (төлеу сәті) әдетте жабдықтар нақты пайдалануға
берілгеннен кейін келеді [2,168 ].
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде баяғыдан таныс, жалдаудың қаржы
жалдау түрі Қазақстан Республикасында жақында ғана қолданыла бастады.
Азаматтық Кодексі қаржы жалдауды шет елдер тәжірибесіне және халықаралық
конвенция жағдайларына сүйене отырып реттейді.
5 шілде, 2000 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының "Қаржылық
лизинг туралы" Заңында қаржы лизинг инвестициялық қызмет түрі ретінде
анықталады. Экономиканы көтеру үшін инвестициялардың маңызы бірнеше рет
Қазақстан Республикасының Президентімен Н.А.Назарбаевпен айтылған
инвестициялық қызметтің тиісті заңнамалық негізі қалыптасқан. Азаматтық-
құқықтық әдебиетте, басқа мүлік жалдау шарттарының арасында лизинг шартына,
әдетте ерекше орын бөлінеді. Осымен келісуге, яғни лизинг шартының ерекше
мәні іс жүзінде бар болып келетінін айтуға болады. Осы пікірді лизинг
шартының көлемінде басқа мүлік жалдау шарттарына қарағанда қатынастардың
күрделілеу жүйесі болып келетіні растайды. Лизингтің инвестициялық
қызмет ретінде бағалануы да оның ерекшелігіне өз үлесін қосады, тағы басқа
да бұнын себептері орын алып келеді [6,142].
Ең алғаш лизинг Америка Құрама Штатында өткен ғасырдың орта шенінде
пайда болды. Қазіргі уақытта ол негізінен бүкіл елдерде қолданылады, арнайы
заңдық реттеу жоқ, олардың кейбіреулерінде лизинг сот тәжірибесінде
танылды [7,12].
Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушы
меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.
Сондықтан, лизинг мақсаттары үшін екі құқықтық қатынас жүзеге асады:
1) лизинг берушінің сатушының (үшінші тұлға) қатысуымен сатып алу-
сату;.
2) лизинг берушінің және лизинг алушының қатысуымен мүлік жалдау.
Осымен лизинг шартына қатысушылардың құқықтық байланыстары шектелмейді,
белгілі құқықтар мен міндеттер лизинг берушінің және лизинг алушының
араларында пайда болады.
"Лизингтің тағы бір ерекшелігі, лизинг беруші тарап қаржылық қызметті
жүзеге асыруды көздейтінінде болып келеді. Лизингті жаңа заңнамалық реттеу
бұны ескереді. Мысалы лизинг беруші лизингке берілген мүліктің 80% немесе
одан асатын мөлшерде амортизациясын қамтамасыз ететін мерзімге дейін ақы
алып тұруға құқылы. Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы"
Заңының 2-бөл. 11-6абына сәйкес лизинг беруші лизинг алушының лизинг шарты
талаптарын орындағанына бақылау жасауға құқылы, осыдан да лизинг беруші
құқықтарының (құқықтық жағдайының) ерекшелігі көрінеді. Лизинг
инвестициялық қызмет болып бағаланғасын осыған қатысты лизинг берушіге
қосымша кепілдіктер қарастырылады. Лизинг алушы банкрот болған жағдайда
лизингтің нысанасы конкурстық массасына қосылмайды.
Қаржылық лизингтің мәнісі және ерекшелігі оның түрлік сипаттамасы арқылы
көрінеді. Қаржы лизинг нысандарын ажыратады. Оларға мыналар жатады:
а) ішкі лизинг, оны жүзеге асырған кезде лизинг беруші, лизинг алушы
және сатушы Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылады;
б) халықаралық лизинг. Халықаралық лизингті жүзеге асырған кезде лизинг
беруші немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының резиденті болып
табылмайды. Егер сатушы резиденті болмаса, заң лизинг қандай нысанға
жататынын айтпайды, біздің ойымызша, ол халықаралық лизингке жатуы мүмкін.
Қаржы лизинг түрлері мыналар болады:
1) Қайтарымды лизинг. Ол орын алса сатушы лизинг нысанасын лизинг берушіге
осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретінде лизингке кері қайтарып алу
талабымен сатады;
2) Банктік лизинг — лизингтің бір түрі, мұнда лизинг беруші банк болып
келеді;
3) Толық лизинг — лизингтің бір түрі, ол бойынша лизинг нысанасына
техникалық қызмет көрсетуді және онын ағымдағы жөндеуін лизинг беруші
жүзеге асырады.
4) Таза лизинг лизингтің бұл түрі бойынша лизинг нысанасына техникалык,
қызмет көрсетуді және оның ағымдағы жөндеуін лизинг алушы жүзеге асырады.
Сонымен қатар, қаржы лизинг шарттардың орта және ұзақ мерзімді
сипаттамалары бойынша, жабдықтардың құнының толық немесе үлкен бөлігінің
амортизациясымен ерекшеленеді Сонымен қатар, мерзімі өнімнің қызметі
мерзімінен аз болып келетін басқа лизинг шарттарынан қысқалау мерзімге
жасалатын ағымдағы (кысқа мерзімді) лизингте болуы мүмкін. Ондай лизингте
жабдықтың толық емес амортизациясы орын алады. Содан кейін ол қайтадан
лизингке беріледі немесе лизинг берушіге қайтарылады. Осы лизинг түрі
көбіне жабдық өндірушілерден, сауда компанияларымен ұсынылады [7,13].
Айтылған лизинг қатынастардың кең қатарын қамыта алатынын сипаттайды
(көрсетеді). Лизинг шарты лизинг мерзімін таңдау бойынша, тараптардың
белгілі құқықтар мен міндеттерін жиынтығын анықтау бойынша үлкен
мүмкіншіліктерді береді.
Лизинг шартында үш субъект қатысса да: сатушы, лизинг беруші, лизинг
алушы, ол екі тарапты шарт болып табылады. Егер сатушы болмаған жағдайда,
шарттық қатынас анық ерекшелігі жоқ жай мүлік жалдау болып табылады. Лизинг
шартын жасасқан кезде екі шарттық құқықтық катынас пайда болады - сатып алу-
сату шарты және мүлік жалдау шарты.
Бірінші шарт бойынша, құқықтық байланыс сатушы және лизинг алушы
арасында лизинг беруші арқылы пайда болады, сатып алу-сату шарты оның
пайдасына жартылай жасалады (меншік құқығын берген жағынан емес, ал
тауардың сапасына байланысты талаптары бойынша). Бұл ақыл ойға сыйысады,
себебі нақты тұтынушы болып лизинг алушы келеді. Сонымен қатар мүлікті
сату, лизинг арқылы болса да сатушының мүддесі болып табылады. Сондықтан,
ол кімнің алдында жауапты болатынында аса мән болмайды, ол жауапкершілікті
берушінің немесе лизинг алушының, алдында көтереді ме оның айырмашылығы
жоқ. Сатушы тауарлардың кемшіліктері үшін жауапкершілігін реттейтін
(анықтайтын) заңнамаға бағынуға міндетті. Онда ешқандай жаңалық жоқ, лизинг
шартындағы өндіруші жағдайды бөлшектеп сатып алу-сату шарты арқылы тұтынушы
алдындағы жауапкершілікпен салыстыруға болады. Бөлшектеп сатып алу-сату
шарты негізіндегі қатынаста өндірушінің және тұтынушының тікелей шарттық
қатынасы болмайды. Сол сияқты лизинг шартында да сатушының және лизинг
алушының тікелей шарттық қатынастары жоқ. Олардың қатынасы жоғарыда
айтылғандай үшінші тұлға пайдасына жасалған шартпен қамтамасыз етіледі.
Осыдан лизингтің бөлшектеп алу-сату шартынан ерекшелігі көрінеді. Соңғыда
жанама щарттық катынастар да жоқ. Өндірушінің тұтынушы алдындағы тікелей
заңға сәйкес пайда болады.
Лизинг шартының елеулі жағдайларына нысана (объекті) туралы жағдаймен
қатар тағы да бірнеше жағдайлар жатады. Лизинг беруші лизинг алушы мен
мүлік сатушының тұлғасы жөнінде бір пікірге келу керек. Шартта мүлікті
лизинг алушыға беру мерзімі және жағдайлары, төленетін төлемдердің
мерзімділігі және мөлшері, шарттың мерзімі көзделуге тиіс. Егер мүлік
лизинг алушының меншігіне өтетіні болжанса, онда меншік құқығы өтуіне
қатысты жағдайлар да көзделуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 566-бабы, 2-бөлігі,
Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы" Заңының 4-бабы, 2-
тармақтарына сәйкес, лизинг шартының пәні ретінде кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланатын жарамды, тұтынылмайтын заттар болуы мүмкін. Оларға үйлер,
ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлік құралдары, жер
учаскелері және т.б. жатады. Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг
нысанасы бола алмайды Заң актілерінде заттар мен жер учаскелерінің
жекелеген санаттарын лизинг нысанасы ретінде пайдалануға өзге де шектеулер
белгіленуі мүмкін.
Лизинг беруші лизинг алушымен келісілген лизинг нысанасын шартының
талаптарымен лизинг алушыға беру үшін оны сатушыдан өз меншігіне сатып
алуға міндетті. Сонымен қатар. сатып алу-сату шартын жасаған кезде лизинг
нысанасы белгілі бір сатып алушыға лизингке беруге арналғаны туралы
сатушыға жазбаша хабарлауға міндетті. Сондықтан, сатушыға лизинг алушының
жеке басы және лизинг шартының жағдайы мәнге ие. Олар жөніндегі көзқарас
сатушыға өзінің мүмкіндік қауіп-қатерін есептеуге, мүлік тағайындаудың
бағалауға мүмкіндік береді. Лизинг нысанасын лизинг алушыға беруін
қамтамасыз етуге міндетті. Лизинг нысанасын оған нақты беру сатушымен
жүзеге асырылады. Сонымен қатар, лизинг беруші лизинг алушы үшін мүлік
сатып ала отырып, мүліктің белгілі бір тұлғаға лизинг ретінде беруге
арналғандығы туралы сатушыны хабардар етуге тиіс. Егер лизинг шартында
немесе сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмеген болса, сатушы лизинг
нысанасын тікелей лизинг алушыға оның жүрген жерінде береді.Басқа да беру
ерекшеліктері лизинг шартында көзделуі мүмкін. Лизинг нысанасы лизинг
берушінің өзімен берілетіні де көзделуі мүмкін.
Лизинг беруші лизинг алушыдан лизинг нысанасын мынадай жағдайларды талап
етуге құқылы:
а) егер лизинг алушы нысанасын пайдаланылуы лизинг шартының
жағдайларына немесе лизинг нысанасын қызметіне сәйкес келмесе;
б) егер лизинг алушы берушіге лизинг нысанасын көруге шектеу жасаса;
в) егер лизинг алушы лизинг шартымен белгіленген мерзімі өткеннен кейін
екі және одан да көп лизинг төлемдерін төлемесе.
Лизинг берушінің бірқатар құқықтары мен міндеттері қарапайым мүлік
жалдау шарттарында сияқты болып келуі. Кейбір ерекшеліктерінен басқа,
лизинг алушының және кәдімгі жалға алушының құқықтары мен міндеттері бір-
біріне сәйкес келеді.
Лизинг алушының құқықтарының ерекшелігі мынадай:
1) лизинг нысанасының сапасына және жиынтықтылығына, оны жеткізу мерзіміне
қатысты және сатушы мен лизинг беруші арасында жасалған шарт тиісті
дәрежеде орындалмаған басқа да жағдайларда сатушыға талап коюға құқылы;
2) егер лизинг нысанасы тиісті кемшіліктермен жеткізілсе, лизинг
нысанасын қызметі бойынша пайдалануына кедергі жасаса, лизинг нысанасын
ауыстыруға талап етуге құқылы.
Лизинг алушы нысанасын көруі не кедергі жасамауға міндетті.Лизингтің
нысанасы болып табылатын мүліктін кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупі,
мүлікті берген кезде лизинг алушыға ауысады. Осыдан лизинг шартының
кәсіпкерлік сипаттамасы көрінеді. Шартпен осындай мүліктің кездейсоқ жойылу
немесе бүліну қаупінің өзге де бөлінуі көзделуі мүмкін.
Лизинг шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша өзгертілуі немесе сот
тәртібімен мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін. Мерзімінен бұрын бұзылуының
негізі жалпы ережелерге сүйенеді. Олар болып, лизинг беруші немесе лизинг
алушы шарттың елеулі жағдайларын бұзғандығы болып табылады.[8].
Кәсіпорынды жалдау шарты. Кәсіпорынды жалдау шарты дегеніміз - жалға
беруші жалға алушыға кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы үшін кәсіпорынды
ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпорынды толығымен біртұтас мүлік
кешені ретінде пайдалануға оның ішінде құқық иесінің фирмалық атауына және
коммерциялық белгісіне, қорғалатын коммерциялық ақпаратқа құқығын, сондай-
ақ жалға берушінің басқа тұлғаларға беруге құқығы жоқ құқықтар мен
міндеттерді қоспағанда, шартта көзделген басқа да айрықша құқықтағы
объектілерді, яғни тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі секілді және т.б.
айрықша құқықтар кешенін беруге міндеттенетін шарт болып табылады.
Кәсіпорынды жалдау шарты және үйлерді, ғимараттарды жалдау шарты азаматтық
заңымен мүлік жалдау шартының жеке түрі ретінде қарастырылады. Оларға
арналған нормалар Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 29-
тарауындағы § 3 және § 4 сәйкес қарастырылған. Олар үшін жалпы болып
табылатыны осы екі шартта жылжымайтын мүлікті жалдауға байланысты
жасалатыны. Сонымен қатар, кәсіпорын— жылжымайтын мүліктің ерекше түрі —
мүлік кешені болып табылады, кәсіпорынның қызметі жылжымайтын мүліктің
басқа түрлерінің қызметінен ерекшеленуіне сәйкес, көрсетілген шарттардың
мазмұнында ерекшеліктер бар.
Кәсіпорынды жалдау шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға кәсіпкерлік
кызметті жүзеге асыруы үшін кәсіпорынды ақы төлеп уақытша иеленуге және
кәсіпорынды толығымен біртұтас мүлік кешені ретінде пайдалануға, оның
ішінде құкық иесінің фирмалық атауына және (немесе) коммерциялық
белгісіне, корғалатын коммерциялық ақпараттың құқығын, сондай-ақ жалға
берушінің басқа тұлғаларға беруге құқығы жоқ құқықтар мен міндеттерін
қоспағанда, шартта көзделген басқа да айрықша құкықтық объектілерді — тауар
белгісін, қызмет керсету белгісін және т.б. (айрықша кұқықтар кешенін)
беруге міндеттеледі.
Кәсіпорынды жалдау шарты консенсуалды, өзара және қайтарымды шарт болып
табылады. Жалға алушыға мүлікті иеленуге және пайдалануға немесе тек қана
пайдалануға мүмкіндік беретін мүлік жалдау шартының жалпы ережелерінен
ерекшелігі — кәсіпорынды жалдау шартын реттейтін нормалар кәсіпорынды тек
біруақтылы иелену мен пайдалануға беруді қарастырады. Бұның себебі бар.
Жалға алушыға кәсіпкер болғандықтан кәсіпорынды алғасын оған мүліктік кешен
ретінде толық жауапты болады (кәсіпорынның тұтасымен сақталуына жауап
береді).
Сонымен, кәсіпорын құрамына азаматтық құқықтар объектісінің екі топтары
кіреді:
1) заттар;
2) мүліктік құқықтар.
Бұл мүлікті жалға бергенде заттардың құқықтық режимін және мүліктік
құқықтардың құқықтық режимін, соның ішінде интеллектуалдық меншікке
құқықтарды жүзеге асырудың тәртібін сақталуды талап етеді. Жалдау шарты
бойынша, талап етуге құқықтың берілуінің ерекшелігі жалға берушінің атынан
жалға алушы оларды алады және жалға берушінің борышкерлері қарыздарды
қайтару арқылы пайда болған мүлікке меншік құқығы емес, жалдау құқығы
бекітіледі. Мүліктік кешен-кәсіпорын құрамына кіретін тектік тұтынылатын
заттар мүлік жалдаудың нысанасы болып объективті келе алмайды. Осыған
сәйкес, бұл жағдайда мазмұны бойынша заем қатынастарына ұқсас болып
келетін, бірақ кәсіпорынды жалдау шартының нормаларымен кешенді реттелетін
қатынастар пайда болады. Жалға алушы тектік заттарға меншік құқығына ие
болады және келісілген мерзімде осындай мүлікті немесе оның ақшалай
эквивалентін (баламасын) қайтаруға міндетті болады. Басқа жақтан, заем
шарты бойынша сыйақыны төлеуге қарасты заем берушімен заем алушының
құқықтары мен міндеттері дәстүрлі нысанда мұнда жоқ болады.
Жалға берушінің тиісті қызметпен айналысуға берілген лицензия негізінде
алған құқықтары, егер заңда өзгеше белгіленбесе жалға алушыға берілмеуге
тиіс.Жалға алушыға борыштарын аударғаны туралы жалға беруші өзінің несие
берушілеріне жалдау шарты жасалғанға дейін жазбаша түрде хабарлауға
міндетті. Олар осындай аударумен келіспеген жағдайда хабарлама алған күннен
бастап үш айдың ішінде жалға берушіден тиісті міндеттемелерді тоқтатуын
немесе мерзімінен бұрын орындауын және залалды өтеуін талап етуге құқылы.
Егер көрсетілген мерзімде осы талаптардың ешқайсысына қойылмаса, несие
беруші тиісті борышты жалға алушыға аударуға келісімін берді деп танылады.
Кәсіпорынды жалдау шартынын мазмұнына тоқталатын болсам, жалға беруші
мүлік жалдаудын басқа да шарттары бойынша сияқты жалға алушыға мүлікті
беруге міндетті. Жалға берушіге кәсіпорынды жалға беруге дайындықпен
байланысты ауыртпашылықтар жүктеледі. Оның берілуі өткізу актісі бойынша
жасалады. Өткізу актісін жасау мен қол қоюға ұсынуды коса алғанда жалға
берушінің міндеті болып табылады және оның есебінен жүзеге асырылады. Егер
кәсіпорында борыштар болса, кәсіпорын жалға алушыға жалға берушіден
міндеттемелерді тоқтатуды немесе мерзімінен бұрын орындауды талап еткен
несие берушілермен есеп айырысу аяқталғаннан кейін ғана берілуі мүмкін.
Жалға алушыньң басты міндеті жалданған кәсіпорынды шарт жағдайларына
және оның құрамына кіретін мүліктің тағайындалуына сәйкес пайдалануды және
арендалық төлемдерді (ақыны) төлеуде болып келеді.
Кәсіпорынды жалдау шартының кәсіпкерлік сипаттамасы болған соң
кәсіпорынның құрамына кіретін мүлікке билік ету бойынша жалға берушінің
құқықтарды едәуір кеңейтілген Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің
578-бабының мағынасы бойынша жалға алушы, жалға берілген кәсіпорын мүлкінің
құрамына кіретін материалдық құндылықтарды (олар айналып қаражаттарына
жатса) егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға
берушінің келісімінсіз сатуға, айырбастауға, не қарыз етіп беруге құқылы.
Бірақ осының нетижесінде кәсіпорынның құны азаймауы тиіс. Негізгі қорларды
(қаражаттарды) жалға алушы уақытша пайдалануға, қосалқы жалға бере алады
немесе осындай мүлік арендасының құқықтары баска тұлғаға берілуі мүмкін.
Жалға алушының мүлікпен осылай билеуі өзге түлғалар құқықтары бұзылуына
(кемсітілуіне) әкелмеуге тиіс. Егер жалға берушінің немесе басқа
тұлғалардың мүддесіне залал келтірілетін болса, жалға алушы оны өтеуге
міндетті. Шартпен немесе заңмен жалға алушының мүлікті билік етуге
құқықтары шектелуі мумкін.
Жалға алған мүлікті пайдалану үшін ақы шарт жағдайларына сәйкес
төленеді, егер олар шартта қарастырылмаса, онда ақы мүлік жалдау шарттары
бойынша ақы төлеу тәртібін бекітетін Азаматтық Кодекс нормаларына сәйкес
төленеді. Ең қолданымды (қолайлы) ақы нысандары болып ақшалай төлемдер және
өндірілген өнімнің белгілі үлесін бөліп беру келеді. Сондай-ақ, егер жалға
алушы мүлікті жақсартатын болса, онда ол жасалған жақсартулардың құнын
арендалық төлемдердің есебіне жатқыза алады.[9,23].
Кәсіпорынды жалға алушының құқықтарының көлемдігі тағы да мынадан
көрініс табады. Жалға алушы жалға алынған мүліктік кешеннің құрамына
өзгерістер енгізуге, оны қайта құруға, кеңейтуге, техникамен кайта
аспаптауға құқылы және осының барлығы жалға берушінің келісімін талап
етпейді.
Кәсіпорынды жалдау шарты бойынша мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы
тараптардың арасында басқа мүлік жалдау шарттарының көпшілігіне
қарастырылмаса, онда мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы толығынан жалға
алушыға жүктеледі. Сондықтан оның үлесуі туралы біз шартты айтып
отырмыз. Кәсіпорын арендаторы шарт күшінде болатын барлық мерзімде
кәсіпорынның тиісті техникалық күйін қамтамасыз етуге тиіс, оны ағымдағы
және күрделі жөндеуін жүргізеді. Осымен бірге жалға алушы жалға алынған
мүлікті тұтынумен (пайдаланумен) байланысты барлық өзге де шығындарды
көтеруге міндетгі. Кәсіпорын күрделі жөндеуін өткізу жалға алушының міндеті
болып қаралғасын, оның күрделі жөндеуді жүргізуге кеткен қаражаттарды
өтеттіріп алуға құқығы болмайды.
Жалдау шарты тоқтатылған жағдайда кәсіпорын тұтастай мүлік кешені
ретінде ережелерді сақтай отырып жалға берушіге қайтарылуға тиіс. Өткізу
актісін жасауды және оны қол қоюға табыс етуді қоса алғанда, кәсіпорынды
жалға беруге дайындау, егер шартта көзделмесе, бұл жағдайда жалға алушының
міндеті болып табылады және соның есебінен жүзеге асырылады.
Жалға алушы кәсіпкерлік қызмет субъектісі болған соң оған берілген мүліктің
сақтығы үшін кінәсіз жауапкершілікті қатерді және мүліктің жойылуы немесе
бүлінуі бой бермейтін (дүлей) күштердің салдарынан болғанын дәлелдегенде
ғана жауапкершіліктен босатылуы мүмкін.
Үйлер мен ғимараттарды жалдау. Үйді немесе ғимараттарды жалдау шарты
дегеніміз – бір тарап яғни, жалға беруші үйді немесе ғимараттарды екінші
тарапқа – жалға алушының уақытша иеленуіне және пайдалануына беруге
міндеттенетін шарт болып табылады.Осы, үйлер мен ғимараттарды жалдау
шартының ережелері кәсіпорындарды жалдау шартының ережелері кәсіпорындарды
жалдау шартына қолданылады.Үйлер мен ғимараттарды жалдау шартының
кәсіпорынды жалдау шарттарынан айырмашылығы, ол кәсіпкерлік және
кәсіпкерлік емес болуы мүмкін. Өйткені үйлер мен ғимараттардың әртүрлі
тағайындалуы болуы мүмкін. Олар мәдени, ғылыми, қайырымдылық мақсаттарында,
білім беру қызметін ж.б. атқару үшін қолданылуы мүмкін.
Үйлер мен ғимараттарды жалдау шартынын нысанасы. Оларға барлық үйлер мен
ғимараттар жатады, оларды тұруға да пайдалануы мүмкін, бірақ жалға алушы
тұру максатында оларды жалға алмайды, мысалы, егер жалға алушы көп қабаттық
тұрғын үйдің пәтерлерін тұрғындарға одан әрі жалға беру мақсатында жалға
алса.
Мемлекеттік тұрғын емес қорының объектілерін жалға беру түрінің пәнін
басқаша белгілейді. Аталған ережелерге сәйкес, мемлекеттік тұрғын емес қоры
— тұрғын қорына қосылмаған мемлекеттік үйлер, ғимараттар жатқызылады.
Ережелердің 1-т, 6-т. сәйкес аренда объектісіне:
1. Бөлмелер, бөлек тұрған ғимараттар мен үйлер, олардың ведомстволық
тиістілігіне (байланысты) қарамастан;
2. Ведомстволық балансына жататындығына қарамастан тұрғын үйлерге
құрылыстырылған бөлмелер;
3. Мәдени, тарихи, архитектуралық ескерткіштері бар үйлер, ғимараттар;
4. Мемлекеттік тұрғын қорынан тұрғын емес қорына ауысқан бөлмелер;
5. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру департаментінің аумақтық органдарының қарамағында өзге де
заңды әдіспен өткен бөлмелер.
Мәдени, тарихи ескерткіштер болып келетін ерекше үйлер мен ғимараттар
(мемлекеттің ерекше меншігінде болатындар), оларды пайдалану тұтыну
жағдайлары келіспегенде ғана жалға беріледі. Егер ол үйлер мен ғимараттар
Қазакстан Республикасында немесе әлемге маңызды болса, онда Қазақстан
Республикасының (республикалык, жоғарғы) органдарының келісімі қажет. Жалға
жергілікті аумақтық, мәні бар үйлер мен ғимараттар берілетін болса, онда ол
жергілікті атқару органдарының келісімімен беріледі.
Үйлерді, ғимараттарды жалға беру, оларға қызмет ету үшін қажетті (оларда
үй. ғимарат орналасқан) жер учаскесін дәл сондай мерзімге уақытша жер
пайдалануға беруге әкеледі. Егер жер пайдаланушыда өзіне тиесілі жер
пайдалану құқығын иелігінен шығара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ
ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .6
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мүлік жалдау шартының субъектілері мен объектілері
... ... ... ... ... ..27
1.3 Мүлік жалдау шартының нысаны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Мүлік жалдау шарты бойынша есеп айырысу ерекшеліктері ... ... ... ..37
2.2 Мүлікті қайта, қосалқы
жалдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.3 Мүлікті жақсарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...49
3 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ТОҚТАТЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... 50
3.1 Мүлік жалдау шартының біржақты тәртіппен
тоқтатылуы ... ... ... ... .52
3.2 Мүлік жалдау шартының талаптарын бұзғаны үшін
жауапкершілік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алғалы бері нарықтық экономикаға
көшіп, азаматтық заңнамалар жаңадан жетіле бастады. Азаматтық құқық - құқық
саласы ретінде дами келе аренда институты құрамында жаңадан ұғымдар пайда
болды. Олар: лизинг, прокат және тағы басқалар сияқты ұғымдар Қазақстан
экономикасына жаңадан келген болатын. Оны біз Қазақстанның нарықтық
экономикаға көшуімен байланыстырамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, отандық
өндірушілер үлкен тоқырауда тұрған кезде лизингтік инвестициялар тартудың
тиімді құралы ретінде еліміздің экономикасына зор инвестициялар тартуға
мүмкіндік береді.
Қазақстан экономикасының дамуы үшін арендалық, лизингтік келісімдердің
мынадай объектілері, көлік құралдары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдейтін құрылғылар, жеңіл өнеркәсіп, мұнай және газ өндіретін, сондай-ақ
көлік құралдары (автокөліктер, ұшақтар, кемелер), байланыс құралдары едәуір
әсер етеді.
Қазақстанда жалдау негізіндегі бизнестің дамуына кедергі жасайтын
маңызды мәселелердің бірі лизингтік компаниялар қызмет етуі тиіс құқықтық
базаның жеткілікті қалыптаспауы. Кейінгі кезге дейін аренда, прокат және
лизинг ұғымдары біздің заңдарымыз үшін өмір сүрмеді. Сондықтан да шарт
жасасқанда лизинг, прокат ұғымдарына нақты және кең көлемді анықтама беріп,
тараптар арасында шарт талаптарын нақтылап жату керек болды. Онда да
"лизинг" терминін біздің заңдарымызға көпте болса жақын болып келетін
ұғымдармен: қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді жалдау деп ауыстырып
келдік.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігінің сатып алуға қаражаты
жетіспеушілігінен жалға алуға қаражаты жетіспеушілігінен жалға алуға келіп
жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда туындайтын бір мәселе, осы қажетті мүлік
бар және оны ұзақ мерзімге жалға беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине, бұл
мәселені шешу қиынға түседі, себебі осындай мүлікпен иемденетін
кәсіпорындар оны жалға беруге емес, көбінесе сатуға тырысады. Мұндай
қиындықтаншығу жолдарының бірі – осы мүлікті үшінші тұлғаның мүддесі үшін
сатып алатын және оны жалға беретін адамды табу.
Мүлік жалдау шарты қазіргі кездегі қоғамда жиі кездесетін құқықтары мен
міндеттері тек тараптардың келісімі негізінде пайда болатын өзара, өтеулі
(ақылы) болып табылатын шарт болып табылады. Осыған сәйкес, шарт
тараптарының субъектілері мен объектілері арасында жалға алу қатынасы
сипатына қарай, мүлік жалдау шарты бес түрге бөлінеді: лизинг (қаржы жалдау
шарты), үйлер мен ғимараттарды жалдау шарты, көлік құралдарын жалдау шарты
және прокат шарты.
Осы мүлік жалдау қатынасына түсетін тараптардың құқықтары мен міндеттері
шарт мазмұнында толық қарастырылады. Осы міндеттемелер мен құқықтар
бұзылмас үшін, шарт мазмұнында шарттың тоқтатылу жағдайлары есеп айырысу,
шарттың тоқтатылу жағдайлары, сонымен бірге жалға алу кезінде жүргізілетін
жақсарту мәселесі, мүлікті қайта, қосалқы жалдау жағдайларын қарастыру
мәселесі өте маңызды. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы ретінде осы
объектіні, яғни мүлік жалдау шартының елеулі мәселелерін қарастыруға алдым.
Диплом жұмысының өзектілігі: Диплом жұмысында мүлік жалдау шартының
ұғымын анықтап, оның мазмұнын толығымен ашу, соған сәйкес тараптардың ,
яғни жалға беруші мен жалға алушының құқықтары мен міндеттерін көрсету
арқылы шарт талаптары мен заң бұзушылықтардың алдын алу мақсатында оларды
болдырмас үшін талаптарын анықтау, яғни шартта көзделетін жағдайларды ашып
көрсету көзделеді. Жалпы мүлік жалдау қатынасы Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде қарастырылған, бірақ ол әлі де толықтыруларды қажет
етеді, сондықтан бұл диплом жұмысының тақырыбы өзекті мәселелердің біріне
жатады.
Диплом жұмысының мақсаты: Мүлік жалдау шартының ұғымын анықтай отырып,
оның мазмұнында қарастырылатын мәселелердің шешімін анықтау. Сонымен бірге
мүлік жалдау шартының бес түріне анықтама бере отырып, оларды талдау болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың жоғарыда аталған мақсатына сәйкес, келесі
міндеттерді шешуді басшылыққа аламын:
- мүлік жалдау шартының ұғымы мен түрлеріне толық жалдау жасау;
- мүлік жалдау шартының бес түрінің ерекшеліктерін анықтау;
- мүлік жалдау шартына қатысушы тараптардың құқықтары мен
міндеттерін айқындау;
- мүлік жалдау шартындағы есеп айырысу ерекшеліктерін көрсету;
- мүлікті қайта, қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту түсініктерін ашып,
ондағы маңыздылықты ашып көрсету;
- мүлік жалдау шартының тоқтатылу жағдайларын саралау;
- шарттың талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздерін айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне мүлік жалдау шартында
қарастырылатын мәселелерді, яғни тараптардың құқықтары мен міндеттерін есеп
айырысу, мүлікті қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту мәселелерін қарастыру
алынды.
Диплом жұмысының құрылымы мен мазмұны: Диплом жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде, диплом жұмысының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, зерттеу
объектісі ашып көрсетілген.
Бірінші тарауда мүлік жалдау шартының түсінігіне, түрлеріне, шартың
объектілері мен субъектілеріне және шарттың жасалу нысанына талдау
жасалынған.
Екінші тарауда шарттың мазмұны қарастырылған, яғни жалға беруші мен
жалға алушының құқықтары мен міндеттері, жалдау ақысын төлеудегі есеп
айырысу мәселелері, мүлікті қайта, қосалқы жалдау, мүлікті жақсарту
ұғымдары анықталған.
Үшінші тарауда мүлік жалдау шартының тоқтатылу негіздері, оның ішінде
шарттың біржақты тәртіппен тоқтатылуы, сонымен бірге мүлік жалдау шартының
талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілік негіздері қарастырылған. Қорытындыда,
мүлік жалдау шартының мазмұнын айқындаудың мәселелерін қорытындылауы
көрсетілген.
1 МҮЛІК ЖАЛДАУ ШАРТЫНЫҢ ҰҒЫМЫ
1.1 Мүлік жалдау шартының түсінігі мен түрлері
Мүлiк жалдау (аренда) шарты бойынша жалға берушi жалға алушыға мүлiктi
ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге мiндеттенетiн
шарт - мүлік жалдау шарты деп танылады. Жалға алушы жалға алған мүлiкке
Азаматтық кодексте белгiленген жағдайлар мен тәртiп бойынша иелiк етуге
құқылы.
Мүлік жалдау қатынасы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 29-
тарауында реттеліп, §1-да мүлік жалдау туралы жалпы ережелер мазмұндалған.
Мүлік жалдау қатынастарын реттеу, тек Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексімен шектеліп қоймайды, олар сондай-ақ басқа да заңды актілермен
реттеледі. Азаматтық құқық нормаларының диспозитивтік мінезі мүлік жалдау
шартына да қатысты өзінің көрінісін табады. Сондықтан нақты шарт
қатысушыларына алғашқы нормаларды өзгертуге, оларды өздерінің
қажеттіліктерін барынша толық қамту үшін лайықтауға мүмкіншілік береді
[1,123].
Сатып алу-сату шарты сияқты мүлікті жалдау шартында жалдау нысанасының,
шарт орнауының ерекшелігіне сондай-ақ басқа факторлардың әсерінен оның
бірнеше түр-түрі қалыптасады. Күшіндегі Азаматтық Кодекс мүлік жалдаудың
лизинг, кәсіпорынды жалдау, ғимарат және үйлер жалдау, көлік құралын
жалдау, прокат, тұрғын үйді жалдау сияқты түр түрлерін қамтиды. Мүлік
жалдау және аренда терминдері (түсініктері) тепе-тең болып келеді, осыны
қоғамдық қатынастардың аталмыш түрін реттейтін Азаматтық Кодекстің 29-
тарауының өзінен де байқауға болады. Бірақ, кейбір кезеңдерде,
терминологиялық түсініксіздік пайда болды. Аренданы мүлік жалдаудың өзгеше
түрі ретінде бағалайтын және осыған байланысты оның ерекше жағдайларын
бөліп шығарған, мысалы, аренда нысанасын сатып алу құқығын қарастыратын
жағдайын сатып алу, сату кұқығы, Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының
"Аренда туралы" арнайы Заңы қабылданды. Ол өмірге қабілетсіздігіне
байланысты доғарылды.Аталмыш терминдердің арақатынасы үлкен мәселені дау
тудырып отырған жок. Бірақ бұл жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Кейбірлеріне сәйкес мүлікті жалдау шарттарының қатарында жалға алудың
бөлектеу орны бар [2,124 ].
Аренда шартының сатып алу – сату, рента шарттарынан айырмашылығы, ол
мүлікті уақытша иеленуге беруге байланысты қатынасты реттейді. Мүлік жалдау
шартының мақсаты – мүлікті уақытша пайдалануға беруді қамсыздандыру. Жалға
алушы мүлікке уақытша мұқтаж немесе оны өз меншігіне алуға мүмкіншілігі
жоқ, мысалы оның сатылым құны өте жоғары болғандықтан, оны пайдалануға
жалға ғана ала алады. Ал, жалға берушіге ол мүлік уақытша немесе мүлде
керегі жоқ болған соң, ол табыс түсіру мақсатында басқа тұлғаға уақытша
пайдалануға береді. Мүлікті жалға беруді қамсыздандыру мақсатында басқа
тұлғаға уақытша пайдалануға береді. Пайдалану құқығынан айырыла отырып,
жалға беруші оны қайтарымды негізде жалға береді. Мүлікті жалға беруде
қамсыздандыру мақсаты ретінде тек азаматтық заңнамадағы құқықтар ғана
қызмет етпейді, сонымен бірге мүлікке заттық, сондай-ақ міндеттемелік құқық
та реттейді.
Мүлік жалдау шартының тарихы туралы айтатын болсам, мүлік жалдау шарты –
классиикалық тұрғыдағы шарттардың бір түрі, оның тарихы көптеген
мыңжылдықтан басталады. Алғашқы мүлік жалдау туралы Ежелгі Вавилон мен
Египет заң актілерінде болған.Ондағы бір ерекшелік, затқа меншік иесінің
пайда болуы, оны жалға беруді тоқтатуға алып келді.Соған сәйкес, жалға
алушының мүлікке құқығы заттық құқығымен пайдаланған жоқ. Мүлік жалдау
шарты Римде де кеңінен таралған еді. Ол (Іосаtіо соnductio rerum) деп
аталады. Оның анықтамасы қазіргі кезде жүзеге асырылып отырған анықтамадан
елеулі ерекшеленген жоқ [3,254].
Кейінде Еуропада мүлік жалдауды құқықтық реттеудің тек кейбір бөліктері
өзгерді.
Сонымен қатар, мүлікті жалдау затты пайдалануды болжайтын мұнымен қоса
жалдаушының иеленуіне назар аударылмайтын, ал негізінен жалдаушы тек затты
ұстаушы меншік иесі құқықтарын жүзеге асыруға көмектесетін тұлға ретінде
ғана бағаланатын. Түбіріне карайтын болсақ, қазіргі уақытта да ең басты
мақсат жалдаушыға мүлікті қажетті көлемде пайдалану, оның пайдалы
қасиеттерін мүмкіншілігін беру екенін айтуға болады. Қатынасты реттеудің
түбірлі негізі сақталғанымен өзгерістер де еніп жатыр. Мүліктік
қатынастарды жеке құқықпен реттеу жалпылама жетілдірудің әсерін сезген және
әрине жетілдіру одан да әрі жалғасады. Осының нәтижесінде шарттық
қатынастардың мазмұны өзгеріс шегеді, оларды реттейтін нормалар меншік
құқығы және өзге заттық құқықтарды реттейтін нормалармен тығыздау түйіседі.
Мүлік жалдауды заттық құқықтарға жатқызу немесе жатқызбау сауалы ұзақ
мерзім бойы даулы болып келді. Заттың құқықтарға (олардың мәселелеріне)
арналған соңғы Қазақстандық жұмыстарда аренда заттық құқықтардың қатарына
жатқызылады[4,32].Бұл көзқарас көріп тұрғанымыздай аренданың заңнамалық
анықтамасында да қолдау табады, яғни онда пайдалану мен қоса иеленуде бірге
қарастырылады. Бұл заңнамалық шешім арендалық қатынастарға бұрынғыдан көрі
жоғарылау (көбірек) тұрақтылық береді, олардың мәнін көтереді. Осының
нәтижесінде мүлікті меншік қүқығы негізінде иемденуге мүмкіншілігі жоқ
бөтен біреудін мүлкін пайдаланған кезде, мүлікті жалдау шарты тиісті
қатынастарды тиімді реттетуге мүмкіншілік береді. Кейбір жағдайларда аренда
(мысалы, жер арендасы) тіпті меншік құқығына балама ретінде қарастырылатын
Аренда белгілі мөлшерде жерге меншік құқығының баламасы деген түсінік
қазіргі (күшіндегі) заңнамада да сақталып тұр. Жер Кодексінің 28- бабымен
49 жылға дейінгі жердің ұзақ мерзімді арендасы қарастырылған [5,32].
Мүлік жалдау тек жалдаушының қажетін, мүддесін қамтамасыз етіп қоймайды,
сонымен бірге оның нормаларында жалға берушінің мүдделерінде есепке алуда
бар. Меншік иесі ретінде ол бәрібір жалға алушыға қарағанда артықшылық
жағдайында болып келеді.
Мүлікті жалдау шарты консенсуалды (құқықтары мен міндеттері тек
тараптардың келісімі негізінде пайда болатын), өзара, өтеулі (ақылы) болып
табылады.
Арендалық шарттан туындайтын міндеттемелік құқықтық қатынастарды және
заттық құқықтық қатынастарды ажыратып қарау қажет. Әрине, міндеттемелік
құқық шеңберінде бірінші кезекте аталған қатынастардың бірінші тобын қарау
керек. Аренданың заттық құқығы жеткілікті дәрежеде жан-жақты және толық
заттық құқық мәселелеріне арналған еңбектерде талданған. Сонымен қатар,
аренданың заттық құқығы ескерілмесе жалға алушының да жалға берушінің де
құқықтық жағдайының сипаттамасы толық болмайды. Жалдаушы мен жалға
берушінің заттық құқық қатынастар негізінде қатысуын (олар сырттай шарттық
болып көрінгенімен) жоққа шығаруға болмайды. Біздің айтып отырғанымыз
арендаға берілетін мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығына, меншік иесінің (жалға
берушінің) және жалдаушының заттық құқықтарының бәсекесіне және тағы баска
ұқсас нәрселерге қатысты.
Азаматтық Кодекстің 547-бабы, 1-тармағына сәйкес, жалға беруші мүлікті
жалға алушыға шарт талаптары мен мүліктің мақсатына сәйкес, келетін күйде
беруге міндетті. Мүліктің күйі бірінші кезекте шартпен анықталуы тиіс.
Мысалы, жалға қоймалар берілгенде, олар өрт қауіпсіздігінің талаптарына
бөлмелердегі ауаның ылғалдылығына не құрғақтығына қойылатын талаптарға және
басқаларға сәйкес болуы керек екені болжанылуы мүмкін.
Шарттың мүліктік күйіне талаптар анықталмаса, онда олар мүліктің
тағайындалуы және мүлікті пайдаланудың болжамды күйіне талаптар туралануы
мүмкін. Бірақ мүлікті жалдау шарты бойынша мүлікке талаптарды анықтау сатып
алу-сату шарты бойынша заттың қажетті сапасын анықтаудан ауырға түседі.
Жалға берілетін мүліктік күйіне қатысты талаптар өте субъективті болып
келеді. Олар жөнінде келіспеген тараптар араларында қиын жолмен шешілетін
даулар пайда болуы мүмкін. Сондықтан, жалға алушы мүліктің кейбір ерекше
қасиеттер бар болуын қаласа, оның бұл туралы жалға берушімен келіскені аса
қажетті болады. Жалға берілетін мүліктік кемістіктері болмауы керек немесе
кемістіктер тікелей шартта ескертілуі керек. Бұл жасалмаса жалға беруші
берілген заттардын кемістіктері үшін жауапты болады.
Кейбір жағдайларда заттың кемістіктерімен байланысты тараптардың
құқықтары мен міндеттері туралы мәселе басқаша шешімін табады. Жалға
берілген заттың кемістіктерін оны қараған кезде бірден табуға мүмкін болса
немесе затты жалға алғанға дейін жалдаушы затпен пайдаланып үлгерген болса,
онда жалға беруші заттың кемшіліктері үшін жауапты болмауы тиіс.
Затты тұтынудың одан құтылу мүмкін емес салдары болып оның белгілі дәрежеде
нашарлауы (тұтынушылық қасиеттерін жоғалтуы) келеді. Сондықтан бірнеше жыл
пайдалануда болып келген мүліктің (заттардың) күйі тиісті емес тіпті
қанағаттанатындай болмай шығуы мүмкін. Осыған байланысты шарттың екі тарабы
бірдей белгілі бір шешімдерді қабылдап әрекеттерді жасауға мәжбүрлі болады.
Мүлік жалға оның барлық керек-жарақтарымен және оған қатысты
құжаттарымен (мүліктің жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану
тәртібін куәландыратын және т.б. құжаттармен) бірге беріледі. Сатып алу-
сату шарты (мысалы қозғалмайтын мүлікті сатып алу-сату шарты) бойынша затқа
(мүлікке) құқықтарды растайтын құжаттар табыс етілуі мүмкін қаралып тұрған
шартта негізінен әңгіме мүлікті тұтыну (пайдалану) үшін қажетті құжаттар
жөнінде жүргізіледі. Шартта құжаттар жалға берушіде қалатыны, жалдаушы
олармен таныса алатыны және т.б. қарастырылуы мүмкін.
Құжаттар, керек жарақтар берілмесе және оларсыз жалға алушы мүлікті
мақсаты бойынша пайдалана алмаса немесе ол шартты жасасуы кезінде үміттенуі
мүмкін болған нәрселерден (игіліктен, пайдадан) едәуір дәрежеде айырылса,
онда өзінің қалауы бойынша ол жалға берушіден керек жарақтардың және
құжаттардың берілуін немесе шарттың бұзылуын талап ете алады.
Жалға алушыда көрсетілген жағдайға қатысты бір ғана құқығы болып келмейді.
Жалға алушы құжаттарды және керек жарақтарды олар жалға берушімен
берілмеген өзге реттерде де талап ете алады. Басқаша айтқанда, жалға
алушының мүлікті пайдалану мүмкіншілігінен айырылуы, оған ұтымсыз
нәтижелердің (салдардың) туындауы немесе туындамауы сол құқықты жүзеге
асыру кезінде міндетті түрде ескерілетін нәрсе емес. Бірақ, әрине, жалға
беруші тарабынан жасалған бұзушылықтың ауырлығы қолданылатын шараларға
(мысалы шартты бұзу мүмкіншілігіне) әсер етеді.
Жалға беруші мүлікті шартпен қарастырылған мерзімде беруі керек, егер бұл
мерзім шартта қарастырылмаса, онда ол қисынды мерзімде берілуге жатады.
Жалға беруші шартқа қайшылық жасап мүлікті бермесе жалдаушы бұл мүлікті
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 355-бабына сәйкес талап ете
алады немесе шарт бұзылуын талап ете алады. Екі амалды қолданған кезде де
жалға алушы өзіне келтірілген шығындарды өндіріп ала алады.
Затты бергеннен кейін, меншік иесі оған меншік құқығына байланысты
кейбір ауыртпалықтарды сақтап қалады. Сондықтан, меншік иесі мүлік
жағдайына жауапты болады, сонымен қоса жалға алушының да заттық құқығын
есептеп алып тастамау керек. Затқа қатысты құқықтар тараптар арасында
бөлінгесін меншік иесінің ауыртпалықтары ол өзіне жататын мүлікті өзі
иеленген, пайдаланған жағдайда сияқты толық болмайды.
Ертерек айтылғандай мүлік жалдау шартының тараптары арасында мүлікті күтіп
ұстау ауыртпалығы бөлінеді. Мысалы, жалға беруші жалға берілген мүлікке
тараптармен келісілген мерзімдерде, егер заң актілерінде не шартта өзгеше
көзделмесе, өз есебінен күрделі жөндеу жүргізуге міндетті. Азаматтық
Кодекстің 552-бабы, 2-бөліміне сәйкес, жалға алушы жауап бермейтін мән-
жайларға байланысты пайда болған шұғыл қажеттілік талап ететін жөндеуді,
егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға беруші қисынды
мерзімде өз есебінен жүргізеді. Шарт жасау кезінде жалға беруші жалға
алушыға жалға берілетін мүлікке үшінші тұлғалардың барлық құқықтары
(сервитут, кепіл құқығы) туралы ескертуге міндетті. Бұл жағдайда біз
бірінші кезекте мүлікке ауыртпалық тудыратын құқықтары туралы айтамыз.
Мүлікті жалға беру мүлікке үшінші тұлғалардың заттық құқықтарын тоқтату не
өзгерту үшін негіз болып табылмайды.
Бұл жағдайда, бір құқықты басқа құқық иеленушінің алдында басымдылығы
туралы мәселені шешу қиынға түседі. Бір субъекті құқықтарының екінші
субъекті құқықтарының алдындағы артықшылығын анықтау үшін тиянақты негіздер
болуы керек. Мысалы, шарттық жағдайлар ақталса, онда жалға алушының иелену
құқығының жалға берушінің иелену құқығының алдындағы артықшылығы сөзсіз
болып келеді. Өзге реттерде (кездерде) бір немесе өзге заттық құқықтық
артықшылығын (басымдылығын) анықтаудың жанама өлшемдері болып оның алғашқы
болуы, өзге заттың құқық иесінің арам шеттілігі және өзге ұқсас жағдайлар
келеді.
Мысалы, салыстырмалы түрде алып қарайтын болсақ, Ресей Федерациясының
Азаматтық Кодексінде бәсекеде болып келетін құқықтардың біреуінің
басымдылығын анықтау ережесі толығырақ реттелген. Затты алуға бірнеше
несие берушілер талпынатын болса, зат олардың біреуіне берілсе өзгелерінің
талаптары жоққа шығарылады. Зат беріліп үлгерілмеген болса, онда
басымдылыққа оның пайдасында міндеттеме ертерек туындаған несие беруші
иемденеді. Бұның өзін анықтау мүмкін болмаса артықшылық (басымдылық)
талапты ертерек ұсынған тұлғада (оның құқығында) болады. Ал, Қазақстан
Республикасының Азаматық Кодексінің 355-бабында құқықтардың артықшылығы
туралы тек жалпы айтылып кетеді. Егер шарттың өзінде жалдау төлемінің нақты
түрі (нысаны) анықталмаса, онда ол ақшалай төленуге тиіс.
Бір зат жөнінде жалдаушылардың әрқайсысына затпен белгіленген уақытта
тек пайдалану кұқығы беріліп бірнеше мүлік жалдау шарттары жасалуы мүмкін.
Оларды жалға беруші өз еркімен жасасады, осыған байланысты жалға беруші
шектеуге ие басқа да қарсылықтар айтуға ешкімнің құқығы болмайды. Жалға
алушылардың бірінің құқығына нұқсан келтірілетін жағдайды қоспағанда,
олардың ешқайсысы жалға берушіге өз талаптарын қоюға құқылы емес. Жалға
берушінің негізгі құқығы берілген мүлікті пайдаланғаны үшін ақы төленуін
талап ету құқығы келеді. Осымен қатар жалға беруші жалға алушының өзге
міндеттерінің орындалуын да талап ете алады.
Жалға алушы жалға берілген мүлікті шарт жағдайларына сәйкес пайдалануға,
ал егер олар шартта қарастырылмаса, мүліктің тағайындалуына сәйкес
пайдалануға міндетті. Жалға алушының бұл міндетті жалға берушінің жалға
берілген мүлікті күтіп ұстау міндеті орындалуына кемектеседі. Осымен қатар
жалға беруші жалға алушының мүлікті пайдалануына шектеу қоюға мүдделі болуы
мүмкін. Өз кезегінде осының себебі де болады, мысалы жалға берілген
жабдықтарды жоғары дәрежеде пайдалану орын алса, оның мерзімінен бұрын
тозуының каупі төнуі мүмкін.
Жалға алушы жалға берушінің жазбаша ескертуіне қарамастан мүлікпен
шартқа немесе мүліктің тағайындалуына қайшы пайдаланса, онда жалға алушының
шарт бұзылуын және мүлік қайтарылуын талап ету құқығы пайда болады. Егер
міндеттеменің бұзылуынан туындаған залал болса, онда Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 350-бабына сәйкес өтелуге жатады.
Жалға беруші шығындар өтелуін жалға алушы өзінің міндеттерін бұзған өзге де
жағдайларда талап ете алады. Бірақ мүлік жалдау шартының кәсіпкерлік мінезі
болмаса жалға алушының жауапкершілігі әрқашан кінәда негізделеді.
Жаңа азаматтық заңнамада жалға алушы жалданған мүлікке билік етуінің
шектері туралы анықталған. Жалға берушінің келісімімен жалға алушы
жалданған мүлікті қосымша жалға (субарендаға) тапсыра алады, шарт бойынша
өзінің құкықтары мен міндеттерін өзге тұлғаға (қайта жалдауға) бере алады.
Жалға алушы жалданған мүлікті тегін пайдалануға сол сияқты кепілге бере
алады. Өзгешелік заңнамалық актілерде қарастырылмаса жалға алушы құқықтарын
шаруашылық серіктестіктердің акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталына
салымдар немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде сала алады. Билік ету
бойынша осындай құқықтар тікелей шартта қарастырылуы мүмкін. Жалға беруші
алдындағы жауапкершілікті тікелей жалға алушы көтереді. Жалпы алынған
мүлікті өзге тұлғаларға беру туралы шарттар мүлік жалдау шартының өзінің
мерзімінен асатын мерзімге жасалуы мүмкін емес [1,135 ].
Мүлік жалдау шартының жекелеген түрлері.
Мүлік жалдау шарты белгілі бір сипаттары бойынша мынадай түрлерге
бөлінеді:
-лизинг;
-кәсіпорынды жалдау;
-үйлер мен ғимараттарды жалдау;
-көлік құралдарын жалдау;
-прокат.
Мүлік жалдауды түр-түрге бөлудің негізі біздің ойымызша, қазіргі
экономика салаларында қалыптасатын мүліктік қатынастарды барынша толық
қамтуды көздейді. Кейбірде мүлік жалдау бөлек түрінің негізі ретінде оған
қатысты мүлік жалдау шарты жасалатын мүлік түрі болып келетіндей көрінеді.
Осы сипат бойынша кәсіпорынды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлік
құралдарын жалдау, тұрғын үй жалдау бөлініп шығарылады. Сонымен қатар,
оларды өз арасында айыратын тек олардың нысанасы емес, олардың субъектік
құрамы, олар кәсіпкерлік пе, әлде кәсіпкерлік емес пе, мазмұнының
өзгешелігі, тараптардың арасында тәуекелдерді бөлу және т.б. ерекшелейді.
Бұл айтылған басқа мүлік жалдау (аренда) шартынын түрлеріне лизинг,
тұрмыстық прокат, жерді жалдау шарттарына да қатысты. Өзге жағынан мүлік
жалдау шарттарын жіктеуге тым қатты ілесіп кетуге болмайды. Түбіріне
қарайтын болсақ, олардың барлығы шарттардың өнделген жүйесіне енеді. Оларды
бөлек-бөлек қарастырудың ең басты мәні, олар қоғамдағы әртүрлі экономикалық
қатынастарды реттейтінінде болып келеді. Осыған байланысты біз әртүрлі
мүлік жалдау шартының экономикалық және құқықтық мақсатын анықтауымыз
керек.
Осыған байланысты біз әрбір бөлек мүлік жалдау шартының түсінігін
элементтерін қарастырамыз. Және де назар заңнамада қарастырылған аренда
түрлеріне аударылатынын айта аламыз. Егер кейін жалдау детальдық зерттеуін
талап ететіні анықталса, олардың кейбір нысандары, іс жүзінде бар болып,
бірақ Азаматтық Кодекстің нормаларымен бекітілмесе, бірақ олар маңызды
болып табылса және мүлік жалдау жеке түрлерінің арасында жаңа байланыстар
пайда болса, онда мүлік жалдау шарттарының көп түрлерінің белгіленуі
бойынша келесі (одан әрі ) зерттеуді өткізуге болады.
Мүлік жалдаудың жеке түрлерін қарастыруға кірісейік. Лизинг шарты
дегеніміз - лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан
меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенетін мүлік
жалдау шартының бір түрі болып табылады. Осы шарт бойынша сатушыны және
сатып алынатын мүлікті лизинг беруші таңдап алу мүмкіндігі көзделген.
Лизингтің тағы да бір артықшылығы бар, пайдалануға алынған жабдықтар үшін
мерзімді төлемдердің кезегі (төлеу сәті) әдетте жабдықтар нақты пайдалануға
берілгеннен кейін келеді [2,168 ].
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде баяғыдан таныс, жалдаудың қаржы
жалдау түрі Қазақстан Республикасында жақында ғана қолданыла бастады.
Азаматтық Кодексі қаржы жалдауды шет елдер тәжірибесіне және халықаралық
конвенция жағдайларына сүйене отырып реттейді.
5 шілде, 2000 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының "Қаржылық
лизинг туралы" Заңында қаржы лизинг инвестициялық қызмет түрі ретінде
анықталады. Экономиканы көтеру үшін инвестициялардың маңызы бірнеше рет
Қазақстан Республикасының Президентімен Н.А.Назарбаевпен айтылған
инвестициялық қызметтің тиісті заңнамалық негізі қалыптасқан. Азаматтық-
құқықтық әдебиетте, басқа мүлік жалдау шарттарының арасында лизинг шартына,
әдетте ерекше орын бөлінеді. Осымен келісуге, яғни лизинг шартының ерекше
мәні іс жүзінде бар болып келетінін айтуға болады. Осы пікірді лизинг
шартының көлемінде басқа мүлік жалдау шарттарына қарағанда қатынастардың
күрделілеу жүйесі болып келетіні растайды. Лизингтің инвестициялық
қызмет ретінде бағалануы да оның ерекшелігіне өз үлесін қосады, тағы басқа
да бұнын себептері орын алып келеді [6,142].
Ең алғаш лизинг Америка Құрама Штатында өткен ғасырдың орта шенінде
пайда болды. Қазіргі уақытта ол негізінен бүкіл елдерде қолданылады, арнайы
заңдық реттеу жоқ, олардың кейбіреулерінде лизинг сот тәжірибесінде
танылды [7,12].
Лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушы
меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша
иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді.
Сондықтан, лизинг мақсаттары үшін екі құқықтық қатынас жүзеге асады:
1) лизинг берушінің сатушының (үшінші тұлға) қатысуымен сатып алу-
сату;.
2) лизинг берушінің және лизинг алушының қатысуымен мүлік жалдау.
Осымен лизинг шартына қатысушылардың құқықтық байланыстары шектелмейді,
белгілі құқықтар мен міндеттер лизинг берушінің және лизинг алушының
араларында пайда болады.
"Лизингтің тағы бір ерекшелігі, лизинг беруші тарап қаржылық қызметті
жүзеге асыруды көздейтінінде болып келеді. Лизингті жаңа заңнамалық реттеу
бұны ескереді. Мысалы лизинг беруші лизингке берілген мүліктің 80% немесе
одан асатын мөлшерде амортизациясын қамтамасыз ететін мерзімге дейін ақы
алып тұруға құқылы. Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы"
Заңының 2-бөл. 11-6абына сәйкес лизинг беруші лизинг алушының лизинг шарты
талаптарын орындағанына бақылау жасауға құқылы, осыдан да лизинг беруші
құқықтарының (құқықтық жағдайының) ерекшелігі көрінеді. Лизинг
инвестициялық қызмет болып бағаланғасын осыған қатысты лизинг берушіге
қосымша кепілдіктер қарастырылады. Лизинг алушы банкрот болған жағдайда
лизингтің нысанасы конкурстық массасына қосылмайды.
Қаржылық лизингтің мәнісі және ерекшелігі оның түрлік сипаттамасы арқылы
көрінеді. Қаржы лизинг нысандарын ажыратады. Оларға мыналар жатады:
а) ішкі лизинг, оны жүзеге асырған кезде лизинг беруші, лизинг алушы
және сатушы Қазақстан Республикасының резиденттері болып табылады;
б) халықаралық лизинг. Халықаралық лизингті жүзеге асырған кезде лизинг
беруші немесе лизинг алушы Қазақстан Республикасының резиденті болып
табылмайды. Егер сатушы резиденті болмаса, заң лизинг қандай нысанға
жататынын айтпайды, біздің ойымызша, ол халықаралық лизингке жатуы мүмкін.
Қаржы лизинг түрлері мыналар болады:
1) Қайтарымды лизинг. Ол орын алса сатушы лизинг нысанасын лизинг берушіге
осы лизинг нысанасын лизинг алушы ретінде лизингке кері қайтарып алу
талабымен сатады;
2) Банктік лизинг — лизингтің бір түрі, мұнда лизинг беруші банк болып
келеді;
3) Толық лизинг — лизингтің бір түрі, ол бойынша лизинг нысанасына
техникалық қызмет көрсетуді және онын ағымдағы жөндеуін лизинг беруші
жүзеге асырады.
4) Таза лизинг лизингтің бұл түрі бойынша лизинг нысанасына техникалык,
қызмет көрсетуді және оның ағымдағы жөндеуін лизинг алушы жүзеге асырады.
Сонымен қатар, қаржы лизинг шарттардың орта және ұзақ мерзімді
сипаттамалары бойынша, жабдықтардың құнының толық немесе үлкен бөлігінің
амортизациясымен ерекшеленеді Сонымен қатар, мерзімі өнімнің қызметі
мерзімінен аз болып келетін басқа лизинг шарттарынан қысқалау мерзімге
жасалатын ағымдағы (кысқа мерзімді) лизингте болуы мүмкін. Ондай лизингте
жабдықтың толық емес амортизациясы орын алады. Содан кейін ол қайтадан
лизингке беріледі немесе лизинг берушіге қайтарылады. Осы лизинг түрі
көбіне жабдық өндірушілерден, сауда компанияларымен ұсынылады [7,13].
Айтылған лизинг қатынастардың кең қатарын қамыта алатынын сипаттайды
(көрсетеді). Лизинг шарты лизинг мерзімін таңдау бойынша, тараптардың
белгілі құқықтар мен міндеттерін жиынтығын анықтау бойынша үлкен
мүмкіншіліктерді береді.
Лизинг шартында үш субъект қатысса да: сатушы, лизинг беруші, лизинг
алушы, ол екі тарапты шарт болып табылады. Егер сатушы болмаған жағдайда,
шарттық қатынас анық ерекшелігі жоқ жай мүлік жалдау болып табылады. Лизинг
шартын жасасқан кезде екі шарттық құқықтық катынас пайда болады - сатып алу-
сату шарты және мүлік жалдау шарты.
Бірінші шарт бойынша, құқықтық байланыс сатушы және лизинг алушы
арасында лизинг беруші арқылы пайда болады, сатып алу-сату шарты оның
пайдасына жартылай жасалады (меншік құқығын берген жағынан емес, ал
тауардың сапасына байланысты талаптары бойынша). Бұл ақыл ойға сыйысады,
себебі нақты тұтынушы болып лизинг алушы келеді. Сонымен қатар мүлікті
сату, лизинг арқылы болса да сатушының мүддесі болып табылады. Сондықтан,
ол кімнің алдында жауапты болатынында аса мән болмайды, ол жауапкершілікті
берушінің немесе лизинг алушының, алдында көтереді ме оның айырмашылығы
жоқ. Сатушы тауарлардың кемшіліктері үшін жауапкершілігін реттейтін
(анықтайтын) заңнамаға бағынуға міндетті. Онда ешқандай жаңалық жоқ, лизинг
шартындағы өндіруші жағдайды бөлшектеп сатып алу-сату шарты арқылы тұтынушы
алдындағы жауапкершілікпен салыстыруға болады. Бөлшектеп сатып алу-сату
шарты негізіндегі қатынаста өндірушінің және тұтынушының тікелей шарттық
қатынасы болмайды. Сол сияқты лизинг шартында да сатушының және лизинг
алушының тікелей шарттық қатынастары жоқ. Олардың қатынасы жоғарыда
айтылғандай үшінші тұлға пайдасына жасалған шартпен қамтамасыз етіледі.
Осыдан лизингтің бөлшектеп алу-сату шартынан ерекшелігі көрінеді. Соңғыда
жанама щарттық катынастар да жоқ. Өндірушінің тұтынушы алдындағы тікелей
заңға сәйкес пайда болады.
Лизинг шартының елеулі жағдайларына нысана (объекті) туралы жағдаймен
қатар тағы да бірнеше жағдайлар жатады. Лизинг беруші лизинг алушы мен
мүлік сатушының тұлғасы жөнінде бір пікірге келу керек. Шартта мүлікті
лизинг алушыға беру мерзімі және жағдайлары, төленетін төлемдердің
мерзімділігі және мөлшері, шарттың мерзімі көзделуге тиіс. Егер мүлік
лизинг алушының меншігіне өтетіні болжанса, онда меншік құқығы өтуіне
қатысты жағдайлар да көзделуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 566-бабы, 2-бөлігі,
Қазақстан Республикасының "Қаржылық лизинг туралы" Заңының 4-бабы, 2-
тармақтарына сәйкес, лизинг шартының пәні ретінде кәсіпкерлік мақсатта
пайдаланатын жарамды, тұтынылмайтын заттар болуы мүмкін. Оларға үйлер,
ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлік құралдары, жер
учаскелері және т.б. жатады. Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг
нысанасы бола алмайды Заң актілерінде заттар мен жер учаскелерінің
жекелеген санаттарын лизинг нысанасы ретінде пайдалануға өзге де шектеулер
белгіленуі мүмкін.
Лизинг беруші лизинг алушымен келісілген лизинг нысанасын шартының
талаптарымен лизинг алушыға беру үшін оны сатушыдан өз меншігіне сатып
алуға міндетті. Сонымен қатар. сатып алу-сату шартын жасаған кезде лизинг
нысанасы белгілі бір сатып алушыға лизингке беруге арналғаны туралы
сатушыға жазбаша хабарлауға міндетті. Сондықтан, сатушыға лизинг алушының
жеке басы және лизинг шартының жағдайы мәнге ие. Олар жөніндегі көзқарас
сатушыға өзінің мүмкіндік қауіп-қатерін есептеуге, мүлік тағайындаудың
бағалауға мүмкіндік береді. Лизинг нысанасын лизинг алушыға беруін
қамтамасыз етуге міндетті. Лизинг нысанасын оған нақты беру сатушымен
жүзеге асырылады. Сонымен қатар, лизинг беруші лизинг алушы үшін мүлік
сатып ала отырып, мүліктің белгілі бір тұлғаға лизинг ретінде беруге
арналғандығы туралы сатушыны хабардар етуге тиіс. Егер лизинг шартында
немесе сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмеген болса, сатушы лизинг
нысанасын тікелей лизинг алушыға оның жүрген жерінде береді.Басқа да беру
ерекшеліктері лизинг шартында көзделуі мүмкін. Лизинг нысанасы лизинг
берушінің өзімен берілетіні де көзделуі мүмкін.
Лизинг беруші лизинг алушыдан лизинг нысанасын мынадай жағдайларды талап
етуге құқылы:
а) егер лизинг алушы нысанасын пайдаланылуы лизинг шартының
жағдайларына немесе лизинг нысанасын қызметіне сәйкес келмесе;
б) егер лизинг алушы берушіге лизинг нысанасын көруге шектеу жасаса;
в) егер лизинг алушы лизинг шартымен белгіленген мерзімі өткеннен кейін
екі және одан да көп лизинг төлемдерін төлемесе.
Лизинг берушінің бірқатар құқықтары мен міндеттері қарапайым мүлік
жалдау шарттарында сияқты болып келуі. Кейбір ерекшеліктерінен басқа,
лизинг алушының және кәдімгі жалға алушының құқықтары мен міндеттері бір-
біріне сәйкес келеді.
Лизинг алушының құқықтарының ерекшелігі мынадай:
1) лизинг нысанасының сапасына және жиынтықтылығына, оны жеткізу мерзіміне
қатысты және сатушы мен лизинг беруші арасында жасалған шарт тиісті
дәрежеде орындалмаған басқа да жағдайларда сатушыға талап коюға құқылы;
2) егер лизинг нысанасы тиісті кемшіліктермен жеткізілсе, лизинг
нысанасын қызметі бойынша пайдалануына кедергі жасаса, лизинг нысанасын
ауыстыруға талап етуге құқылы.
Лизинг алушы нысанасын көруі не кедергі жасамауға міндетті.Лизингтің
нысанасы болып табылатын мүліктін кездейсоқ жойылу немесе бүліну қаупі,
мүлікті берген кезде лизинг алушыға ауысады. Осыдан лизинг шартының
кәсіпкерлік сипаттамасы көрінеді. Шартпен осындай мүліктің кездейсоқ жойылу
немесе бүліну қаупінің өзге де бөлінуі көзделуі мүмкін.
Лизинг шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша өзгертілуі немесе сот
тәртібімен мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін. Мерзімінен бұрын бұзылуының
негізі жалпы ережелерге сүйенеді. Олар болып, лизинг беруші немесе лизинг
алушы шарттың елеулі жағдайларын бұзғандығы болып табылады.[8].
Кәсіпорынды жалдау шарты. Кәсіпорынды жалдау шарты дегеніміз - жалға
беруші жалға алушыға кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы үшін кәсіпорынды
ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпорынды толығымен біртұтас мүлік
кешені ретінде пайдалануға оның ішінде құқық иесінің фирмалық атауына және
коммерциялық белгісіне, қорғалатын коммерциялық ақпаратқа құқығын, сондай-
ақ жалға берушінің басқа тұлғаларға беруге құқығы жоқ құқықтар мен
міндеттерді қоспағанда, шартта көзделген басқа да айрықша құқықтағы
объектілерді, яғни тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі секілді және т.б.
айрықша құқықтар кешенін беруге міндеттенетін шарт болып табылады.
Кәсіпорынды жалдау шарты және үйлерді, ғимараттарды жалдау шарты азаматтық
заңымен мүлік жалдау шартының жеке түрі ретінде қарастырылады. Оларға
арналған нормалар Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 29-
тарауындағы § 3 және § 4 сәйкес қарастырылған. Олар үшін жалпы болып
табылатыны осы екі шартта жылжымайтын мүлікті жалдауға байланысты
жасалатыны. Сонымен қатар, кәсіпорын— жылжымайтын мүліктің ерекше түрі —
мүлік кешені болып табылады, кәсіпорынның қызметі жылжымайтын мүліктің
басқа түрлерінің қызметінен ерекшеленуіне сәйкес, көрсетілген шарттардың
мазмұнында ерекшеліктер бар.
Кәсіпорынды жалдау шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға кәсіпкерлік
кызметті жүзеге асыруы үшін кәсіпорынды ақы төлеп уақытша иеленуге және
кәсіпорынды толығымен біртұтас мүлік кешені ретінде пайдалануға, оның
ішінде құкық иесінің фирмалық атауына және (немесе) коммерциялық
белгісіне, корғалатын коммерциялық ақпараттың құқығын, сондай-ақ жалға
берушінің басқа тұлғаларға беруге құқығы жоқ құқықтар мен міндеттерін
қоспағанда, шартта көзделген басқа да айрықша құкықтық объектілерді — тауар
белгісін, қызмет керсету белгісін және т.б. (айрықша кұқықтар кешенін)
беруге міндеттеледі.
Кәсіпорынды жалдау шарты консенсуалды, өзара және қайтарымды шарт болып
табылады. Жалға алушыға мүлікті иеленуге және пайдалануға немесе тек қана
пайдалануға мүмкіндік беретін мүлік жалдау шартының жалпы ережелерінен
ерекшелігі — кәсіпорынды жалдау шартын реттейтін нормалар кәсіпорынды тек
біруақтылы иелену мен пайдалануға беруді қарастырады. Бұның себебі бар.
Жалға алушыға кәсіпкер болғандықтан кәсіпорынды алғасын оған мүліктік кешен
ретінде толық жауапты болады (кәсіпорынның тұтасымен сақталуына жауап
береді).
Сонымен, кәсіпорын құрамына азаматтық құқықтар объектісінің екі топтары
кіреді:
1) заттар;
2) мүліктік құқықтар.
Бұл мүлікті жалға бергенде заттардың құқықтық режимін және мүліктік
құқықтардың құқықтық режимін, соның ішінде интеллектуалдық меншікке
құқықтарды жүзеге асырудың тәртібін сақталуды талап етеді. Жалдау шарты
бойынша, талап етуге құқықтың берілуінің ерекшелігі жалға берушінің атынан
жалға алушы оларды алады және жалға берушінің борышкерлері қарыздарды
қайтару арқылы пайда болған мүлікке меншік құқығы емес, жалдау құқығы
бекітіледі. Мүліктік кешен-кәсіпорын құрамына кіретін тектік тұтынылатын
заттар мүлік жалдаудың нысанасы болып объективті келе алмайды. Осыған
сәйкес, бұл жағдайда мазмұны бойынша заем қатынастарына ұқсас болып
келетін, бірақ кәсіпорынды жалдау шартының нормаларымен кешенді реттелетін
қатынастар пайда болады. Жалға алушы тектік заттарға меншік құқығына ие
болады және келісілген мерзімде осындай мүлікті немесе оның ақшалай
эквивалентін (баламасын) қайтаруға міндетті болады. Басқа жақтан, заем
шарты бойынша сыйақыны төлеуге қарасты заем берушімен заем алушының
құқықтары мен міндеттері дәстүрлі нысанда мұнда жоқ болады.
Жалға берушінің тиісті қызметпен айналысуға берілген лицензия негізінде
алған құқықтары, егер заңда өзгеше белгіленбесе жалға алушыға берілмеуге
тиіс.Жалға алушыға борыштарын аударғаны туралы жалға беруші өзінің несие
берушілеріне жалдау шарты жасалғанға дейін жазбаша түрде хабарлауға
міндетті. Олар осындай аударумен келіспеген жағдайда хабарлама алған күннен
бастап үш айдың ішінде жалға берушіден тиісті міндеттемелерді тоқтатуын
немесе мерзімінен бұрын орындауын және залалды өтеуін талап етуге құқылы.
Егер көрсетілген мерзімде осы талаптардың ешқайсысына қойылмаса, несие
беруші тиісті борышты жалға алушыға аударуға келісімін берді деп танылады.
Кәсіпорынды жалдау шартынын мазмұнына тоқталатын болсам, жалға беруші
мүлік жалдаудын басқа да шарттары бойынша сияқты жалға алушыға мүлікті
беруге міндетті. Жалға берушіге кәсіпорынды жалға беруге дайындықпен
байланысты ауыртпашылықтар жүктеледі. Оның берілуі өткізу актісі бойынша
жасалады. Өткізу актісін жасау мен қол қоюға ұсынуды коса алғанда жалға
берушінің міндеті болып табылады және оның есебінен жүзеге асырылады. Егер
кәсіпорында борыштар болса, кәсіпорын жалға алушыға жалға берушіден
міндеттемелерді тоқтатуды немесе мерзімінен бұрын орындауды талап еткен
несие берушілермен есеп айырысу аяқталғаннан кейін ғана берілуі мүмкін.
Жалға алушыньң басты міндеті жалданған кәсіпорынды шарт жағдайларына
және оның құрамына кіретін мүліктің тағайындалуына сәйкес пайдалануды және
арендалық төлемдерді (ақыны) төлеуде болып келеді.
Кәсіпорынды жалдау шартының кәсіпкерлік сипаттамасы болған соң
кәсіпорынның құрамына кіретін мүлікке билік ету бойынша жалға берушінің
құқықтарды едәуір кеңейтілген Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің
578-бабының мағынасы бойынша жалға алушы, жалға берілген кәсіпорын мүлкінің
құрамына кіретін материалдық құндылықтарды (олар айналып қаражаттарына
жатса) егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға
берушінің келісімінсіз сатуға, айырбастауға, не қарыз етіп беруге құқылы.
Бірақ осының нетижесінде кәсіпорынның құны азаймауы тиіс. Негізгі қорларды
(қаражаттарды) жалға алушы уақытша пайдалануға, қосалқы жалға бере алады
немесе осындай мүлік арендасының құқықтары баска тұлғаға берілуі мүмкін.
Жалға алушының мүлікпен осылай билеуі өзге түлғалар құқықтары бұзылуына
(кемсітілуіне) әкелмеуге тиіс. Егер жалға берушінің немесе басқа
тұлғалардың мүддесіне залал келтірілетін болса, жалға алушы оны өтеуге
міндетті. Шартпен немесе заңмен жалға алушының мүлікті билік етуге
құқықтары шектелуі мумкін.
Жалға алған мүлікті пайдалану үшін ақы шарт жағдайларына сәйкес
төленеді, егер олар шартта қарастырылмаса, онда ақы мүлік жалдау шарттары
бойынша ақы төлеу тәртібін бекітетін Азаматтық Кодекс нормаларына сәйкес
төленеді. Ең қолданымды (қолайлы) ақы нысандары болып ақшалай төлемдер және
өндірілген өнімнің белгілі үлесін бөліп беру келеді. Сондай-ақ, егер жалға
алушы мүлікті жақсартатын болса, онда ол жасалған жақсартулардың құнын
арендалық төлемдердің есебіне жатқыза алады.[9,23].
Кәсіпорынды жалға алушының құқықтарының көлемдігі тағы да мынадан
көрініс табады. Жалға алушы жалға алынған мүліктік кешеннің құрамына
өзгерістер енгізуге, оны қайта құруға, кеңейтуге, техникамен кайта
аспаптауға құқылы және осының барлығы жалға берушінің келісімін талап
етпейді.
Кәсіпорынды жалдау шарты бойынша мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы
тараптардың арасында басқа мүлік жалдау шарттарының көпшілігіне
қарастырылмаса, онда мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы толығынан жалға
алушыға жүктеледі. Сондықтан оның үлесуі туралы біз шартты айтып
отырмыз. Кәсіпорын арендаторы шарт күшінде болатын барлық мерзімде
кәсіпорынның тиісті техникалық күйін қамтамасыз етуге тиіс, оны ағымдағы
және күрделі жөндеуін жүргізеді. Осымен бірге жалға алушы жалға алынған
мүлікті тұтынумен (пайдаланумен) байланысты барлық өзге де шығындарды
көтеруге міндетгі. Кәсіпорын күрделі жөндеуін өткізу жалға алушының міндеті
болып қаралғасын, оның күрделі жөндеуді жүргізуге кеткен қаражаттарды
өтеттіріп алуға құқығы болмайды.
Жалдау шарты тоқтатылған жағдайда кәсіпорын тұтастай мүлік кешені
ретінде ережелерді сақтай отырып жалға берушіге қайтарылуға тиіс. Өткізу
актісін жасауды және оны қол қоюға табыс етуді қоса алғанда, кәсіпорынды
жалға беруге дайындау, егер шартта көзделмесе, бұл жағдайда жалға алушының
міндеті болып табылады және соның есебінен жүзеге асырылады.
Жалға алушы кәсіпкерлік қызмет субъектісі болған соң оған берілген мүліктің
сақтығы үшін кінәсіз жауапкершілікті қатерді және мүліктің жойылуы немесе
бүлінуі бой бермейтін (дүлей) күштердің салдарынан болғанын дәлелдегенде
ғана жауапкершіліктен босатылуы мүмкін.
Үйлер мен ғимараттарды жалдау. Үйді немесе ғимараттарды жалдау шарты
дегеніміз – бір тарап яғни, жалға беруші үйді немесе ғимараттарды екінші
тарапқа – жалға алушының уақытша иеленуіне және пайдалануына беруге
міндеттенетін шарт болып табылады.Осы, үйлер мен ғимараттарды жалдау
шартының ережелері кәсіпорындарды жалдау шартының ережелері кәсіпорындарды
жалдау шартына қолданылады.Үйлер мен ғимараттарды жалдау шартының
кәсіпорынды жалдау шарттарынан айырмашылығы, ол кәсіпкерлік және
кәсіпкерлік емес болуы мүмкін. Өйткені үйлер мен ғимараттардың әртүрлі
тағайындалуы болуы мүмкін. Олар мәдени, ғылыми, қайырымдылық мақсаттарында,
білім беру қызметін ж.б. атқару үшін қолданылуы мүмкін.
Үйлер мен ғимараттарды жалдау шартынын нысанасы. Оларға барлық үйлер мен
ғимараттар жатады, оларды тұруға да пайдалануы мүмкін, бірақ жалға алушы
тұру максатында оларды жалға алмайды, мысалы, егер жалға алушы көп қабаттық
тұрғын үйдің пәтерлерін тұрғындарға одан әрі жалға беру мақсатында жалға
алса.
Мемлекеттік тұрғын емес қорының объектілерін жалға беру түрінің пәнін
басқаша белгілейді. Аталған ережелерге сәйкес, мемлекеттік тұрғын емес қоры
— тұрғын қорына қосылмаған мемлекеттік үйлер, ғимараттар жатқызылады.
Ережелердің 1-т, 6-т. сәйкес аренда объектісіне:
1. Бөлмелер, бөлек тұрған ғимараттар мен үйлер, олардың ведомстволық
тиістілігіне (байланысты) қарамастан;
2. Ведомстволық балансына жататындығына қарамастан тұрғын үйлерге
құрылыстырылған бөлмелер;
3. Мәдени, тарихи, архитектуралық ескерткіштері бар үйлер, ғимараттар;
4. Мемлекеттік тұрғын қорынан тұрғын емес қорына ауысқан бөлмелер;
5. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру департаментінің аумақтық органдарының қарамағында өзге де
заңды әдіспен өткен бөлмелер.
Мәдени, тарихи ескерткіштер болып келетін ерекше үйлер мен ғимараттар
(мемлекеттің ерекше меншігінде болатындар), оларды пайдалану тұтыну
жағдайлары келіспегенде ғана жалға беріледі. Егер ол үйлер мен ғимараттар
Қазакстан Республикасында немесе әлемге маңызды болса, онда Қазақстан
Республикасының (республикалык, жоғарғы) органдарының келісімі қажет. Жалға
жергілікті аумақтық, мәні бар үйлер мен ғимараттар берілетін болса, онда ол
жергілікті атқару органдарының келісімімен беріледі.
Үйлерді, ғимараттарды жалға беру, оларға қызмет ету үшін қажетті (оларда
үй. ғимарат орналасқан) жер учаскесін дәл сондай мерзімге уақытша жер
пайдалануға беруге әкеледі. Егер жер пайдаланушыда өзіне тиесілі жер
пайдалану құқығын иелігінен шығара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz