Шетелдегі және Қазақстан Республикасындағы франчайзинг дамуын талдау
КІРІСПЕ
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары
1.2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг
2.2 Қазақстан Республикасында франчайзингтің даму үдерістері мен бағыттары
3 ҚОНАҚҮЙ БИЗНЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕТІКТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қ.Р.дағы франчайзингтік мәселелерді шешу және франчайзингтік қатынастарды дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары
1.2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг
2.2 Қазақстан Республикасында франчайзингтің даму үдерістері мен бағыттары
3 ҚОНАҚҮЙ БИЗНЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕТІКТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қ.Р.дағы франчайзингтік мәселелерді шешу және франчайзингтік қатынастарды дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі заманғы кезеңі стратегиялық тұрақты инновациялық дамуға көшумен, елдің жаһандық кеңістікте жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге арналған экономика мен қоғамдағы терең құрылымдық және институционалдық қайта құрулармен сипатталады. Дәл, сондықтан нарықтық ортаның жоғары өрлеген кезіндегі экономикалық үдерістердің жаһандану жағдайында қызметтің табысты нысандарын таңдау және отандық кәсіпорындарды дамыту ерекше өзекті болмақ. Республикадағы бизнесті дамытудың болашағы бар нысандарының бірі франчайзинг болып табылады. Ол тәуекелдің төменгі деңгейімен сипатталады, тұрақты табыс алуды қамтамасыз етеді, сондай-ақ шағын және ірі бизнестің артықшылықтарын біріктіруге мүмкіндік береді. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050» Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында әлемнің «отыз» дамыған елдерінің қатарына кіру жолындағы негізгі бағыт ретінде қазақстандық шағын және орта бизнесті дамытуды белгіледі. Шағын және орта бизнесті дамыту – ХХІ ғасырда Қазақстанды индустриялық және әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы [1].
Соңғы жылдары Қазақстанда франчайзингке ерекше қызығушылық байқалып отыр, бұл экономика үшін жаңа және қызық айтылатын түсінікпен ғана емес, сонымен бірге бастысы – оны дамытудың арқасында дамыған капиталистік елдердің экономикасында қол жеткізілген таң қаларлық нәтижелермен де түсіндіріледі. Дүниежүзінде жалпы ұлттық өнімнің 13% жуық мөлшерін франчайзинг береді, алғашқы 10 жылдағы инвестициялардың орташа тиімділігі 60 % астам мөлшерді құрайды.
Соңғы жылдары Қазақстанда франчайзингке ерекше қызығушылық байқалып отыр, бұл экономика үшін жаңа және қызық айтылатын түсінікпен ғана емес, сонымен бірге бастысы – оны дамытудың арқасында дамыған капиталистік елдердің экономикасында қол жеткізілген таң қаларлық нәтижелермен де түсіндіріледі. Дүниежүзінде жалпы ұлттық өнімнің 13% жуық мөлшерін франчайзинг береді, алғашқы 10 жылдағы инвестициялардың орташа тиімділігі 60 % астам мөлшерді құрайды.
1 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы
Жолдауы. «Қазақстан жолы – 2050». Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» // http://www.akorda.kz/ru/page/page_215750_poslanie-prezidenta-respublikihttp://www.akorda.kz/ru/page/page_215750_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-17-yanvarya-2014-gkazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-17-yanvarya-2014-g
2 Что такое франчайзинг. // http://www.triarh-franchising.com/ (дата обращения 26.01.2014).
3Холленсен С. Глобальный маркетинг. - Минск: Новое знание, 2004. – 832 с.
4Blair Roger D., Lafontaine Francine. The Economics of Franchising. - N. Y.: Cambridge University Press, 2005. – 338 p.
5Качканов В. П. Франчайзинг как форма связи крупного и малого бизнеса в сфере торговли: автореф. … канд. экон. наук. - М.: МГУ им. М. В. Ломоносова, 2006.- 26 с.
6Котляров И. Д. Современные формы аутсорсинга управления брэндом и сбытом // Практический маркетинг. – 2010. - №8. – С. 12-16.
7Спинелли-мл. С., Розенберг Р. М., Берли С. Франчайзинг – путь к богатству. - М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2007. – 384 с.
8Федорова В. В. Управление стратегическим развитием предприятия на основе франчайзинга: автореф. … канд. экон. наук. - СПб.: СанктПетербургский государственный университет экономики и финансов, 2010. - 28 c.
9Котляров И. Д. Формы аутсорсинга в современной международной торговле // Мировая экономика и международные отношения. – 2011. - № 6. – С. 65-72.
10Силинг С.А. Практикум по франчайзингу для российских предпринимателей. - СПб., 1997. – 195 с.
11Bessis Ph. Le Contrat de franchisage : notions actuelles et apport du droit européen. - Paris: Montchrestien, 1986. - 109 p.
12 Три исследования по конкурентной политике / под ред. А. Е. Шаститко. - М.: ТЕИС, 2002. - 384 с.
13Исследование «Франчайзинг в Казахстане». Национальный центр франчайзинга при Фонде «ДАМУ» // http://www.franchexpo.kz/ru/pr-novostihttp://www.franchexpo.kz/ru/pr-novosti-stati/public/13-issledovanie-franchajzing-v-kazakhstane
14Официальная статистическая информация. Агентство Республики Казахстан по статистике // http://www.stat.gov.kz/ (дата обращения 21.02.2014).
stati/public/13-issledovanie-franchajzing-v-kazakhstane (дата обращения 21.02.2014).
15Сопоставление роста франчайзи и франчайзера в Италии
Жолдауы. «Қазақстан жолы – 2050». Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» // http://www.akorda.kz/ru/page/page_215750_poslanie-prezidenta-respublikihttp://www.akorda.kz/ru/page/page_215750_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-17-yanvarya-2014-gkazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-17-yanvarya-2014-g
2 Что такое франчайзинг. // http://www.triarh-franchising.com/ (дата обращения 26.01.2014).
3Холленсен С. Глобальный маркетинг. - Минск: Новое знание, 2004. – 832 с.
4Blair Roger D., Lafontaine Francine. The Economics of Franchising. - N. Y.: Cambridge University Press, 2005. – 338 p.
5Качканов В. П. Франчайзинг как форма связи крупного и малого бизнеса в сфере торговли: автореф. … канд. экон. наук. - М.: МГУ им. М. В. Ломоносова, 2006.- 26 с.
6Котляров И. Д. Современные формы аутсорсинга управления брэндом и сбытом // Практический маркетинг. – 2010. - №8. – С. 12-16.
7Спинелли-мл. С., Розенберг Р. М., Берли С. Франчайзинг – путь к богатству. - М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2007. – 384 с.
8Федорова В. В. Управление стратегическим развитием предприятия на основе франчайзинга: автореф. … канд. экон. наук. - СПб.: СанктПетербургский государственный университет экономики и финансов, 2010. - 28 c.
9Котляров И. Д. Формы аутсорсинга в современной международной торговле // Мировая экономика и международные отношения. – 2011. - № 6. – С. 65-72.
10Силинг С.А. Практикум по франчайзингу для российских предпринимателей. - СПб., 1997. – 195 с.
11Bessis Ph. Le Contrat de franchisage : notions actuelles et apport du droit européen. - Paris: Montchrestien, 1986. - 109 p.
12 Три исследования по конкурентной политике / под ред. А. Е. Шаститко. - М.: ТЕИС, 2002. - 384 с.
13Исследование «Франчайзинг в Казахстане». Национальный центр франчайзинга при Фонде «ДАМУ» // http://www.franchexpo.kz/ru/pr-novostihttp://www.franchexpo.kz/ru/pr-novosti-stati/public/13-issledovanie-franchajzing-v-kazakhstane
14Официальная статистическая информация. Агентство Республики Казахстан по статистике // http://www.stat.gov.kz/ (дата обращения 21.02.2014).
stati/public/13-issledovanie-franchajzing-v-kazakhstane (дата обращения 21.02.2014).
15Сопоставление роста франчайзи и франчайзера в Италии
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары 5
1.2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірибесі 1
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ 1
ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг 1
2.2 Қазақстан Республикасында франчайзингтің даму үдерістері мен 2
бағыттары
3 ҚОНАҚҮЙ БИЗНЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ2
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕТІКТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қ.Р-дағы франчайзингтік мәселелерді шешу және франчайзингтік 2
қатынастарды дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі
заманғы кезеңі стратегиялық тұрақты инновациялық дамуға көшумен, елдің
жаһандық кеңістікте жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге
арналған экономика мен қоғамдағы терең құрылымдық және институционалдық
қайта құрулармен сипатталады. Дәл, сондықтан нарықтық ортаның жоғары
өрлеген кезіндегі экономикалық үдерістердің жаһандану жағдайында қызметтің
табысты нысандарын таңдау және отандық кәсіпорындарды дамыту ерекше өзекті
болмақ. Республикадағы бизнесті дамытудың болашағы бар нысандарының бірі
франчайзинг болып табылады. Ол тәуекелдің төменгі деңгейімен сипатталады,
тұрақты табыс алуды қамтамасыз етеді, сондай-ақ шағын және ірі бизнестің
артықшылықтарын біріктіруге мүмкіндік береді. ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050 Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Жолдауында әлемнің отыз дамыған елдерінің қатарына кіру жолындағы
негізгі бағыт ретінде қазақстандық шағын және орта бизнесті дамытуды
белгіледі. Шағын және орта бизнесті дамыту – ХХІ ғасырда Қазақстанды
индустриялық және әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы [1].
Соңғы жылдары Қазақстанда франчайзингке ерекше қызығушылық байқалып
отыр, бұл экономика үшін жаңа және қызық айтылатын түсінікпен ғана емес,
сонымен бірге бастысы – оны дамытудың арқасында дамыған капиталистік
елдердің экономикасында қол жеткізілген таң қаларлық нәтижелермен де
түсіндіріледі. Дүниежүзінде жалпы ұлттық өнімнің 13% жуық мөлшерін
франчайзинг береді, алғашқы 10 жылдағы инвестициялардың орташа тиімділігі
60 % астам мөлшерді құрайды.
Республикада қызметтер мен тауарларды өндіру саласында франчайзингтің
қағидаларын пайдаланатын кәсіпорындар болса да (Red Dragon, KURALAI,
!ARUai, Biba, Mimioriki, SALTA, Zibroo және т.б.) франчайзингтік
қатынастардың әлемдік тәжірибесі Қазақстан тәжірибесінде әлі жеткілікті
іске асырылмай отыр.
Қазіргі уақытта қазақстандық кәсіпкерліктің, ең алдымен шағын және орта
бизнестің дамуы жоғары коммерциялық тәуекелдермен қиындап отыр. Қазіргі
заманғы бизнес-жобаларды іске асыру кәсіпкерден басқару, маркетинг, жарнама
саласында ауқымды білімінің болуын және нарықтың ерекшеліктерін ескере
білуді қажет етеді. Әрбір нақты жағдайда кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
тиімді схемасы мен әдістерін жасау үшін көп уақыт пен материалдық шығын
керек. Франшиза негізінде жолға қойылған және өзінің тиімділігін дәлелдеген
бизнесті пайдалану кәсіпкерлік тәуекелді біршама төмендетеді. Дамып келе
жатқан нарықтарда франчайзинг кәсіпкерлерді табысты бизнес жүргізу үшін
қажетті іс жүзіндегі стандарттарға үйретудің ең жылдам әдістерінің бірі
болып табылады. Осылайша, франчайзингті дамыту шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың барынша тиімді нысандарының, аса маңызды
мемлекеттік міндеттің мүмкін болатын шешімдерінің бірі болуы ықтимал.
Алайда, қызметтің осындай түрінің әдістемелік негіздері мен
тұжырымдамалық тәсілдерінің болмауы отандық тәжірибеде франчайзингтің даму
мүмкіндіктерін шектейді және кәсіпкерлік қызметтің осы бір моделін ғылыми
тұрғыдан зерттеу қажеттілігін тудырады. Осыған байланысты бизнестің
франчайзингтік моделін Қазақстан жағдайында қолдану бойынша теориялық
ережелер, әдістемелік тәсілдер мен тәжірибелік ұсынымдар әзірлеу,
франчайзингтік бизнестің қазіргі бар моделдерін отандық нарық жағдайына
бейімдеу қажет.
Франчайзингтің дамуының экономикалық аспектілерінен басқа оны
заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз етудің маңызы бар екенін атап өткен жөн,
себебі кәсіпкерліктің осы бір моделінің тиімді және тұрақты дамуы үшін
тиісті құқықтық өріс болуы тиіс. Бүгінгі күні франчайзингтегі ойын
ережелерін жете әзірлеу, нақты заңнамалық және терминологиялық базаның
болмауы отандық франчайзерлердің жоғары бәсекелестік нарыққа шығуын
қиындатып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – шетелдегі және Қазақстан Республикасындағы
франчайзинг дамуының теориялық және тәжірибелік негіздерін салыстыру,
талдау.
Алға қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу қарастырылады.
бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанының теориясы мен тәжірибесінің
мазмұнын және түсініктік аппаратын ашу;
франчайзингтің түрлерін бір жүйеге келтіру және франчайзингтік қатынастар
байланыстарының нысандарына сипаттама беру;
шетелдік тәжірибені жан-жақты талдау негізінде франчайзинг дамуының әлемдік
үдерістері мен заңдылықтарын анықтау;
Қазақстан Республикасында франчайзингтің дамуының үрдістері мен
ерекшеліктерін анықтау және осы қатынастардың дамуын тежейтін факторларды
белгілеу;
Қазақстан Республикасындағы франчайзингтің мәселелері мен даму болашағын
негіздеу.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында франчайзингтік қызметпен
айналысатын мейрамханалар.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, 5
бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары
Заманауи экономикалық кеңістік сипаттамаларының бірі бәсекелестік
күрестің шиеленісуге қарай оның кеңеюін көрсететін үдерістердің қалыптасуы
және экономикалық қатынастар субъектілерінің қызмет етуі барысында пайда
болатын өзара байланыстардың сапалы түрде кеңеюі болып табылады. Бұл ретте
қалыптасқан нарықтық бәсекелестікте оның бағалық түрлерінен өнімнің сапасын
арттыру және оны өндіру мен таратудың алдыңғы қатарлы технологияларын
иелену есебінен бақталастықты сипаттайтын оның бағалық емес түрлеріне көшу
байқалады.
Бұл жағдайларда кәсіпкерлік жеткілікті қаржылық және ұйымдастырушылық-
басқару икемділігін қалай меңгеру, тәуекелдің негізгі түрлеріне төзімді
болу және тепе-тең келетін шығыстар кезінде аталған үдерісті ұйымға
енгізуде салыстырмалы түрде қарапайым болу керек секілді белгілі бір
талаптарға жауап беруі тиіс. Заманауи шаруашылық жүргізу тетіктеріне тән
болатын барлық аталған қасиеттер мен ерекшеліктер бизнесті жүргізудің
франчайзингтік моделіне тән.
Дамыған елдерде франчайзингті қолданудың көп жылғы тәжірибесі оның
ерекше тәуелсіздігін сенімді түрде дәлелдеді. Франчайзинг – бұл табысқа
жеткен және жоғары бәсекелестік экономикада кеңею стратегиясын жүзеге
асыратын фирмалар үшін бизнесті дамытудың тиімді әдістерінің бірі.
Сонымен бірге шетелдік кәсіпкерлік ортада оның кеңінен таралуы
франчайзингтің бизнесін жаңа бастаған кәсіпкер үшін өзінің сенімді ісін
ұйымдастырудың барынша тиімді мүмкіндігі және қоғамның түрлі тауарлар мен
қызметтерге деген қажеттігін қамтамасыз ету құралы болуымен байланысты.
Соңғы 50 жылда франчайзинг кеңінен танымал болғаны соншалықты АҚШ-та бөлшек
тауар айналымындағы оның көлемі 40%-дан асады, ал Еуропа елдерінде - 60%-ға
дейін [2]. Франчайзингтің қазіргі заманғы анықтамаларына жасалған
салыстырмалы талдау 1-ші кестеде берілген.
Кесте 1 – Франчайзингті анықтау тәсілдеріне жасалған салыстырмалы
талдау
Анықтама Артықшылықтары Кемшіліктері
1 2 3
Франчайзинг – бұл іскерлік анық емес түрде болсашамадан тыс
қызметтерді, көбіне – айналым да франчайзи үшін айқын емес
капиталы бар, бірақ бизнесті франчайзер іскерлік анықтама
жүргізудің тәжірибесін меңгермегенқызметтердің
немесе аз ғана мөлшерде меңгерген жеткізушісі болып
тәуелсіз инвесторларға сатудың табылатындығына
нарықтық-бағдарлық әдісі [3] сілтеме бар
1 – кестенің жалғасы
1 2 3
...франчайзингтік келісім көбіне франчайзиге франчайзинг пен
заңды түрдегі тәуелсіз фирманың қойылатын уәкілетті
арасындағы шарт ретінде екі шектеулердің делдалдардың
түсіндіріледі, ол бойынша бір фирмасипаттамасы ара-жігін
(франчайзи) екінші фирмаға ажыратуға
(франчайзерге) франчайзердің мүмкіндік
өнімдерін сату құқығы үшін бермейтін шамадан
жәненемесе оның сауда маркасын тыс айқын емес
және бизнесті жүргізу форматын анықтама
белгілі бір аумақта белгіленген
уақыт кезеңінде пайдалану құқығы
үшін ақы төлейді [4]
...франчайзинг – бұл бизнес-ортаныАртықшылығы: франчайзингтің
ұйымдастырудың ерекше нысаны, ол анықтамада тәуелсіз
көшбасшы-фирмаға тауарлар мен франчайзингтің кәсіпорындарды ң
қызметтер нарығында өзінің үстемдікмаңызды өзара іс-қимыл
ету позицияларын орнатуға және сипаттарының бірі жасауының басқа
сақтауға мүмкіндік береді [5] франчайзердің нысандарынан
мүддесі үшін бизнесешқандай
ортаны ұйымдастыру айырмашылықтары
болып табылатындығыаталмаған
туралы түсінік бар
Франчайзинг (ағылшын сөзі франчайзинг шын мәнісінде
Franchise – артықшылық) – 1) сауда зияткерлік меншіктіфранчайзингтің
маркасын, тауар белгісін және берудің құралы ғанаекі түрлі
фирмалық атауды және олармен емес, сонымен біргеқұрамдас бөлігі
байланысты технологиялар мен франчайзердің саудаүшін екі жеке
ноу-хауды пайдалану үшін құқықтардымаркасымен өткізу анықтама беру
(белгілі бір мерзімге және белгілі желісін жайында сөз болып
бір шарттармен) беру; 2) сауда қалыптастыру әдісі отыр
маркасы мен технологиялардың меншікболып
иесі- компанияның тәуелсіз табылатындығын
кәсіпорындарға сауда маркасын, көрсетуге талпыныс
тауар белгісін және фирмалық атаудыжасалған
және олармен байланысты
технологиялар мен ноу-хауды
пайдалану үшін құқықтарды беру
арқылы өкілдіктерінің желісін құру
[6]
Франчайзинг – бұл оған сәйкес франчайзердің Осы модельді
кәсіпкерлердің біреуі (франчайзер) франчайзиге пайдалану
бизнесүдерістің моделін дайындайды бизнесті жүргізудіңқұқықтарын
және осы модельге сәйкес бизнесті дайын моделін берудің хемасы
жүргізу құқығын басқа кәсіпкерге беретіндігін жоқ (жалпы
(франчайзи) беретін бизнесті көрсетеді жағдайда бизнесті
ұйымдастыру мен жүргізудің түрі жүргізу моделі
[7] тегін негізде
берілуі және
франчайзердің
сауда маркасымен
ғана жұмыс
істеуге талап
қоюмен қатар
жүрмеуі мүмкін)
...франчайзинг бір тарап (құқық пайдалану құқығы франчайзидің
иеленуші) екінші тарапқа франчайзерден франчайзерге
(пайдаланушы) белгілі бір мерзімге франчайзиге қатысты
немесе мерзімін көрсетпей құқық берілетін міндеттемелері
иеленушінің сауда белгісіне, қызметматериалдық емес туралы (ең
көрсету белгісіне құқықты, активтердің кешені алдымен, оның тек
сондай-ақ шартта көзделген айрықша толық көрсетілген қана
құқықтардың басқа да объектілеріне, франчайзердің
атап айтқанда коммерциялық сауда маркасымен
белгілерге, өндіріс құпиясына және
(ноу-хау) құқықтарды қамтитын технологиялары
айрықша құқықтарының кешенін бойынша жұмыс
пайдалану құқығын сыйлықақы үшін істеу міндеті
беретін бизнесті ұйымдастыру мен туралы) ештеңе
жүргізудің нысаны ретінде айтылмайды
қарастырылады [8]
Франчайзинг зияткерлік меншіктің франчайзидің өзініңЗияткерлік
(сауда маркасы және онымен қызметін меншіктің
байланысты өндірістік және франчайзердің саудафранчайзерден
коммерциялық технологиялар; бұл ЗМ маркасымен ғана франчайзиге
кешені франшиза деп, ал иесі – жүргізу берілудің ақылы
франчайзер деп аталады) иесі оны міндеттемесі сипаты, сондайақ
пайдалану құқығын екінші кәсіпкергекөрсетілген, бұл франчайзиге
(франчайзи) беретін, ал ол өзіне франчайзингтің салынатын
берілген ЗМ негізінде ғана айрықша маңызды шектеулер (аумағы
коммерциялық қызметті жүргізуге белгісі болып мен мерзімі
міндеттенетін фирмалардың есептеледі бойынша)
арасындағы кооперацияның нысаны көрсетілмеген
болып табылады [9]
Ескерту-әдебиеттер көздерін талдау негізінде автормен құрастырылған
Келтірілген анықтамалар франчайзингтің мән-мағынасын түсінудің жан-
жақтылығын көрсетеді. Біріншіден, ол тәуелсіз кәсіпорындардың иелері арқылы
франшизалық жүйені құру, ұстау мен дамыту үдерісін білдіреді [10].
Екіншіден, франчайзинг өнімдерді немесе қызметтерді тұтынушыға жеткізу
әдісі ретінде анықталады.
Үшіншіден, бизнесті дамыту, материалдық және қаржы құралдарының және
түрлі кәсіпорындар күш-жігерінің кооперациясы негізінде нарықты жаулап алу
әдісі ретінде.
Төртіншіден, экономистердің көпшілігі франчайзинг сауда маркасымен
қорғалған өнімдерді немесе қызметтерді өндіруші немесе дара таратушы
аталған аумақта өзінің өнімдерін немесе қызметтерін таратуға арналған
айрықша құқықтарын өндірістік және қызмет көрсету операцияларының
технологияларын сақтау шартымен олардан төлемдер (яғни, роялти) алғаны үшін
орнына тәуелсіз кәсіпкерлерге беретін келісім немесе ұзақ мерзімді іскердік
ынтымақтастық жасаудың бір түрі деген пікірге тоқтайды [10, с.24; 35].
Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе, франчайзинг – бұл өзінің ісін
табысты әрі сенімді түрде жүргізетін франчайзер үшін ол өзінің бизнесін
дамытудың тиімді әдісі болып табылатын әріптестік бизнес деп айтуға болады.
Бұл әдіс аумақтық дамудың дайын тхнологиясы бойынша франчайзилердің
көптеген желісін құру идеяларына негізделген.
Кәсіпкер үшін франчайзинг – бұл франчайзер өзінің сауда маркасымен
бірге беретін және жан-жақты көмек көрсететін нарықтың дайын бос орнында
өзінің бизнесін ашу мүмкіндігі.
Зерттеу барысында біз франчайзинг саласында шешімдер қабылдау кезінде
негізгі факторлар мыналар екенін анықтадық:
тауарлар немесе қызметтер (франчайзинг объектісі), яғни ең алдымен, аталған
нарықта ол қаншалықты бекігенін анықтау үшін тауардың немесе қызметтің
беделі мен жаңашылдығы қарастырылады;
маусымдылық, ол жалпы жағдайды анықтайды және қаржы жағдайы мен қолма-қол
ақша ағымын талдауға мүмкіндік береді;
белгілі бір аумақтағы эксклюзивтілік франшизаның аса маңызды сипаттамасы
болып табылады;
меншіктің құрылымы – бизнес үшін пайдаланылатын ғимараттар мен үй-жайлар;
франчайзер мен франчайзидің арасындағы қатынастар жиынтығы
болып табылатын франшиза пакеті;
кәсіпкерлер мен франчайзингтік кәсіпорын қызметкерлерінің оқытылуы.
Франчайзингтің заманауи түрлері мен әдістерінің қолданыстағы байланысу
нысандары аталған үдерістің дамуы мен қалыптасуының теориялық негіздерінің
бірі бола отырып, нарықтардың құрылымдық өзгерістерін, сондайақ баға
қалыптасуымен, нарықта қатысушылардың санымен және олардың мінез-құлқымен
байланысты үдерістерді көрсетеді. Бұл ретте бұл өзгерістер жаһандық
экономикалық түрленулердің нәтижесі бола отырып, жекелеген нарықтардың
шегінде қызмет ететін субъектілерге ғана емес, сонымен бірге нарықтардың
ашық болу деңгейіне және олардың бір-бірімен байланысына да әсер етеді.
Франчайзингтің қазіргі заманғы түрлерін және франчайзингтік
қатынастарды қарау кезінде туындайтын негізгі мәселе аталған жүйе
элементтерінің қандай да бір бекітілген жіктемесінің болмауы. Әр түрлі
сарапшылардың франчайзингтің бір элементтерін мүлдем алуан құрылымдық
топтарға жатқызу жағдайы да мұндай зерттеуді жүргізуді одан сайын
қиындатады. Бір айта кететіні, жүйе ретінде франчайзинг бір-бірімен
қарымқатынаста және байланысты болатын, белгілі бір тұтастықты, бірлікті
құрайтын элементтердің жиынтығын (көпшілігін) білдіреді. Бұл жүйенің
элементтері франчайзингтік қатынастардың объектілері мен субъектілері,
сондай-ақ франчайзингтің мақсаттары мен міндеттері, оның түрлері,
франчайзингтің қағидалары, өлшемдері, алғышарттары, факторлары және т.б.
болып табылады, олардың арасындағы өзара байланыс осы элементтерге
жүктелген функцияларды орындау барысына сәйкес уақыт жағынан өзгеріп отыруы
мүмкін. Сондықтан бірінші кезектегі міндет франчайзинг жүйесінің негізгі
элементтерін бөліп алу болып табылады.
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік классикалық нысаны жүйенің
келесі элементтерін пайдалануды көздейді.
Франчайзингтік қатынастардың субъектілері франчайзер және франчайзи болып
табылады. Біріншісі – бұл лицензия беретін немесе өзінің тауар белгісін,
ноу-хау және операциялық жүйелерін пайдалану құқығын беретін компания. Ол
бизнесті зерттейді және дамытады, бизнесті алға жылжытуды қаржыландырады,
жақсы беделді және танымал брендті жасайды. Компания өзінің бизнес-
тұжырымдамасымен жұмысқа қабілеттілігін және табысты ұдайы өнімділігін
дәлелдегеннен кейін ол осындай табысты қайталағысы келетін кәсіпкерлерге
ұсынуы, яғни франшизаны сатып алуды ұсынуы мүмкін. Екінші субъект франчайзи
– әдетте франчайзерден оның атынан және оның сауда маркасымен коммерциялық
қызметті жүргізуге айрықша құқықты (өтеулі негізде) алған шағын фирма
немесе кәсіпкер. Франчайзи бизнесті құруға жұмсалатын шығындарды өзі
төлейді және сауда белгісі мен бизнес жүйені пайдалану құқығы және
франчайзер көрсететін қолдау, оқыту және консалтинг үшін ай сайынғы
салымдарды төлеу бойынша міндеттерді өзіне алады. Бизнесті ойдағыдай
жүргізген жағдайда франчайзидің табысы оның шығындарынан асып түседі. Бір
франчайзингтік жүйеде бірнеше франчайзи болуы мүмкін .
Франчайзинг жүйесі нақты тауарды пайдалануға негізделген және оның сауда
маркасының танымал және тауарлар номенклатурасының шектеулі болуы секілді
белгілері болуы тиіс. Тауардың сауда маркасының танымалдылығы үнемі
сақталуы және оның сапа, қолжетімділік, ауқымды өткізу нарығы, жақсы
танушылық, стандарттылық (барлық жерде бірыңғай стандарт тауар болуы тиіс),
тауардың қайталанбайтын келбеті секілді оның қасиеттері сақталуы керек.
Франчайзингтің объектісі болып табылатын тауарлар номенклатурасының
шектеулі болуына екі әдіспен қол жеткізіледі:
- бірыңғай модельдік қатарды құру. Бұл жағдайда тұтынушы сапасы, бағасы,
тұтынушылық қасиеттері бойынша модельдерді ажыратады, бірақ әрбір жаңа
түрленуді бір ғана қажеттілікті қанағаттандыратын бір тауардың басқа
түрі ретінде қарастырады;
- негізгі болып табылатын бірыңғай тауарды бөліп алу. Қалған тауарлар
негізгі тауардың қосымшасы ретінде қарастырылады, олар тауардың
тұтынушылық қасиетін өзгертеді немесе толықтырады.
Франчайзингтің объектісі келесі тауарлар болуы мүмкін:
- өнім (материалдық пішіні бар бұйым);
- қызмет;
- өндірістік үдеріс;
- бизнес-үдеріс (басқарушылық, коммерциялық, қаржылық, ұйымдастырушылық
әрекеттердің жинағы);
- жоғарыда аталған тауарлар бір-бірімен түрлі деңгейде үйлесетін кешенді
тауарлар. Объектілердің сипаттамасы Б-қосымшасында берілген.
3. Франшиза – белгілі бір кәсіпкерлік қызметке кіру үшін франчайзерден
сатып алынатын құқық:
онда тауарлар немесе қызметтер сатылады, сату үшін ұсынылады немесе белгілі
бір деңгейде франчайзер немесе онымен байланысты тұлға ұсынған белгілі бір
маркетингтік жоспарға, жүйеге немесе ноу-хауға сәйкес өткізіледі;
ол белгілі бір деңгейде франчайзердің немесе онымен байланысты тұлғалардың
атауымен, сауда маркасымен, жарнамасымен немесе коммерциялық символдарымен
байланыста, бір мағынада болады;
онда франчайзердің немесе онымен байланысты тұлғалардың және франчайзидің
франчайзингтік нүктелерді пайдаланудағы ұзақ мерзімді қаржылық мүддесі
болады және ол франчайзидің франчайзерге немесе онымен байланысты тұлғаға
франчайзингтік төлемақыны төлеуді талап етеді.
Бір экономистер франшизаны франчайзинг нысанында қызметті жүзеге асыру
бойынша міндеттемелерін реттейтін тараптардың арасындағы шарт ретінде, ал
кейбіреулері – ол бойынша коммерциялық қызметті жүргізудің толық
ұйымдастырылған жүйесі бар бір заңды тұлға немесе жеке тұлға екінші тұлғаға
белгілі бір сыйлықақы үшін және белгілі бір талаптармен осы жүйені
пайдалануға құқық беретін келісімшарт ретінде анықтайды. Көрсетілген
позициялар, біздің ойымызша, дау туғызады. Franchise сөзі жеңілдік,
артықшылық, ерекше құқық ретінде аударылатынын, сондай-ақ кейбір шетелдік
авторлардың франчайзингке арналған еңбектерінде франшизаны сату деген сөз
тіркесінің кездесетінін, яғни жеңілдік, артықшылық, ерекше құқық өтеулі
негізде берілетінін ескере отырып, франшиза түсінігін франчайзерге
тиесілі және шартқа сәйкес франчайзидің пайдалануына берілетін айрықша
құқықтардың кешенін (оның ішінде ноу-хау, фирмалық атау, тауар белгісі және
басқа да айрықша құқық объектілері) пайдалануға құқық беру ретінде
түсіндірген дұрысырақ болады.
2002 жылы Халықаралық жеке құқықты бір ізге келтіру институтының
(ХЖҚУИ) сарапшылары әзірлеген франшиза туралы ақпараттың ашықтығы туралы
Модельдік заңда (Model franchise disclosure law) келтірілген франшизаның
анықтамасы аталған позицияның дәлелі болып табылады. Бұл анықтамаға сәйкес
франшиза (franchise) – бұл бір тарап (франчайзер) екінші тарапқа
(франчайзиге) берілетін құқықтардың жиынтығы, бұл ретте франчайзиге
уәкілеттік беріледі, сондай-ақ бұл ретте франчайзиге өзінің қаражаты
есебінен, бірақ франчайзердің құрған жүйесі бойынша тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сату жөніндегі бизнеспен айналысудың орнына тікелей немесе
жанама қаржылық өтемақы өтеу міндеттемесі жүктеледі .
Франчайзинг шарты. Франчайзингтік қатынастар келісіммен жарнамаланады.
Франчайзингтің нысаны шартта франчайзер мен франчайзидің арасындағы
міндеттерді бекіте отырып, франшизаның талаптарын айқындайды. Тауарларды
айрықша сату туралы шарттың бір түрі ретінде шарттың өзіндік ерекшелігі
сатып алушыға тауарларды сату жәненемесе үшінші тұлғаларға қызмет көрсету
кезінде сатушы артықшылығы бар сатып алушыға коммерциялық, техникалық және
ұйымдық көмек көрсету туралы талаптармен анықталады.... Әдетте, франчайзидің
франчайзермен жасалатын шарттың талаптарына айтарлықтай ықпал ету
мүмкіндігі болмайды. Бұл ретте франчайзер зияткерлік меншік объектілеріне
құқықтардың өзінде барынша сақталып қалуына мүдделі болады. Шартта бұл
құқықтардың франчайзерде сақталуы франчайзидің қызығушылығын төмендетеді,
ал құқықтарды шамадан тыс көп беру франчайзердің франчайзиді бақылау және
осылайша тауар сапасының деңгейін сақтау құқығын төмендетеді.
Франчайзингтік төлемдер. Франчайзердің кірістері франчайзердің қызметін
қамтамасыз ету үшін франчайзи жүзеге асыратын төлемдерден қалыптасады. Бұл
төлемдер франчайзингтік шартқа сәйкес жүзеге асырылатын міндетті, сонымен
бірге тек қана қосымша, келісілген қызметтерді көрсету кезінде жүзеге
асырылатын шарттық төлемдерден тұрады:
Бастапқы салым – бұл франчайзи келісім жасалғаннан кейін келісілген
мерзімде франчайзерге төлейтін салым, оның нақты түрі келісімде айтылатын
талаптардың жинағына байланысты болады;
Роялти – бұл пайдалану құқығы үшін төлемақы, атап айтқанда франчайзидің
меншігінде болмайтын объектіні пайдаланудан алынған артықшылықтар үшін
төленетін төлемақы; орталықтандырылған жарнама қорына аударымдар. Бұл
аударымдардың
жеткілікті дәрежеде көп болуына қарамастан олардан түсетін түсім
жергілікті жарнамаға қарағанда айтарлықтай көп, сондықтан франчайзи үшін
жарнаманы осылай ұйымдастыру тиімді; қосымша төлемдер – бұл франчайзиге
көрсетілетін оқыту қызметтері, жылжымайтын мүлікті жалдау, делдалдық және
қаржы-несие қызметтері секілді қосымша қызметтердің құнын өтеуге жұмсалған
шарттық төлемдер.
Төлем түрін таңдау франчайзингтік жүйенің даму деңгейіне, франчайзидің
қаржылық мүмкіндіктеріне және франчайзердің қаржылық қажеттіліктеріне
байланысты болады. Бастапқы салым мен роялти алдында жұмсалған қаражаты пен
күш-жігері үшін франчайзердің пайда алуына қатысы бар. Ал, басқа төлемдер
қажеттілігіне қарай, яғни көрсетілген қызметтер үшін франчайзердің талап
етуі бойынша төленуі тиіс. Мұндай төлемдер кіріс алу функциясымен
байланысты емес.
Франчайзингтің түрлері. Франчайзингтің түрлерін жіктеу айтарлықтай
алуан түрлі және көп қырлы, сондықтан аталған бизнестің дамуы үшін басты
факторлар айтарлықтай көп болады. Бұл ретте, франчайзингтік қатынастардың
екі субъектісінің де өздерінің мақсаттары мен міндеттері бар, олардың
бірбірімен сәйкес келмеуі де мүмкін, бірақ басқа жағынан алғанда – олар бір
мақсатқа қол жеткізу үшін өздерінің күш-жігерін біріктіреді. Франчайзингтің
түрлерін жіктеу:
кәсіпкерлік қызметтегі франчайзингтің нысандары мен түрлерінің рөлін және
орнын анықтауға;
франчайзингтік кәсіпорынды құру кезінде әрбір жеке әріптеспен өзара қарым-
қанынастың барынша тиімді нысанын немесе түрін мақсатты түрде таңдауға;
франчайзингтік қызметтің дамуына болжамдық бағалау жасауға;
франчайзинг теориясын әрі қарай дамыту және мәмілелер жасаған кезде оны
тәжірибеде қолдану үшін франчайзингтік қатынастардың алуан түрлілігін
жүйелеуге мүмкіндік береді.
Франчайзингтің қазіргі қолданылып жүрген нысандары мен түрлері
франчайзердің қаржы-шаруашылық қызметінің түріне, тұрақтылығына және оның
тауарлар мен қызметтер нарығындағы белгілі бір орнына ғана емес, сонымен
бірге жергілік оператор – франчайзи нарығының ерекшеліктеріне де байланысты
болады. Франчайзингтің нақты нысаны осы жүйенің құрылымдық элементтерінің
мазмұнды сипаттамаларымен анықталады. Бір айта кететіні, франчайзингтің
анықтамасын қалыптастырудағы жоғарыда аталған қиындықтар франчайзинг
тәжірибеде іске асырылатын оның өте ауқымды алуан түрлерінің болуына
байланысты.
Қазіргі уақытта франчайзингті жіктеу мәселесі бойынша ортақ пікір жоқ,
бұл франчайзингтің белгілі бір елдердегі өзіндік ерекшелігіне ғана емес,
сонымен бірге түрлі мамандардың ол жайында субъективтік түсініктеріне де
байланысты. Олардың көпшілігі осы қатынастар субъектілерінің арасындағы
өзара қарым-қатынасты қарастырмай, көбіне франчайзингтің түрлерін ғана
сипаттаумен шектеледі. Сонымен бірге, франчайзингті жіктеудің өлшемдері
бойынша мамандардың пікірлері айтарлықтай ерекшеленеді. Мысалы,
экономистердің көпшілігі өлшемдер ретінде кәсіпкерлік қызметті
ұйымдастырудың ерекшеліктері мен функционалдық мақсатын бөліп алады.
Франчайзингтің түрлері франчайзинг желісін ұйымдастырудың үлігілік
құрылымдарына, франчайзинг қолданылатын қызмет өңірлеріне, мәмілелердің
ұзақтығына және т.б. байланысты анықталатын тәсілдер де бар [3, с.38-41;].
Бұл ретте франчайзингтің бір ғана түрлерін жекелеген экономистер түрлі
өлшемдер бойынша жіктейді. Мысалы, Дональд және Патрик Бороян, А.
Ермолинский және басқалар олардың пайда болу кезеңділігіне байланысты
франчайзингтің үш түрін бөліп ажыратады: тауарлық франчайзинг, бизнес-
форматтағы франчайзинг және конверсиялық франчайзинг. Ағылшын авторы Л.
Мейтланд франчайзингті франчайзидің мүмкіндіктері мен ниетіне қарай
түрлерге бөлінуін негіздейді және жеке бастық (жеке), іскерлік және
инвестициялық франчайзингті бөліп алады. Француз экономисті Ф. Бесси
франчайзингті франчайзер мен франчайзидің арасындағы
өндірістіктехнологиялық және заңды қатынастардың сипаты бойынша сервистік,
тарату (өткізу, сауда) және өндірістік (немесе өнеркәсіптік) секілді
түрлерге бөледі. Кейбір ресейлік экономистер Еуропада осындай түрлердің
әрқайсысы үшін Еуропалық одақтың Соты дайындаған ресми анықтама бар
екендігін негізге ала отырып, оның пікірімен толық келіседі.
Батыс экономистерінің көпшілігі франчайзингті тек үш түрге ғана бөледі:
өндірістік, тауарлық және іскерлік. Оның үстіне, өндірістік және тауарлық
франчайзингті жиі бір – өнімдік түрге біріктіреді.
Жіктеудің толық ашылған өлшемдері бойынша франчайзингтің барынша толық
түрлері В. Колесников, Ф.Н. Филин, М.С.Шахов, М.С. Каныгин секілді ресейлік
ғалымдардың еңбектерінде берілген (В-қосымшасында). Олар франчайзингтің
түрлерін пайда болу орны және қызмет ету саласы, франшизаны ұстау және
франчайзинг тараптарының өзара қарымқатынастарының нысаны секілді өлшемдер
бойынша бөліп алады.
Отандық мамандардан франчайзингтің барынша толық түрлерін А.А.
Дүйсембаев ұсынады, ол үш өлшем бойынша франчайзингтің 12 түрін бөліп
көрсетеді. Франчайзинг жөніндегі Халықаралық Агенттіктің Президенті Б.С.
Кисиков франчайзингтік кәсіпорындардың жаңа нысандары пайда болып жатқанын,
бірақ негізгі классикалық түрлері дистрибьютерлік (сауда немесе дәстүрлі)
франчайзинг және бизнес форматтағы (іскерлік) франчайзинг болып табылатынын
атап өтеді. Ал, барлық заманауи франчайзингтік модельдер дәл осылардың
негізінде жасалған.
Зерттеулер бойынша жіктеу кезінде франчайзинг мәні біркелкі
түсінбейтінін ғана емес, сонымен бірге осы қатынастардың ерекшеліктерін
анықтайтын барлық факторларды ескеру қажет. Себебі франчайзинг
анықтамаларының және оны жіктеу өлшемдерінің алуан түрлігі, ең алдымен,
авторлардың франчайзингті қандай тұрғыдан қарастыруына және франчайзинг
жүйесінің қандай элементі олардың пікірінше осы қатынастардың мәнін
анықтайтынына байланысты. Жіктеу өлшемдерінің саны және сәйкесінше
франчайзингтің түрлері франчайзинг жүйесінің барлық күрделілігін
сипаттайды.
Ғалымдардың пікірінше жіктеудің негізгі объектісі шаруашылық етуші
субъектілердің франчайзингтік қатынастары болып табылады. Бұл ретте бұл
қатынастардың маңызды белгілері қатынастар құрылымы, франчайзер мен
франчайзидің өзара іс-қимыл жасау нысандары, сондай-ақ франчайзингтің
әрекет ету салалары, өрісі мен өңірлері, франчайзингтік төлемдердің мазмұны
болып табылады. Франчайзингті жіктеу иерархиялық әдістің көмегімен жасалуы
және оның ортақ белгілерін топтастыруға негізделуі мүмкін. Сондықтан
бірінші кезекте франчайзингті франчайзингтік қатынастар субъектілерінің
қызмет ету саласы өлшемі бойынша жіктеу қажет.
2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірбиесі
Халықаралық және еуропалық деңгейлерде франчайзингтің заңнамалық негізі
ұзақ жылдар бойы зерттелмей келген. Осы уақытқа дейін тек 3 елде (АҚШ,
Румыния және Молдава Республикасы) франчайзингтің қызметіне қатысты арнайы
заңдар қабылданған. Заңнамалық негізі Азаматтық Кодекс, кәсіпкерлік
қызметпен байланысты заңдар, Үкімет немесе мамандандырылған үкіметтік емес
ұйымдар қабылдаған түрлі нормативтік актілер және т.б. секілді басқа
заңдарда қамтылатын елдер бар (Франция, Германия, Ресей).
Институционалдық деңгейде франчайзинг жүйесін коммерциялық емес
халықаралық қауымдастық – Еуропалық Франчайзинг Қауымдастығы (ЕФҚ) ұсынған
және алға жылжытқан. Оның негізгі мақсаттары Еуропада франчайзингтің
дамуына ықпал ету; халықаралық ұйымдарды франчайзингтің мүддесін білдіру;
еуропалық франчайзингті және оның мүшелерін халықаралық аренаға жылжыту
және өкілдік ету; Еуропа елдері мен басқа континенттердің ұлттық
франчайзинг қауымдастықтарының арасында ақпарат және құжаттармен алмасу
болып табылады.
Франчайзинг саласындағы Бірыңғай Еуропалық заңнама екі құжатқа
негізделеді:
- франчайзинг этикасының Еуропалық Кодексі (1991 ж. қабылданған);
- Block Exemption Регламенті (Еуропалық экономикалық қауымдастықтың
Экономикалық комиссиясы 1999 ж. қабылдаған).
Осылайша, франчайзингтің дамуының шетелдік тәжірибесін талдау келесі
қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді.
1. Қазіргі уақытта франчайзинг барлық дамыған елдерде экономиканың
ажырамас және қалыпты дамушы бөлігі болып табылады және бүкіл дүние жүзі
бойынша франчайзингтің қарқынды өсу үдерісі байқалады. Барлық елдерде
франшиза жүйелерінің қарқынды өсуі үшін алғышаттар жасайтын келесі
факторларды бөліп алуға болады .
Біріншіден, жылдам тамақтану, шағын маркеттер, қонақүйлер, мотельдер,
автомобильді жалдау секілді дәстүрлі бағыттардағы франчайзингтік
желілердегі сату көлемінің өсу қарқындарын теңестіру. Осы салалардың
әрқайсысында жаһандық деңгейде әйгілі сауда маркаларын иеленетін
компаниялардың салыстырмалы шамалы ғана саны басымдықта болады.
Екіншіден, ұлттық экономикалар мен жалпы әлемдік экономикадағы қызмет
көрсету саласының жылдам өсуінің және агрессившіл экспансиясының жалғасуы.
Қызмет көрсету саласында мамандану мен жаңа жұмыс салаларын (тұрғын үйлерді
жөндеу, интерьердің дизайны және дизайнерлік жобаларды іске асыру,
газондарға күтім жасау, тұрғын үй саласындағы қызметтер, балаларға күтім
жасау, тәрбиелеу саласындағы қызметтер және т.б. секілді) бөліп алу.
Үшіншіден, шағын желілер бір бірімен бірігетін немесе бизнес алыптары
жұтып алатын бірігулер мен жұтып алулардың белсенді үдерістері. Ірі
корпоративтік бизнес инвестициялау объектісі ретінде франчайзингтік
желілерге үлкен қызығушылық тудырады.
Төртіншіден, тәуелсіз шағын кәсіпкерлердің франчайзингтік желілерге
қосылу үдерісінің күшеюі. Бұл үдеріс екі бағытта жүреді. Бір жағынан
франчайзингтік желілер өзінің жүйесін тәуелсіз фирмаларға айналдыру
есебінен ықпал ету аймағын кеңейтуге талпына отырып, жоғары деңгейде
агрессияшыл болады, екінші жағынан айналымға түскен сауда маркасы бар
танымал желілерге қосыла отырып, өзінің бәсекеге қабілеттілік деңгейін
арттырудың жолын барынша іздестіре бастайды.
Бесіншіден, жаһанданудың күшеюі. Франчайзингтік компаниялар, америкалық
қана емес, сонымен бірге басқа елдердің де компаниялары басқа өңірлерде
желілерін құра отырып, әлемдік нарыққа белсенді түрде шығуда.
Алтыншыдан, кемелденген тұжырымдамалар мен басқару жүйелерін
қалыптастыру. Франчайзингтік компаниялардың дамуына және олардың
кемелденуіне қарай басқару нысандары мен әдістері белгіленеді, басқа
жүйелерден ерекшеленетін корпоративтік мәдениет қалыптасады. Бір уақытта
желі олар үшін тән бюрократизациямен ірі фирмалардың белгілерін алады,
кәсіпкерлік стиль топ менеджерлер топты белгілейтін корпоративтік стильге
өзгереді.
2. Әлемдегі франчайзингтің танымал көшбасшылары және франшизалық
бизнестің экспорттаушылары – АҚШ, Канада, Қытай, Жапония және Австралия,
ал, Еуропаның көшбасшылары – Германия, Франция және Ұлыбритания. АҚШ-та
2013 жылы 3500 франчайзинг тұжырымдамасы қызмет еткен, ал франчайзингтік
нүктелердің саны – 757 мың нүктеден асады асады (1 сурет).
Сурет 1 – 2013 жылғы франчайзингтік тұжырымдамалардың саны
Егер франчайзерлердің Топ-500 үздіктердің еуропалық рейтингін қарайтын
болсақ онда бірінші орынды McDonald`s, ал төртінші орынды басқа
американдық фаст-фуд желісі – Burger King иеленеді. McDonald`s Еуропада
АҚШ-қа қарағанда көп пайда табатынын айта кету қажет. Жалпы, еуропалық Топ-
500 үздіктер тобына 41 америкалық франчайзер кіреді, бірнеше жапондық,
канадалық және австралиялық компаниялар бар. Қоғамдық тамақтану және
ритейла салаларының кәсіпорындары басымдықта болады.
Шетелдік нарықтарда франчайзинг дәстүрлі түрде ұлттық кәсіпорындарды
дамытуға мүмкіндік беретін әдіс ретінде есептеледі. Мысалы, Еуропалық
франчайзинг қауымдастығының деректері бойынша франшизалар нарығында
ұсынылатын жалпы көлеміндегі ұлттық франшизалардың саны 90% асады (Италия,
Австрия, Қытай). Сонымен бірге Еуропадағы франшизалардың 80% Еуропадан
шыққан. Рейтингтің көшбасшысы Франция – 115 компания. Голландияда 71
франчайзер бар, Германияны 50 франчайзер ұсынады, Италия – 47, ал,
Ұлыбритания – 31.
Біздің ойымызша, Шығыс Еуропа пен Азия Елдері жаңа франшизалардың пайда
болуы үшін де, сонымен бірге танымал ұлттық және шетелдік франшизаларды
сатып алу үшін барынша келешегі бар елдер болып табылады. Мұндай елдерге,
бірінші кезекте Қытай, Въетнам, Үндістан, Польша, Чехия, Оңтүстік Африка
елдері және посткеңестік кеңістіктегі елдер жатады.
Болгария, Венгрия, Дания секілді орталық және оңтүстік шығыс Еуропа елдері
бүгінгі күні франчайзингтің дамуы үшін инвестициялық жағынан тартымды елдер
болып есептеледі. Франчайзинг посткеңестік кеңістікте де: Молдавия,
Белоруссия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзірбайжан және т.б. елдерде дамуда.
Франчайзинг Ресей, Қазақстан мен Украинада барынша белсенді дамуда. Барлық
мемлекеттерде Халықаралық Франчайзинг Қауымдастығымен қарымқатынастар
орнатқан франчайзинг қауымдастықтары қызмет етеді, несие ұйымдары,
франчайзинг субъектілеріне қызмет көрсетуге маманданған заң және
консалтингтік компаниялардың ортасы қалыптасуда. Бұл саладағы
қарымқатынастарды реттейтін заңнамалық актілер қабылданған. Франчайзинг
посткеңестік кеңістікте де дамуда: Молдавия, Белоруссия, Өзбекстан,
Әзірбайжан және т.б.
ТМД елдерінде франчайзингтік желілердің ең жоғары өсімі бөлшек сауда
саласында байқалды, қызметтер саласында франчайзинг ондай белсенді дамып
жатқан жоқ. Бөлшек саудадағы франчайзингтің дамуы басталған универсамдар
мен гастрономдардан басқа тауарлардың жекелеген санаттарына маманданған
франчайзингтік сауда желілері белсенді түрде дами бастады. ТМД елдерінде
франчайзинг 1990-шы жылдардың басында Кодак, Баскин Роббинс,
Макдональдс, Пицца Хат және т.б. секілді шетелдік компаниялардың
көмегімен негізін қалады. Бірақ, қазіргі уақытта ресейлік брендтер басымдық
таныта бастады.
Бүгінгі күні франчайзинг кеңінен таралған экономиканың салалары фаст-фуд
мекемелері – франчайзидің жалпы әлемдік мөлшерінің шамамен 20%, бөлшек
сауда (оның ішінде тамақ өнімдері) – 15%, қызметтер саласы (оның ішінде
спорттық және туристік) – шамамен 12%, автомобиль тасымалдары мен қызмет
көрсету – 8%, құрылыс – 7% құрайды. Бұл ретте әлемнің барлық франчайзингтік
желілерінің шамамен 50%-ы сауда саласынды қызмет етеді, онда басты орынды
фаст-фуд мекемелері, мейрамханалар, өнеркәсіптік және азық-түлік
тауарларының дүкендері иеленеді. Орта есеппен ірі әлемдік операторлардың
фаст-фуд мекемелерінің шамамен 80%-ы франчайзилердің басқаруында .
Осылайша, франчайзингті қолданудың шетелдік тәжірибесін талдау
франчайзинг жүйесін белсенді түрде пайдаланатын едәуір дамыған нарықтарды
және әлеуеті жоғары, бірақ франчайзингтің дамуын тежейтін факторлардың
болуына байланысты оның тетіктерін толығымен игере алмаған нарықтарды
анықтауға мүмкіндік берді.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг
Франчайзинг - қонақ үйлік тізбек және жеке қонақ үй арасындағы
тізбектік
сауда белгісін қолдану үшін жасалған шарт. Бұл келісімшарттың мәні
мынада:
франчанз отель ең аз инвестициямен нарыққа тез еніп кете алады. Ал бүл
уақытта франчайзинг тұтынушысы өз кәсіп иесінің қызметін ешқандай тәуекелге
бармай-ақ дамытуы мүмкін дүние жүзілік туристік ұйымның ұсынуымен
барлықарнайы эдістерін 2 категорияға бөледі.
Ұжымдық;
Жеке.
Көбінесе ұжымдық қонақ үйерде ұқсас мекемелерді (еңбек және
демалыс лагерьлері, денсаулықты жақсартатын мекемелер, конгресс
орталықтарды) және басқа да ұжымдық мекемелерді жатқызамыз. Ал жеке қонақ
үйлерге жеке немесе арендаға берілген үйлер, таныстар мен туыстарға тегін
берілетін орындар жатады.
Қазақстандағы франчайзинг айналымы 2007 жыл бойынша бір жылға 500
миллион АҚШ долларын құрайды. Қазақстан Орта Азиядағы франчайзинг
секторының лидері деп сенімді айтуға болады. 2002 жылдан франчайзинг туралы
арнайы заң қабылданған, ол заң 150 франчайзинг жүйелерінде және 1000-нан
астам франчайзинг нүктелерінде сақталады. Елімізде тек 2003-2007 жылдар
аралығында франчайзинг жүйелерінің саны 2,5 есеге өсті. Франчайзингтің
орташа айналымы 3 еседен көпке өсті. Франчайзингтік компаниялар ұсынған
жұмыс орындары көбейді, сектор көрінісі өзгерді.
Франчайзинг тарихы. Қазақстан франчайзингінің тарихы түрік
лицензиарының сублицензия бойынша Coca-Cola зауытын ашуымен басталды.
Зауыт 1994 жылы салынды. Сайып келгенде, атақты сусын өндіруші өнімі тек
қана импорт түрінде емес, сонымен қатар ұлттық тауар ретінд қолжетімді
болды. Сол жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары 5
1.2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірибесі 1
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ 1
ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг 1
2.2 Қазақстан Республикасында франчайзингтің даму үдерістері мен 2
бағыттары
3 ҚОНАҚҮЙ БИЗНЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ2
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕТІКТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қ.Р-дағы франчайзингтік мәселелерді шешу және франчайзингтік 2
қатынастарды дамыту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі
заманғы кезеңі стратегиялық тұрақты инновациялық дамуға көшумен, елдің
жаһандық кеңістікте жоғары бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге
арналған экономика мен қоғамдағы терең құрылымдық және институционалдық
қайта құрулармен сипатталады. Дәл, сондықтан нарықтық ортаның жоғары
өрлеген кезіндегі экономикалық үдерістердің жаһандану жағдайында қызметтің
табысты нысандарын таңдау және отандық кәсіпорындарды дамыту ерекше өзекті
болмақ. Республикадағы бизнесті дамытудың болашағы бар нысандарының бірі
франчайзинг болып табылады. Ол тәуекелдің төменгі деңгейімен сипатталады,
тұрақты табыс алуды қамтамасыз етеді, сондай-ақ шағын және ірі бизнестің
артықшылықтарын біріктіруге мүмкіндік береді. ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан жолы – 2050 Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ
атты Жолдауында әлемнің отыз дамыған елдерінің қатарына кіру жолындағы
негізгі бағыт ретінде қазақстандық шағын және орта бизнесті дамытуды
белгіледі. Шағын және орта бизнесті дамыту – ХХІ ғасырда Қазақстанды
индустриялық және әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы [1].
Соңғы жылдары Қазақстанда франчайзингке ерекше қызығушылық байқалып
отыр, бұл экономика үшін жаңа және қызық айтылатын түсінікпен ғана емес,
сонымен бірге бастысы – оны дамытудың арқасында дамыған капиталистік
елдердің экономикасында қол жеткізілген таң қаларлық нәтижелермен де
түсіндіріледі. Дүниежүзінде жалпы ұлттық өнімнің 13% жуық мөлшерін
франчайзинг береді, алғашқы 10 жылдағы инвестициялардың орташа тиімділігі
60 % астам мөлшерді құрайды.
Республикада қызметтер мен тауарларды өндіру саласында франчайзингтің
қағидаларын пайдаланатын кәсіпорындар болса да (Red Dragon, KURALAI,
!ARUai, Biba, Mimioriki, SALTA, Zibroo және т.б.) франчайзингтік
қатынастардың әлемдік тәжірибесі Қазақстан тәжірибесінде әлі жеткілікті
іске асырылмай отыр.
Қазіргі уақытта қазақстандық кәсіпкерліктің, ең алдымен шағын және орта
бизнестің дамуы жоғары коммерциялық тәуекелдермен қиындап отыр. Қазіргі
заманғы бизнес-жобаларды іске асыру кәсіпкерден басқару, маркетинг, жарнама
саласында ауқымды білімінің болуын және нарықтың ерекшеліктерін ескере
білуді қажет етеді. Әрбір нақты жағдайда кәсіпкерлікті ұйымдастырудың
тиімді схемасы мен әдістерін жасау үшін көп уақыт пен материалдық шығын
керек. Франшиза негізінде жолға қойылған және өзінің тиімділігін дәлелдеген
бизнесті пайдалану кәсіпкерлік тәуекелді біршама төмендетеді. Дамып келе
жатқан нарықтарда франчайзинг кәсіпкерлерді табысты бизнес жүргізу үшін
қажетті іс жүзіндегі стандарттарға үйретудің ең жылдам әдістерінің бірі
болып табылады. Осылайша, франчайзингті дамыту шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдаудың барынша тиімді нысандарының, аса маңызды
мемлекеттік міндеттің мүмкін болатын шешімдерінің бірі болуы ықтимал.
Алайда, қызметтің осындай түрінің әдістемелік негіздері мен
тұжырымдамалық тәсілдерінің болмауы отандық тәжірибеде франчайзингтің даму
мүмкіндіктерін шектейді және кәсіпкерлік қызметтің осы бір моделін ғылыми
тұрғыдан зерттеу қажеттілігін тудырады. Осыған байланысты бизнестің
франчайзингтік моделін Қазақстан жағдайында қолдану бойынша теориялық
ережелер, әдістемелік тәсілдер мен тәжірибелік ұсынымдар әзірлеу,
франчайзингтік бизнестің қазіргі бар моделдерін отандық нарық жағдайына
бейімдеу қажет.
Франчайзингтің дамуының экономикалық аспектілерінен басқа оны
заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз етудің маңызы бар екенін атап өткен жөн,
себебі кәсіпкерліктің осы бір моделінің тиімді және тұрақты дамуы үшін
тиісті құқықтық өріс болуы тиіс. Бүгінгі күні франчайзингтегі ойын
ережелерін жете әзірлеу, нақты заңнамалық және терминологиялық базаның
болмауы отандық франчайзерлердің жоғары бәсекелестік нарыққа шығуын
қиындатып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – шетелдегі және Қазақстан Республикасындағы
франчайзинг дамуының теориялық және тәжірибелік негіздерін салыстыру,
талдау.
Алға қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешу қарастырылады.
бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанының теориясы мен тәжірибесінің
мазмұнын және түсініктік аппаратын ашу;
франчайзингтің түрлерін бір жүйеге келтіру және франчайзингтік қатынастар
байланыстарының нысандарына сипаттама беру;
шетелдік тәжірибені жан-жақты талдау негізінде франчайзинг дамуының әлемдік
үдерістері мен заңдылықтарын анықтау;
Қазақстан Республикасында франчайзингтің дамуының үрдістері мен
ерекшеліктерін анықтау және осы қатынастардың дамуын тежейтін факторларды
белгілеу;
Қазақстан Республикасындағы франчайзингтің мәселелері мен даму болашағын
негіздеу.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында франчайзингтік қызметпен
айналысатын мейрамханалар.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 негізгі бөлімнен, 5
бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЗАМАНАУИ ЖАҒДАЙДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1 Франчайзингтің түрлері мен әдістерінің байланысу нысандары
Заманауи экономикалық кеңістік сипаттамаларының бірі бәсекелестік
күрестің шиеленісуге қарай оның кеңеюін көрсететін үдерістердің қалыптасуы
және экономикалық қатынастар субъектілерінің қызмет етуі барысында пайда
болатын өзара байланыстардың сапалы түрде кеңеюі болып табылады. Бұл ретте
қалыптасқан нарықтық бәсекелестікте оның бағалық түрлерінен өнімнің сапасын
арттыру және оны өндіру мен таратудың алдыңғы қатарлы технологияларын
иелену есебінен бақталастықты сипаттайтын оның бағалық емес түрлеріне көшу
байқалады.
Бұл жағдайларда кәсіпкерлік жеткілікті қаржылық және ұйымдастырушылық-
басқару икемділігін қалай меңгеру, тәуекелдің негізгі түрлеріне төзімді
болу және тепе-тең келетін шығыстар кезінде аталған үдерісті ұйымға
енгізуде салыстырмалы түрде қарапайым болу керек секілді белгілі бір
талаптарға жауап беруі тиіс. Заманауи шаруашылық жүргізу тетіктеріне тән
болатын барлық аталған қасиеттер мен ерекшеліктер бизнесті жүргізудің
франчайзингтік моделіне тән.
Дамыған елдерде франчайзингті қолданудың көп жылғы тәжірибесі оның
ерекше тәуелсіздігін сенімді түрде дәлелдеді. Франчайзинг – бұл табысқа
жеткен және жоғары бәсекелестік экономикада кеңею стратегиясын жүзеге
асыратын фирмалар үшін бизнесті дамытудың тиімді әдістерінің бірі.
Сонымен бірге шетелдік кәсіпкерлік ортада оның кеңінен таралуы
франчайзингтің бизнесін жаңа бастаған кәсіпкер үшін өзінің сенімді ісін
ұйымдастырудың барынша тиімді мүмкіндігі және қоғамның түрлі тауарлар мен
қызметтерге деген қажеттігін қамтамасыз ету құралы болуымен байланысты.
Соңғы 50 жылда франчайзинг кеңінен танымал болғаны соншалықты АҚШ-та бөлшек
тауар айналымындағы оның көлемі 40%-дан асады, ал Еуропа елдерінде - 60%-ға
дейін [2]. Франчайзингтің қазіргі заманғы анықтамаларына жасалған
салыстырмалы талдау 1-ші кестеде берілген.
Кесте 1 – Франчайзингті анықтау тәсілдеріне жасалған салыстырмалы
талдау
Анықтама Артықшылықтары Кемшіліктері
1 2 3
Франчайзинг – бұл іскерлік анық емес түрде болсашамадан тыс
қызметтерді, көбіне – айналым да франчайзи үшін айқын емес
капиталы бар, бірақ бизнесті франчайзер іскерлік анықтама
жүргізудің тәжірибесін меңгермегенқызметтердің
немесе аз ғана мөлшерде меңгерген жеткізушісі болып
тәуелсіз инвесторларға сатудың табылатындығына
нарықтық-бағдарлық әдісі [3] сілтеме бар
1 – кестенің жалғасы
1 2 3
...франчайзингтік келісім көбіне франчайзиге франчайзинг пен
заңды түрдегі тәуелсіз фирманың қойылатын уәкілетті
арасындағы шарт ретінде екі шектеулердің делдалдардың
түсіндіріледі, ол бойынша бір фирмасипаттамасы ара-жігін
(франчайзи) екінші фирмаға ажыратуға
(франчайзерге) франчайзердің мүмкіндік
өнімдерін сату құқығы үшін бермейтін шамадан
жәненемесе оның сауда маркасын тыс айқын емес
және бизнесті жүргізу форматын анықтама
белгілі бір аумақта белгіленген
уақыт кезеңінде пайдалану құқығы
үшін ақы төлейді [4]
...франчайзинг – бұл бизнес-ортаныАртықшылығы: франчайзингтің
ұйымдастырудың ерекше нысаны, ол анықтамада тәуелсіз
көшбасшы-фирмаға тауарлар мен франчайзингтің кәсіпорындарды ң
қызметтер нарығында өзінің үстемдікмаңызды өзара іс-қимыл
ету позицияларын орнатуға және сипаттарының бірі жасауының басқа
сақтауға мүмкіндік береді [5] франчайзердің нысандарынан
мүддесі үшін бизнесешқандай
ортаны ұйымдастыру айырмашылықтары
болып табылатындығыаталмаған
туралы түсінік бар
Франчайзинг (ағылшын сөзі франчайзинг шын мәнісінде
Franchise – артықшылық) – 1) сауда зияткерлік меншіктіфранчайзингтің
маркасын, тауар белгісін және берудің құралы ғанаекі түрлі
фирмалық атауды және олармен емес, сонымен біргеқұрамдас бөлігі
байланысты технологиялар мен франчайзердің саудаүшін екі жеке
ноу-хауды пайдалану үшін құқықтардымаркасымен өткізу анықтама беру
(белгілі бір мерзімге және белгілі желісін жайында сөз болып
бір шарттармен) беру; 2) сауда қалыптастыру әдісі отыр
маркасы мен технологиялардың меншікболып
иесі- компанияның тәуелсіз табылатындығын
кәсіпорындарға сауда маркасын, көрсетуге талпыныс
тауар белгісін және фирмалық атаудыжасалған
және олармен байланысты
технологиялар мен ноу-хауды
пайдалану үшін құқықтарды беру
арқылы өкілдіктерінің желісін құру
[6]
Франчайзинг – бұл оған сәйкес франчайзердің Осы модельді
кәсіпкерлердің біреуі (франчайзер) франчайзиге пайдалану
бизнесүдерістің моделін дайындайды бизнесті жүргізудіңқұқықтарын
және осы модельге сәйкес бизнесті дайын моделін берудің хемасы
жүргізу құқығын басқа кәсіпкерге беретіндігін жоқ (жалпы
(франчайзи) беретін бизнесті көрсетеді жағдайда бизнесті
ұйымдастыру мен жүргізудің түрі жүргізу моделі
[7] тегін негізде
берілуі және
франчайзердің
сауда маркасымен
ғана жұмыс
істеуге талап
қоюмен қатар
жүрмеуі мүмкін)
...франчайзинг бір тарап (құқық пайдалану құқығы франчайзидің
иеленуші) екінші тарапқа франчайзерден франчайзерге
(пайдаланушы) белгілі бір мерзімге франчайзиге қатысты
немесе мерзімін көрсетпей құқық берілетін міндеттемелері
иеленушінің сауда белгісіне, қызметматериалдық емес туралы (ең
көрсету белгісіне құқықты, активтердің кешені алдымен, оның тек
сондай-ақ шартта көзделген айрықша толық көрсетілген қана
құқықтардың басқа да объектілеріне, франчайзердің
атап айтқанда коммерциялық сауда маркасымен
белгілерге, өндіріс құпиясына және
(ноу-хау) құқықтарды қамтитын технологиялары
айрықша құқықтарының кешенін бойынша жұмыс
пайдалану құқығын сыйлықақы үшін істеу міндеті
беретін бизнесті ұйымдастыру мен туралы) ештеңе
жүргізудің нысаны ретінде айтылмайды
қарастырылады [8]
Франчайзинг зияткерлік меншіктің франчайзидің өзініңЗияткерлік
(сауда маркасы және онымен қызметін меншіктің
байланысты өндірістік және франчайзердің саудафранчайзерден
коммерциялық технологиялар; бұл ЗМ маркасымен ғана франчайзиге
кешені франшиза деп, ал иесі – жүргізу берілудің ақылы
франчайзер деп аталады) иесі оны міндеттемесі сипаты, сондайақ
пайдалану құқығын екінші кәсіпкергекөрсетілген, бұл франчайзиге
(франчайзи) беретін, ал ол өзіне франчайзингтің салынатын
берілген ЗМ негізінде ғана айрықша маңызды шектеулер (аумағы
коммерциялық қызметті жүргізуге белгісі болып мен мерзімі
міндеттенетін фирмалардың есептеледі бойынша)
арасындағы кооперацияның нысаны көрсетілмеген
болып табылады [9]
Ескерту-әдебиеттер көздерін талдау негізінде автормен құрастырылған
Келтірілген анықтамалар франчайзингтің мән-мағынасын түсінудің жан-
жақтылығын көрсетеді. Біріншіден, ол тәуелсіз кәсіпорындардың иелері арқылы
франшизалық жүйені құру, ұстау мен дамыту үдерісін білдіреді [10].
Екіншіден, франчайзинг өнімдерді немесе қызметтерді тұтынушыға жеткізу
әдісі ретінде анықталады.
Үшіншіден, бизнесті дамыту, материалдық және қаржы құралдарының және
түрлі кәсіпорындар күш-жігерінің кооперациясы негізінде нарықты жаулап алу
әдісі ретінде.
Төртіншіден, экономистердің көпшілігі франчайзинг сауда маркасымен
қорғалған өнімдерді немесе қызметтерді өндіруші немесе дара таратушы
аталған аумақта өзінің өнімдерін немесе қызметтерін таратуға арналған
айрықша құқықтарын өндірістік және қызмет көрсету операцияларының
технологияларын сақтау шартымен олардан төлемдер (яғни, роялти) алғаны үшін
орнына тәуелсіз кәсіпкерлерге беретін келісім немесе ұзақ мерзімді іскердік
ынтымақтастық жасаудың бір түрі деген пікірге тоқтайды [10, с.24; 35].
Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе, франчайзинг – бұл өзінің ісін
табысты әрі сенімді түрде жүргізетін франчайзер үшін ол өзінің бизнесін
дамытудың тиімді әдісі болып табылатын әріптестік бизнес деп айтуға болады.
Бұл әдіс аумақтық дамудың дайын тхнологиясы бойынша франчайзилердің
көптеген желісін құру идеяларына негізделген.
Кәсіпкер үшін франчайзинг – бұл франчайзер өзінің сауда маркасымен
бірге беретін және жан-жақты көмек көрсететін нарықтың дайын бос орнында
өзінің бизнесін ашу мүмкіндігі.
Зерттеу барысында біз франчайзинг саласында шешімдер қабылдау кезінде
негізгі факторлар мыналар екенін анықтадық:
тауарлар немесе қызметтер (франчайзинг объектісі), яғни ең алдымен, аталған
нарықта ол қаншалықты бекігенін анықтау үшін тауардың немесе қызметтің
беделі мен жаңашылдығы қарастырылады;
маусымдылық, ол жалпы жағдайды анықтайды және қаржы жағдайы мен қолма-қол
ақша ағымын талдауға мүмкіндік береді;
белгілі бір аумақтағы эксклюзивтілік франшизаның аса маңызды сипаттамасы
болып табылады;
меншіктің құрылымы – бизнес үшін пайдаланылатын ғимараттар мен үй-жайлар;
франчайзер мен франчайзидің арасындағы қатынастар жиынтығы
болып табылатын франшиза пакеті;
кәсіпкерлер мен франчайзингтік кәсіпорын қызметкерлерінің оқытылуы.
Франчайзингтің заманауи түрлері мен әдістерінің қолданыстағы байланысу
нысандары аталған үдерістің дамуы мен қалыптасуының теориялық негіздерінің
бірі бола отырып, нарықтардың құрылымдық өзгерістерін, сондайақ баға
қалыптасуымен, нарықта қатысушылардың санымен және олардың мінез-құлқымен
байланысты үдерістерді көрсетеді. Бұл ретте бұл өзгерістер жаһандық
экономикалық түрленулердің нәтижесі бола отырып, жекелеген нарықтардың
шегінде қызмет ететін субъектілерге ғана емес, сонымен бірге нарықтардың
ашық болу деңгейіне және олардың бір-бірімен байланысына да әсер етеді.
Франчайзингтің қазіргі заманғы түрлерін және франчайзингтік
қатынастарды қарау кезінде туындайтын негізгі мәселе аталған жүйе
элементтерінің қандай да бір бекітілген жіктемесінің болмауы. Әр түрлі
сарапшылардың франчайзингтің бір элементтерін мүлдем алуан құрылымдық
топтарға жатқызу жағдайы да мұндай зерттеуді жүргізуді одан сайын
қиындатады. Бір айта кететіні, жүйе ретінде франчайзинг бір-бірімен
қарымқатынаста және байланысты болатын, белгілі бір тұтастықты, бірлікті
құрайтын элементтердің жиынтығын (көпшілігін) білдіреді. Бұл жүйенің
элементтері франчайзингтік қатынастардың объектілері мен субъектілері,
сондай-ақ франчайзингтің мақсаттары мен міндеттері, оның түрлері,
франчайзингтің қағидалары, өлшемдері, алғышарттары, факторлары және т.б.
болып табылады, олардың арасындағы өзара байланыс осы элементтерге
жүктелген функцияларды орындау барысына сәйкес уақыт жағынан өзгеріп отыруы
мүмкін. Сондықтан бірінші кезектегі міндет франчайзинг жүйесінің негізгі
элементтерін бөліп алу болып табылады.
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік классикалық нысаны жүйенің
келесі элементтерін пайдалануды көздейді.
Франчайзингтік қатынастардың субъектілері франчайзер және франчайзи болып
табылады. Біріншісі – бұл лицензия беретін немесе өзінің тауар белгісін,
ноу-хау және операциялық жүйелерін пайдалану құқығын беретін компания. Ол
бизнесті зерттейді және дамытады, бизнесті алға жылжытуды қаржыландырады,
жақсы беделді және танымал брендті жасайды. Компания өзінің бизнес-
тұжырымдамасымен жұмысқа қабілеттілігін және табысты ұдайы өнімділігін
дәлелдегеннен кейін ол осындай табысты қайталағысы келетін кәсіпкерлерге
ұсынуы, яғни франшизаны сатып алуды ұсынуы мүмкін. Екінші субъект франчайзи
– әдетте франчайзерден оның атынан және оның сауда маркасымен коммерциялық
қызметті жүргізуге айрықша құқықты (өтеулі негізде) алған шағын фирма
немесе кәсіпкер. Франчайзи бизнесті құруға жұмсалатын шығындарды өзі
төлейді және сауда белгісі мен бизнес жүйені пайдалану құқығы және
франчайзер көрсететін қолдау, оқыту және консалтинг үшін ай сайынғы
салымдарды төлеу бойынша міндеттерді өзіне алады. Бизнесті ойдағыдай
жүргізген жағдайда франчайзидің табысы оның шығындарынан асып түседі. Бір
франчайзингтік жүйеде бірнеше франчайзи болуы мүмкін .
Франчайзинг жүйесі нақты тауарды пайдалануға негізделген және оның сауда
маркасының танымал және тауарлар номенклатурасының шектеулі болуы секілді
белгілері болуы тиіс. Тауардың сауда маркасының танымалдылығы үнемі
сақталуы және оның сапа, қолжетімділік, ауқымды өткізу нарығы, жақсы
танушылық, стандарттылық (барлық жерде бірыңғай стандарт тауар болуы тиіс),
тауардың қайталанбайтын келбеті секілді оның қасиеттері сақталуы керек.
Франчайзингтің объектісі болып табылатын тауарлар номенклатурасының
шектеулі болуына екі әдіспен қол жеткізіледі:
- бірыңғай модельдік қатарды құру. Бұл жағдайда тұтынушы сапасы, бағасы,
тұтынушылық қасиеттері бойынша модельдерді ажыратады, бірақ әрбір жаңа
түрленуді бір ғана қажеттілікті қанағаттандыратын бір тауардың басқа
түрі ретінде қарастырады;
- негізгі болып табылатын бірыңғай тауарды бөліп алу. Қалған тауарлар
негізгі тауардың қосымшасы ретінде қарастырылады, олар тауардың
тұтынушылық қасиетін өзгертеді немесе толықтырады.
Франчайзингтің объектісі келесі тауарлар болуы мүмкін:
- өнім (материалдық пішіні бар бұйым);
- қызмет;
- өндірістік үдеріс;
- бизнес-үдеріс (басқарушылық, коммерциялық, қаржылық, ұйымдастырушылық
әрекеттердің жинағы);
- жоғарыда аталған тауарлар бір-бірімен түрлі деңгейде үйлесетін кешенді
тауарлар. Объектілердің сипаттамасы Б-қосымшасында берілген.
3. Франшиза – белгілі бір кәсіпкерлік қызметке кіру үшін франчайзерден
сатып алынатын құқық:
онда тауарлар немесе қызметтер сатылады, сату үшін ұсынылады немесе белгілі
бір деңгейде франчайзер немесе онымен байланысты тұлға ұсынған белгілі бір
маркетингтік жоспарға, жүйеге немесе ноу-хауға сәйкес өткізіледі;
ол белгілі бір деңгейде франчайзердің немесе онымен байланысты тұлғалардың
атауымен, сауда маркасымен, жарнамасымен немесе коммерциялық символдарымен
байланыста, бір мағынада болады;
онда франчайзердің немесе онымен байланысты тұлғалардың және франчайзидің
франчайзингтік нүктелерді пайдаланудағы ұзақ мерзімді қаржылық мүддесі
болады және ол франчайзидің франчайзерге немесе онымен байланысты тұлғаға
франчайзингтік төлемақыны төлеуді талап етеді.
Бір экономистер франшизаны франчайзинг нысанында қызметті жүзеге асыру
бойынша міндеттемелерін реттейтін тараптардың арасындағы шарт ретінде, ал
кейбіреулері – ол бойынша коммерциялық қызметті жүргізудің толық
ұйымдастырылған жүйесі бар бір заңды тұлға немесе жеке тұлға екінші тұлғаға
белгілі бір сыйлықақы үшін және белгілі бір талаптармен осы жүйені
пайдалануға құқық беретін келісімшарт ретінде анықтайды. Көрсетілген
позициялар, біздің ойымызша, дау туғызады. Franchise сөзі жеңілдік,
артықшылық, ерекше құқық ретінде аударылатынын, сондай-ақ кейбір шетелдік
авторлардың франчайзингке арналған еңбектерінде франшизаны сату деген сөз
тіркесінің кездесетінін, яғни жеңілдік, артықшылық, ерекше құқық өтеулі
негізде берілетінін ескере отырып, франшиза түсінігін франчайзерге
тиесілі және шартқа сәйкес франчайзидің пайдалануына берілетін айрықша
құқықтардың кешенін (оның ішінде ноу-хау, фирмалық атау, тауар белгісі және
басқа да айрықша құқық объектілері) пайдалануға құқық беру ретінде
түсіндірген дұрысырақ болады.
2002 жылы Халықаралық жеке құқықты бір ізге келтіру институтының
(ХЖҚУИ) сарапшылары әзірлеген франшиза туралы ақпараттың ашықтығы туралы
Модельдік заңда (Model franchise disclosure law) келтірілген франшизаның
анықтамасы аталған позицияның дәлелі болып табылады. Бұл анықтамаға сәйкес
франшиза (franchise) – бұл бір тарап (франчайзер) екінші тарапқа
(франчайзиге) берілетін құқықтардың жиынтығы, бұл ретте франчайзиге
уәкілеттік беріледі, сондай-ақ бұл ретте франчайзиге өзінің қаражаты
есебінен, бірақ франчайзердің құрған жүйесі бойынша тауарларды (жұмыстарды,
қызметтерді) сату жөніндегі бизнеспен айналысудың орнына тікелей немесе
жанама қаржылық өтемақы өтеу міндеттемесі жүктеледі .
Франчайзинг шарты. Франчайзингтік қатынастар келісіммен жарнамаланады.
Франчайзингтің нысаны шартта франчайзер мен франчайзидің арасындағы
міндеттерді бекіте отырып, франшизаның талаптарын айқындайды. Тауарларды
айрықша сату туралы шарттың бір түрі ретінде шарттың өзіндік ерекшелігі
сатып алушыға тауарларды сату жәненемесе үшінші тұлғаларға қызмет көрсету
кезінде сатушы артықшылығы бар сатып алушыға коммерциялық, техникалық және
ұйымдық көмек көрсету туралы талаптармен анықталады.... Әдетте, франчайзидің
франчайзермен жасалатын шарттың талаптарына айтарлықтай ықпал ету
мүмкіндігі болмайды. Бұл ретте франчайзер зияткерлік меншік объектілеріне
құқықтардың өзінде барынша сақталып қалуына мүдделі болады. Шартта бұл
құқықтардың франчайзерде сақталуы франчайзидің қызығушылығын төмендетеді,
ал құқықтарды шамадан тыс көп беру франчайзердің франчайзиді бақылау және
осылайша тауар сапасының деңгейін сақтау құқығын төмендетеді.
Франчайзингтік төлемдер. Франчайзердің кірістері франчайзердің қызметін
қамтамасыз ету үшін франчайзи жүзеге асыратын төлемдерден қалыптасады. Бұл
төлемдер франчайзингтік шартқа сәйкес жүзеге асырылатын міндетті, сонымен
бірге тек қана қосымша, келісілген қызметтерді көрсету кезінде жүзеге
асырылатын шарттық төлемдерден тұрады:
Бастапқы салым – бұл франчайзи келісім жасалғаннан кейін келісілген
мерзімде франчайзерге төлейтін салым, оның нақты түрі келісімде айтылатын
талаптардың жинағына байланысты болады;
Роялти – бұл пайдалану құқығы үшін төлемақы, атап айтқанда франчайзидің
меншігінде болмайтын объектіні пайдаланудан алынған артықшылықтар үшін
төленетін төлемақы; орталықтандырылған жарнама қорына аударымдар. Бұл
аударымдардың
жеткілікті дәрежеде көп болуына қарамастан олардан түсетін түсім
жергілікті жарнамаға қарағанда айтарлықтай көп, сондықтан франчайзи үшін
жарнаманы осылай ұйымдастыру тиімді; қосымша төлемдер – бұл франчайзиге
көрсетілетін оқыту қызметтері, жылжымайтын мүлікті жалдау, делдалдық және
қаржы-несие қызметтері секілді қосымша қызметтердің құнын өтеуге жұмсалған
шарттық төлемдер.
Төлем түрін таңдау франчайзингтік жүйенің даму деңгейіне, франчайзидің
қаржылық мүмкіндіктеріне және франчайзердің қаржылық қажеттіліктеріне
байланысты болады. Бастапқы салым мен роялти алдында жұмсалған қаражаты пен
күш-жігері үшін франчайзердің пайда алуына қатысы бар. Ал, басқа төлемдер
қажеттілігіне қарай, яғни көрсетілген қызметтер үшін франчайзердің талап
етуі бойынша төленуі тиіс. Мұндай төлемдер кіріс алу функциясымен
байланысты емес.
Франчайзингтің түрлері. Франчайзингтің түрлерін жіктеу айтарлықтай
алуан түрлі және көп қырлы, сондықтан аталған бизнестің дамуы үшін басты
факторлар айтарлықтай көп болады. Бұл ретте, франчайзингтік қатынастардың
екі субъектісінің де өздерінің мақсаттары мен міндеттері бар, олардың
бірбірімен сәйкес келмеуі де мүмкін, бірақ басқа жағынан алғанда – олар бір
мақсатқа қол жеткізу үшін өздерінің күш-жігерін біріктіреді. Франчайзингтің
түрлерін жіктеу:
кәсіпкерлік қызметтегі франчайзингтің нысандары мен түрлерінің рөлін және
орнын анықтауға;
франчайзингтік кәсіпорынды құру кезінде әрбір жеке әріптеспен өзара қарым-
қанынастың барынша тиімді нысанын немесе түрін мақсатты түрде таңдауға;
франчайзингтік қызметтің дамуына болжамдық бағалау жасауға;
франчайзинг теориясын әрі қарай дамыту және мәмілелер жасаған кезде оны
тәжірибеде қолдану үшін франчайзингтік қатынастардың алуан түрлілігін
жүйелеуге мүмкіндік береді.
Франчайзингтің қазіргі қолданылып жүрген нысандары мен түрлері
франчайзердің қаржы-шаруашылық қызметінің түріне, тұрақтылығына және оның
тауарлар мен қызметтер нарығындағы белгілі бір орнына ғана емес, сонымен
бірге жергілік оператор – франчайзи нарығының ерекшеліктеріне де байланысты
болады. Франчайзингтің нақты нысаны осы жүйенің құрылымдық элементтерінің
мазмұнды сипаттамаларымен анықталады. Бір айта кететіні, франчайзингтің
анықтамасын қалыптастырудағы жоғарыда аталған қиындықтар франчайзинг
тәжірибеде іске асырылатын оның өте ауқымды алуан түрлерінің болуына
байланысты.
Қазіргі уақытта франчайзингті жіктеу мәселесі бойынша ортақ пікір жоқ,
бұл франчайзингтің белгілі бір елдердегі өзіндік ерекшелігіне ғана емес,
сонымен бірге түрлі мамандардың ол жайында субъективтік түсініктеріне де
байланысты. Олардың көпшілігі осы қатынастар субъектілерінің арасындағы
өзара қарым-қатынасты қарастырмай, көбіне франчайзингтің түрлерін ғана
сипаттаумен шектеледі. Сонымен бірге, франчайзингті жіктеудің өлшемдері
бойынша мамандардың пікірлері айтарлықтай ерекшеленеді. Мысалы,
экономистердің көпшілігі өлшемдер ретінде кәсіпкерлік қызметті
ұйымдастырудың ерекшеліктері мен функционалдық мақсатын бөліп алады.
Франчайзингтің түрлері франчайзинг желісін ұйымдастырудың үлігілік
құрылымдарына, франчайзинг қолданылатын қызмет өңірлеріне, мәмілелердің
ұзақтығына және т.б. байланысты анықталатын тәсілдер де бар [3, с.38-41;].
Бұл ретте франчайзингтің бір ғана түрлерін жекелеген экономистер түрлі
өлшемдер бойынша жіктейді. Мысалы, Дональд және Патрик Бороян, А.
Ермолинский және басқалар олардың пайда болу кезеңділігіне байланысты
франчайзингтің үш түрін бөліп ажыратады: тауарлық франчайзинг, бизнес-
форматтағы франчайзинг және конверсиялық франчайзинг. Ағылшын авторы Л.
Мейтланд франчайзингті франчайзидің мүмкіндіктері мен ниетіне қарай
түрлерге бөлінуін негіздейді және жеке бастық (жеке), іскерлік және
инвестициялық франчайзингті бөліп алады. Француз экономисті Ф. Бесси
франчайзингті франчайзер мен франчайзидің арасындағы
өндірістіктехнологиялық және заңды қатынастардың сипаты бойынша сервистік,
тарату (өткізу, сауда) және өндірістік (немесе өнеркәсіптік) секілді
түрлерге бөледі. Кейбір ресейлік экономистер Еуропада осындай түрлердің
әрқайсысы үшін Еуропалық одақтың Соты дайындаған ресми анықтама бар
екендігін негізге ала отырып, оның пікірімен толық келіседі.
Батыс экономистерінің көпшілігі франчайзингті тек үш түрге ғана бөледі:
өндірістік, тауарлық және іскерлік. Оның үстіне, өндірістік және тауарлық
франчайзингті жиі бір – өнімдік түрге біріктіреді.
Жіктеудің толық ашылған өлшемдері бойынша франчайзингтің барынша толық
түрлері В. Колесников, Ф.Н. Филин, М.С.Шахов, М.С. Каныгин секілді ресейлік
ғалымдардың еңбектерінде берілген (В-қосымшасында). Олар франчайзингтің
түрлерін пайда болу орны және қызмет ету саласы, франшизаны ұстау және
франчайзинг тараптарының өзара қарымқатынастарының нысаны секілді өлшемдер
бойынша бөліп алады.
Отандық мамандардан франчайзингтің барынша толық түрлерін А.А.
Дүйсембаев ұсынады, ол үш өлшем бойынша франчайзингтің 12 түрін бөліп
көрсетеді. Франчайзинг жөніндегі Халықаралық Агенттіктің Президенті Б.С.
Кисиков франчайзингтік кәсіпорындардың жаңа нысандары пайда болып жатқанын,
бірақ негізгі классикалық түрлері дистрибьютерлік (сауда немесе дәстүрлі)
франчайзинг және бизнес форматтағы (іскерлік) франчайзинг болып табылатынын
атап өтеді. Ал, барлық заманауи франчайзингтік модельдер дәл осылардың
негізінде жасалған.
Зерттеулер бойынша жіктеу кезінде франчайзинг мәні біркелкі
түсінбейтінін ғана емес, сонымен бірге осы қатынастардың ерекшеліктерін
анықтайтын барлық факторларды ескеру қажет. Себебі франчайзинг
анықтамаларының және оны жіктеу өлшемдерінің алуан түрлігі, ең алдымен,
авторлардың франчайзингті қандай тұрғыдан қарастыруына және франчайзинг
жүйесінің қандай элементі олардың пікірінше осы қатынастардың мәнін
анықтайтынына байланысты. Жіктеу өлшемдерінің саны және сәйкесінше
франчайзингтің түрлері франчайзинг жүйесінің барлық күрделілігін
сипаттайды.
Ғалымдардың пікірінше жіктеудің негізгі объектісі шаруашылық етуші
субъектілердің франчайзингтік қатынастары болып табылады. Бұл ретте бұл
қатынастардың маңызды белгілері қатынастар құрылымы, франчайзер мен
франчайзидің өзара іс-қимыл жасау нысандары, сондай-ақ франчайзингтің
әрекет ету салалары, өрісі мен өңірлері, франчайзингтік төлемдердің мазмұны
болып табылады. Франчайзингті жіктеу иерархиялық әдістің көмегімен жасалуы
және оның ортақ белгілерін топтастыруға негізделуі мүмкін. Сондықтан
бірінші кезекте франчайзингті франчайзингтік қатынастар субъектілерінің
қызмет ету саласы өлшемі бойынша жіктеу қажет.
2 Шетелдегі франчайзингтік қатынастардың даму тәжірбиесі
Халықаралық және еуропалық деңгейлерде франчайзингтің заңнамалық негізі
ұзақ жылдар бойы зерттелмей келген. Осы уақытқа дейін тек 3 елде (АҚШ,
Румыния және Молдава Республикасы) франчайзингтің қызметіне қатысты арнайы
заңдар қабылданған. Заңнамалық негізі Азаматтық Кодекс, кәсіпкерлік
қызметпен байланысты заңдар, Үкімет немесе мамандандырылған үкіметтік емес
ұйымдар қабылдаған түрлі нормативтік актілер және т.б. секілді басқа
заңдарда қамтылатын елдер бар (Франция, Германия, Ресей).
Институционалдық деңгейде франчайзинг жүйесін коммерциялық емес
халықаралық қауымдастық – Еуропалық Франчайзинг Қауымдастығы (ЕФҚ) ұсынған
және алға жылжытқан. Оның негізгі мақсаттары Еуропада франчайзингтің
дамуына ықпал ету; халықаралық ұйымдарды франчайзингтің мүддесін білдіру;
еуропалық франчайзингті және оның мүшелерін халықаралық аренаға жылжыту
және өкілдік ету; Еуропа елдері мен басқа континенттердің ұлттық
франчайзинг қауымдастықтарының арасында ақпарат және құжаттармен алмасу
болып табылады.
Франчайзинг саласындағы Бірыңғай Еуропалық заңнама екі құжатқа
негізделеді:
- франчайзинг этикасының Еуропалық Кодексі (1991 ж. қабылданған);
- Block Exemption Регламенті (Еуропалық экономикалық қауымдастықтың
Экономикалық комиссиясы 1999 ж. қабылдаған).
Осылайша, франчайзингтің дамуының шетелдік тәжірибесін талдау келесі
қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді.
1. Қазіргі уақытта франчайзинг барлық дамыған елдерде экономиканың
ажырамас және қалыпты дамушы бөлігі болып табылады және бүкіл дүние жүзі
бойынша франчайзингтің қарқынды өсу үдерісі байқалады. Барлық елдерде
франшиза жүйелерінің қарқынды өсуі үшін алғышаттар жасайтын келесі
факторларды бөліп алуға болады .
Біріншіден, жылдам тамақтану, шағын маркеттер, қонақүйлер, мотельдер,
автомобильді жалдау секілді дәстүрлі бағыттардағы франчайзингтік
желілердегі сату көлемінің өсу қарқындарын теңестіру. Осы салалардың
әрқайсысында жаһандық деңгейде әйгілі сауда маркаларын иеленетін
компаниялардың салыстырмалы шамалы ғана саны басымдықта болады.
Екіншіден, ұлттық экономикалар мен жалпы әлемдік экономикадағы қызмет
көрсету саласының жылдам өсуінің және агрессившіл экспансиясының жалғасуы.
Қызмет көрсету саласында мамандану мен жаңа жұмыс салаларын (тұрғын үйлерді
жөндеу, интерьердің дизайны және дизайнерлік жобаларды іске асыру,
газондарға күтім жасау, тұрғын үй саласындағы қызметтер, балаларға күтім
жасау, тәрбиелеу саласындағы қызметтер және т.б. секілді) бөліп алу.
Үшіншіден, шағын желілер бір бірімен бірігетін немесе бизнес алыптары
жұтып алатын бірігулер мен жұтып алулардың белсенді үдерістері. Ірі
корпоративтік бизнес инвестициялау объектісі ретінде франчайзингтік
желілерге үлкен қызығушылық тудырады.
Төртіншіден, тәуелсіз шағын кәсіпкерлердің франчайзингтік желілерге
қосылу үдерісінің күшеюі. Бұл үдеріс екі бағытта жүреді. Бір жағынан
франчайзингтік желілер өзінің жүйесін тәуелсіз фирмаларға айналдыру
есебінен ықпал ету аймағын кеңейтуге талпына отырып, жоғары деңгейде
агрессияшыл болады, екінші жағынан айналымға түскен сауда маркасы бар
танымал желілерге қосыла отырып, өзінің бәсекеге қабілеттілік деңгейін
арттырудың жолын барынша іздестіре бастайды.
Бесіншіден, жаһанданудың күшеюі. Франчайзингтік компаниялар, америкалық
қана емес, сонымен бірге басқа елдердің де компаниялары басқа өңірлерде
желілерін құра отырып, әлемдік нарыққа белсенді түрде шығуда.
Алтыншыдан, кемелденген тұжырымдамалар мен басқару жүйелерін
қалыптастыру. Франчайзингтік компаниялардың дамуына және олардың
кемелденуіне қарай басқару нысандары мен әдістері белгіленеді, басқа
жүйелерден ерекшеленетін корпоративтік мәдениет қалыптасады. Бір уақытта
желі олар үшін тән бюрократизациямен ірі фирмалардың белгілерін алады,
кәсіпкерлік стиль топ менеджерлер топты белгілейтін корпоративтік стильге
өзгереді.
2. Әлемдегі франчайзингтің танымал көшбасшылары және франшизалық
бизнестің экспорттаушылары – АҚШ, Канада, Қытай, Жапония және Австралия,
ал, Еуропаның көшбасшылары – Германия, Франция және Ұлыбритания. АҚШ-та
2013 жылы 3500 франчайзинг тұжырымдамасы қызмет еткен, ал франчайзингтік
нүктелердің саны – 757 мың нүктеден асады асады (1 сурет).
Сурет 1 – 2013 жылғы франчайзингтік тұжырымдамалардың саны
Егер франчайзерлердің Топ-500 үздіктердің еуропалық рейтингін қарайтын
болсақ онда бірінші орынды McDonald`s, ал төртінші орынды басқа
американдық фаст-фуд желісі – Burger King иеленеді. McDonald`s Еуропада
АҚШ-қа қарағанда көп пайда табатынын айта кету қажет. Жалпы, еуропалық Топ-
500 үздіктер тобына 41 америкалық франчайзер кіреді, бірнеше жапондық,
канадалық және австралиялық компаниялар бар. Қоғамдық тамақтану және
ритейла салаларының кәсіпорындары басымдықта болады.
Шетелдік нарықтарда франчайзинг дәстүрлі түрде ұлттық кәсіпорындарды
дамытуға мүмкіндік беретін әдіс ретінде есептеледі. Мысалы, Еуропалық
франчайзинг қауымдастығының деректері бойынша франшизалар нарығында
ұсынылатын жалпы көлеміндегі ұлттық франшизалардың саны 90% асады (Италия,
Австрия, Қытай). Сонымен бірге Еуропадағы франшизалардың 80% Еуропадан
шыққан. Рейтингтің көшбасшысы Франция – 115 компания. Голландияда 71
франчайзер бар, Германияны 50 франчайзер ұсынады, Италия – 47, ал,
Ұлыбритания – 31.
Біздің ойымызша, Шығыс Еуропа пен Азия Елдері жаңа франшизалардың пайда
болуы үшін де, сонымен бірге танымал ұлттық және шетелдік франшизаларды
сатып алу үшін барынша келешегі бар елдер болып табылады. Мұндай елдерге,
бірінші кезекте Қытай, Въетнам, Үндістан, Польша, Чехия, Оңтүстік Африка
елдері және посткеңестік кеңістіктегі елдер жатады.
Болгария, Венгрия, Дания секілді орталық және оңтүстік шығыс Еуропа елдері
бүгінгі күні франчайзингтің дамуы үшін инвестициялық жағынан тартымды елдер
болып есептеледі. Франчайзинг посткеңестік кеңістікте де: Молдавия,
Белоруссия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзірбайжан және т.б. елдерде дамуда.
Франчайзинг Ресей, Қазақстан мен Украинада барынша белсенді дамуда. Барлық
мемлекеттерде Халықаралық Франчайзинг Қауымдастығымен қарымқатынастар
орнатқан франчайзинг қауымдастықтары қызмет етеді, несие ұйымдары,
франчайзинг субъектілеріне қызмет көрсетуге маманданған заң және
консалтингтік компаниялардың ортасы қалыптасуда. Бұл саладағы
қарымқатынастарды реттейтін заңнамалық актілер қабылданған. Франчайзинг
посткеңестік кеңістікте де дамуда: Молдавия, Белоруссия, Өзбекстан,
Әзірбайжан және т.б.
ТМД елдерінде франчайзингтік желілердің ең жоғары өсімі бөлшек сауда
саласында байқалды, қызметтер саласында франчайзинг ондай белсенді дамып
жатқан жоқ. Бөлшек саудадағы франчайзингтің дамуы басталған универсамдар
мен гастрономдардан басқа тауарлардың жекелеген санаттарына маманданған
франчайзингтік сауда желілері белсенді түрде дами бастады. ТМД елдерінде
франчайзинг 1990-шы жылдардың басында Кодак, Баскин Роббинс,
Макдональдс, Пицца Хат және т.б. секілді шетелдік компаниялардың
көмегімен негізін қалады. Бірақ, қазіргі уақытта ресейлік брендтер басымдық
таныта бастады.
Бүгінгі күні франчайзинг кеңінен таралған экономиканың салалары фаст-фуд
мекемелері – франчайзидің жалпы әлемдік мөлшерінің шамамен 20%, бөлшек
сауда (оның ішінде тамақ өнімдері) – 15%, қызметтер саласы (оның ішінде
спорттық және туристік) – шамамен 12%, автомобиль тасымалдары мен қызмет
көрсету – 8%, құрылыс – 7% құрайды. Бұл ретте әлемнің барлық франчайзингтік
желілерінің шамамен 50%-ы сауда саласынды қызмет етеді, онда басты орынды
фаст-фуд мекемелері, мейрамханалар, өнеркәсіптік және азық-түлік
тауарларының дүкендері иеленеді. Орта есеппен ірі әлемдік операторлардың
фаст-фуд мекемелерінің шамамен 80%-ы франчайзилердің басқаруында .
Осылайша, франчайзингті қолданудың шетелдік тәжірибесін талдау
франчайзинг жүйесін белсенді түрде пайдаланатын едәуір дамыған нарықтарды
және әлеуеті жоғары, бірақ франчайзингтің дамуын тежейтін факторлардың
болуына байланысты оның тетіктерін толығымен игере алмаған нарықтарды
анықтауға мүмкіндік берді.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФРАНЧАЙЗИНГТК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ДАМУ ЖОЛДАРЫН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы қонақ үй бизнесіндегі франчайзинг
Франчайзинг - қонақ үйлік тізбек және жеке қонақ үй арасындағы
тізбектік
сауда белгісін қолдану үшін жасалған шарт. Бұл келісімшарттың мәні
мынада:
франчанз отель ең аз инвестициямен нарыққа тез еніп кете алады. Ал бүл
уақытта франчайзинг тұтынушысы өз кәсіп иесінің қызметін ешқандай тәуекелге
бармай-ақ дамытуы мүмкін дүние жүзілік туристік ұйымның ұсынуымен
барлықарнайы эдістерін 2 категорияға бөледі.
Ұжымдық;
Жеке.
Көбінесе ұжымдық қонақ үйерде ұқсас мекемелерді (еңбек және
демалыс лагерьлері, денсаулықты жақсартатын мекемелер, конгресс
орталықтарды) және басқа да ұжымдық мекемелерді жатқызамыз. Ал жеке қонақ
үйлерге жеке немесе арендаға берілген үйлер, таныстар мен туыстарға тегін
берілетін орындар жатады.
Қазақстандағы франчайзинг айналымы 2007 жыл бойынша бір жылға 500
миллион АҚШ долларын құрайды. Қазақстан Орта Азиядағы франчайзинг
секторының лидері деп сенімді айтуға болады. 2002 жылдан франчайзинг туралы
арнайы заң қабылданған, ол заң 150 франчайзинг жүйелерінде және 1000-нан
астам франчайзинг нүктелерінде сақталады. Елімізде тек 2003-2007 жылдар
аралығында франчайзинг жүйелерінің саны 2,5 есеге өсті. Франчайзингтің
орташа айналымы 3 еседен көпке өсті. Франчайзингтік компаниялар ұсынған
жұмыс орындары көбейді, сектор көрінісі өзгерді.
Франчайзинг тарихы. Қазақстан франчайзингінің тарихы түрік
лицензиарының сублицензия бойынша Coca-Cola зауытын ашуымен басталды.
Зауыт 1994 жылы салынды. Сайып келгенде, атақты сусын өндіруші өнімі тек
қана импорт түрінде емес, сонымен қатар ұлттық тауар ретінд қолжетімді
болды. Сол жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz