Курорттық-сауықтыру туризмнің дамуы
Кіріспе
1 Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі
1.1 Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы
1.2 Курорттану және емдік.сауықтыру туризмнің даму тарихы
1.3 Туризмдегі санаторлық.курорттық мекемелердің түрлері және орналастыру ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің орталықтары
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары
2.2 Батпақтық курорттардың емдеу жолдары
2.3 Климаттық курорттардың дамуына әсер етуші факторлар ме,н даму бағыттары
3 Қазақстан мен әлемдегі курорттық және сауықтыру туризмнің дамуы
3.1 Курорттану және сауықтыру туризмін дамыту мәселелері мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі
1.1 Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы
1.2 Курорттану және емдік.сауықтыру туризмнің даму тарихы
1.3 Туризмдегі санаторлық.курорттық мекемелердің түрлері және орналастыру ерекшеліктері
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің орталықтары
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары
2.2 Батпақтық курорттардың емдеу жолдары
2.3 Климаттық курорттардың дамуына әсер етуші факторлар ме,н даму бағыттары
3 Қазақстан мен әлемдегі курорттық және сауықтыру туризмнің дамуы
3.1 Курорттану және сауықтыру туризмін дамыту мәселелері мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай – ақ мәдениетпен және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жәке және ұжымдық толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілуі тиіс қызмет.
Туризм әлемдік экономикада басты рольдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлгін халықаралықинвестициясының 11%- дан астамын, әлемдік өндірістің әр бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірді.
Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым салаларының дамуына, соның ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің тұтас өңірлерінің экономикасына белсенді ықпал етеді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтың тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық саласына және қоғамның әл – ауқатына күшті ықпалын назарға ала отырып Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туризмді басым сала деп анықтады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік – құқықтық база құрылды. 2001 жылдың маусымында «Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» жаңа Заң қабылданды. Ол Қазақстан Республикасы экономикасының бір саласы ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негізін айқындады. Заңға сәкес Қазақстандағы туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып: туристік қызметке жәрдем беру және оның дамуына қолайлы жағдайлар жасау, туристік қызметтің басым бағыттарын айқындау және қолдау, сонымен қатар Қазақстан туризм үшін қолайлы ел туралы түсінікті қалыптастыру саналады.
Курорттану және сауықтыру туризмді негізіне қарай ең басты туризм түрі деп айтуымызға болады. Себебі,курорттану және сауықтыру туризмі адамдардың денсаулығын жақсарту мақсатындағы туризм түрі болғандықтан. Өйткені денсаулық ол адамның өмірдегі ең басты, ең негізгі құралы деп айтуымызға болады. Сауықтыру туризм өзінің ежелгі әрі бай тарихымен негізделеді. Әр бір елде өзінің табиғи ресурстарына және социалды-экономикасына байланысты дамыған.
Туризм әлемдік экономикада басты рольдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлгін халықаралықинвестициясының 11%- дан астамын, әлемдік өндірістің әр бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. 1993 жылы Қазақстан Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірді.
Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым салаларының дамуына, соның ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің тұтас өңірлерінің экономикасына белсенді ықпал етеді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтың тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Туризмнің тез және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық саласына және қоғамның әл – ауқатына күшті ықпалын назарға ала отырып Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туризмді басым сала деп анықтады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік – құқықтық база құрылды. 2001 жылдың маусымында «Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» жаңа Заң қабылданды. Ол Қазақстан Республикасы экономикасының бір саласы ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негізін айқындады. Заңға сәкес Қазақстандағы туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып: туристік қызметке жәрдем беру және оның дамуына қолайлы жағдайлар жасау, туристік қызметтің басым бағыттарын айқындау және қолдау, сонымен қатар Қазақстан туризм үшін қолайлы ел туралы түсінікті қалыптастыру саналады.
Курорттану және сауықтыру туризмді негізіне қарай ең басты туризм түрі деп айтуымызға болады. Себебі,курорттану және сауықтыру туризмі адамдардың денсаулығын жақсарту мақсатындағы туризм түрі болғандықтан. Өйткені денсаулық ол адамның өмірдегі ең басты, ең негізгі құралы деп айтуымызға болады. Сауықтыру туризм өзінің ежелгі әрі бай тарихымен негізделеді. Әр бір елде өзінің табиғи ресурстарына және социалды-экономикасына байланысты дамыған.
1. Полторанов В.В. СССР - дегі Емдік-санаторлы курорттар, 1971. – 225-229 б.
2. Қазақстан Курорттары. – Алматы, 1973. – 127-133 б.
3. А.П. Парфенов Табиғаттың емдік қасиеттері - Ленинград, 1963, 55-87 б.
4. Қазақстан курорттары / Ред мед ғыл канд И.Г. Железникова. – Алматы, 1973. – 256-274 б.
5. Квартальнов В.А, Зорин И.В. Туристер терминалогиясының сөздігі. Кеңестік спорт, 1999. – 167-176 б.
6. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы.: Ғылым, 1992. 69-73 б.
7. Сакун Л.В. Теория и практика подготовки специалистов сферы туризма в развитых странах мира. – Киев, 2004. – 25-36 б.
8. Котляров Е.А. География туризма. Формирование и развитие терриорияльных рекреационных компанентов, 1978. – 34-56 б.
9. Гуляев В.Г. Новые Инфармационные техноологии в туризме. Учебное пособие. – М.: 1998. – 97-104 б.
10. Экономическая и социальная география Казахстана. Учебное пособие: Алматы, 1998. 41-57 б.
11. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. – Алматы. 2004. – 33-37 б.
12. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы. 1 том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. –207-209 б.
13. Алиева Ж.Н. Емдік туризм. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002. – 12-19 б.
14. Ветитнев А.М., Журавлёва Л.Б. Курортное дело, 2007. 66-78 б.
15. Грачева С.Л., Сартакова М.С. Кавказские минеральные воды, 2006. 300 б.
16. Драчева Е.Л. Специальные виды туризма. Лечебный туризм, 2008.13-17 б.
17. А.Н. Разумов, Е.А. Турова, В.С. Шинкоренко. Курорты мира справочник, 2004. 67-77 б.
18. Часнык Л. Алаколь: Барлык-Арасан. Рудный Алтай, 2002. 57-63 б.
19. Братов А.П., Бойко Т.В., Зубрева М.В. Туриские формальности. – М.: 2004. 98-103 б.
2. Қазақстан Курорттары. – Алматы, 1973. – 127-133 б.
3. А.П. Парфенов Табиғаттың емдік қасиеттері - Ленинград, 1963, 55-87 б.
4. Қазақстан курорттары / Ред мед ғыл канд И.Г. Железникова. – Алматы, 1973. – 256-274 б.
5. Квартальнов В.А, Зорин И.В. Туристер терминалогиясының сөздігі. Кеңестік спорт, 1999. – 167-176 б.
6. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы.: Ғылым, 1992. 69-73 б.
7. Сакун Л.В. Теория и практика подготовки специалистов сферы туризма в развитых странах мира. – Киев, 2004. – 25-36 б.
8. Котляров Е.А. География туризма. Формирование и развитие терриорияльных рекреационных компанентов, 1978. – 34-56 б.
9. Гуляев В.Г. Новые Инфармационные техноологии в туризме. Учебное пособие. – М.: 1998. – 97-104 б.
10. Экономическая и социальная география Казахстана. Учебное пособие: Алматы, 1998. 41-57 б.
11. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. – Алматы. 2004. – 33-37 б.
12. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы. 1 том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. –207-209 б.
13. Алиева Ж.Н. Емдік туризм. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002. – 12-19 б.
14. Ветитнев А.М., Журавлёва Л.Б. Курортное дело, 2007. 66-78 б.
15. Грачева С.Л., Сартакова М.С. Кавказские минеральные воды, 2006. 300 б.
16. Драчева Е.Л. Специальные виды туризма. Лечебный туризм, 2008.13-17 б.
17. А.Н. Разумов, Е.А. Турова, В.С. Шинкоренко. Курорты мира справочник, 2004. 67-77 б.
18. Часнык Л. Алаколь: Барлык-Арасан. Рудный Алтай, 2002. 57-63 б.
19. Братов А.П., Бойко Т.В., Зубрева М.В. Туриские формальности. – М.: 2004. 98-103 б.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі 5
1.1 Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы 5
1.2 Курорттану және емдік-сауықтыру туризмнің даму тарихы 9
1.3 Туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктері 15
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің
орталықтары 18
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары 18
2.2 Батпақтық курорттардың емдеу жолдары 23
2.3 Климаттық курорттардың дамуына әсер етуші факторлар ме,н даму 23
бағыттары
3 Қазақстан мен әлемдегі курорттық және сауықтыру туризмнің дамуы
26
3.1 Курорттану және сауықтыру туризмін дамыту мәселелері мен болашағы 26
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 41
Кіріспе
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай – ақ мәдениетпен
және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жәке және ұжымдық толық
жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілуі тиіс қызмет.
Туризм әлемдік экономикада басты рольдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік
туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан
бір бөлгін халықаралықинвестициясының 11%- дан астамын, әлемдік өндірістің
әр бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. 1993 жылы Қазақстан
Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірді.
Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым салаларының дамуына, соның
ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің тұтас өңірлерінің
экономикасына белсенді ықпал етеді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтың
тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Туризмнің тез
және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық саласына және
қоғамның әл – ауқатына күшті ықпалын назарға ала отырып Үкімет Қазақстанның
ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туризмді басым сала деп анықтады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік – құқықтық база құрылды.
2001 жылдың маусымында Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы
жаңа Заң қабылданды. Ол Қазақстан Республикасы экономикасының бір саласы
ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және
ұйымдастырушылық негізін айқындады. Заңға сәкес Қазақстандағы туристік
қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып: туристік қызметке
жәрдем беру және оның дамуына қолайлы жағдайлар жасау, туристік қызметтің
басым бағыттарын айқындау және қолдау, сонымен қатар Қазақстан туризм үшін
қолайлы ел туралы түсінікті қалыптастыру саналады.
Курорттану және сауықтыру туризмді негізіне қарай ең басты туризм түрі
деп айтуымызға болады. Себебі,курорттану және сауықтыру туризмі адамдардың
денсаулығын жақсарту мақсатындағы туризм түрі болғандықтан. Өйткені
денсаулық ол адамның өмірдегі ең басты, ең негізгі құралы деп айтуымызға
болады. Сауықтыру туризм өзінің ежелгі әрі бай тарихымен негізделеді. Әр
бір елде өзінің табиғи ресурстарына және социалды-экономикасына байланысты
дамыған.
Негізінде бұл туризм адамдар бос уақытына және де мезгілге байланысты
емдік сауықтыру мақсатында, санатори мен курорттарды қолданады.
Курорттардың емдік туризм мақсатындағы бірнеше түрлері бар. Атап айтсақ –
климаттық, бальнеологиялық және батпақпен емдеу курорттары. Осы курорттарға
байланысты курстық жұмыстың екінші бөлімінде, яғни емдік туризмдегі
курорттардың қай түрінде қалай емделуге болады және де олардың ерекшелігіне
тоқталамыз.
Отандық туристік нарықтағы қазіргі жағдай маркетингтің қағидаттары мен
тәсілдерін қолдануды, жаңа тұтынушылардың негізгі белгілерін зерттеуді,
сондай-ақ туристік қызметтерді тұтынушылардың мативациялары мен мінез-
құлықтың ерекшеліктерін зерттеуді қажет етеді. Туризмді зерттеуге, сонымен
бірген М.Б. Биржаков, В.И. Азар, Ф. Котлер сияқты ғалымдар өз үлестерін
қосты.
Курстық жұмыстың мақсаты: туризмнің теориялық аспектілері қоғамдық
дамудың критериясы ретінде қарастыру, және осыған байланысты ұсынулар жасау
болып табылады.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін курстық жұмыста келесідей негізгі
міндеттер қойылған:
- курорттану және сауықтыру туризмнің қалыптасуымен дамуының
теориялық негіздерін зерттеу;
- туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктерін айқындау;
- курорттану және сауықтыру туристік бизнестің отандық шетелдік
тәжірибесіне салыстырмалы талдау;
- Қазақстан Республикасында курорттану және сауықтыру туризмінің
дамыту мәселелері мен келешегін анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі
1. Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы
Курорттық емделуді ғажап физиолог Павлов И.П. былай деген “Емделушіге
жазылған барлық дәрігерлік анықтамалар орнында қозғалмай қалушыларға әсер
етеді себебі негізгі аурудың ошағы әлі қалпына келе қойған жоқ. Мұндағы ең
басты талпыныс – адамды отырған орнынан дереу түрде алып шығу, күнделікті
атқарып жүрген жұмысынан босату, оның ойын денсаулығының сау болуына қарай
итермелеу ондай жағдайды бірнеше күндей қалпында қадағалап отыру”.
Курорттану және сауықтыру туризмі – бұл тұрғылықты жерден алшақтап
демалу мен емделу мақсатында табиғи факторларды өзіне сіңіру. Сонымен қатар
санаторлы-курорттық жерлер мен емдік орындарға саяхат жасау.
Санаторлы-курорттық емделудің негізі мынада жатыр ол:
Біріншіден адам баласы өзінің өмір сүру қалпынан ауытқып, жаңадан
құрылған жерге келіп қоныстанады, және табиғи жанға-жайлы жағдайға
кеңеледі.
Екіншіден ауруға төтеп бере алатын арнайы емдік режимді орнатады
Үшіншіден бұның мәні мынадан тұрады оған негізінен табиғи емнің
факторларын қолдану мақсатында – минералды сулар мен емдік батпақтарды және
жайлы климатқа толығы мен ем алып шығуына себепші болады.
Курорттық немесе курорттық емес санаторияларға барудың ең басты мәні
науқасты өзінің бұрынғы өмір сүрген және де ауруы асқынған ортасынан
алшақтатып оны жанға жайлыкөңілінен шығатын аймаққа апару керек.
Бұл қоршаған орта мен табиғи жағдайдың (климаттық т.б.) тұрақтануы
жұмыстағы адамдар мен қарым-қатынастың орнықты болуы әсер етеді.
Осындай кезеңде қоршаған ортаның жағдайы адамға оңды әсер қалдырса
және адамның сол аймаққа бейімделуі көбінесе оның денсаулығына байланысты.
Адам салмағының нашарлауы қоршаған ортада әр түрлі ауруларды жұқтыруына
себепші болады.
Ал одан өзге ортада курорттағы науқасқа ең маңызды емделу жолдарын
ұсына алады. Оның әсер ету күші адамға курортта салауатты өмірі мен
тәбетінің дұрыс сақталғаны үшін жағымды әсер қалдырады.
Табиғи жағдайдың орнығуы науқастың психикасына әсер етіп ғана қоимай
оның жүйке жүйесі процестерінің қалпына келуіне жол ашып ағзадағы өмірлік
талпынысын арртыруда басты рөл атқарады.
Курорттан кейін бастапқы қалпына қайта келу үшін акклиматизациядан
өтуі керек.
Рекреация – бұл адам баласы өзінің бос уақытын танымдық сауықтыру
спорттық және мәдени-көңіл көтеру іс-шараларын өткізу мен шектелмейді және
осы шаралар бір күндік, апталық, жылдық сонымен қатар өмірлік циклдерді
жүзеге асыру мақсатында орындалады [3].
Адам өзіне бірнеше рекреациялық аспектілерді біріктіре алады Олар:
Медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, политикалық, және
экологиялық болып бөлінеді.
Рекреациялық аспектілердің маңыздылары мыналар болып табылады: Ол
мынау; медико-биологиялық олар мынандай құрамдардан тұрады:
1. Осы ауруға шалдыққан денсаулығын қалпына келтіруге курортология
әдісімен емдік процестің аяқталуын күтетін зиялы қауым.
2. Дені сауыққан адамдардың шаршағанын басатын аурудың әдістемесінде
және кәсіби маман ретінде қабылдауға болады.
Туризм арқылы сауығу – бұл адамның өндірістік және өндірістік емес
психологиялық жағынан шаршауын кетіре алады. Дені сау адамның жұмыстағы
және үй шваруашылығындағы ауырпашылықтан шаршауы адамның жұмыс істеу
қабілетін төмендетіп жібереді.
Орындалып жатқан жұмыстың талпынысына қарай отырып оннан екі түрлі
шаршау белгілерін анықтауға болады. Олар: Интенсивті және тәулік бойы жұмыс
істеу барысында функционалды потенциалдың төмендеуі салдарынан жүйке жүйесі
орталығының және жұмыс істейтін ағзаның тежелуіне әкеліп соғады. Осы орайда
жұмыстық қабілеті дереу қалпына келеді. Ең аз деген интенсивті ұзақ жұмыста
функционалды потенциалдың әлсіреу тереңдігі күрделеніп жұмыс бабына ұзақ
мерзімдей дайындалады.
Физиологиялық өзгерістердің болуын қадағалау мақсатында еңбегі
демалысқа ауысуы керек
Рекреациялық әрекеттің қасиеті шаршағанын басатын оның белсенділігін
арттырады. Белсенді қасиеттің қалпына келу процесінде пассивті демалысқа
қарағанда өтуі анық байқалады. Келесі бір түрі ағзаның жасына қарай әр
түрлі рекреациялық қасиеттердің түрлеріне тәуелді болуы керек
Мысалы: Балалар рекреациялық қасиеттің хал-ахуалынан әр түрлі әсер алу
мақсатында жүктің физиологиялық және психологиялық жасының негізінде ауыр
болуы ғажап емес. Тәулік бойы ауыр салмақтан күшті әсер алуы жасөспірімдер
жасына байланысты.Орташа жас пен жасы келген адамдардың салмақты көтеруі
бірдей болуы керек және тыныштық қалпында өтуі тиіс.Осыған орай әр бір
жасқа арнайы цикл тәрбие мақсатында жүргізіледі. Емдік сауықтыру туризмінің
түсінігі И.В. Зориннің және В.А. Квартальныйдың анықтаулары бойынша бұл:
Біріншіден курорттық және сауықтыру мақсатындағы туризм
Екіншіден жалақылары төмен тұрғындардың туристік саяхатында тұрмыстық
жағдайы нашар, әлеуметтік жағынан қорғалмаған емделу мен рекреациядан өтуді
қажет ететін адамдар саны.
Демалу зонасы мен қала сыртына жақын орналасқан қолайлы жағдайы және
(орманды массивті өзен-көлдері) тек демалуға арналған.
Курорттық орындар - жанға жайлы табиғи факторлары мен денсаулықты
қалпына келтіру үшін профилактикалық ауруларды емдеуге арналған.
Куроттық емделу – адам денсаулығын бастапқы қалпына келтіру процесінде
әр түрлі курорттық ресурстарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық-
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қорытындылады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баластарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық - емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі, санаторлық-
курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу, балшықпен емдеу және т.б. Рекреациялық-сауықтыру
шараларының түрі әртүрлі болып келеді. Бұған кіретіндер: қыдыру, суға
шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс және т.б.
Медико-биологиялық баға бергенде климат басты роль атқарады.
Климатологтар мен курортологтар демалушылар мен туристердің климаттық
ресурстарына баға беруге толық жүйеде сипатталған әдістер берген (Чубуков,
1975). Климат дегеніміз белгілі бір аудандарға лайықты ауа райының көп
жылдық режимі. Оның адамға әсері нақтылы ауа райы арқылы беріледі. Ауа
райының кешенді әсеріне жауап ретінде басты баға адам организмінің жағдайы
болу керек.
Курортология (курорт және грек. logos – ілім) – емдік қасиеті бар
табиғи факторларды зерттеп, оларды пайдалану жолдарын қарастыратын
медицинаның бір саласы. Курортология микробиология, химия, физика,
биофизика, физиология, т.б. ғылым салаларымен тығыз байланысты. Оның
медициналық климатология, климатотерапия, бальнеология, бальнеотерапия,
балшықпен емдеу, қымызбен емдеу, т.б. салалары бар. Курортологияның негізгі
шұғылданатын мәселелері: жұмыс істеп тұрған курорттардың және әлі іске
қосылмаған курорттық жерлердің емдік қасиеттерін тексеріп, дұрыс пайдалану
жолдарын іздестіру; кейбір табиғи минералды суларды, шипалы балшықтарды,
т.б., басқа жаққа тасымалдағанда емдік қасиеттерін жоғалтпауын қадағалау;
аурулардың түр-түріне, кезеңіне байланысты оларға курорттық емнің қалай
әсер ететінін анықтап, сауықтандыру орындарында олармен емдеу әдістерін
ұсыну; курорттардың медициналық тұрғыдан жұмысын дұрыс ұйымдастыру жолдарын
қарастыру, т.б. Курортология ғылымының жетістіктері нәтижесінде курорттық
факторлардың (климаттық, минералды сулардың, емдік балшықтың, т.б.) адам
организміне әсерінің механизмдері анықталды. Бұлар адам денсаулығына
рефлекстік жолмен, яғни жүйке жүйесі арқылы гуморальдық, гормондық
өзгерістерге дәнекерлік жасайды; тікелей зат алмасуға әсер етіп,
организмнің ауруға қарсы тұру қабілеттілігін арттырады; организмде пайда
болған зиянды микрофлораны жойып, улы заттарды аластататынфакторлардың
пайда болуының нәтижесінде емдік шараларды қолдану тәртібін іске асырады.
Сондықтан курортология ғылымының негізгі мақсаты - курорттық факторлардың
қандай аурулардың қандай түріне және олардың қай кезеңінде пайдалы екенін
анықтау болып есептеледі. Қазақстанда курортология саласындағы зерттеулер
КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің Эксперементтік және клиникалық институтында
(қазіргі Хирургия ғыл. орт.) Курортология бөлімі ұйымдастырылғаннан кейін
басталды (1945). Бұл бөлім 1950-1984 ж. Қазақстан Денсаулық сақтау
министерінің Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтының (қазіргі Гигиена
және эпидемия ғылыми-зерттеу орталығы), ал 1984 жылдан Кардиогогия ғылыми-
зерттеу институтының құрамына кіреді. Курорт (нем. Kur – емдеу және ort –
орын, жер, аймақ) – қолайлы климаты, минералды суы, емдік балшығы және
табиғи шипалы қасиеттері бар жерлерде салынған емдеу-профилактикалық
мекемелер (санаторийлер) кешені. Курортта емделудің жақсы нәтиже беруі онда
қолданылатын емдеу әдісімен қатар, адамның көңіл күйінің жақсаруына,
күнделікті жұмыс пен тұрмыс жағдайларынан уақытша босауына тығыз
байланысты. Емдеу әдісіне қарай Курорттар бальнеологиялық, шипалы
балшықпен, климатпен, қымызбен емдейтін болып бөлінеді. Бальнеологиялық
Курорттарда минералды бұлақтардың шипалы суымен емдейді. Шипалы балшықты
курорттарда балшық, лай, тұздың қою ерітіндісі қолданылады. Климатпен
емдейтін Курорттарда күн сәулесі мен ауа, теңізде, өзен көлде шомылу арқылы
емделеді. Емдік қасиеті жоғары минералды суы бар Қазақстандағы
бальнеологиялық Курорттар: “Сарыағаш”, “Алмаарасан”, “Жаңақорған”, т.б.
Шипалы балшықпен емдейтін Курорттар: “Мойылды”, “Жаңақорған”, т.б., ал
республикалық маңызы бар “Бурабай” климатпен және қымызбен емдейді.
Емдік курорт – профилактикалық мақсаттардың қолданылуына табиғи аумағы
қорғалынып, қажетті табиғи емдік ресурстардың және мекемелердің,
инфрақұрылым объектілерінен жайғастырылған [4].
Бальнеологиялық курорты – курорт, табиғи емдік ресурстарының минерал
суын қолданатын орын көзі.
Жергілікті мағынасы бар курорт – емдік профилактикалық мақсаттарда
қолданылуында табиғи аумағы қорғалып, жергілікті бақылау органдарымен
жүргізіледі.
Аудандық мағынасы бар курорт – емдік-профилактикалық мақсаттарда
қолданылуында табиғи аумағы қорғалып, мемлекеттік органдардың күштері бар
мекеме.
Федералдық мағынасы бар курорт – емдік профилактикалық мақсаттарда
қолдануында табиғи аймағы қорғалып, мемлекеттік күштерінің федералдық
ережелерімен орындалатын мекеме.
Санаторий (лат. Sano – емдеймін, айықтырамын) – науқасты табиғи шипалы
емдермен (ауа райы, минералды су, шипалы балшық т.б.), физиотерапия, емдік
физкультура арқылы емдейтін және профилактика жүргізетін мекеме. Алғашқы
Санаторийлер дәулетті адамдар үшін 19 ғ-дың 2-жартысында Бат. Европада
салына бастаған. Санаторийлер үлкендерге, балалар мен жастарға, сонымен
қатар ата-анасы мен балаларға ажыратылады. Санаторийлер бір профильдік
(ұқсас аурулар үшін) және көп профильдік (екі және көп мамандандырылған
бөлімдер) деп бөлінеді.
Емдік санаторийлер мен паисионаттар – төсектермен жабдықталған және
табиғи емдік факторлардың (климат, минералды сулар, емдік балшық және т.б.)
шипалық қасиеттері негізінде нақты мерзім ішінде науқасты еңбекке жарамды
ету емімен қамтамасыз ететін емдеу – алдын алу ұйымдары. Олардың барлығы
мамандандырылған және бір немесе көппрофильді, әдетте курорттар мен емдік-
сауықтыру орындары шегінде орналасқан.
Санаториийлер – профилакторийлер – төсектермен жабдықталған,
қызметкерлерді жұмыстан бос уақытында, өндірістен үзіліссіз, емдік-
сауықтыру шараларымен қамтамасыз ететін ұйымдар жанында қызмет атқарушы
емдеу-алдын алу ұйымдар.
Демалыс үйлері, пансионаттар, базалар мен басқа демалыс ұйымдары,
туристік базалар – демалыс үшін арналған, онда демалушыларға нақты мерзімге
орналастыру мен тамақтандыру немесе тек орналастыру ұсынылады, сонымен
қатар туристік-экскурсиялық қызмет көрсету және әдетте курорттардың, емдеу-
сауықтыру орындарының, қала маңындағы аймақтардың шегінде орналасқан.
Мұндай ұйымдар жыл бойы (жылдық) немесе маусым бойы (маусымдық) жұмыс істей
алады.
Қымыз және шұбат емі – қымыз және шұбат, ем мақсатында қолданылады, ол
жылқының және түйе сүтінің қышқылдық бактериялар мен дрождар. Осы екі
сусындардың емдік және тағамдық байлы белоктардан тұрады, витамин және
минерал заттардан, этил спиртінен, антибиотиктерден, аминқышқылдардан және
спецификалық майлардан тұрады.
Қазақстан табиғи байлықтар мен минералдық ресурстардың әртүрлілігі
жаңа емдік мекемелерді құруға мүмкіндік береді. Ең бірінші оны табиғи –
географиялық және басқа жағымды жағдайларды қарастыру керек. Ол жаңа
мекемелерді табиғи көркем жерінде, жағымды климат пен ыңғайлы жолдар және
мәдени, медициналық қызметтерді құруға мүмкіндік береді.
2. Курорттану және емдік-сауықтыру туризмнің даму тарихы
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.Унцкер
мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбектерінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдерді келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар:
1. Туризм XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
а) ежелгі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм;
2. XIX және XX ғасырлардағы - Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм;
3. Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда
басталады деп санйды. Біздің заманға дейінгі мың жылдықта ескі Египетте
аталынып жүрген, осындай алғашқы көшіп-қонушылыққа жататыны – діни
негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі ғасырда египет фараоны Нехао
Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттанушылардың назарын аудара бастады. Алйда, жақсы дамыған
жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек қана ежелгі
Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде тежеді.
Туризм ол кездегі ешқандай табыс көзіе әкелмеді.
Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола бастады.
Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және курорттарға
барып тұруды жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары көне замандарда
құрыла бастайды, классикалық кезеңде (5-6 ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан
астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы климаты бар жербе
салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдаланылды.
Туристік саяхаттардың ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды.
Алғашында қалада тұратын бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды
мекендерге шығып отырса, кейініректе бұл саяхаттардың географиялық
шектеулері кеңейе түсті. Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі
санаторийлерге ұқсас объектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары
комфортты жағдайлары мен ойын-сауықтық көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кездерде ең әйгілілерден Байедегі, Компаниядағы (қазіргі Италия)
шомылу орындары болды.
Емханалардан басқа римдік провинцияларында бұл кезде Aguae Calidae
(қазіргі Виши, Франция), Aguae Helveticae (қазіргі Баден, Щвейцария),
AguaeHerculi (қазіргі Байе Херкулан, Румыния), Aguae Solis (қазіргі Бат,
Ұлыбритания) әйгілі болды.
Қазіргі кездегі туризмнің классификациясы ең алдымен кеңістіктің
әлеуметтік-эканомикалық құбылысын, аумағын, туристік шаруашылығының
кәсіпорындары, туристік іс-әрекеттері мен жалпы туризмді жоспарлау қажетті.
Осы классификациясының мәні тиризмнің формаларын және түрлерін анықтаумен
бітеді.
Қоғамдық функциялардың және технологиялық өндірістерінен туризмнің үш
формасын көрсетеді:
а) емдік туризм (курорттану және сауықтыру)
б) денсаулық-сауықтыру
в) танымдық
тұлғалардың физикалық және рухани күштерін қалпына келтіретін негізгі
адамдардың қанағаттандыратын спектрлерін көрсетеді.
Формалар мен кластардан ерекше, туризмнің түрлері әртүрлі. Олар
факторлардан тәуелді, олардың маңыздылардың бірі:
- бос уақыттың ұзақтығы мен көптігі;
- жасы, жынысы, денсаулықтың жағдайы, рухани дамуының деңгейі,
адамдардың өзінің талғамы және олардың материалдық жағдайы;
- табиғи жағдайларының әртүрлілігі мен маусымдылығы;
- негізгі жылжу мүмкіндіктерінің бар болуы.
Мақсаттарды, жағдайларды, бағыттарды және қазіргі кездегі туризмнің
даму масштабтарын формаларға, кластарға және түрлерге бөлуге болады.
Адамдардың денсаулығын сақтау және күшейту, оладың еңбекке деген
ынтасын арттыру бұл әр мемлекеттің әлеуметті саясаттың міндеті, олардың
шешуі туризмнің басты рөлі болады, сонымен қатар негізгі емдік функциялар
мен белсенді демалыс және т.б. Санаторно – курорттық ем, адамдардың қиын
аурулардан өткенін, қайта өз денсаулығын нығайту үшін арналған және де
емдік процессін жалғастыруға мүмкіндік береді.
Туризм арқылы емдеу - өндірісті және өндірістік емес мәселелерін
шешудің бір рөлі, адамның физикалық және психологиялық шаруадан шыққан.
Дұрыс ұйымдастырылған және белсенді демалыстың кең қолдануы (жаяу жүру,
қайықта жүзу, велосипедпен тебу және т.б.) адамдарды физикалық жағынан
күштерді нығайтатын, сыртқы ортаға және жағымсыз әсерлерден кері ұстауға
мүмкіндік береді. Денсаулық сауықтыру туризмі, адамдардың денсаулығын
күшейтеді, адам ағзасының маңызды жүйесін қалпына келтіреді. Бұл
жағдайлардың мәндері: көп жүрулер, саяхаттар, экскурсиялар, мерекелер, ауа
және күн сәулелік ванналар, теңіздік және өзендік жүзулер және т.б.
жатқызуға болады. Әлеуметтік-эканомикалық мәні бар туризм функциясы өте
жоғары, өйткені ол миллион адамдардың денсаулығын және еңбекке талпынысының
күшеиюіне бағытталған.
Емдік және сауықтыру шараларын қолданбасақ, онда келешектегі
ұрпақтардың дамуына жол бермейді, өйткені, сол кезде еңбектік қажеттіліктер
мен қоғамның белсенді дамуы азаяды.
Қарастырылған үш формада туризмнің классификациясы қалыптасады, яғни
оны кластарға, түрлерге, әртүрлілікке бөлінеді. Осылардың бөлінуінің
нәтижесінде әртүрлі критериялар мен признактер бар.
Курорттық және сауықтыру емі – бұл халықтың көмегіне емдік-
профилактикалық түрі. Бұл емді физиологиялық және шынайы деп есептеуге
болады. Шынайы емдік факторға климат, минералды сулар, емдік балшық, теңіз
шомылуы және т.б. жатады. Табиғи емдік факторлармен бірге физиотерапия,
диетотерапия, емдік шынықтру, массаж, инерефлексотерапия және т.б. курортта
істейді.
Туризмнің антикалық дамуы, ең басты Ежелгі Греция мен Римнен басталады
екенін біз білеміз. Бірақ екі мемлекетте экономикалық жағынан туристік
саяхаттар жасалынған. Олар осы салаларға көп көңіл бөлген. Топтық сипаттама
діни мақсатымен сло кезде ерекшеленеді. Ең әйгілі саяхат Олимпия, Зевс
мерекесімен біріктірген, б.з.б. VII ғ. бастап әр төрт жылда өткізетін.
Негізінен туризмнің пайда болу территориясы, терең тамырымен сіңген,
ол Қаратеңіз аймағынан келді деуге болады. XVIII ғасырдың басы Рессей
патшасына, емдік туризмнің бастамасы болды. Оның салуына Петр 1 қол салды,
ол да кейбір шетелдік курорттарын біліп, өз жерінде ключевые воды іздеу
жұмыстарын жүргізді. Ал 1717 жылы заң шықты, яғни О приискании в России
минеральных вод осы сулармен қолданып, барлық аурулардан емдеу. Бірақ 1719
жылы жаңадан указ шығып, жаңа емдік курорттардың ашылуына басты жол болып
табылады. Сондықтан Рессейдің емдік курорттың басты тарихы 1719 жылдан
басталады деуге болады.
XVII ғ. біраз уақыттан ғана Кавказдық минералдық су қоймалары
зерттеліне басталды. 1803 жылы қышқыл су бастуының қасында тұрғын
үйлердің пайда болуына байланысты, бұл қалашық Кисловодский атына ие
болды. Осыдан кейін Ессентуки мен Железноводск минералды сулары да ашылды.
XVIII ғ. екінші жартысынан және XIX ғ. дейін курорттық даму деңгейі тез
өсті деуге болады. 1815 жылы Старая Русса курорты пайда болды, ал 1830
жылдары Одессалық емдік балшық курорты, 1833 жылы Сергеевские минералды
суы, 1838 жылы – Юрмала және т.б. XIX ғ. екінші жартысында Крым-Сакское мен
Генакское балшық көлдері, Сибирде -Ямаровка, Дарасун; Орталық Азияда –
Ыстық көл, Ақсу, Джалал-Абад, ал Қазақстан территориясында Алма-Арасан,
Қапал-Арасан; Гризияда – Боржоми, Цхалтубодта емдік климаттық зерттеулер
жүргізілді. Осы аймақты зерттегеннен кейін, қолдануға болады деген тұжырым
жасады.
XIX ғ. ғасырдың соңында ресейліктер арасында екінші таулы аудан Қырым
әйгілі бола бастайды. Ол кезде Қырымның емдік климаты демалу жүйесінде
ауруы бар адамдар үшін оңды және шипалы қасиеттерге ие болды. Осы қасиетіне
байланысты Қырым Ресейдің ең көп барылатын жеріне айналды.
Курорттардың ашылып және салынып жатқан курорттар толығымен мемлекет
қазынасына кіретін. Бірақ оған қарауға мүмкіндік болмады. Сондықтан
көптеген курорттар жеке меншікке немесе арендаға берілген.
XIX ғ. курорттарды басқарушылар, табысты үлкейту мақсатында
санаторииде, емдіктерде орналастыру жұмыстары жүргізілді. Негізінде
бальнеотехника су емдері салынды Пятигорскииде және Кисловодскиде, ал емдік
балшық Ессентукиде. Бірақ жалпы курорттық іс-әрекеті болған жоқ. Жергілікті
мамандар минералды сулар мен балшық қорларын пайдалану мүмкіндіктерін
қарастырды, бірақ нәтижесінде іс практикасында зерттеулер болған жоқ.
Курорттардың басқарушылары табиғи ресурстарын эксплуатация жасап, оларды
сақтандыруға, эффекті курортық емге көңіл бөледі.
Революция алдында Ресейде минералды көздер бар жерлерді және емдік
балшық курорттардың қорлары тек 36 курорт іске асырылды, бұнда тек
осылардың табиғи емдік факторларын қолданған. 3 мың орынға тек 60
санаториилер болды. Практикант дәрігерлер ғана жұмыс істеді. Курорттардың
көбісі санитарлық талаптарға сай болған жоқ. Осындай Кисловодскиде болған,
су құбырлары, канализация, су стоктары мен көшелері шамдалмаған болатын,
үлкен әдемі үйлердің арасында қоқсықтар жататын. Хан үкіметі жергілікті
курорттардың дамуына мән бермеген.
Қол жетпейтін курорттық емі, кең массалық еңбек ететіндер туралы
статистикалық мәлімет бойынша талдауға болады. Мысалы: Кавказдың минералдық
суының курорттары 1907 жылы помешиктер мен ауылдықтар – 41,9%, буржуазия
өкілдері – 23,8%, халық армиясының әскерлері – 10,5%, чиновниктер мен
басқалар – 23,8% құрған. Совет билігі орнатылған күннен бастап, комунисттік
партиясы ылғида еңбекшілердің, денсаулық сақтау және санаторно – курорттық
емнің дамуына көп көңіл бөлді.
В.И.Лениннің СССР кезіндегі санаторно – курорттың даму бағдарлмасының
негізінде келесі келесі принципті көздеді: курорттар еңбекшілерге
арналған. Совет үкіметінің декреті, курорттардың және еңбекшілерге демалыс
мекемелерін Октябрь революциясын бірінші жылдардағы даму шараларын
қабылдады. Декрет “жалпы мемлекеттік мағынасы бар емдік жерлері туралы” 4
көкектен 1919 жылы В.И.Лениннің қол қоюымен, курорттарды ынталандыруға
жариялаған және оларды еңбекшілердің қолына беру. “Емдік жерлер және
курорттар туралы, - декретте айтылған, - бөтен СССР аумағында болғандардың
және курорт өзінің жабдықтарымен, қызмет ету Республиканың меншіктерін
тұрады және емдеу мақсатында қолданылады”. Декрет санаторно – курорттық іс-
әрекетте мемлекетте маңызды болады, ол курорттардың санитарлық қорғауға
басты болған. 1921 жылы мамырда В.И.Ленин декретке қол қойды. “Дмалыс үйлер
туралы” олар жұмысшыларға және қызметкерлерге өзінің күштерін, энергияларын
берілген демалыста қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осы декретті
шығарғаннан кейін, губерния бөлімдерінің профсоюздары демалыс үйін
ұйымдастыруға қатысты, яғни оларды кең түрде қолдануда саябақтарды және
үйлерді қолданды.
Совет эаңы бірінші күннен құрылғаннан кейін Қазақстанда мемлекеттік
мағынасы бар крорттар ашылды: Борабай, Мұялды, Жаңақорған және тағы
басқалардың көмегімен бірге көп профилдік санаториилер, пансионаттар,
демалыс үйлер және турбазалар ашылған.
Бірақ ең бірінші табиғи емдік факторлардың мәліметі, Қазақстан
аумағының XIX ғасырдың ортасында Рахман кілттері және Қапал-Арасан
көздерінің геологиясы туралы хабар - баспаларында алғаш рет белгіленді.
Сонымен қатар Борабай көлі туралы, Жусалы және Барлық-Арасан көздері
туралы, емдік қасиеті бар екеніне хабарлы болды. Бірақ та, көп табиғи
минералды су, емдік балшық, қолайлы климаттық жағдайлар және әдемі ландшафт
санына қарамастан, революция жылдарында үлкен дала аумағында тек жеке
санаториилер әр 30 орынға Борабай және Берчогур болды. Мемлекеттік
курорттардың мағынасының алғашқысы “Борабай”, ол 1920 жылы ашылған, 1922-
1925 жылдары “Мұялды”, “Аул”, “Сор”, “Чимган”, “Рахман кілттері” сияқты
курорттар салына бастады.
Отызыншы жылдарда бальнеология ғалымдары, климатологтар, гидрологтар,
геофизиктер, химиктер және дәрігер курорттологтар 20 шақты табиғи-емдік
жерлер туралы мәлімет жинап және даму дәлелдігінің болашағы үшін, кешенді
зерттеулер жүргізді. 27 наурыздың 1931 жылы Қазақстанда курорттық трест
құрылған, ал 1934 жылдан бастап курорттарды басқаруға береді. Ол бар
курорттарды біріктіріп, жаңадан эксплуатация жасауға ауытқан “Қапал-Арасан”
және “Барлық-Арасан”.
Қазақстанның курорттық байлықтарын игеруге және оқуда көптеген
ғалымдар басты рөл атқарған: Славянов Н.Н., Зарницин Л.И., Курлев М.Г.,
Иванов-Незманов В.И., Климовский В.А., Абдималиков С.А. және басқалар.
“Аяқ-Қапал”, “Жаңақорған” сияқты курорттық ұйымдарға үлкен әсерін
тигізген және ғылыми жұмыстарын өткізген Сызган А.Н. профессоры болды.
Курортология секторының қызметкерлері 1950 жылы Қазақ ССР
Академиясының өлкетану патология институтына мүше болып кірген Беклемишева
Н.Д. профессорының қолдауымен Көкшетау, Павлодар және Қарағанды облысының
үлкен ғылыми-зерттеулер жұмыстарын өткізуді және курорттық аудандарының
даму жоспарын өткізді.
Өлкетану-патология Институтының курорттық ресурстарының бөлімін
меңгерген медицина ғылымының кандидаты Замятин С.И. көлдердің балшық емі
бар екенін және республиканың минерал суы бар көздеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Курорттану және сауықтыру санаториилерінің, демалыс үйлердің,
пансионаттардың құрылуын және салынуын, үлкен мамандырылған бірлестіктер
жүргізді. 1960 жылы демалыс мекемелерін денсаулық-сақтау министерствосына
берілді. Санаторно-курорттық емдік және демалыс еңбекшілері, мемлекетте
аурулардың азаюын және оны тоқтатуына зор көмек тигізді.
XIV және XV СССР профсоюз съездерінде денсаулықтыру мекемелердің даму
жолдары анықталған. Оралда, Сібірде, Қиыр Шығыста және Қазақстанда
курорттар мен демалыс зоналар торларын нығайтуға шешім қабылдаған.
ЦК КПСС-нің 26 съездің проектісінде “1981-1985 жж. және 1990 ж.
кезеңіне дейін негізгі экономикалық бағыттары және әлеуметтік дамуы”
партиясында еңбекшілердің демалыс мекемелерін дамытуға және үлкейтуге есеп
шығарды, сонымен қатар ата-аналар балаларымен емдне және демалыс зоналарын
нығайтуға шешім қабылдады.
1980 жылы Қазақстанда курорттно-аснаторлық ісі кең таралуын алды.
Халықты емдеу, демалу үшін салынған курорттық зоналар, демалыс үйлер, он
шақты аснаториилер салынып ашылған.
СССР ыдырауынан кейін және Қазақстанның тәуелсіздігі алынғаннан кейін,
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасында курорттық-санаторлық іске
назарын аудармады. 1991-2001 жж. кезеңінде кейбір санаториилер мен демалыс
үйлер жеке қолдануда болды. Қалғандар, өзінің дұрыс табысын әкелмейтіндерді
және туристік орталықтардан алыс орналасқандар жабылып қалады. Сол кезде
Қазақстанның халық арасында шетел курорттардың ыңғайлы ифрақұрылымдары мен
емдік жобасына үлкен көңіл бөлді.
Соңғы жылдары Қазақстанның кейбір санаториилері, демалыс үйлері
жаңартылып, халықтың демалыс және емдік талғамына сай болып жасалынған.
Сонымен қатар емдеу мекемелері, типология бойынша, бірнеше түрлерге
бөлінеді: курорт (бальнеологиялық, климаттық, аудандық мағынасы бар курорт,
жергілікті мағынасы бар курорт, федералдық мағынасы бар курорт),санаторий
(климаттық-қымыз емдеуі бар, бальнеологиялық, емдік балшықпен емдейтін,
мамандандырылған), пансионат,демалыс үйлер. Ал емдік туризмнің даму тарихын
үш бөлікке бөлуге болады: ежелгі Грецияда және ежелгі Римде даму уақыты;
Ресейде XVII ғасырдан бастап төңкеріске дейінгі уақыт; Кеңес Одағы
кезіндегі және қазіргі уақыттағы.
3. Туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктері
Осында мамандандырылған орналастыру құралдардың санаторлық-курорттық
мекемелердің қызметтері туралы ақпаратберіледі. Бұл ұйымдарды топтастыру 5
шілде 1999 ж. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттың қаулысымен
мемлекеттік топтастырғыш ретінде бекітілген, № 11 “Денсаулықты сақтау және
әлеуметтік қызметті көрсету” секциясы. “Санаторлы-курорттық мекемелердің
қызметтері” 85.11.3. класс тармағы Э.Қ.Ж.Т. (экономикалық қызметтердің
барлық түрлерін жалпы топтастырғышы) сәйкес келтірілген.
Бұл класс тармағы енгізеді:
– санаторийлердің, санаторий-профилакторийлердің, емдеуі бар
пансионаттардың, курорттық поликлиникалардың, бальнеологиялық
емханалардың қызметтерін;
– тәулік бойы қызмет атқаратын мамандандарылған санаторлы балалар
лагерлердің қызметтері.
Кесте 1 – Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру
туризмнің негізгі қызмет атқаратын объектілердің сипаттамасы
Атауы Орналасу жеріТабиғи емдік қасиетіЕмдік
профилі
1 2 3 4
Қапаларасан Алматы Аз минералданған Ас қорыту жүіесі,
санаторийі облысы, хлоридты-сульфитты артрит, полиартрит,
Талды-қорғаннванналар остеохондроз, радикулит,
ан Натрийлік термалды бүйрек пен бауырдың
қ. 120 км Сулар созылмалы дерттері,
гинекологиялық, тері
аурулары
Сарыағаш Шымкент қ. Аз минералданған Ас қорыту жйіесі, зат
санаторийі 130 км гидрокарбонатты алмасуының бұзылуы,
натрий суы, қорғасыннан уланған,
радиоактивті қол-аяқ, нерв жйіесі,
элементтер,минералдатері, гинекология аурулары
нған кремний қышқыл
суы
Жаңақорған Қызылорда қ. Шипалы балшық, Физиотерапия, емдік
санаторийі 170 км, сульфид денешынықтыру, массаж,
Жаңақорған (күкітрқышқылды тұз)диагностикалық,
ст-нан 2 км аралас балшық, гинекологиялық аурулар,
сульфат-хлоридті қозғалыс органдары мен
магний- натрийлі сүйек- бұлшық ет жүйесі,
рапасы (ванна асқазан, ішек-қарын
ретінде) жүйесі, перифериялық нерв
жүйесі.
Алматы Алматы қ. Карғалының минералдыЖүрек-қан
санаторийі 3 км сулары, Тұзкөл тамырлар жүйесі, ас
өзенінің илдік қорыту, нерв жүйесі,
балшықтары урологиялық,
гинекологиялық аурулар
Алмаарасан Алматыдан Аз минералданған Нерв жүйесі, гинекология,
санаторийі 26 км кремнийлі, аяқ-қол, буын, тері және
гидрокарбонат-сульфаасқазан аурулары
тты натрийлі су
Алатау Алматы қаласыМинералды ванна, Жүрек-қан тамырлар жүйесі,
санаторийі емдік балшық гинекология, тері
аурулары, асқазан,
ішек-қарын органдары,
тыныс алу органдары
Мерке Тараз қ. 150 Минералды ванна, Қан айналым органдарының
санаторийі км минералды радон суы,жүйесі, сүйек-бұлшық ет
климатпен емдеу жүйелері, нерв жүйесі,
гинекология, тері
аурулары, простатит және
цестит аурулары
Манкент Шымкент қ. 40Аз минералданған, Ас қорыту органдары:
санаторийі км әлсізщелочты хлорды гастрит, сүйек-бұлшық ет
сульфат-натрийлы жүйелері, гинекология,
минералды су урология, нерв жүйелері,
тері аурулары
Аққайың Алматы қ. 12 Минералды су (йод, Аяқ-қол, буын, жүйке
санаторийі км бром, азот, кремний,жүйесі, гинекология,
қышқылы көп, урология, нерв жүйесі
кальций-натрий
аралас суы),
климатпен емдеу
Көктем Алматы қ. 3 Азотты Асқорыту, өтжолы мен
санаторийі км азминералданған бүйрек, бауыр органдары,
щелочты гипертерма, зат алмасудың бұзылуы,
тұрақты қозғалыс органдары,
хлорлы-сульфатты жүрек-қан тамырлар жүйесі,
натрий құрамы нерв жүйесі, гинекология,
кремний қышқылымен тері аурулары, тыныс алу
және фтормен байи органдары
түскен минералды су
Наурыз Алматы қ. Минералды сулар Жүрек және қан тамырлар
санаторийі 800м жүйесі, тыныс алу жүйесі,
нерв жүйесі, гинекология,
урология
Қазақстан Алматы қ. Жоғарғы термалды Жүрек және қан тамырлар
санаторийі минералды-хлоридті-сжүйесі, уорология,
ульфат және гинекология, нерв жүйесі,
натрий-кремний зат алмасудың бұзылуы,
сулары, емдік балшықсахарный диабет, тері
аурулары
Турксиб Алматы қ. 8 Емдік климат және Нерв жүіесі, жүрек және
санаторийі км күн, су ванналары қан тамырлар жүйесі,
Каменское Алматы қ. 10 Қымызбен емдеу, Урология, гинекология,
плато км климатпен емдеу өкпе туберкулез ауруы
санаторийі
Қарғалы Алматы қ. Жасанды ванналар: Тыныс алу органдары, қан
пансионаты қылқанды,тұзды, айналыс органдары, нерв
балшықты жүйесі
Каргалинский Алматы қ. Бишофиттік минералдыЗат алмасу органдары,
отель-санаторийі ванналар, емдік жүрек және қан тамырлар
балшық жүйесі, ішек-қарын
органдары
Сонымен қатар емдік туризмдегі табиғи емдік ресурстардың құрамы
Қазақстандық емдеу орталықтарында кең қоланады. Негізінен минералды сулар,
емдік батпақтар, климатпен емдеу және тағы басқа түрлерін қолдану адамның
денсаулығына көп пайда әкеледі. Еліміздің кейбір емдік орталықтарда жоғарда
айтылып кеткен заттардың жеке түрлері және түрлі қоспалары емдеу процесіне
кіреді. Кеңес одағы уақыттан бері көптеген емдік санаторийлер,
профилакторийлер және курорттар өз жұмыстарын атқарып жатыр.
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің
орталықтары
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары
Қызыл-Орда облысы аттас суғару массивтің ортасында, Сырдарияның
бойында орналасқан, оның бұндағы ені 250-ден 1000 метрге дейін жетеді.
Облыс 15.01.1938 жылы құрылған. Территориясының ауданы 228,1 мың км2 тең.
Солтүстік-баыста Ақтөбе облысымен, солтүстікте Қарағанды облысымен, шығыста
және оңтүстік-шығыста Оңтүстік Қазақстан облысымен, оңтүстікте Өзбекстанмен
шектеседі. Әкімшілік орталық Қызыл-Орда қаласы болып табылады.
Қазақстан ең үлкен балшық курорттарының бірі Жаңақорған курорты
Қызыл-Орда облысының территориясында орналасқан.
Жаңақорған курорты Жаңақорған станциясынан 2 км және Қызыл-Орда
қаласынан 170 км. қашықтықта орналасқан. Курорттың климаты кенет
континентальды: жазы құрғақ және ыстық, ал қысы суық. Қаңтар ең суық ай
болып табылады.Қыс мерзімі желтоқсан айынан наурыз айына дейін созылады.
Биіктігі теңіз деңгейінен 170 метр құрайды. Курортта жыл бойы 140 бұлтсыз
күн (жазда және күздің басында) бар. Жылына курортта 50 жауын-шашынды күн
бар. Курорттың қасынан Сырдарья өзені ағады. Курортта 250 орынға арналған
санаторий жұмыс істейді. Сезон мамырдан қарашаға дейін созылады. Курорттың
негізгі емдік заттары – рапа және Теріскен тұзды өзенінің балшықтары.
Өзеннің ұзындығы 1 км дейін, ені 250 метрге дейін, тереңдігі 1 метрге дейін
жетеді. Жарықты күн сағаттарының және күн радияциясының көптігінен бұл
жердегі күнмен қыздырылған балшықты пайдалануға болады.
Курортта кейбір асқазан ауруларын емдеуге икемді минералды суының
бұлағы бар. Бұлақ суының температурасы 12(С дейін жетеді. Су сероводорот
иісті, құрамында натрий, кальций, магний, кремний қышқылы және басқа тұздар
бар.
Курортта бұлшық ет, жүйке аурулары, перифирия нерв жүйесінің ауруы,
және де гинекология аурулары емделеді.
Курортта жаз айларының климаты ыстық және құрғақ болғандықтан бүйрек
ауруларымен ауыратын адамдар жақсы ем ала алады. Бұл жағынан Жаңақорған
курорты Туркестанның климатикалық курорты Байрам-Алинға жол бермейді, ол
бүрек мүшесіне зақым келген адамдарды емдеуінде негізделеді.
Жаңақорған курортынан басқа Қызыл-Орда облысында облыстық
туберкулезге қарсы Қызыл-Орда санаториі және ересек адамдарға арналған
облыстық туберкулезге қарсы санаторий жұмыс істейді.
Оңтүстік-Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
орналасқан. 10.03.1932 жылы құрылған. Ауданы 116,2 мың км2 тең. Ол шығыста
Жамбыл облысымен, оңтүстікте Өзбекстанмен, оңтүстік-шығыста Қырғызстанмен
шектеседі. Облыстың әкімшілік орталығы Шымкент қаласы – Қазақстанның ежелгі
қалалардың бірі, ол 12 ғасырда Орта Азаиядан Қытайға дейін созылатын сауда
жолында құрылған.
Шымкент (түрк тілден аударғанда – жасыл қала) Қазақстанның
оңтүстігінің ең оңтүстік қаласы. Қала шөл дала мен тау жаны даласымен
шекарасында орналасқан. Ол өте жеңіл климатымен ерекшелінеді. Бұнда қысқа
және жылы қыс мезгілі (қаңтар айының орташа температурасы -4,3(С). Жазы
ұзақ және ыстық, күзі құрғақ. Жылдың үлкен бөлігінде қала үстінде ашық
аспан, күнді кейде ғана бұлт басып қалады.
Оңтүстік-Қазақстан территориясында 11 санаторлы-денсаулық жөндеу
мекемелер жұмыс істейді. Бұл жерде Сарыағаш санаториі ең танымал болып
табылады.
Сарыағаш – балнеологиялық курорт, ол Сарыағаш теміржол станциясынан 18
км қашықтықта, Шымкент қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 130 км қашықтықта
орналасқан.
1950 жылы Оңтүстік-Қазақстан облысының Сарыағаш ауданында мынай
құбырларын табу үшін қазба жұмыстары жүргізіліп жатқанда өзі ағып шығатын
минералды суы табылған, оның температурасы 51(С дейін жетеді.
Сарыағаш ыстық бұлағының суының емдік пайдалы қасиеттерін Өзбекстан
денсаулық сақтау Министрлігінің физиотерапия және курортология Институты
және бұрыңғы КзақССР-дің ғылым Академиясының краявая потология Институты
зерттеді.
Сарыағаш бұлағының суына сәйкес тек Краснодар крайының Горячий ключ
пен Горячеводск курорттарының бұлақтары келеді.
1995 жылы Сарыағаш минералды суларының аймағында тереңдігі 1275 метр
екінші скважинаның, ал 1966 жылы – тереңдігі 1450 метр үшінші скважинаның
қазба жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде үлкен қоры бар өзі ағып шығатын
скважина пайда болды. Атқылап шығатын судың температурасы 52 (С.
Курорттың территориясында қазір өзі ағып шығатын суы бар үш скважина бар,
олар тәулігіне 5 миллион литр су береді.
Климаты жай континентальды. Қысы жұмсақ, қаңтар айының орташа
температурасы – 1 градус. Жазы құрғақ, ыстық, шілде айының орташа
температурасы +28(С. Негізгі табиғи емдік фактор – термальды азотты
гидрокарбонатты натрийлы сулар. Минеральды суды емдік ішімдік ретінде,
ванналар, суғаруға, жуып шаюға, және де Сарыағаш атындағы минералды су
бөтелкеліріне құю ретінде пайданылады.
Минералды судың әртүрлі икем тигізетін факторлардың арқасында, ауру
адамдар ваннаға түскен кезінде дененің перифериялық қан құбырларының
созылуына икем тигізеді, осының нәтижесінде қанның периферияға тез арада
ағуы және адамның қатты терлеуі.
Сарыағаш құбырының минералды суының құрамында йод, калий және натрий
барҮ йод тұзының натрий мен калийдің қосындысы организмнан қорғасын мен
ртутьтың тез арада бөлуіне икем келтіретіндігі дәлелденген. Артериосклеоз,
ревматизм және т.б. ауруларына йодтың көп емес қосындысы жақсы әсер етеді.
Периферия нерв жүйесінің ауруын емдеу кезінде жақсы дәрежелер белгіленген.
Неврастения, бауырдың зақымы, гастрит, кейбір тер ауруларымен ауыратын
адамдардың жағдайына Сарыағаш минералды құбырларының минералды суы жақсы
әсер етеді.
Сарыағаш курорттан басқа облыста Шымған, Манкент санаторийлары,
Сарыағаш балалар санаториі, Қарлығаш санаториі және т.б. санаторийлар
жұмыс істейді (қосындыны қара).
Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. Ол 14.10.1939 жылы
құрылған. Оның территориясының ауданы 144,6 мың км2 құрайды.
Солтүстікте Жамбыл облысы Қарағанды облысымен, ботыста Оңтүстік-
Қазақстан облысымен, шығыста Алматы облысымен шектеседі, ал оңтүстікте
Қырғызстан Республикасының шекарасы өтеді.
Облыстың орталығы Тараз қаласы – Қазақстанның ең ежелгі қаласы.
Облыстың территориясы негізінен тегіс дала, Чу өзені оны екі бөлікке
бөледі. Солтүстік жағы – Бетпақ-Дала саз шөл даласы, ол Сарыарқаның
шекарасына дейін созылған, Чу өзенінен оңтүстікке қарай Мойынқұм құм шөл
даласы орналасқан. Оңтүстік-шығыста – Қаратау тауы орналасқан (биіктігі
теңіз деңгейінен 1660 метрге дейін).
Жамбыл облысының территориясында Маркет санаториі жұмыс істейді.
Санаторий аудан орталығы Меркеден 12 км қашықтықта және Тараз қаласынан
150 км қашықтықта, тау етегінен өте әдемі жерде, теңіз деңгейінен 1200
метр, экологиялық таза жерде, көлдің жағасында орналасқан. Климаты
ортатаулы болып табылады. Санаторий Меркенка демалыс үйінің, ол тұрғылық
адамдар үшін 1960 жылы жұмыс істеген, негізінен 1981 жылы ашылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі 5
1.1 Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы 5
1.2 Курорттану және емдік-сауықтыру туризмнің даму тарихы 9
1.3 Туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктері 15
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің
орталықтары 18
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары 18
2.2 Батпақтық курорттардың емдеу жолдары 23
2.3 Климаттық курорттардың дамуына әсер етуші факторлар ме,н даму 23
бағыттары
3 Қазақстан мен әлемдегі курорттық және сауықтыру туризмнің дамуы
26
3.1 Курорттану және сауықтыру туризмін дамыту мәселелері мен болашағы 26
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 41
Кіріспе
Туризм – демалыспен, бос уақытпен, спортпен, сондай – ақ мәдениетпен
және табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жәке және ұжымдық толық
жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және тәжірибеге енгізілуі тиіс қызмет.
Туризм әлемдік экономикада басты рольдің бірін атқарады. Бүкіл әлемдік
туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан
бір бөлгін халықаралықинвестициясының 11%- дан астамын, әлемдік өндірістің
әр бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. 1993 жылы Қазақстан
Республикасы Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып кірді.
Қазақстанда қазіргі заманғы инфрақұрылым салаларының дамуына, соның
ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм елдің тұтас өңірлерінің
экономикасына белсенді ықпал етеді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы туристік қызметті реттеу мен халықтың
тарихи және мәдени мұрасын жаңғырту үшін негіз боп қаланды. Туризмнің тез
және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық саласына және
қоғамның әл – ауқатына күшті ықпалын назарға ала отырып Үкімет Қазақстанның
ұзақ мерзімді даму бағдарламасында туризмді басым сала деп анықтады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін нормативтік – құқықтық база құрылды.
2001 жылдың маусымында Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы
жаңа Заң қабылданды. Ол Қазақстан Республикасы экономикасының бір саласы
ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және
ұйымдастырушылық негізін айқындады. Заңға сәкес Қазақстандағы туристік
қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері болып: туристік қызметке
жәрдем беру және оның дамуына қолайлы жағдайлар жасау, туристік қызметтің
басым бағыттарын айқындау және қолдау, сонымен қатар Қазақстан туризм үшін
қолайлы ел туралы түсінікті қалыптастыру саналады.
Курорттану және сауықтыру туризмді негізіне қарай ең басты туризм түрі
деп айтуымызға болады. Себебі,курорттану және сауықтыру туризмі адамдардың
денсаулығын жақсарту мақсатындағы туризм түрі болғандықтан. Өйткені
денсаулық ол адамның өмірдегі ең басты, ең негізгі құралы деп айтуымызға
болады. Сауықтыру туризм өзінің ежелгі әрі бай тарихымен негізделеді. Әр
бір елде өзінің табиғи ресурстарына және социалды-экономикасына байланысты
дамыған.
Негізінде бұл туризм адамдар бос уақытына және де мезгілге байланысты
емдік сауықтыру мақсатында, санатори мен курорттарды қолданады.
Курорттардың емдік туризм мақсатындағы бірнеше түрлері бар. Атап айтсақ –
климаттық, бальнеологиялық және батпақпен емдеу курорттары. Осы курорттарға
байланысты курстық жұмыстың екінші бөлімінде, яғни емдік туризмдегі
курорттардың қай түрінде қалай емделуге болады және де олардың ерекшелігіне
тоқталамыз.
Отандық туристік нарықтағы қазіргі жағдай маркетингтің қағидаттары мен
тәсілдерін қолдануды, жаңа тұтынушылардың негізгі белгілерін зерттеуді,
сондай-ақ туристік қызметтерді тұтынушылардың мативациялары мен мінез-
құлықтың ерекшеліктерін зерттеуді қажет етеді. Туризмді зерттеуге, сонымен
бірген М.Б. Биржаков, В.И. Азар, Ф. Котлер сияқты ғалымдар өз үлестерін
қосты.
Курстық жұмыстың мақсаты: туризмнің теориялық аспектілері қоғамдық
дамудың критериясы ретінде қарастыру, және осыған байланысты ұсынулар жасау
болып табылады.
Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін курстық жұмыста келесідей негізгі
міндеттер қойылған:
- курорттану және сауықтыру туризмнің қалыптасуымен дамуының
теориялық негіздерін зерттеу;
- туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктерін айқындау;
- курорттану және сауықтыру туристік бизнестің отандық шетелдік
тәжірибесіне салыстырмалы талдау;
- Қазақстан Республикасында курорттану және сауықтыру туризмінің
дамыту мәселелері мен келешегін анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Курорттық және сауықтыру туризмі түсінігі
1. Курорттану және сауықтыру туризмі типологиясы
Курорттық емделуді ғажап физиолог Павлов И.П. былай деген “Емделушіге
жазылған барлық дәрігерлік анықтамалар орнында қозғалмай қалушыларға әсер
етеді себебі негізгі аурудың ошағы әлі қалпына келе қойған жоқ. Мұндағы ең
басты талпыныс – адамды отырған орнынан дереу түрде алып шығу, күнделікті
атқарып жүрген жұмысынан босату, оның ойын денсаулығының сау болуына қарай
итермелеу ондай жағдайды бірнеше күндей қалпында қадағалап отыру”.
Курорттану және сауықтыру туризмі – бұл тұрғылықты жерден алшақтап
демалу мен емделу мақсатында табиғи факторларды өзіне сіңіру. Сонымен қатар
санаторлы-курорттық жерлер мен емдік орындарға саяхат жасау.
Санаторлы-курорттық емделудің негізі мынада жатыр ол:
Біріншіден адам баласы өзінің өмір сүру қалпынан ауытқып, жаңадан
құрылған жерге келіп қоныстанады, және табиғи жанға-жайлы жағдайға
кеңеледі.
Екіншіден ауруға төтеп бере алатын арнайы емдік режимді орнатады
Үшіншіден бұның мәні мынадан тұрады оған негізінен табиғи емнің
факторларын қолдану мақсатында – минералды сулар мен емдік батпақтарды және
жайлы климатқа толығы мен ем алып шығуына себепші болады.
Курорттық немесе курорттық емес санаторияларға барудың ең басты мәні
науқасты өзінің бұрынғы өмір сүрген және де ауруы асқынған ортасынан
алшақтатып оны жанға жайлыкөңілінен шығатын аймаққа апару керек.
Бұл қоршаған орта мен табиғи жағдайдың (климаттық т.б.) тұрақтануы
жұмыстағы адамдар мен қарым-қатынастың орнықты болуы әсер етеді.
Осындай кезеңде қоршаған ортаның жағдайы адамға оңды әсер қалдырса
және адамның сол аймаққа бейімделуі көбінесе оның денсаулығына байланысты.
Адам салмағының нашарлауы қоршаған ортада әр түрлі ауруларды жұқтыруына
себепші болады.
Ал одан өзге ортада курорттағы науқасқа ең маңызды емделу жолдарын
ұсына алады. Оның әсер ету күші адамға курортта салауатты өмірі мен
тәбетінің дұрыс сақталғаны үшін жағымды әсер қалдырады.
Табиғи жағдайдың орнығуы науқастың психикасына әсер етіп ғана қоимай
оның жүйке жүйесі процестерінің қалпына келуіне жол ашып ағзадағы өмірлік
талпынысын арртыруда басты рөл атқарады.
Курорттан кейін бастапқы қалпына қайта келу үшін акклиматизациядан
өтуі керек.
Рекреация – бұл адам баласы өзінің бос уақытын танымдық сауықтыру
спорттық және мәдени-көңіл көтеру іс-шараларын өткізу мен шектелмейді және
осы шаралар бір күндік, апталық, жылдық сонымен қатар өмірлік циклдерді
жүзеге асыру мақсатында орындалады [3].
Адам өзіне бірнеше рекреациялық аспектілерді біріктіре алады Олар:
Медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, политикалық, және
экологиялық болып бөлінеді.
Рекреациялық аспектілердің маңыздылары мыналар болып табылады: Ол
мынау; медико-биологиялық олар мынандай құрамдардан тұрады:
1. Осы ауруға шалдыққан денсаулығын қалпына келтіруге курортология
әдісімен емдік процестің аяқталуын күтетін зиялы қауым.
2. Дені сауыққан адамдардың шаршағанын басатын аурудың әдістемесінде
және кәсіби маман ретінде қабылдауға болады.
Туризм арқылы сауығу – бұл адамның өндірістік және өндірістік емес
психологиялық жағынан шаршауын кетіре алады. Дені сау адамның жұмыстағы
және үй шваруашылығындағы ауырпашылықтан шаршауы адамның жұмыс істеу
қабілетін төмендетіп жібереді.
Орындалып жатқан жұмыстың талпынысына қарай отырып оннан екі түрлі
шаршау белгілерін анықтауға болады. Олар: Интенсивті және тәулік бойы жұмыс
істеу барысында функционалды потенциалдың төмендеуі салдарынан жүйке жүйесі
орталығының және жұмыс істейтін ағзаның тежелуіне әкеліп соғады. Осы орайда
жұмыстық қабілеті дереу қалпына келеді. Ең аз деген интенсивті ұзақ жұмыста
функционалды потенциалдың әлсіреу тереңдігі күрделеніп жұмыс бабына ұзақ
мерзімдей дайындалады.
Физиологиялық өзгерістердің болуын қадағалау мақсатында еңбегі
демалысқа ауысуы керек
Рекреациялық әрекеттің қасиеті шаршағанын басатын оның белсенділігін
арттырады. Белсенді қасиеттің қалпына келу процесінде пассивті демалысқа
қарағанда өтуі анық байқалады. Келесі бір түрі ағзаның жасына қарай әр
түрлі рекреациялық қасиеттердің түрлеріне тәуелді болуы керек
Мысалы: Балалар рекреациялық қасиеттің хал-ахуалынан әр түрлі әсер алу
мақсатында жүктің физиологиялық және психологиялық жасының негізінде ауыр
болуы ғажап емес. Тәулік бойы ауыр салмақтан күшті әсер алуы жасөспірімдер
жасына байланысты.Орташа жас пен жасы келген адамдардың салмақты көтеруі
бірдей болуы керек және тыныштық қалпында өтуі тиіс.Осыған орай әр бір
жасқа арнайы цикл тәрбие мақсатында жүргізіледі. Емдік сауықтыру туризмінің
түсінігі И.В. Зориннің және В.А. Квартальныйдың анықтаулары бойынша бұл:
Біріншіден курорттық және сауықтыру мақсатындағы туризм
Екіншіден жалақылары төмен тұрғындардың туристік саяхатында тұрмыстық
жағдайы нашар, әлеуметтік жағынан қорғалмаған емделу мен рекреациядан өтуді
қажет ететін адамдар саны.
Демалу зонасы мен қала сыртына жақын орналасқан қолайлы жағдайы және
(орманды массивті өзен-көлдері) тек демалуға арналған.
Курорттық орындар - жанға жайлы табиғи факторлары мен денсаулықты
қалпына келтіру үшін профилактикалық ауруларды емдеуге арналған.
Куроттық емделу – адам денсаулығын бастапқы қалпына келтіру процесінде
әр түрлі курорттық ресурстарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық-
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қорытындылады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортологтар тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баластарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреациялық - емдеу шаралары – бұл арнайы шаралар жүйесі, санаторлық-
курорттық емдеу әдістерімен қатаң анықталады: климатпен емдеу,
бальнеологиялық емдеу, балшықпен емдеу және т.б. Рекреациялық-сауықтыру
шараларының түрі әртүрлі болып келеді. Бұған кіретіндер: қыдыру, суға
шомылу, күн және ауа ванналарын алу, ойындар, жай демалыс және т.б.
Медико-биологиялық баға бергенде климат басты роль атқарады.
Климатологтар мен курортологтар демалушылар мен туристердің климаттық
ресурстарына баға беруге толық жүйеде сипатталған әдістер берген (Чубуков,
1975). Климат дегеніміз белгілі бір аудандарға лайықты ауа райының көп
жылдық режимі. Оның адамға әсері нақтылы ауа райы арқылы беріледі. Ауа
райының кешенді әсеріне жауап ретінде басты баға адам организмінің жағдайы
болу керек.
Курортология (курорт және грек. logos – ілім) – емдік қасиеті бар
табиғи факторларды зерттеп, оларды пайдалану жолдарын қарастыратын
медицинаның бір саласы. Курортология микробиология, химия, физика,
биофизика, физиология, т.б. ғылым салаларымен тығыз байланысты. Оның
медициналық климатология, климатотерапия, бальнеология, бальнеотерапия,
балшықпен емдеу, қымызбен емдеу, т.б. салалары бар. Курортологияның негізгі
шұғылданатын мәселелері: жұмыс істеп тұрған курорттардың және әлі іске
қосылмаған курорттық жерлердің емдік қасиеттерін тексеріп, дұрыс пайдалану
жолдарын іздестіру; кейбір табиғи минералды суларды, шипалы балшықтарды,
т.б., басқа жаққа тасымалдағанда емдік қасиеттерін жоғалтпауын қадағалау;
аурулардың түр-түріне, кезеңіне байланысты оларға курорттық емнің қалай
әсер ететінін анықтап, сауықтандыру орындарында олармен емдеу әдістерін
ұсыну; курорттардың медициналық тұрғыдан жұмысын дұрыс ұйымдастыру жолдарын
қарастыру, т.б. Курортология ғылымының жетістіктері нәтижесінде курорттық
факторлардың (климаттық, минералды сулардың, емдік балшықтың, т.б.) адам
организміне әсерінің механизмдері анықталды. Бұлар адам денсаулығына
рефлекстік жолмен, яғни жүйке жүйесі арқылы гуморальдық, гормондық
өзгерістерге дәнекерлік жасайды; тікелей зат алмасуға әсер етіп,
организмнің ауруға қарсы тұру қабілеттілігін арттырады; организмде пайда
болған зиянды микрофлораны жойып, улы заттарды аластататынфакторлардың
пайда болуының нәтижесінде емдік шараларды қолдану тәртібін іске асырады.
Сондықтан курортология ғылымының негізгі мақсаты - курорттық факторлардың
қандай аурулардың қандай түріне және олардың қай кезеңінде пайдалы екенін
анықтау болып есептеледі. Қазақстанда курортология саласындағы зерттеулер
КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің Эксперементтік және клиникалық институтында
(қазіргі Хирургия ғыл. орт.) Курортология бөлімі ұйымдастырылғаннан кейін
басталды (1945). Бұл бөлім 1950-1984 ж. Қазақстан Денсаулық сақтау
министерінің Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтының (қазіргі Гигиена
және эпидемия ғылыми-зерттеу орталығы), ал 1984 жылдан Кардиогогия ғылыми-
зерттеу институтының құрамына кіреді. Курорт (нем. Kur – емдеу және ort –
орын, жер, аймақ) – қолайлы климаты, минералды суы, емдік балшығы және
табиғи шипалы қасиеттері бар жерлерде салынған емдеу-профилактикалық
мекемелер (санаторийлер) кешені. Курортта емделудің жақсы нәтиже беруі онда
қолданылатын емдеу әдісімен қатар, адамның көңіл күйінің жақсаруына,
күнделікті жұмыс пен тұрмыс жағдайларынан уақытша босауына тығыз
байланысты. Емдеу әдісіне қарай Курорттар бальнеологиялық, шипалы
балшықпен, климатпен, қымызбен емдейтін болып бөлінеді. Бальнеологиялық
Курорттарда минералды бұлақтардың шипалы суымен емдейді. Шипалы балшықты
курорттарда балшық, лай, тұздың қою ерітіндісі қолданылады. Климатпен
емдейтін Курорттарда күн сәулесі мен ауа, теңізде, өзен көлде шомылу арқылы
емделеді. Емдік қасиеті жоғары минералды суы бар Қазақстандағы
бальнеологиялық Курорттар: “Сарыағаш”, “Алмаарасан”, “Жаңақорған”, т.б.
Шипалы балшықпен емдейтін Курорттар: “Мойылды”, “Жаңақорған”, т.б., ал
республикалық маңызы бар “Бурабай” климатпен және қымызбен емдейді.
Емдік курорт – профилактикалық мақсаттардың қолданылуына табиғи аумағы
қорғалынып, қажетті табиғи емдік ресурстардың және мекемелердің,
инфрақұрылым объектілерінен жайғастырылған [4].
Бальнеологиялық курорты – курорт, табиғи емдік ресурстарының минерал
суын қолданатын орын көзі.
Жергілікті мағынасы бар курорт – емдік профилактикалық мақсаттарда
қолданылуында табиғи аумағы қорғалып, жергілікті бақылау органдарымен
жүргізіледі.
Аудандық мағынасы бар курорт – емдік-профилактикалық мақсаттарда
қолданылуында табиғи аумағы қорғалып, мемлекеттік органдардың күштері бар
мекеме.
Федералдық мағынасы бар курорт – емдік профилактикалық мақсаттарда
қолдануында табиғи аймағы қорғалып, мемлекеттік күштерінің федералдық
ережелерімен орындалатын мекеме.
Санаторий (лат. Sano – емдеймін, айықтырамын) – науқасты табиғи шипалы
емдермен (ауа райы, минералды су, шипалы балшық т.б.), физиотерапия, емдік
физкультура арқылы емдейтін және профилактика жүргізетін мекеме. Алғашқы
Санаторийлер дәулетті адамдар үшін 19 ғ-дың 2-жартысында Бат. Европада
салына бастаған. Санаторийлер үлкендерге, балалар мен жастарға, сонымен
қатар ата-анасы мен балаларға ажыратылады. Санаторийлер бір профильдік
(ұқсас аурулар үшін) және көп профильдік (екі және көп мамандандырылған
бөлімдер) деп бөлінеді.
Емдік санаторийлер мен паисионаттар – төсектермен жабдықталған және
табиғи емдік факторлардың (климат, минералды сулар, емдік балшық және т.б.)
шипалық қасиеттері негізінде нақты мерзім ішінде науқасты еңбекке жарамды
ету емімен қамтамасыз ететін емдеу – алдын алу ұйымдары. Олардың барлығы
мамандандырылған және бір немесе көппрофильді, әдетте курорттар мен емдік-
сауықтыру орындары шегінде орналасқан.
Санаториийлер – профилакторийлер – төсектермен жабдықталған,
қызметкерлерді жұмыстан бос уақытында, өндірістен үзіліссіз, емдік-
сауықтыру шараларымен қамтамасыз ететін ұйымдар жанында қызмет атқарушы
емдеу-алдын алу ұйымдар.
Демалыс үйлері, пансионаттар, базалар мен басқа демалыс ұйымдары,
туристік базалар – демалыс үшін арналған, онда демалушыларға нақты мерзімге
орналастыру мен тамақтандыру немесе тек орналастыру ұсынылады, сонымен
қатар туристік-экскурсиялық қызмет көрсету және әдетте курорттардың, емдеу-
сауықтыру орындарының, қала маңындағы аймақтардың шегінде орналасқан.
Мұндай ұйымдар жыл бойы (жылдық) немесе маусым бойы (маусымдық) жұмыс істей
алады.
Қымыз және шұбат емі – қымыз және шұбат, ем мақсатында қолданылады, ол
жылқының және түйе сүтінің қышқылдық бактериялар мен дрождар. Осы екі
сусындардың емдік және тағамдық байлы белоктардан тұрады, витамин және
минерал заттардан, этил спиртінен, антибиотиктерден, аминқышқылдардан және
спецификалық майлардан тұрады.
Қазақстан табиғи байлықтар мен минералдық ресурстардың әртүрлілігі
жаңа емдік мекемелерді құруға мүмкіндік береді. Ең бірінші оны табиғи –
географиялық және басқа жағымды жағдайларды қарастыру керек. Ол жаңа
мекемелерді табиғи көркем жерінде, жағымды климат пен ыңғайлы жолдар және
мәдени, медициналық қызметтерді құруға мүмкіндік береді.
2. Курорттану және емдік-сауықтыру туризмнің даму тарихы
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.Унцкер
мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбектерінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдерді келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар:
1. Туризм XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм:
а) ежелгі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVII және XVIII ғасырлардағы туризм;
2. XIX және XX ғасырлардағы - Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм;
3. Қазіргі заманғы туризм.
Туристік саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда
басталады деп санйды. Біздің заманға дейінгі мың жылдықта ескі Египетте
аталынып жүрген, осындай алғашқы көшіп-қонушылыққа жататыны – діни
негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға дейінгі ғасырда египет фараоны Нехао
Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттанушылардың назарын аудара бастады. Алйда, жақсы дамыған
жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек қана ежелгі
Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде тежеді.
Туризм ол кездегі ешқандай табыс көзіе әкелмеді.
Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола бастады.
Римдіктер өздерін сауықтыру үшін жылы су көздеріне және курорттарға
барып тұруды жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары көне замандарда
құрыла бастайды, классикалық кезеңде (5-6 ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан
астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы климаты бар жербе
салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен
пайдаланылды.
Туристік саяхаттардың ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды.
Алғашында қалада тұратын бай гректер мен римдіктер қала сыртындағы ауылды
мекендерге шығып отырса, кейініректе бұл саяхаттардың географиялық
шектеулері кеңейе түсті. Минералды бұлақтар мен храмдардың қасында қазіргі
санаторийлерге ұқсас объектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоғары
комфортты жағдайлары мен ойын-сауықтық көп түрлілігімен әйгілі болды.
Ол кездерде ең әйгілілерден Байедегі, Компаниядағы (қазіргі Италия)
шомылу орындары болды.
Емханалардан басқа римдік провинцияларында бұл кезде Aguae Calidae
(қазіргі Виши, Франция), Aguae Helveticae (қазіргі Баден, Щвейцария),
AguaeHerculi (қазіргі Байе Херкулан, Румыния), Aguae Solis (қазіргі Бат,
Ұлыбритания) әйгілі болды.
Қазіргі кездегі туризмнің классификациясы ең алдымен кеңістіктің
әлеуметтік-эканомикалық құбылысын, аумағын, туристік шаруашылығының
кәсіпорындары, туристік іс-әрекеттері мен жалпы туризмді жоспарлау қажетті.
Осы классификациясының мәні тиризмнің формаларын және түрлерін анықтаумен
бітеді.
Қоғамдық функциялардың және технологиялық өндірістерінен туризмнің үш
формасын көрсетеді:
а) емдік туризм (курорттану және сауықтыру)
б) денсаулық-сауықтыру
в) танымдық
тұлғалардың физикалық және рухани күштерін қалпына келтіретін негізгі
адамдардың қанағаттандыратын спектрлерін көрсетеді.
Формалар мен кластардан ерекше, туризмнің түрлері әртүрлі. Олар
факторлардан тәуелді, олардың маңыздылардың бірі:
- бос уақыттың ұзақтығы мен көптігі;
- жасы, жынысы, денсаулықтың жағдайы, рухани дамуының деңгейі,
адамдардың өзінің талғамы және олардың материалдық жағдайы;
- табиғи жағдайларының әртүрлілігі мен маусымдылығы;
- негізгі жылжу мүмкіндіктерінің бар болуы.
Мақсаттарды, жағдайларды, бағыттарды және қазіргі кездегі туризмнің
даму масштабтарын формаларға, кластарға және түрлерге бөлуге болады.
Адамдардың денсаулығын сақтау және күшейту, оладың еңбекке деген
ынтасын арттыру бұл әр мемлекеттің әлеуметті саясаттың міндеті, олардың
шешуі туризмнің басты рөлі болады, сонымен қатар негізгі емдік функциялар
мен белсенді демалыс және т.б. Санаторно – курорттық ем, адамдардың қиын
аурулардан өткенін, қайта өз денсаулығын нығайту үшін арналған және де
емдік процессін жалғастыруға мүмкіндік береді.
Туризм арқылы емдеу - өндірісті және өндірістік емес мәселелерін
шешудің бір рөлі, адамның физикалық және психологиялық шаруадан шыққан.
Дұрыс ұйымдастырылған және белсенді демалыстың кең қолдануы (жаяу жүру,
қайықта жүзу, велосипедпен тебу және т.б.) адамдарды физикалық жағынан
күштерді нығайтатын, сыртқы ортаға және жағымсыз әсерлерден кері ұстауға
мүмкіндік береді. Денсаулық сауықтыру туризмі, адамдардың денсаулығын
күшейтеді, адам ағзасының маңызды жүйесін қалпына келтіреді. Бұл
жағдайлардың мәндері: көп жүрулер, саяхаттар, экскурсиялар, мерекелер, ауа
және күн сәулелік ванналар, теңіздік және өзендік жүзулер және т.б.
жатқызуға болады. Әлеуметтік-эканомикалық мәні бар туризм функциясы өте
жоғары, өйткені ол миллион адамдардың денсаулығын және еңбекке талпынысының
күшеиюіне бағытталған.
Емдік және сауықтыру шараларын қолданбасақ, онда келешектегі
ұрпақтардың дамуына жол бермейді, өйткені, сол кезде еңбектік қажеттіліктер
мен қоғамның белсенді дамуы азаяды.
Қарастырылған үш формада туризмнің классификациясы қалыптасады, яғни
оны кластарға, түрлерге, әртүрлілікке бөлінеді. Осылардың бөлінуінің
нәтижесінде әртүрлі критериялар мен признактер бар.
Курорттық және сауықтыру емі – бұл халықтың көмегіне емдік-
профилактикалық түрі. Бұл емді физиологиялық және шынайы деп есептеуге
болады. Шынайы емдік факторға климат, минералды сулар, емдік балшық, теңіз
шомылуы және т.б. жатады. Табиғи емдік факторлармен бірге физиотерапия,
диетотерапия, емдік шынықтру, массаж, инерефлексотерапия және т.б. курортта
істейді.
Туризмнің антикалық дамуы, ең басты Ежелгі Греция мен Римнен басталады
екенін біз білеміз. Бірақ екі мемлекетте экономикалық жағынан туристік
саяхаттар жасалынған. Олар осы салаларға көп көңіл бөлген. Топтық сипаттама
діни мақсатымен сло кезде ерекшеленеді. Ең әйгілі саяхат Олимпия, Зевс
мерекесімен біріктірген, б.з.б. VII ғ. бастап әр төрт жылда өткізетін.
Негізінен туризмнің пайда болу территориясы, терең тамырымен сіңген,
ол Қаратеңіз аймағынан келді деуге болады. XVIII ғасырдың басы Рессей
патшасына, емдік туризмнің бастамасы болды. Оның салуына Петр 1 қол салды,
ол да кейбір шетелдік курорттарын біліп, өз жерінде ключевые воды іздеу
жұмыстарын жүргізді. Ал 1717 жылы заң шықты, яғни О приискании в России
минеральных вод осы сулармен қолданып, барлық аурулардан емдеу. Бірақ 1719
жылы жаңадан указ шығып, жаңа емдік курорттардың ашылуына басты жол болып
табылады. Сондықтан Рессейдің емдік курорттың басты тарихы 1719 жылдан
басталады деуге болады.
XVII ғ. біраз уақыттан ғана Кавказдық минералдық су қоймалары
зерттеліне басталды. 1803 жылы қышқыл су бастуының қасында тұрғын
үйлердің пайда болуына байланысты, бұл қалашық Кисловодский атына ие
болды. Осыдан кейін Ессентуки мен Железноводск минералды сулары да ашылды.
XVIII ғ. екінші жартысынан және XIX ғ. дейін курорттық даму деңгейі тез
өсті деуге болады. 1815 жылы Старая Русса курорты пайда болды, ал 1830
жылдары Одессалық емдік балшық курорты, 1833 жылы Сергеевские минералды
суы, 1838 жылы – Юрмала және т.б. XIX ғ. екінші жартысында Крым-Сакское мен
Генакское балшық көлдері, Сибирде -Ямаровка, Дарасун; Орталық Азияда –
Ыстық көл, Ақсу, Джалал-Абад, ал Қазақстан территориясында Алма-Арасан,
Қапал-Арасан; Гризияда – Боржоми, Цхалтубодта емдік климаттық зерттеулер
жүргізілді. Осы аймақты зерттегеннен кейін, қолдануға болады деген тұжырым
жасады.
XIX ғ. ғасырдың соңында ресейліктер арасында екінші таулы аудан Қырым
әйгілі бола бастайды. Ол кезде Қырымның емдік климаты демалу жүйесінде
ауруы бар адамдар үшін оңды және шипалы қасиеттерге ие болды. Осы қасиетіне
байланысты Қырым Ресейдің ең көп барылатын жеріне айналды.
Курорттардың ашылып және салынып жатқан курорттар толығымен мемлекет
қазынасына кіретін. Бірақ оған қарауға мүмкіндік болмады. Сондықтан
көптеген курорттар жеке меншікке немесе арендаға берілген.
XIX ғ. курорттарды басқарушылар, табысты үлкейту мақсатында
санаторииде, емдіктерде орналастыру жұмыстары жүргізілді. Негізінде
бальнеотехника су емдері салынды Пятигорскииде және Кисловодскиде, ал емдік
балшық Ессентукиде. Бірақ жалпы курорттық іс-әрекеті болған жоқ. Жергілікті
мамандар минералды сулар мен балшық қорларын пайдалану мүмкіндіктерін
қарастырды, бірақ нәтижесінде іс практикасында зерттеулер болған жоқ.
Курорттардың басқарушылары табиғи ресурстарын эксплуатация жасап, оларды
сақтандыруға, эффекті курортық емге көңіл бөледі.
Революция алдында Ресейде минералды көздер бар жерлерді және емдік
балшық курорттардың қорлары тек 36 курорт іске асырылды, бұнда тек
осылардың табиғи емдік факторларын қолданған. 3 мың орынға тек 60
санаториилер болды. Практикант дәрігерлер ғана жұмыс істеді. Курорттардың
көбісі санитарлық талаптарға сай болған жоқ. Осындай Кисловодскиде болған,
су құбырлары, канализация, су стоктары мен көшелері шамдалмаған болатын,
үлкен әдемі үйлердің арасында қоқсықтар жататын. Хан үкіметі жергілікті
курорттардың дамуына мән бермеген.
Қол жетпейтін курорттық емі, кең массалық еңбек ететіндер туралы
статистикалық мәлімет бойынша талдауға болады. Мысалы: Кавказдың минералдық
суының курорттары 1907 жылы помешиктер мен ауылдықтар – 41,9%, буржуазия
өкілдері – 23,8%, халық армиясының әскерлері – 10,5%, чиновниктер мен
басқалар – 23,8% құрған. Совет билігі орнатылған күннен бастап, комунисттік
партиясы ылғида еңбекшілердің, денсаулық сақтау және санаторно – курорттық
емнің дамуына көп көңіл бөлді.
В.И.Лениннің СССР кезіндегі санаторно – курорттың даму бағдарлмасының
негізінде келесі келесі принципті көздеді: курорттар еңбекшілерге
арналған. Совет үкіметінің декреті, курорттардың және еңбекшілерге демалыс
мекемелерін Октябрь революциясын бірінші жылдардағы даму шараларын
қабылдады. Декрет “жалпы мемлекеттік мағынасы бар емдік жерлері туралы” 4
көкектен 1919 жылы В.И.Лениннің қол қоюымен, курорттарды ынталандыруға
жариялаған және оларды еңбекшілердің қолына беру. “Емдік жерлер және
курорттар туралы, - декретте айтылған, - бөтен СССР аумағында болғандардың
және курорт өзінің жабдықтарымен, қызмет ету Республиканың меншіктерін
тұрады және емдеу мақсатында қолданылады”. Декрет санаторно – курорттық іс-
әрекетте мемлекетте маңызды болады, ол курорттардың санитарлық қорғауға
басты болған. 1921 жылы мамырда В.И.Ленин декретке қол қойды. “Дмалыс үйлер
туралы” олар жұмысшыларға және қызметкерлерге өзінің күштерін, энергияларын
берілген демалыста қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осы декретті
шығарғаннан кейін, губерния бөлімдерінің профсоюздары демалыс үйін
ұйымдастыруға қатысты, яғни оларды кең түрде қолдануда саябақтарды және
үйлерді қолданды.
Совет эаңы бірінші күннен құрылғаннан кейін Қазақстанда мемлекеттік
мағынасы бар крорттар ашылды: Борабай, Мұялды, Жаңақорған және тағы
басқалардың көмегімен бірге көп профилдік санаториилер, пансионаттар,
демалыс үйлер және турбазалар ашылған.
Бірақ ең бірінші табиғи емдік факторлардың мәліметі, Қазақстан
аумағының XIX ғасырдың ортасында Рахман кілттері және Қапал-Арасан
көздерінің геологиясы туралы хабар - баспаларында алғаш рет белгіленді.
Сонымен қатар Борабай көлі туралы, Жусалы және Барлық-Арасан көздері
туралы, емдік қасиеті бар екеніне хабарлы болды. Бірақ та, көп табиғи
минералды су, емдік балшық, қолайлы климаттық жағдайлар және әдемі ландшафт
санына қарамастан, революция жылдарында үлкен дала аумағында тек жеке
санаториилер әр 30 орынға Борабай және Берчогур болды. Мемлекеттік
курорттардың мағынасының алғашқысы “Борабай”, ол 1920 жылы ашылған, 1922-
1925 жылдары “Мұялды”, “Аул”, “Сор”, “Чимган”, “Рахман кілттері” сияқты
курорттар салына бастады.
Отызыншы жылдарда бальнеология ғалымдары, климатологтар, гидрологтар,
геофизиктер, химиктер және дәрігер курорттологтар 20 шақты табиғи-емдік
жерлер туралы мәлімет жинап және даму дәлелдігінің болашағы үшін, кешенді
зерттеулер жүргізді. 27 наурыздың 1931 жылы Қазақстанда курорттық трест
құрылған, ал 1934 жылдан бастап курорттарды басқаруға береді. Ол бар
курорттарды біріктіріп, жаңадан эксплуатация жасауға ауытқан “Қапал-Арасан”
және “Барлық-Арасан”.
Қазақстанның курорттық байлықтарын игеруге және оқуда көптеген
ғалымдар басты рөл атқарған: Славянов Н.Н., Зарницин Л.И., Курлев М.Г.,
Иванов-Незманов В.И., Климовский В.А., Абдималиков С.А. және басқалар.
“Аяқ-Қапал”, “Жаңақорған” сияқты курорттық ұйымдарға үлкен әсерін
тигізген және ғылыми жұмыстарын өткізген Сызган А.Н. профессоры болды.
Курортология секторының қызметкерлері 1950 жылы Қазақ ССР
Академиясының өлкетану патология институтына мүше болып кірген Беклемишева
Н.Д. профессорының қолдауымен Көкшетау, Павлодар және Қарағанды облысының
үлкен ғылыми-зерттеулер жұмыстарын өткізуді және курорттық аудандарының
даму жоспарын өткізді.
Өлкетану-патология Институтының курорттық ресурстарының бөлімін
меңгерген медицина ғылымының кандидаты Замятин С.И. көлдердің балшық емі
бар екенін және республиканың минерал суы бар көздеріне зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Курорттану және сауықтыру санаториилерінің, демалыс үйлердің,
пансионаттардың құрылуын және салынуын, үлкен мамандырылған бірлестіктер
жүргізді. 1960 жылы демалыс мекемелерін денсаулық-сақтау министерствосына
берілді. Санаторно-курорттық емдік және демалыс еңбекшілері, мемлекетте
аурулардың азаюын және оны тоқтатуына зор көмек тигізді.
XIV және XV СССР профсоюз съездерінде денсаулықтыру мекемелердің даму
жолдары анықталған. Оралда, Сібірде, Қиыр Шығыста және Қазақстанда
курорттар мен демалыс зоналар торларын нығайтуға шешім қабылдаған.
ЦК КПСС-нің 26 съездің проектісінде “1981-1985 жж. және 1990 ж.
кезеңіне дейін негізгі экономикалық бағыттары және әлеуметтік дамуы”
партиясында еңбекшілердің демалыс мекемелерін дамытуға және үлкейтуге есеп
шығарды, сонымен қатар ата-аналар балаларымен емдне және демалыс зоналарын
нығайтуға шешім қабылдады.
1980 жылы Қазақстанда курорттно-аснаторлық ісі кең таралуын алды.
Халықты емдеу, демалу үшін салынған курорттық зоналар, демалыс үйлер, он
шақты аснаториилер салынып ашылған.
СССР ыдырауынан кейін және Қазақстанның тәуелсіздігі алынғаннан кейін,
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасында курорттық-санаторлық іске
назарын аудармады. 1991-2001 жж. кезеңінде кейбір санаториилер мен демалыс
үйлер жеке қолдануда болды. Қалғандар, өзінің дұрыс табысын әкелмейтіндерді
және туристік орталықтардан алыс орналасқандар жабылып қалады. Сол кезде
Қазақстанның халық арасында шетел курорттардың ыңғайлы ифрақұрылымдары мен
емдік жобасына үлкен көңіл бөлді.
Соңғы жылдары Қазақстанның кейбір санаториилері, демалыс үйлері
жаңартылып, халықтың демалыс және емдік талғамына сай болып жасалынған.
Сонымен қатар емдеу мекемелері, типология бойынша, бірнеше түрлерге
бөлінеді: курорт (бальнеологиялық, климаттық, аудандық мағынасы бар курорт,
жергілікті мағынасы бар курорт, федералдық мағынасы бар курорт),санаторий
(климаттық-қымыз емдеуі бар, бальнеологиялық, емдік балшықпен емдейтін,
мамандандырылған), пансионат,демалыс үйлер. Ал емдік туризмнің даму тарихын
үш бөлікке бөлуге болады: ежелгі Грецияда және ежелгі Римде даму уақыты;
Ресейде XVII ғасырдан бастап төңкеріске дейінгі уақыт; Кеңес Одағы
кезіндегі және қазіргі уақыттағы.
3. Туризмдегі санаторлық-курорттық мекемелердің түрлері және
орналастыру ерекшеліктері
Осында мамандандырылған орналастыру құралдардың санаторлық-курорттық
мекемелердің қызметтері туралы ақпаратберіледі. Бұл ұйымдарды топтастыру 5
шілде 1999 ж. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттың қаулысымен
мемлекеттік топтастырғыш ретінде бекітілген, № 11 “Денсаулықты сақтау және
әлеуметтік қызметті көрсету” секциясы. “Санаторлы-курорттық мекемелердің
қызметтері” 85.11.3. класс тармағы Э.Қ.Ж.Т. (экономикалық қызметтердің
барлық түрлерін жалпы топтастырғышы) сәйкес келтірілген.
Бұл класс тармағы енгізеді:
– санаторийлердің, санаторий-профилакторийлердің, емдеуі бар
пансионаттардың, курорттық поликлиникалардың, бальнеологиялық
емханалардың қызметтерін;
– тәулік бойы қызмет атқаратын мамандандарылған санаторлы балалар
лагерлердің қызметтері.
Кесте 1 – Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысындағы емдік-сауықтыру
туризмнің негізгі қызмет атқаратын объектілердің сипаттамасы
Атауы Орналасу жеріТабиғи емдік қасиетіЕмдік
профилі
1 2 3 4
Қапаларасан Алматы Аз минералданған Ас қорыту жүіесі,
санаторийі облысы, хлоридты-сульфитты артрит, полиартрит,
Талды-қорғаннванналар остеохондроз, радикулит,
ан Натрийлік термалды бүйрек пен бауырдың
қ. 120 км Сулар созылмалы дерттері,
гинекологиялық, тері
аурулары
Сарыағаш Шымкент қ. Аз минералданған Ас қорыту жйіесі, зат
санаторийі 130 км гидрокарбонатты алмасуының бұзылуы,
натрий суы, қорғасыннан уланған,
радиоактивті қол-аяқ, нерв жйіесі,
элементтер,минералдатері, гинекология аурулары
нған кремний қышқыл
суы
Жаңақорған Қызылорда қ. Шипалы балшық, Физиотерапия, емдік
санаторийі 170 км, сульфид денешынықтыру, массаж,
Жаңақорған (күкітрқышқылды тұз)диагностикалық,
ст-нан 2 км аралас балшық, гинекологиялық аурулар,
сульфат-хлоридті қозғалыс органдары мен
магний- натрийлі сүйек- бұлшық ет жүйесі,
рапасы (ванна асқазан, ішек-қарын
ретінде) жүйесі, перифериялық нерв
жүйесі.
Алматы Алматы қ. Карғалының минералдыЖүрек-қан
санаторийі 3 км сулары, Тұзкөл тамырлар жүйесі, ас
өзенінің илдік қорыту, нерв жүйесі,
балшықтары урологиялық,
гинекологиялық аурулар
Алмаарасан Алматыдан Аз минералданған Нерв жүйесі, гинекология,
санаторийі 26 км кремнийлі, аяқ-қол, буын, тері және
гидрокарбонат-сульфаасқазан аурулары
тты натрийлі су
Алатау Алматы қаласыМинералды ванна, Жүрек-қан тамырлар жүйесі,
санаторийі емдік балшық гинекология, тері
аурулары, асқазан,
ішек-қарын органдары,
тыныс алу органдары
Мерке Тараз қ. 150 Минералды ванна, Қан айналым органдарының
санаторийі км минералды радон суы,жүйесі, сүйек-бұлшық ет
климатпен емдеу жүйелері, нерв жүйесі,
гинекология, тері
аурулары, простатит және
цестит аурулары
Манкент Шымкент қ. 40Аз минералданған, Ас қорыту органдары:
санаторийі км әлсізщелочты хлорды гастрит, сүйек-бұлшық ет
сульфат-натрийлы жүйелері, гинекология,
минералды су урология, нерв жүйелері,
тері аурулары
Аққайың Алматы қ. 12 Минералды су (йод, Аяқ-қол, буын, жүйке
санаторийі км бром, азот, кремний,жүйесі, гинекология,
қышқылы көп, урология, нерв жүйесі
кальций-натрий
аралас суы),
климатпен емдеу
Көктем Алматы қ. 3 Азотты Асқорыту, өтжолы мен
санаторийі км азминералданған бүйрек, бауыр органдары,
щелочты гипертерма, зат алмасудың бұзылуы,
тұрақты қозғалыс органдары,
хлорлы-сульфатты жүрек-қан тамырлар жүйесі,
натрий құрамы нерв жүйесі, гинекология,
кремний қышқылымен тері аурулары, тыныс алу
және фтормен байи органдары
түскен минералды су
Наурыз Алматы қ. Минералды сулар Жүрек және қан тамырлар
санаторийі 800м жүйесі, тыныс алу жүйесі,
нерв жүйесі, гинекология,
урология
Қазақстан Алматы қ. Жоғарғы термалды Жүрек және қан тамырлар
санаторийі минералды-хлоридті-сжүйесі, уорология,
ульфат және гинекология, нерв жүйесі,
натрий-кремний зат алмасудың бұзылуы,
сулары, емдік балшықсахарный диабет, тері
аурулары
Турксиб Алматы қ. 8 Емдік климат және Нерв жүіесі, жүрек және
санаторийі км күн, су ванналары қан тамырлар жүйесі,
Каменское Алматы қ. 10 Қымызбен емдеу, Урология, гинекология,
плато км климатпен емдеу өкпе туберкулез ауруы
санаторийі
Қарғалы Алматы қ. Жасанды ванналар: Тыныс алу органдары, қан
пансионаты қылқанды,тұзды, айналыс органдары, нерв
балшықты жүйесі
Каргалинский Алматы қ. Бишофиттік минералдыЗат алмасу органдары,
отель-санаторийі ванналар, емдік жүрек және қан тамырлар
балшық жүйесі, ішек-қарын
органдары
Сонымен қатар емдік туризмдегі табиғи емдік ресурстардың құрамы
Қазақстандық емдеу орталықтарында кең қоланады. Негізінен минералды сулар,
емдік батпақтар, климатпен емдеу және тағы басқа түрлерін қолдану адамның
денсаулығына көп пайда әкеледі. Еліміздің кейбір емдік орталықтарда жоғарда
айтылып кеткен заттардың жеке түрлері және түрлі қоспалары емдеу процесіне
кіреді. Кеңес одағы уақыттан бері көптеген емдік санаторийлер,
профилакторийлер және курорттар өз жұмыстарын атқарып жатыр.
2 Қазақстан Республикасындағы сауықтыру және курорттану туризмінің
орталықтары
2.1 Бальнеологиялық курорттардың ерекшелігі мен емдеу жолдары
Қызыл-Орда облысы аттас суғару массивтің ортасында, Сырдарияның
бойында орналасқан, оның бұндағы ені 250-ден 1000 метрге дейін жетеді.
Облыс 15.01.1938 жылы құрылған. Территориясының ауданы 228,1 мың км2 тең.
Солтүстік-баыста Ақтөбе облысымен, солтүстікте Қарағанды облысымен, шығыста
және оңтүстік-шығыста Оңтүстік Қазақстан облысымен, оңтүстікте Өзбекстанмен
шектеседі. Әкімшілік орталық Қызыл-Орда қаласы болып табылады.
Қазақстан ең үлкен балшық курорттарының бірі Жаңақорған курорты
Қызыл-Орда облысының территориясында орналасқан.
Жаңақорған курорты Жаңақорған станциясынан 2 км және Қызыл-Орда
қаласынан 170 км. қашықтықта орналасқан. Курорттың климаты кенет
континентальды: жазы құрғақ және ыстық, ал қысы суық. Қаңтар ең суық ай
болып табылады.Қыс мерзімі желтоқсан айынан наурыз айына дейін созылады.
Биіктігі теңіз деңгейінен 170 метр құрайды. Курортта жыл бойы 140 бұлтсыз
күн (жазда және күздің басында) бар. Жылына курортта 50 жауын-шашынды күн
бар. Курорттың қасынан Сырдарья өзені ағады. Курортта 250 орынға арналған
санаторий жұмыс істейді. Сезон мамырдан қарашаға дейін созылады. Курорттың
негізгі емдік заттары – рапа және Теріскен тұзды өзенінің балшықтары.
Өзеннің ұзындығы 1 км дейін, ені 250 метрге дейін, тереңдігі 1 метрге дейін
жетеді. Жарықты күн сағаттарының және күн радияциясының көптігінен бұл
жердегі күнмен қыздырылған балшықты пайдалануға болады.
Курортта кейбір асқазан ауруларын емдеуге икемді минералды суының
бұлағы бар. Бұлақ суының температурасы 12(С дейін жетеді. Су сероводорот
иісті, құрамында натрий, кальций, магний, кремний қышқылы және басқа тұздар
бар.
Курортта бұлшық ет, жүйке аурулары, перифирия нерв жүйесінің ауруы,
және де гинекология аурулары емделеді.
Курортта жаз айларының климаты ыстық және құрғақ болғандықтан бүйрек
ауруларымен ауыратын адамдар жақсы ем ала алады. Бұл жағынан Жаңақорған
курорты Туркестанның климатикалық курорты Байрам-Алинға жол бермейді, ол
бүрек мүшесіне зақым келген адамдарды емдеуінде негізделеді.
Жаңақорған курортынан басқа Қызыл-Орда облысында облыстық
туберкулезге қарсы Қызыл-Орда санаториі және ересек адамдарға арналған
облыстық туберкулезге қарсы санаторий жұмыс істейді.
Оңтүстік-Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының оңтүстігінде
орналасқан. 10.03.1932 жылы құрылған. Ауданы 116,2 мың км2 тең. Ол шығыста
Жамбыл облысымен, оңтүстікте Өзбекстанмен, оңтүстік-шығыста Қырғызстанмен
шектеседі. Облыстың әкімшілік орталығы Шымкент қаласы – Қазақстанның ежелгі
қалалардың бірі, ол 12 ғасырда Орта Азаиядан Қытайға дейін созылатын сауда
жолында құрылған.
Шымкент (түрк тілден аударғанда – жасыл қала) Қазақстанның
оңтүстігінің ең оңтүстік қаласы. Қала шөл дала мен тау жаны даласымен
шекарасында орналасқан. Ол өте жеңіл климатымен ерекшелінеді. Бұнда қысқа
және жылы қыс мезгілі (қаңтар айының орташа температурасы -4,3(С). Жазы
ұзақ және ыстық, күзі құрғақ. Жылдың үлкен бөлігінде қала үстінде ашық
аспан, күнді кейде ғана бұлт басып қалады.
Оңтүстік-Қазақстан территориясында 11 санаторлы-денсаулық жөндеу
мекемелер жұмыс істейді. Бұл жерде Сарыағаш санаториі ең танымал болып
табылады.
Сарыағаш – балнеологиялық курорт, ол Сарыағаш теміржол станциясынан 18
км қашықтықта, Шымкент қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 130 км қашықтықта
орналасқан.
1950 жылы Оңтүстік-Қазақстан облысының Сарыағаш ауданында мынай
құбырларын табу үшін қазба жұмыстары жүргізіліп жатқанда өзі ағып шығатын
минералды суы табылған, оның температурасы 51(С дейін жетеді.
Сарыағаш ыстық бұлағының суының емдік пайдалы қасиеттерін Өзбекстан
денсаулық сақтау Министрлігінің физиотерапия және курортология Институты
және бұрыңғы КзақССР-дің ғылым Академиясының краявая потология Институты
зерттеді.
Сарыағаш бұлағының суына сәйкес тек Краснодар крайының Горячий ключ
пен Горячеводск курорттарының бұлақтары келеді.
1995 жылы Сарыағаш минералды суларының аймағында тереңдігі 1275 метр
екінші скважинаның, ал 1966 жылы – тереңдігі 1450 метр үшінші скважинаның
қазба жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде үлкен қоры бар өзі ағып шығатын
скважина пайда болды. Атқылап шығатын судың температурасы 52 (С.
Курорттың территориясында қазір өзі ағып шығатын суы бар үш скважина бар,
олар тәулігіне 5 миллион литр су береді.
Климаты жай континентальды. Қысы жұмсақ, қаңтар айының орташа
температурасы – 1 градус. Жазы құрғақ, ыстық, шілде айының орташа
температурасы +28(С. Негізгі табиғи емдік фактор – термальды азотты
гидрокарбонатты натрийлы сулар. Минеральды суды емдік ішімдік ретінде,
ванналар, суғаруға, жуып шаюға, және де Сарыағаш атындағы минералды су
бөтелкеліріне құю ретінде пайданылады.
Минералды судың әртүрлі икем тигізетін факторлардың арқасында, ауру
адамдар ваннаға түскен кезінде дененің перифериялық қан құбырларының
созылуына икем тигізеді, осының нәтижесінде қанның периферияға тез арада
ағуы және адамның қатты терлеуі.
Сарыағаш құбырының минералды суының құрамында йод, калий және натрий
барҮ йод тұзының натрий мен калийдің қосындысы организмнан қорғасын мен
ртутьтың тез арада бөлуіне икем келтіретіндігі дәлелденген. Артериосклеоз,
ревматизм және т.б. ауруларына йодтың көп емес қосындысы жақсы әсер етеді.
Периферия нерв жүйесінің ауруын емдеу кезінде жақсы дәрежелер белгіленген.
Неврастения, бауырдың зақымы, гастрит, кейбір тер ауруларымен ауыратын
адамдардың жағдайына Сарыағаш минералды құбырларының минералды суы жақсы
әсер етеді.
Сарыағаш курорттан басқа облыста Шымған, Манкент санаторийлары,
Сарыағаш балалар санаториі, Қарлығаш санаториі және т.б. санаторийлар
жұмыс істейді (қосындыны қара).
Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. Ол 14.10.1939 жылы
құрылған. Оның территориясының ауданы 144,6 мың км2 құрайды.
Солтүстікте Жамбыл облысы Қарағанды облысымен, ботыста Оңтүстік-
Қазақстан облысымен, шығыста Алматы облысымен шектеседі, ал оңтүстікте
Қырғызстан Республикасының шекарасы өтеді.
Облыстың орталығы Тараз қаласы – Қазақстанның ең ежелгі қаласы.
Облыстың территориясы негізінен тегіс дала, Чу өзені оны екі бөлікке
бөледі. Солтүстік жағы – Бетпақ-Дала саз шөл даласы, ол Сарыарқаның
шекарасына дейін созылған, Чу өзенінен оңтүстікке қарай Мойынқұм құм шөл
даласы орналасқан. Оңтүстік-шығыста – Қаратау тауы орналасқан (биіктігі
теңіз деңгейінен 1660 метрге дейін).
Жамбыл облысының территориясында Маркет санаториі жұмыс істейді.
Санаторий аудан орталығы Меркеден 12 км қашықтықта және Тараз қаласынан
150 км қашықтықта, тау етегінен өте әдемі жерде, теңіз деңгейінен 1200
метр, экологиялық таза жерде, көлдің жағасында орналасқан. Климаты
ортатаулы болып табылады. Санаторий Меркенка демалыс үйінің, ол тұрғылық
адамдар үшін 1960 жылы жұмыс істеген, негізінен 1981 жылы ашылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz